initiatieven om warm van te worden

vo

ij er d ou eh

en

ve

ka me za

ed

se

l

lo

sa

m

ka

le

w

ope

K li m

pla

en

en

gi

eo

tie

er

rea

ke

re

n

nba

er

aa

n

pw

k

ek

ki

ng

t

tin

aa

ich

li m

ver l

wonen & bouwen

rec

n ttela

ur du

fen stof rand

biob

initiatieven om warm van te worden

ss

d

d e li j k

r i v e t n a 2 5 a

g

K li m

ainitiatieven

d e l ij k

r v t a 52 ien

om warm van te worden

ttelan

d

pla

Klimaatvriendelijk platteland De meeste mensen in Nederland, ook in het landelijk gebied, erkennen nu wel de urgentie van de aanpak van klimaatverandering. Dat blijkt bijvoorbeeld uit de klimaatinitiatieven die opduiken op tientallen plaatsen in het landelijk gebied. Ondernemers, gemeenten, streekhuizen en anderen ondernemen actie om de uitstoot van broeikasgassen te verminderen, soms met veel succes, soms met meer hobbels op de weg dan verwacht, maar altijd met veel gedrevenheid. Vaak leveren hun maatregelen bovendien kostenbesparing op – direct of op langere termijn. Zo worden ondernemers minder afhankelijkheid van de grillige gasen olieprijs, kiezen ze voor een efficiëntere bedrijfsvoering en ervaren ze het plezier van deel uit te maken van de voorhoede. Deze brochure is een collage van klimaatprojecten in het landelijk gebied, die recent zijn afgerond of zich nog in de fase van ‘een proefballon oplaten’ bevinden. Of het nou gaat om innovatieve bouw van woningen of bedrijven in een dorp, of slim omgaan met energie in kassen of met veevoer op de boerderij, overal zijn mogelijkheden om de uitstoot van CO² en andere broeikasgassen te beperken. Wij hopen dat u uit de voorbeelden inspiratie haalt om ook het platteland in uw omgeving klimaatvriendelijker te maken. Wij – en velen met ons – zijn benieuwd naar andere goede voorbeelden. We nodigen u uit om eigen initiatief of andere plannen en projecten die u kent, te delen met anderen via www.netwerkplatteland.nl/innovatievepraktijken. Want dat is een belangrijke rol van het Netwerk Platteland: goede voorbeelden vinden en verspreiden, en zo mensen informeren, verbinden en inspireren. Wij wensen u een rijke inspiratie en zien uit naar uw reactie! Namens het team van het Netwerk Platteland Marga de Jong, Rob Janmaat, Gijs Kuneman

p

4

p

Biobrandstoffen

1 Olifantsgras als brandstof 2 Streekhout verwarmt school in en revalidatiecentrum

14

Voedsel

3 Klimaatvriendelijk streekhout stoken in Berkelland

18 Zeeuwse zorginstellingen serveren biologische streekproducten

4 Aardappelschillen bron van energie voor glastuinbouwbedrijf

19 Stadslandbouw in Almere 20 Koppelbedrijven beperken transport

5 Proef met biobrandstof in kwetsbare Friese natuurgebieden 6 Kansenkaart biomassavergisting

p

8



Duurzame kassen

7 Kas zonder gas in Ter Aar 8 Kas op aardwarmte in Bleiswijk

p

10

9 Kas op houtgestookte warmte-krachtinstallatie in Beetgum 10 Greenport-tomatenkas in Venlo levert energie aan derden

Veehouderij 11 Project voor melkveehouders: zien is geloven 12 Utrechtse veehouders scannen bedrijf op energiebesparing 13 Klimaat en koeien: melkveehouders in Overijssel onderzoeken mogelijkheden 14 Onderwaterdrainage beperkt veenafbraak in Hobrede

p

16

Lokale energieopwekking 21 BoerENbuur plaatsen samen zonnepanelen 22 Woonwijk in Techum verwarmd door koeien 23 Windpark in handen van inwoners Kerkrade

15 Praktijkcentrum De Marke produceert gezuiverd biogas

24 Stortplaats in Waalwijk nu plek voor duurzame energieopwekking

16 Energiebesparing in de Groningse melkveehouderij

25 Zeeuwse scholen huren zonnepanelen

17 Meetlat klimaat en veehouderij

26 Duurzaam Bedrijventerrein De Trompet in Heemskerk 22 Zonnepanelen vervangen asbestdaken in Overijssel

p p

20

28

Openbare Verlichting 42 Doorgaande weg bij Deventer zuinig verlicht

Recreatie 28 Klimaatneutrale campings in Drenthe

29 Eerste C2C recreatiepark in Grashoek in de Peel 30 Floriade 2010 in Venlo volgens Cradle to Cradle 31 Energieneutrale achtbaan in Volkel 32 Gemeente Soest: klimaatbos met bewustwordingsspel

43 Dynamische verlichting in het buitengebied van Apeldoorn 44 Hoofdstraat Hardenberg verlicht met zuinige en sociaal veilige lampen 45 Ledstenen als oriëntatieverlichting 46 Zuinige verlichting rond Friese natuurgebied de Grote Wielen 47 Zevenaar spaart energie door nachtelijke controles 48 Rotonde verlicht door zon en wind

33 Energiezuinig vakantiepark in Witmarsum

p

24

p

32

Samenwerken aan klimaat

Wonen & bouwen

49 Stichting Duurzaam Texel: kraamkamer van initiatieven

34 Coevorden: klimaatvriendelijke wijk in de maak

50 BrabantSolar: netwerk rond zonne-energie

35 ‘Het Natuurlijk Huus’ in Raalte

51 M-profit: telers werken samen voor energiebesparing

36 Kenniscentrum energiezuinige scholen in noordelijke provincies 37 Kaswoningen in Culemborg 38 Zelfvoorziening op de geWoonboot 39 Brede school Maurik verwarmd met aardwarmte 40 Herstructurering inclusief nul-energiewoningen Coevorden 41 3000 nieuwe woningen in Zeewolde met warmte van melkveehouderij

52 Dorpsraad Hoenderloo: Hoenderloo Ontwikkelings Maatschappij

Biobrandstoffen

Teus Henken, veehouder: “Het verbouwen en verbranden van olifantsgras is een enorm goede keuze geweest. De opbrengst aan warmte is ongelooflijk en de CO2 reductie is 98%. Dat hadden we nooit verwacht. De tijd is rijp om dit soort stappen te nemen. Ik snap de angst van anderen; het is een flinke investering en je hebt lef nodig om het doen. Maar het levert veel op: economische winst en milieuwinst, een win-winsituatie dus.”

Biobrandstoffen 1

Olifantsgras als brandstof

Op zijn bedrijf met ruim 1000 kalveren in Achterberg plantte Teus Henken in 2007 vijf hectare Miscanthus, ook wel bekend als olifantsgras. Het bamboe-achtige gewas verhakselt hij na de oogst en verbrandt het in een biomassakachel. Dit levert genoeg brandstof op om de melk voor zijn kalveren te verhitten tot 80 graden en zijn woonhuis te verwarmen. De teelt op zijn bedrijf was een experiment, begeleid door Wageningen Universiteit, DLV en met subsidie van de provincie en LaMi. De veehouder deed mee omdat hij zijn bedrijf CO2-neutraal wilde maken met alternatieve bronnen, tegen een vergelijkbare prijs als gas. Hij wilde vooral ook minder afhankelijk zijn van de marktprijs van gas. Het experiment zette inmiddels meerdere agrariërs verspreid over het land aan om olifantsgras te verbouwen. Voor hun eigen energievoorziening, maar ook als grondstof voor klimaatvriendelijk bouwmateriaal. Het gras leent zich uitstekend voor bouwmateriaal, zelfs voor bakstenen. Een groep Zeeuwse boeren sloot een contract met een bedrijf dat bouwmateriaal uit het gras maakt, en plantte 15 hectare in. Voor en nadelen Olifantsgras is minder vochtig dan snoeihout waardoor het beter brandt. De eerste aanplant is vooralsnog kostbaar (zo’n 2500 euro per hectare, want het is nog niet in zaadvorm verkrijgbaar), daarna kan het 20 jaar worden geoogst. De mest van koeien van het eigen bedrijf kan erop worden uitgestrooid. Ook is het eenvoudig op te slaan na verhakseling omdat het maar weinig volume heeft. De warmteopwekking vereist de investering in een kachel, al snel zo’n 40.000 euro. De provincie Utrecht subsidieerde de aanschaf in het geval van ondernemer Henken. Een nadeel bij de teelt is dat het onkruid hanenpoot, veelvoorkomend op percelen waar eerder maïs stond, nog lastig te bestrijden is tussen het gras. Ook blijken ganzen de jonge plantjes graag te eten. Resultaat Vijf hectare olifantsgras vervangt jaarlijks 40.000 m3 aardgas op een duurzame manier, zo bleek uit de pilot; een besparing van 95% CO2-uitstoot. Het is een geschikte klimaatvriendelijke brandstof op bedrijven waar veel warmte nodig is, zoals de kalver-, varkens- en pluimveehouderij.

meer informatie:: WUR Animal Sciences Group, Gerrit Kasper, 0320-293585

Gebouw uit olifantsgras In Friesland staat een huis dat is gebouwd uit louter hernieuwbare bouwmaterialen, waaronder bakstenen en gevel- en dakelementen uit olifantsgras. Het is het kantoor en woonhuis van Stichting Waddenland die het gebruik van natuur- en milieuvriendelijke producten stimuleert. De bouwmaterialen zijn geproduceerd zonder uitstoot van broeikasgassen. Bovendien neemt de groei van gewassen voor het materiaal, zoals olifantsgras, CO2 op. Dat compenseerde de energie die nodig was voor het maken van het gebouw. meer informatie: www.stichtingwaddenland.net

5

3

Klimaatvriendelijk streekhout stoken in Berkelland

De Vereniging Agrarisch Natuurbeheer (VAN) Berkel en Slinge helpt veehouders in Berkelland om hun singels en houtopstanden te beheren. Ze vroeg zich af of het vrijkomende streekhout ingezet kon worden als duurzame energiebron. De uitstoot van CO2 is dan neutraal en een ondernemer is minder afhankelijk van aardgas. De VAN onderzocht daarom de hele logistieke lijn van oogsten en stoken. Om met vrijkomend hout energie op te wekken is een houtgestookte CV-installatie nodig. De VAN bekeek enkele varianten van installaties en onderzocht verschillende vormen van hout als brandstof: snippers, blokken of briketten. De conclusie was dat er inderdaad winst voor het klimaat te halen is met de aanschaf van een houtgestookte Hoge Rendements-CV: er worden bijna geen fossiele brandstoffen gebruikt en hout wordt niet meer over lange afstanden naar een energiemaatschappij vervoerd. Het opwekken van warmte in plaats van stroom zorgt er bovendien voor dat de verbrandingsenergie veel efficiënter wordt gebruikt. De kosten van de kachels zijn vaak nog een bezwaar voor de aanschaf. De VAN concludeerde met de boeren dat ze wellicht een corporatie kunnen vormen van leveranciers van streekhout, zodat de aanvoer regelmatig is.

meer informatie: www.vanberkelenslinge.nl of www.rurealis.nl/streekhout.html, Petra Vervoort, 0575-575616

2

Streekhout verwarmt school en revalidatiecentrum

Sinds januari 2008 levert de agrarische natuurvereniging De Âlde Delte met een houtgestookte verbrandingsinstallatie duurzame energie aan een school en een revalidatiecentrum in Beetsterzwaag. De installatie van 1 MegaWatt wordt gestookt op hout afkomstig van houtwallen en houtsingels die karakteristiek zijn voor Zuidoost-Friesland. De opbrengt van de opgewekte energie komt ten goede aan de bron: het onderhoud van landschapselementen. Het is heel belangrijk, zo leert het pilotproject, om te zorgen voor voldoende aanbod van snoeihout, en om goede contractuele afspraken te maken tussen aanbod en vraag. Hobbels in het traject om de duurzame energielevering voor elkaar te krijgen, lagen er door bestuurlijke procedures (vergunningen) en het ontbreken van structurele subsidies voor de bouw van de biomassa-installatie. Het pilotproject, waarvoor ook een Europese subsidie beschikbaar was (Interreg IIIB North Sea Bio Energy), werd begeleid door DLG.

meer informatie: www.bioenergienoord.nl, DLG regio Noord, Dirk de Boer , 050-3178550

4

Aardappelschillen bron van energie voor glastuinbouwbedrijf

In het Friese Sexbierum zorgen de aardappelschillen van een patatfabriek een groot deel van de energie van een groot glastuinbedrijf. De hoogste reductie van CO2 wordt bereikt als de schillen worden gebruikt om tegelijkertijd elektriciteit en warmte op te wekken: warmte-krachtkoppeling. De CO2 die vrijkomt uit het biogas kan ook benut worden in de kassen van het bedrijf. Hierdoor is een grotere opbrengst aan tuinbouwproducten haalbaar. Het project in Sexbierum is gerealiseerd door Econvert.

meer informatie: www.econvert.nl

Biobrandstoffen

5

Proef met biobrandstof in kwetsbare Friese natuurgebieden

De provincie Friesland ziet graag dat in kwetsbare (natuur)gebieden boten, tractoren, wagens en machines duurzame brandstoffen gebruikt worden. Ze startte een speciaal proefproject om dit te stimuleren. In dat kader varen inmiddels veertien inspectieschepen van de provincie op biodiesel, en lopen de terreinwagen en machines van Staatsbosbeheer en het biologisch landbouwbedrijf ‘Gerbranda state’ ook op biodiesel. Met het proefproject doet de provincie ervaring op met het gebruik van biobrandstoffen in plaats van reguliere brandstof. Bovendien vergroot het project het draagvlak hiervoor. Doel is het om gebruik op te schalen naar meerdere beheerders van natuurgebieden, agrarische bedrijven en verhuurbedrijven. Via bijeenkomsten zullen betrokken organisaties hun ervaringen en kennis uitwisselen. De provincie Friesland werkt samen met Wiersma & Zn brandstoffenhandel die de biodiesel levert.

meer informatie: dhr G. Knobbe, 058-2925147, [email protected]

6

Wie meer wil weten over biobrandstoffen kan onder meer terecht op: www.senternovem.nl/gave www.agriholland.nl/dossiers/biobrandstoffen www.vrom.nl/onderwerpen www.library.wur.nl/dps/diensten/dossiers/biobrandstoffen.html

Kansenkaart biomassavergisting

Om zo veel mogelijk nuttige en openbare informatie beschikbaar te stellen aan initiatiefnemers van vergistingsinstallaties, ontwikkelt Stimuland, een onafhankelijke stichting die projecten ontwikkelt en uitvoert, een ‘Kansenkaart biomassavergisting’. Ze doet dit samen met het onafhankelijke bureau BTG (Biomass Technology Group). Deze kansenkaart geeft informatie over de beschikbaarheid van mest en ander vergistingsmateriaal. Er komt ook informatie op te staan over afzetmogelijkheden van warmte en ‘groen gas’. De provincie Overijssel gaf de opdracht om de kaart te ontwikkelen. Planning is de kaart begin 2010 via internet beschikbaar te hebben.

meer informatie: www.stimuland.nl, Harry Roetert, 0529-478180, [email protected]

7

Duurzame kassen 9

7 Kas zonder gas in Ter Aar In Ter Aar in Zuid-Holland teelt Maurice van der Hoorn vlinderorchideeën in een 15.000 m² grote kas, zonder aansluiting op het aardgasnet. Het koelen en verwarmen gebeurt met koud en warm water dat in de grond is opgeslagen. Via convectoren in de kas gaat water van maximaal 50 graden naar het deel van de kas waar het 28 graden moet zijn. Water van 6 graden gaat naar de afdeling waar ‘s zomers gekoeld moet worden. Dit systeem loopt op een elektrische warmte/koudepomp op groene stroom. Het systeem is nog relatief nieuw. De leverancier verwacht dat een besparing van 75% te halen is op energiegebruik en daarmee ook op CO2-uitstoot. Teler Van der Hoorn is nu al blij met 40 tot 50%, gelet op de nieuwigheid en de afstemming die nog nodig is van alle installaties.

Kas op houtgestookte warmte-krachtinstallatie in Beetgum

Houtsnippers zorgen voor de energie die paprikateler Jaap Vink uit het Friese Beetgum nodig heeft voor zijn bedrijf. Die vervangen zijn gebruik van fossiele brandstof. De warmte die vrijkomt bij de stook van de houtsnippers gebruikt hij in zijn kas. De elektriciteit gaat als groene stroom naar het elektriciteitsnet. Bij de verbranding van het hout komt CO2 vrij, die wordt opgevangen om de paprika’s beter te laten groeien. Vink bespaart elk jaar meer dan vier miljoen kubieke meter aardgas en levert per jaar acht miljoen kWh groene stroom. Dat is net zo veel stroom en gas als 2400 gezinnen samen per jaar gebruiken. De investering lag rond de 4 miljoen euro. De kweker hoopt dat bedrag in vijf jaar terug te verdienen.

meer informatie: www.vinksion.nl en www.energieprojecten.nl

meer informatie: www.amoremio-orchids.eu

8

Kas op aardwarmte in Bleiswijk

In de vleestomaatkassen van het bedrijf A + G van den Bosch in Bleiswijk wordt gebruik gemaakt van aardwarmte in plaats van aardgas. Het principe van aardwarmte is eenvoudig: van een diepte van 1700 meter wordt water van 60 graden opgepompt. Hiervoor zijn twee pijpen de grond in geboord. Een warmtewisselaar brengt de warmte over op het verwarmingswater van de kas. Het koude water uit de warmtewisselaar gaat de retourbron in, die ook weer gebruikt kan worden om de kas te koelen. Zo bespaart het bedrijf 3 miljoen kubieke meter aardgas, gelijk aan het energieverbruik van 5.000 huishoudens. Het nieuwe systeem kan nog worden gefinetuned, dan is een energiereductie van 90% mogelijk. De investering in het systeem bedroeg 5,5 miljoen euro. Afgezet tegen de besparing denkt het bedrijf de investering in 8 tot 10 jaar terug te verdienen.

meer informatie: www.vleestomaat.nl

Meer weten? Wie meer wil weten over klimaatvriendelijke innovaties in kassen kan onder meer terecht op: www.glastuinbouw.wur.nl, www.greenportkas.nl, www.kasalsenergiebron.nl en www.energiek2020.nu

Duurzame kassen

Investeringen De totale investering van 9,6 miljoen wordt in tien jaar terugverdiend. Diverse subsidies ondersteunden de pilot, onder meer van SenterNovem, de Provincie Limburg, NV regio Limburg en LLTB. De school en de zorggroep betaalden de investeringen op hun terrein. De geleverde energie is gelijk aan 800.000 kuub gas en beslaat 100% van hun energiebehoefte. De zorggroep bespaart zo € 50.000 op jaarbasis, de school ruim € 13.000.

10

Greenport-tomatenkas in Venlo levert energie aan derden

Tomatenteler Joep Raemakers wilde efficiënter met energie omgaan op zijn bedrijf en de tomatenproductie verhogen. Hij nam verschillende maatregelen. Zo investeerde hij in koude- en warmteopslag in een 90 meter diepe waterhoudende aardlaag. Overtollige warmte uit de kas wordt ‘s zomers via een warmtewisselaar in het grondwater opgeslagen. In de winter wordt die warmte weer uit het water gehaald om de kas te verwarmen. Daarnaast levert een warmte-krachtkoppelingsinstallatie (wkk) warmte, elektriciteit en CO2. Het overschot aan warmte levert hij aan een nabijgelegen zorginstelling en school. Een semi-gesloten kas zorgt tenslotte voor een efficiënte omgang met CO2 en warmte. Het resultaat: een besparing van 4,2 miljoen ton CO2-uitstoot.

meer informatie: www.greenportkas.nl

Joep Raemakers, Greenportkas Venlo: “We wilden graag ‘groener’ produceren en energie besparen. Het is belangrijk om zo’n uitdaging in delen aan te pakken. We zijn begonnen met een plan voor de energiebalans. We bleken veel warmte over te houden. Door de goede contacten met mijn buren was het lijntje met hen als afnemers zo gelegd. Zij nemen de warmte over en onze kringloop is rond.”

9

Veehouderij 12

Utrechtse veehouders scannen bedrijf op energiebesparing

15 melkveehouders en intensieve veehouders in de provincie Utrecht bekeken in het najaar van 2009 de mogelijkheden om op hun bedrijf energie te besparen en duurzame energie op te wekken. Dat deden ze met behulp van een ‘energiescan’. De scan vergelijkt het energiegebruik van een bedrijf met kengetallen, en voor een advies op maat is er ook een bedrijfsbezoek. Zo wordt snel inzichtelijk hoe de energiestromen op een specifiek bedrijf lopen en waar besparingen te halen zijn. De scan maakt ook helder welke maatregelen het meest rendabel zijn. De groep van 15 veehouders vormden de voorhoede in een project van de provincie Utrecht om ruim 150 veehouderijbedrijven op een eenvoudige manier aan kennis te helpen over de besparingsmogelijkheden. Uit de pilot bleek dat gemiddeld € 1.000, per bedrijf bespaard kan worden

meer informatie: www.lami.nl

11 Melkveehouders

en klimaat: zien is geloven

In vier gebieden (Alblasserwaard, Krommerijnstreek, Duinboerengebied en Waterland) onderzochten groepen van telkens acht melkveehouders welke maatregelen op hun bedrijven mogelijk zijn om de uitstoot van broeikasgassen te verminderen. In het kader van het project ‘Zien is geloven’ van CLM, keken ze in een aantal bijeenkomsten naar een reeks zowel makkelijke als meer ingewikkelde maatregelen. Voorbeelden zijn het gecontroleerd scheuren van grasland, gebruik van andere meststoffen, minder jongvee houden, het toevoegen van vetachtige producten aan het veevoer waardoor de koeien minder methaan uitstoten en gebruik maken van zonnecellen voor stalverlichting. In bijeenkomsten was steeds een externe deskundige uitgenodigd, zoals een voerleverancier, een mestdeskundige of een huisvestingsspecialist. Na aanvankelijke scepsis bij de deelnemende melkveehouders, steeg gedurende de bijeenkomsten en excursies het enthousiasme. Het heeft in elk geval hun bewustwording van de uitstoot en wat er aan te doen is, flink vergroot. Vooral op het punt van de broeikasgassen methaan en lachgas, is de kennis van ondernemers maar beperkt. Enkele van de onderzochte maatregelen zijn inmiddels genomen. De bevindingen van de groepen veehouders zijn te raadplegen via de verslagen van hun bijeenkomsten op de website van CLM, onder meer in het eindrapport ‘Zien is geloven’.

meer informatie: www.clm.nl, CLM, Eric Hees en Erik van Well, 0345-470700

Harry Roetert, Stimulans: “We hebben met het hele bedrijf de film van Al Gore gezien en dan word je toch goed met je neus op de feiten gedrukt. Klimaatproblemen zijn actueel en wij zijn ermee aan de slag gegaan.”

Veehouderij

11

13 Klimaat en



koeien: melkveehouders in Overijssel onderzoeken mogelijkheden

Binnen het project ‘Klimaat en koeien in Overijssel’, dat werd geïnitieerd door Stimuland, zijn in 2008 veertien melkveehouders en hun bedrijfsadviseurs samen aan de slag gegaan om de uitstoot van broeikasgassen te beperken. De ervaringen van de boeren en hun begeleiders zijn vastgelegd in een brochure, die te verkrijgen is bij Stimuland. SenterNovem, de provincie Overijssel en het Productschap Zuivel ondersteunden het project. Daarnaast is binnen het project een ‘broeikasgaswijzer’ ontwikkeld. Hiermee kan een melkveehouder zelf snel uitrekenen wat diverse maatregelen opleveren in termen van de uitstoot van broeikasgassen en arbeid.

meer informatie: www.broeikasgaswijzer.nl of Stimuland, Harry Roetert, 0529-478180, [email protected]

14

Onderwaterdrainage beperkt veenafbraak in Hobrede

2,5% van alle CO2-uitstoot in Nederland is afkomstig van veenafbraak. De afbraak van veen heeft een directe relatie met de grondwaterstand. Een hectare ontwaterd veenland produceert jaarlijks zo’n 22 ton CO2. Moerasvorming werkt precies andersom: het legt op een effectieve manier CO2 vast. (Amerikaanse boeren verkopen de vorming van moeras als product om CO2-uitstoot te compenseren). Om minder veen droog te laten staan in de zomer, kan een onderwaterdrainage aangelegd worden. Dat houdt de grondwaterspiegel vlakker, en zorgt voor een koelere bodem. Bacteriën breken dan minder veen af.

meer informatie: www.clm.nl Veehouder Steenman in Hobrede deed mee aan een voorbeeldproject van Alterra en CLM. Hij rustte 13 hectare veengrond uit met onderwaterdrainage. Steenman is enthousiast over het project, ook omdat door de drainage zijn koeien eerder en langer de wei in kunnen. Het systeem vraagt wel om onderhoud en om geregeld baggeren om sloten goed op diepte te houden. De kosten zijn ook aanzienlijk: circa 1.500 tot 2.000 euro per hectare afhankelijk van de kavelvorm en van het type drainagepijp. Van de zijde van waterschappen bestaan nog wat twijfels over de aanpak, vanwege het gevaar dat gebiedsvreemd water in het perceel komt via de drains. Concrete aanwijzingen hiervoor ontbreken nog.

15

Praktijkcentrum De Marke produceert gezuiverd biogas

Uit mest, gras, maïs en ander organisch materiaal kan een vergistingsinstallatie biogas produceren. Vaak is de kwaliteit van een groot deel van het geproduceerde gas onvoldoende. Dat is jammer, want maar een beperkt deel van de energie-inhoud van de biomassa wordt zo goed benut. Op proefboerderij De Marke in Hengelo werken TNO, Techno Event en LTO Noord aan een nieuwe techniek. Die waardeert het biogas op tot de kwaliteit van aardgas. Daarmee is maar liefst 95 tot 100% van de energetische waarde van het biogas te benutten. De nieuw, compacte gaszuiveringsinstallatie kan bij kleine en grote vergisters worden geplaatst. Ze zet mest en andere organische stoffen in anderhalve dag om in gas. Bij traditionele mestvergisters duurt dit 45 dagen. De installatie is relatief goedkoop en milieuvriendelijk: naast het hoge energierendement komt er ook vrijwel geen methaan bij vrij. Praktijkcentrum De Marke gebruikt het gezuiverde gas voor haar eigen energievoorziening. Onder meer als tractorbrandstof: daarvoor is al een van de tractoren aangepast. Die rijdt nu op ‘groen’, wat de uitstoot van CO2 en van roetdeeltjes sterk vermindert. Wat aan biogas overblijft levert De Marke aan het gasnetwerk van energiebedrijf Liander.

meer informatie: www.senternovem.nl/rob, Jacqueline van Wattingen, 030-2147167

Veehouderij

13

17 Meetlat klimaat en veehouderij De Klimaatlat is een gratis internetinstrument waarmee een agrariër snel een idee krijgt wat hij of zij kan doen aan de klimaatverandering en de broeikasgasuitstoot op zijn bedrijf. De klimaatlat berekent de emissies van de drie meest relevante broeikasgassen (kooldioxide, methaan en lachgas) voor de specifieke bedrijfssituatie. Het instrument is geschikt voor drie type bedrijven: melkveehouderij, open teelt en varkenshouderij. Een ondernemer vult de kengetallen van zijn bedrijf in. Het model berekent vervolgens de uitstoot en komt met adviezen voor maatregelen. De klimaatlat is ontwikkeld door CLM.

meer informatie: www.klimaatlat.nl, Erik van Well 0345-470 700. 16

Energiebesparing in de Groningse melkveehouderij

Energie besparen begint met weten wat je verbruikt. Twaalf melkveebedrijven met een melkquotum van ongeveer één miljoen liter hebben daarom het energieverbruik gemeten in onderdelen als de melkstal, de melkkoelinstallatie en de verlichting in de stal. Dit deden ze in het kader van het project ‘Energiebesparing in de melkveehouderij’. De melkveebedrijven hebben verschillende melksystemen: de traditionele melkstal, de carrousel en de melkrobot. De meting liet zien dat het loont om aan de slag te gaan met energiebesparing, maar dat er nog koudwatervrees is om echt te investeren. Daarom is er een vervolgtraject waarin bij vijf van de twaalf ondernemers de meest kansrijke maatregelen worden uitgevoerd. Dat levert ‘harde’ cijfers op over de daadwerkelijke energie- en kostenbesparing. De resultaten van het project worden aan andere bedrijven en partijen in de regio gepresenteerd. Daar is al veel belangstelling voor. Het project wordt uitgevoerd door Projecten LTO Noord samen met Energieconvenant Groningen, Rabobank Noordenveld West-Groningen en de gemeente Zuidhorn.

meer informatie: www.projectenltonoord.nl, Eddie ter Braack, 088-8886677

Meer weten over klimaat en veehouderij? www.duurzaamboerblijven.nl www.clm.nl www.projectenltonoord.nl

Voedsel 18 Zeeuwse

zorginstellingen serveren biologische streekproducten

‘Van het land op het bord’. Drie zorginstellingen in Vlissingen, Goes en Hulst serveerden in 2007 hun bewoners een maand lang een biologische maaltijd. Waar mogelijk kwamen de producten uit de streek. Het begon met een proef, mede op initiatief van de Zeeuwse Milieufederatie (ZMF). Wegens succes is er nu een vervolgproject ‘Korte keten van land naar klant’ van start gegaan. Bedoeling is maaltijden te gaan serveren met alleen biologische streekgroenten. Het inschakelen van Zeeuwse biologische telers in samenwerking met biologische webwinkel De Grote Verleiding zorgden voor een doorbraak. Zij gaan begin 2010 dagverse groenten leveren, wat een kostenbesparing oplevert. Bewoners krijgen gezonde en smaakvolle maaltijden met een verhaal en boeren kunnen rekenen op meer vraag en een eerlijke prijs. Het streven is dat de prijs van de biologische maaltijden, door het menu goed af te stemmen op de teeltkalender van de boeren, niet of nauwelijks boven de gangbare maaltijdprijs uitkomt. Voorlopig blijft het beperkt tot groenten, aardappelen en fruit. Biologisch vlees wordt nog te duur gevonden. De ZMF overlegt ook met scholen om dezelfde formule toe te passen.

meer informatie: www.zmf.nl, Melissa Ernst, 0113-230075 en www.samengoedeten.nl

Voedsel

20 Koppelbedrijven

Melissa Ernst, Zeeuwse Milieufederatie: “We wilden graag de smaak van vroeger terughalen en het voedsel zoveel mogelijk uit de streek betrekken. De transportlijnen zijn daardoor kort. Het is toch niet te geloven dat op één pizza ingrediënten uit vijf continenten liggen? Dat kan anders! “

15

beperken transport

Kringlopen van producten die heel lokaal gesloten kunnen worden, zorgen voor minder transportkosten. Dat spaart aanzienlijk energie. Zogenaamde ‘koppelbedrijven’ ruilen daarom producten en diensten die helemaal op elkaar zijn afgestemd. Het is een innovatieve vorm van samenwerking. Binnen Koppelbedrijven Veluwe-IJsselvalllei werken biologische bedrijven uit verschillende sectoren samen. Akkerbouwers leveren grasklaver, graan, veldbonen en stro aan en ontvangen drijfmest terug van een veehouder. De een verzorgt de bemesting, het maaien en de oogst van het grasklaver terwijl de ander de grondbewerking en het inzaaien voor zijn rekening neemt. Ze streven ernaar 100 procent biologisch voer en mest te gebruiken en de kringlopen te sluiten. In het dorp De Valk vormt een veehouder al jaren een koppelbedrijf met Het Gelders Landschap. Op nabijgelegen percelen verbouwt Het Gelders Landschap gerst, erwten en tarwe. Daarmee voorziet ze de honderd melkkoeien van de buurman van strooisel, graan en krachtvoer. Die heeft door de samenwerking dat nauwelijks nog wat ‘van buiten’ nodig. Andersom leveren de potstallen van de veehouder vaste mest aan Het Gelders Landschap.

meer informatie: www.louisbolk.nl en www.projectenltonoord.nl 19 Stadslandbouw in Almere Voor de nieuwe uitbreidingswijk Oosterwold aan de oostkant van Almere, liggen plannen klaar om er landbouw mogelijk te maken die gericht is op directe levering van producten aan de bewoners van de stad. Almere heeft de doelstelling dat 10 procent van het voedsel voor haar inwoners uit de stadslandbouw komt. Volgens berekeningen van de stad zou dat jaarlijks vijf miljoen autokilometers uitsparen, vergelijkbaar met het energieverbruik van 4250 huishoudens.

meer informatie: www.almere.nl

Lokale energieopwekking

Henk Hoefnagel van boerENbuur: “Iedereen wil snel geld verdienen, maar we denken niet altijd aan de toekomst. Ik wil graag iets opbouwen, en met ‘boer en buur’ hebben we iets wat duurzaam is. De zonnepanelen zorgen voor energie, maar ook voor contact met stadsmensen en buren. Binnenkort zetten we een energiecoöperatie op voor boeren die allemaal zonnepanelen hebben.”

Lokale energieopwekking

21 BoerENbuur

plaatsen samen zonnepanelen

Het concept is simpel: een burger koopt voor 250 euro een aandeel in zonnepanelen die een boer op zijn bedrijf plaatst. In ruil krijgt de burger waardebonnen ter waarde van 300 euro, per 50 euro jaarlijks te besteden aan producten of diensten van de boer. Ondertussen levert de boer de energie van de zonnepanelen aan Greenchoice. Zo steunen burgers boeren om klimaatneutraal te worden. Het idee kwam van Henk Hoefnagel in Beneden-Leeuwen. Hij plaatste begin 2008 panelen op het dak van zijn bedrijf. Inmiddels doen vijftien andere boeren ook mee met dit project van boerENbuur, een initiatief van Stichting Triple I-S in samenwerking met Greenchoice en Goede Waar&Co. Bij burgers bestaat nog wat koudwatervrees om mee te doen, maar de belangstelling groeit.

meer informatie: Henk Kloen, 0345-470700, Anne Stijkel, 020-6972999, [email protected], www.cocreatie.nl, boerenbuur.nl en clm.nl

Het lokaal opwekken van duurzame energie heeft meer voordelen dan alleen minder CO2-uitstoot: leveringszekerheid: het Nederlandse aardgas is op rond 2028. Als we niets doen worden we afhankelijk van energiebronnen van andere continenten stabielere prijs: de olieprijs is hoog, instabiel en zal nog oplopen. De prijs van lokale duurzame is meer stabiel omdat de investeringskosten bekend zijn efficiency: er zijn bij lokaal gebruik van de energie veel minder transportverliezen (een moderne kolencentrale met een elektrisch rendement van 45% verliest 55% warmte). het stimuleert lokale werkgelegenheid een stabieler energienet: elektriciteit laat zich moeilijk opslaan; opgewekte stroom moet direct afgenomen worden. Een fijnmazig netwerk van lokale centrales stabiliseert het net en de continuïteit van de energielevering.

I I I I I

meer informatie: www.senternovem.nl

17

24

22 Woonwijk

in Techum verwarmd door koeien

200 melkkoeien op het praktijkcentrum Nij Bosma Zathe in Friesland verwarmen de woningen in Techum, een nieuwe woonwijk van de gemeente Leeuwarden. Het praktijkcentrum produceert biogas met een mestvergistingsinstallatie. Een installatie voor warmte-krachtkoppeling (wkk) zet het gas om in elektriciteit, dat aan het net wordt geleverd. Bij het proces van mestvergisten met een installatie komt ook restwarmte vrij. Die blijft meestal onbenut. Hier niet: een deel van het gas wordt sinds de zomer van 2009 via 5 kilometer pijpleiding getransporteerd naar Techum. Daar staat een tweede wkk. De warmte die daar vrijkomt wordt gebruikt voor het verwarmen van de woningen.

Stortplaats Waalwijk nu plek voor duurzame energieopwekking

Het terrein van een voormalige stortplaats in Waalwijk, die sloot in 1987, was ongeschikt voor land- en tuinbouw of woningbouw. De gemeente wekt er nu op grote schaal duurzame energie op met het Ecopark Waalwijk. Zo gaf ze een positieve bestemming aan een stuk grond met een negatief imago. Het Ecopark voorziet in drie verschillende vormen van duurzame energie. Het oude afval van de voormalige stortplaats wordt omgezet in biogas. Daarnaast is er een zonnecentrale met 4200 zonnepanelen. Ook zorgen vijf windturbines, elk goed voor 1,5 MW, sinds 2005 voor opwekking van duurzame energie. In totaal levert het Ecopark 8,5 MegaWatt, genoeg om 6.000 huishoudens van duurzame stroom te voorzien. Het Ecopark is ontstaan uit de samenwerking van Eneco, de gemeente Waalwijk, Artin en Shell Solar.

meer informatie: www.ecoparkwaalwijk.nl

meer informatie: www.asg.wur.nl, Gelein Biewenga, 058-2167592

23

Windpark in handen van inwoners Kerkrade

De gemeente Kerkrade wilde graag haar inwoners actief betrekken bij het klimaatbeleid. Ze richtte samen met hen de Maatschap ter Exploitatie van Windpark de Locht op, die twee windmolens exploiteert. De windmolens hebben een gezamenlijke energieopbrengst van 2,5 MegaWatt, voldoende voor het jaarlijkse energiegebruik van 3000 huishoudens. 160 participanten, zowel particulier en bedrijven, kochten een aandeel van circa 2600 euro in de maatschap. De rest van de investeringskosten, een kleine 6 miljoen euro, is gefinancierd door het Triodos Groenfonds. De elektriciteit die de molens opwekken wordt via het net door Greenchoice geleverd. In Burgervlotbrug in Noord Holland is een zelfde aanpak gevolgd, maar dan met obligaties. De belangstelling van bewoners en bedrijven om te participeren is groot. Sinds september 2008 leveren acht molens in totaal 8,5 MegaWatt aan duurzame energie op.

meer informatie: www.ecowind.nl

Lokale energieopwekking

27 Zonnepanelen

19

vervangen asbestdaken in Overijssel

Energieleverancier DELTA biedt Zeeuwse basisscholen aan om tegen een gering huurbedrag drie zonnepanelen op hun schoolgebouw laten zetten. Kinderen kunnen zo kennis maken met het opwekken van energie via de zon. Er is ook een speciaal lespakket bij gemaakt over alle duurzame vormen van energieopwekking. De scholen kunnen de panelen voor een periode van 15 maanden huren.

Vijf Overijsselse agrariërs vervangen hun asbestdak door een dak met zonnepanelen. Met de zonnepanelen voorzien zij voor een deel in de energiebehoefte van hun bedrijf. LTO Noord, de initiatiefnemer van dit project ‘Asbest van het dak, energie in het bedrijf’, onderzocht voor tien agrarische ondernemers diverse manieren om zonnepanelen te plaatsen en benutten. Insteek was dat er een terugverdientijd moest zijn die acceptabel is voor de agrariër. Op basis van de verschillende criteria zoals haalbaarheid, locatie en de investeringsbereidheid van de ondernemers, krijgen vijf bedrijven financiële en procesmatige steun om het plan te verwezenlijken. Een digitale enquête meet de belangstelling bij andere Overijsselse agrariërs en daarmee het potentieel voor een vervolg.

meer informatie: www.delta.nl

meer informatie: www.asbestvanhetdak.nl

25

Zeeuwse scholen huren zonnepanelen

26 Duurzaam

bedrijventerrein De Trompet in Heemskerk

Het bedrijventerrein De Trompet in Heemskerk heeft geen gasaansluiting: een uniek gegeven voor een bedrijventerrein van 18 hectare. De bedrijven op De Trompet worden verwarmd met aardwarmte, dat wordt gewonnen met behulp van warmtepompen. Het beperkt de uitstoot van CO2 met ruim 40% ten opzichte van aardgas. In 2005 kreeg het terrein ook een windturbine met een ashoogte van 80 meter. Bij de aanleg van bedrijventerrein De Trompet was duurzaamheid een belangrijk leidend principe. De windturbine brengt het duurzame karakter van De Trompet letterlijk en figuurlijk meer in het zicht. Voor de ontwikkeling van De Trompet sloot de gemeente Heemskerk een samenwerkingsovereenkomst af met een consortium van drie plaatselijke aannemers. Alle bedrijven op het terrein zijn lid van de Vereniging van Eigenaren. Zij kopen onder meer samen groene stroom in. Een bedrijf dat zich vestigt, onderschrijft de uitgangspunten op het gebied van duurzaamheid.

meer informatie: www.detrompet.com en gemeente Heemskerk, Hans Nelissen (projectleider), 0251-256777

Recreatie

Paul Tienkamp, camping Thyencamp: ”Als ik iets doe, heeft dit consequenties voor anderen: voor de maatschappij of het milieu. Daarom willen we alles wat we op onze camping doen, heel bewust doen. Het is niet altijd makkelijk om rekening te houden met de consequenties en je steeds bewust te gedragen, maar het geeft wel veel voldoening.”

Recreatie

28 Klimaatneutrale

21

campings in Drenthe

Vier campings in Drenthe opereren vanaf begin 2008 klimaatneutraal. Zij brengen de CO2-uitstoot van hun kampeerterrein tot nul terug. Dat doen ze door zelf duurzame energie op te wekken, duurzame energie in het kopen en eventueel CO2-uitstoot te compenseren via compensatieprojecten. Twee campings (Schonewille en Thyencamp) gebruiken een kleine windturbine. Bij camping De Boemerang wordt met behulp van snoeihout warm water geproduceerd. Het is het resultaat van het landelijke project ‘Klimaatneutrale producten en diensten’ van de twaalf provinciale Milieufederaties. Zij scanden de campings op hun energieverbruik en CO2-emissie, en keken vervolgens samen hoe de CO2-uitstoot ongedaan gemaakt kon worden. De campings bieden een klimaatneutraal kampeerarrangement aan: fietsend van de ene klimaatneutrale camping naar de andere. Ook op andere plekken investeren campings om zo klimaatvriendelijk te worden, zoals de camping Lemeler Esch in Overijssel en camping Stortemelk op Vlieland.

meer informatie: www.mfdrenthe.nl en www.thyencamp.nl

30

Het principe van Cradle tot Cradle

De kern van het concept Cradle to Cradle (C2C), dat de Amerikanen Braungart en McDonough enige jaren geleden introduceerden, is om alle producten zo te ontwerpen dat ze in de afvalfase óf voedsel vormen voor de biosfeer (en dus volledig en onschadelijk afbreekbaar zijn), óf dat het afval volledig om te zetten is in grondstof voor nieuwe producten. Gevat in de drie basisregels: 1 Afval = voedsel, 2 Zon is de energiebron en 3 Respect voor Diversiteit. Om een product te ontwerpen dat aan de C2C-standaard voldoet, zijn drie vragen leidend: a is het op te eten?, b) b is het bio-afbreekbaar of te recyclen zonder aan kwaliteit te verliezen? en c is het te verbranden om energie op te wekken?

29

Floriade 2012 in Venlo volgens Cradle tot Cradle

De Floriade, het tienjaarlijkse evenement waar twee miljoen bezoekers de nieuwste agrarische producten kunnen zien en proeven, vindt in 2012 plaats in de regio Venlo. Deze regio heeft in een manifest in 2008 het principe Cradle to Cradle omarmd. De Floriade moet het Nederlandse voorbeeld worden van deze uitgangspunten – die ambitie is neergelegd in de Floriade Venlo Principles. Om deze principes werkelijkheid te laten worden, werken het bedrijfsleven en overheden de komende tijd nauw samen. Het meest in het oog springend zal de grote zelfvoorziende tentoonstellingskas zijn. Het ontwerp voor het 25.000 m² grote gebouw is afkomstig van Jon Kristinsson, een toonaangevend architect op het gebied van duurzaam bouwen. Het Innovacomplex, zoals de expohal heet, zal zelfvoorzienend zijn: het functioneert zonder gas of elektriciteit van buiten en zonder riolering. Na afloop van de landbouwexpositie wordt het cpmplex niet afgebroken, zoals in vorige Floriade-edities, maar krijgt een nieuwe bestemming als werkplek voor 600 mensen.

meer informatie: www.floride.nl en www.regiovenlo.nl

Eerste C2C recreatiepark in Grashoek in de Peel

Tussen Helenaveen en Grashoek wordt recreatiepark – ‘Uitspanning Zonnedauw’ – gerealiseerd op basis van Cradle to Cradle principes. Er komen grasdakwoningen, bed&breakfastverblijven, kampeerplekken, een theehuis en een educatief centrum. De particuliere initiatiefnemers Connie en At Koning willen het park zo zelfvoorzienend mogelijk maken en laten zien er al veel bestaande technieken zijn die zich goed laten combineren. De nieuwe gebouwen worden zeer goed geïsoleerd met duurzame materialen. In de daken komen onzichtbaar weggewerkte zonnecollectoren en kleine windturbines leveren aanvullend elektriciteit. Koude-warmteopslag in de grond zorgt voor het koelen en verwarmen van alle ruimtes, en er komen warmteterugwinsystemen. Vakantiegangers kunnen lekker vakantie vieren en teglijkertijd iets leren over duurzame energie, zo is de filosofie. Het is de bedoeling dat het ecologische recreatiepark in het najaar van 2010 open gaat.

meer informatie: ww.ecoranche.nl

Recreatie

33 Energiezuinig

31

Energieneutrale achtbaan in Volkel

Het BillyBirdPark Hemelrijk in Volkel ontwikkelt een energieneutrale achtbaan. Een speciaal ontworpen instaptoren geeft toegang tot een platform met crosstrainers (bewegingsapparaten zoals die te vinden zijn op sportscholen). Bezoekers wekken daar eerst zelf een deel van de benodigde energie op voor ze plaats kunnen nemen in het achtbaankarretje. De overige energie komt van de zonnepanelen op het dak van de toren. De combinatie van lichamelijke energie en zonne-energie maakt de achtbaan energieneutraal. Althans vanaf 2010: de hoge investeringen die nodig zijn, maken dat de achtbaan de eerste tijd nog niet helemaal energieneutraal kan werken. Het concept won de innovatieprijs ‘Energie en Duurzaamheid’.

meer informatie: www.billybird.nl/nl/attracties/achtbaan/ 32 Gemeente

vakantiepark in Witmarsum

Recreatiepark ‘It Fliet’ in Witmarsum is één van de eerste duurzaam ontwikkelde recreatieparken in Nederland. Het park wil een voorbeeldfunctie vervullen voor een duurzame ontwikkeling van de Nederlandse recreatieparksector, maar ook voor de gasten die het park bezoeken. De 70 woningen op ‘It Fliet’ zijn zeer goed geïsoleerd, en standaard voorzien van een energiezuinige warmtepomp en comfortabele vloerverwarming. Door de toepassing van aardwarmte zijn ze niet aangesloten op het aardgasnet. Het centrale gebouw op het park wordt voorzien van zonnepanelen en zonneboilers, en een mini-wkk gaat de warmte leveren voor het zwembad. Het hele park wordt verlicht met LED verlichting. De Witmarsumer vaart geeft toegang tot het recreatiepark. Daarover vaart een elektrisch aangedreven rondvaartboot, waarmee bezoekers de omgeving kunnen verkennen. Het project is onderdeel van het Regionaal Innovatie Programma Fryslân. Studenten van de Hogeschool Leeuwarden zullen het energieverbruik en het gedrag van de gasten van het park monitoren.

meer informatie: www.buitenplaatsfliet.nl en www. Landvanenergie.nl, Sicco Boorsma, tel 0519-296673

Soest: klimaatbos met bewustwordingsspel

1000 bomen op het voormalige Kodakterrein in Soest staan symbool voor het wegvangen van de CO2-uitstoot door medewerkers van de gemeente Soest, die voor hun werk de auto gebruiken. Kinderen van de Soester basisscholen plantten de bomen in het 1000-bomen bos. Er staat ook een speciale picknicktafel waarop bezoekers een klimaatspel kunnen spelen. Ook zijn in Soest drie informatiezuilen in gebruik genomen waar inwoners via een speciaal telefoonnummer praktische tips krijgen om hun energieverbruik te verminderen en zo klimaatvriendelijker te leven.

meer informatie: www.soest.nl

23

Wonen & bouwen 34 Coevorden:



klimaatvriendelijke wijk in de maak

De gemeente Coevorden streeft ernaar de nieuwbouw in de wijk Ossehaar een duurzaam karakter en uitstraling te geven. Ze stimuleert op een actieve manier dat nieuwe bewoners/eigenaren milieubewust en energiezuinig bouwen. Bij de aankoop van een bouwkavel krijgen zij gratis advies van een deskundig bedrijf. Daarnaast worden de kopers kosteloos begeleid wanneer ze gebruik willen maken van de stimuleringsregelingen voor duurzaam bouwen. De bouwplannen van bewoners worden gescreend op energieprestatiecoëfficiëntwaarde (EPC). Ze bereiken een lage EPC-waarde door een laag energieverbruik, door goede isolatie, duurzame energiebronnen (zon, wind, warmte) en efficiënt gebruik van fossiele brandstoffen. Doel is om een 4 tot 8% lagere EPC te krijgen dan de wettelijke norm. De huizen krijgen een label dat de mate van energiezuinigheid aangeeft.

Meer informatie: www.ossehaar.nl

Wonen & bouwen

35 ‘Het Natuurlijk

Huus’ in Raalte

‘Het Natuurlijk Huus’ is een woning die gebouwd is met alleen duurzame en natuurlijke materialen. De eigenaren Harrie Kiekenbosch en Agnes Heethaar willen met het zeer energiezuinige huis een inspiratiebron zijn voor huizenbezitters en voor de bouwsector, door te laten zien dat een zeer duurzaam huis financieel haalbaar is. De gebruikte duurzame principes zijn stuk voor stuk toe te passen in nieuwe en vaak ook in bestaande woningen. Voorbeelden zijn: Het gebouw is laag, heeft een isolerend dak met gras- en vetplantjes. De noordkant is zoveel mogelijk dicht, de zuidkant is optimaal open. Energie wordt opgewekt met zonnepanelen, windmolen en een warmtepomp. Koken gebeurt op hout. De kruipruimte is gevuld met kleikorrels die warmte vasthouden. Ze zijn net als het grasdak, koelend in de zomer en geven warmte af in de winter. De muren zijn van vlas en leem en door het dakoverstek nooit nat. Dat scheelt droogstoken. De fundering is deels gemaakt van puin. Er is overal vlaswol gebruikt in plaats van glaswol: dat isoleert beter, is duurzamer en minder vervelend in gebruik. De twee particuliere initiatiefnemers realiseerden het project zonder overheidssubsidie. Van marktpartijen kregen ze regelmatig hulp in de vorm van kortingen en gratis materialen. ‘Het Natuurlijk Huus’ is regelmatig open voor excursies.

I I

I I

meer informatie: www.hetnatuurlijkhuus.nl, Stichting Natuurlijk, Harrie Kiekebosch en Agnes Heethaar, tel 06-30567599

Harrie Kiekebosch, medeoprichter Het Natuurlijk Huus: “Tijdens een verblijf in Nepal, realiseerden wij ons dat we met maar weinig verbruik van materialen iets moois kunnen maken. Zo kwamen we op net idee van een natuurlijk huis. Het toepassen van duurzame principes in alles, is een mentaliteit. Mensen verwachten een plaggenhut als ze ecologisch duurzaam horen. Maar het is echt prachtig.”

Een vegetatiedak isoleert uitstekend waardoor minder energie nodig is voor verwarming of koeling. Bovendien nemen de planten CO2 op. Per m2 groendak geeft dat jaarlijks een CO2 reductie van 4,5 kg.

25

36

Kenniscentrum voor energiezuinige scholen

De drie noordelijke provincies gaan een expertisecentrum oprichten om schoolgebouwen energiezuiniger te maken en van een gezonder binnenklimaat te voorzien. De meeste scholen verslinden energie door slechte isolatie en enkel glas. Vaak is er weinig verse lucht: niet goed voor de leerprestaties en het ziekteverzuim. Voor een frisse en gezonde omgeving krijgen bestaande schoolgebouwen een advies op maat na een onderzoek. Voor nieuw te bouwen schoolgebouwen starten de provincies en de gemeente Emmen een proef met een andere manier van aanbesteding. In de nieuwe werkwijze worden de administratieve lasten van de aanbesteding voor de ontwerpers sterk beperkt. Zo kunnen ook kleine, vaak innovatieve bureaus meedoen. Ook moeten de thema’s ‘binnenklimaat’ en ‘energiehuishouding’ vanaf het begin in het ontwerp meegenomen worden. Vanaf 1 januari 2010 is een database beschikbaar waarin de schoolgebouwen blijvend worden gevolgd. Ook GGD’s, gemeenten en betrokken schoolbesturen zijn bij het kenniscentrum betrokken.

meer informatie:www.fryslan.nl, www.provinciedrenthe.nl en www.provinciegroningen.nl

38 Zelfvoorziening

op de geWoonboot

Zelfvoorziening is een prachtig ‘klimaatconcept’. Het is al goed mogelijk maar lijkt pas rendabel bij toepassing op grotere schaal. Een mooi voorbeeld van dat het ook op kleine schaal te realiseren is, is de GeWoonboot: een drijvende woning gebouwd door de Zwolse woningcorporatie DeltaWonen. De royale boot voorziet in zijn eigen energie en zuivert zijn eigen water. Verbindingen met nutsvoorzieningen is niet nodig. Energie wordt aan boord opgewekt met een zonneboiler, de restwarmte van de dieselgenerator en een warmtepomp. Elektriciteit komt van zonnecellen en een zeer zuinige dieselgenerator. De energievraag is laag door energiezuinige apparaten, goede isolatie en een luchtwarmtewisselaar. De dieselmotor kan in de toekomst draaien op biodiesel. Ook de accu’s zijn te vervangen door de goedkopere en kleinere brandstofcel. De geWoonboot is te bezichtigen aan de oever van het NDSM-terrein in Amsterdam-Noord.

meer informatie: www.gewoonboot.nl

37

Kaswoningen in Culemborg

In Culemborg staan elf zogenaamde kaswoningen: woningen van twee verdiepingen in een kas, uitgevoed als tuinbouwkas. Het overgangsgebied tussen binnen en buiten is zo het hele jaar te gebruiken als terras, tuin of eet- en speelkamer. De kassen vormen een thermische buffer. De bewoners beïnvloeden zelf het comfort en hun energieverbruik, door ramen en deuren tijdig te openen en te sluiten. Als bewoners langer weg zijn, dan voorkomt een weerstation comfortproblemen: het sluit de ramen bij veel wind of regen en opent ze bij veel zon. De woningen liggen bij een drinkwaterwingebied. Een deel van de woningen krijgt warmte, onder meer voor de vloerverwarming, van een warmtepompsysteem dat de temperatuur van het opgepompte water benut. Daarnaast worden zonneboilers, ventilatie met warmteterugwinning, individuele warmtepompboilers en pv-panelen gebruikt. Het energieverbruik van kaswoningen blijft zo onder een Energie Prestatie Coëfficiënt (EPC) van 0,7.

meer informatie: www.kwsa.nl en www.eva-lanxmeer.nl

Wonen & bouwen

40 Herstructurering

27

inclusief nul-energiewoningen Coevorden

Woningcorporatie Domesta in Coevorden gaat de wijk Binnenvree herstructureren. Een aantal van de geplande nieuwbouwwoningen worden, als proef, heel energiezuinig gebouwd: vier zogenaamde passieve woningen en vier nul energiewoningen. De passieve woningen hebben een oriëntatie op de zon en zeer goed geïsoleerde gevels en ramen. Zo kan weinig warmte ontsnappen en is maar weinig energie nodig de woning ‘s winters op temperatuur te houden. De zon, huishoudelijke apparaten en bewoners zorgen dan voor de warmte. Er blijft nog een kleine vraag naar verwarming over. In de zomer zorgen de zware schilisolatie, de aanwezigheid van thermische massa, zonwering en nachtventilatie dat het binnen comfortabel blijft. Bij nul energiewoningen is het uitgangspunt dat wat wordt gebruikt aan energie ook weer opgewekt moet kunnen worden. Andere woningen in de wijk Binnenvree worden verrijkt met een warmtepomp in de cv-ketel.

meer informatie: www.domesta.nl

39 Brede school Maurik verwarmd met aardwarmte De nieuwe brede school in Maurik zal verwarmd worden met behulp van aardwarmte. De provincie Gelderland subsidieert de warmtepomp die daarvoor nodig is. De warmtepomp kan een CO2-reductie van 20 tot 30 procent opleveren. Onder de school komt een koude en warme waterbron. Op warme dagen wordt met koud opgepompt water het gebouw gekoeld. De warmte uit het gebouw wordt daarna in het grondwater opgeslagen, en bij koude dagen gebruikt om de school te verwarmen. De restwarmte uit het grondwater dient als voorverwarming van de ketel van de centrale verwarming. De cv-installatie hoeft zo minder energie te verbruiken. De brede school krijgt ook een groen dak waardoor het mooi in zijn groene omgeving past.

meer informatie: www.buren.nl (leven in Buren / onderwijs)

41

3000 nieuwe woningen in Zeewolde met warmte van melkveehouderij

De gemeente Zeewolde sluit 3000 nieuwe woningen, een kerk en scholen die worden gebouwd in de Polderwijk aan op een warmtenetwerk. Melkveehouderij Van Beek in Zeewolde zal het grootste deel van de warmte leveren. Een mestcovergister op de boerderij produceert biogas uit reststromen uit de voedingsindustrie, maaisel uit natuurgebieden en mest. Een warmtekrachtinstallatie zet een deel van het biogas ter plekke om in duurzame elektriciteit en warmte. De rest van het gas gaat via een speciale leiding van 5 kilometer lang naar de warmtecentrale van de Polderwijk. Die wekt jaarlijks 7 miljoen kWh duurzame elektriciteit op. De warmte van de biogasmotor wordt geleverd aan het warmtenet van de Polderwijk. Op deze manier is de totale emissie van CO2 voor verwarming en elektriciteit ongeveer 50 procent lager vergeleken met conventionele verwarming van een nieuwbouwwijk. De gemeente Zeewolde wekt dankzij veel windturbines en biogasinstallaties meer duurzame energie op dan totaal verbruikt wordt in de gemeente. Daarmee is ze de eerste ‘klimaat-positieve’ gemeente.

meer informatie: www.zeewolde.nl

Openbare verlichting 42

Doorgaande weg bij Deventer zuinig verlicht

De Provincie Overijssel neemt de proef op de som met energiezuinige verlichting langs provinciale wegen. Ze voorziet een besparing van 50 – 70 procent op de stroomkosten. Op de weg tussen Deventer, Olst en Den Nul worden vier soorten Led-verlichting toegepast. De weg heeft op het deel langs de IJssel enkele gevaarlijke bochten. Goede verlichting is dus essentieel. Bij sommige gevaarlijke bochten staan bermpaaltjes met een zonnepaneeltje. Bij andere bochten is gekozen voor dynamische ledverlichting in bermpaaltjes, gevoed door het laagspanningsnet. Tweehonderd meter voor de bocht, wordt het verkeer gedetecteerd en gaat de ledverlichting aan. In een derde variant is de traditionele verlichting vervangen door ledlampen in de as van het wegdek, on der andere vlak voor een rotonde. In bebouwde kom van Olst en Den Nul hangt ledverlichting boven de rijbaan: geen gewone, maar een innovatieve ‘groene’ versie. Die zorgt voor een extra goed zicht. De proef heeft positieve resultaten: de verwachte besparing wordt behaald, en weggebruikers en omwonenden ervaren de ledverlichting als veilig en comfortabel. Punt van aandacht zijn de levensduur van de lichten in het wegdek (asfalt wordt regelmatig vervangen) en de capaciteit van de accu’s van de zonnepaneeltjes.

meer informatie: www.provincie.overijssel.nl

43 Dynamische

verlichting in het buitengebied van Apeldoorn

Langs de rand van de Veluwe plaatste de gemeente Apeldoorn in 2008 nieuwe lantarenpalen met een dynamisch systeem. Dit deed ze om lichthinder tegen te gaan en energie te besparen. In dit systeem bepaalt de verkeersintensiteit hoeveel verlichting nodig is. Het licht dimt bij weinig verkeer en wordt heller als er veel auto’s aankomen. Infrarood-verkeerslussen in de weg registreren het aantal auto’s en geven dat door aan dim-units in de lichtmasten. ‘Licht op maat’ heet de aanpak. Een deel van de bestaande lichtarmaturen kreeg elektronische voorschakelapparatuur. Die geven dezelfde lichtopbrengst bij een flink lager energieverbruik, en kennen veel minder storingen. Dat verlengt de levensduur van de lamp met 40 tot 60 procent. Met deze maatregelen bespaart de gemeente jaarlijks 19.000 euro. Ze schelen 270.000 kWh aan energie waardoor 173 ton minder CO2 de lucht in komt. Het investeringsbedrag is in vier jaar terug te verdienen.

meer informatie: www.senternovem.nl/openbare verlichting en www.apeldoorn.nl

Openbare verlichting

29

Rob Metz, wethouder gemeente Apeldoorn: “Duurzaamheid zie ik als praktische uitdaging waar iedereen wat aan kan doen. Ik overtuig mensen graag van de kansen die het biedt, ook voor onze economische ontwikkeling. In ons college hebben we de afspraak gemaakt dat we binnen onze portefeuilles zoeken naar de maximale bijdrage aan verduurzaming. Zo hebben we stappen gezet om de minst energievriendelijke buitenverlichting te vervangen door ledtechnologie. We besparen nu 40% energie. Daar krijg ik een kick van.”

45 Ledstenen

als oriëntatieverlichting

Op de waddeneilanden zijn op meerdere plekken zogenaamde ledstenen in het wegdek geplaatst. Een ingebouwd zonnepaneel en accu maakt dat de ledlampen in hun eigen energie kunnen voorzien. Met de stenen zijn donkere plekken wel verlicht, maar de lichtuitstoot blijft beperkt. De ledstenen zijn bedoeld als oriëntatieverlichting.

meer informatie: www.duurzaamterschelling.nl

44 Hoofdstraat Hardenberg



sociaal veilige lampen

verlicht met zuinige en

Nieuwe lampen op basis van witlichttechniek verminderen in Hardenberg het energieverbruik van de openbare verlichting aanzienlijk. Bewoners geven ook aan dat ze zich bij wit licht veiliger voelen op straat: ze hebben beter zicht op wat er gebeurt. De nieuwe lampen passen in de 73 bestaande lantarenpalen. In nieuwe of vervangingssituaties zouden ook minder palen hebben volstaan, omdat de witlichttechniek-lampen scherper af te stellen zijn. Het resultaat van de aanpak in de hoofdstraat is dat de komende 20 jaar – dat is de levensduur van lantaarn – ruim 36 ton minder CO2 vrij komt.

meer informatie: www.senternovem.nl/openbare verlichting

46

Zuinige verlichting rond Friese natuurgebied de Grote Wielen

Langs de Groningerstraatweg, in het buitengebied van Leeuwarden, zorgt een nieuwe verlichtingssysteem voor een flinke energiebesparing. Op initiatief van de Friese Milieufederatie is de weg uitgerust met dynamische verlichting. Het lichtniveau wordt aangepast aan de hoeveelheid verkeer dat op dat moment over de weg gaat. De Groningerstraatweg loopt langs het natuurgebied de Grote Wielen. Met veel meertjes, moerassen en natte graslanden is het een belangrijk broedgebied voor veel vogelsoorten. Het slimme ‘licht op maat’-systeem zorgt ervoor dat het natuurgebied ‘s nachts zo donker mogelijk blijft, maar zonder de verkeersveiligheid aan te tasten. De Milieufederatie werkte in dit project nauw samen met It Fryske Gea, de Provincie, de gemeente Leeuwarden en Tytsjerksteradiel en energiebedrijf Dynamicon.

meer informatie: www.friesemilieufederatie.nl

Openbare verlichting

48 Rotonde

verlicht door zon en wind

Een rotonde aan de rand van Lelystad wordt verlicht met elf ledlampen met zonnecellen in het wegdek en een kleine windturbine in het midden. Deze wijze van verlichten bespaart jaarlijks 500 kWh aan energie. De windturbine staat op een ANWB-mast en geeft stroom aan 45 ledlampen. De turbine draait altijd, onafhankelijk van de windrichting. Voor de zekerheid is ze gekoppeld aan het elektriciteitsnet. Zonder CO2-uitstoot is de rotonde toch veilig verlicht en veroorzaakt tegelijkertijd minimale lichtoverlast voor de nabijgelegen Oostvaardersplassen.

meer informatie: www.milieuzorgvooroverheden.nl/themas

47 Zevenaar

spaart geld en energie door nachtelijke controles

De gemeente Zevenaar besloot de straatverlichting ‘s nachts in plaats van overdag te gaan controleren. Zes medewerkers gaan twee keer per jaar op de fiets de wijken door. In 3 avonden inspecteren ze alle 6.200 lichtmasten op het feit of de lamp brandt en op schade. Het bespaart de gemeente 3500 euro aan stroomkosten omdat overdag de lichten niet aan hoeven.

meer informatie: www.senternovem.nl/openbare verlichting

Meer weten? Wie meer wil weten over de mogelijkheden om energie te besparen op de openbare verlichting kan terecht bij een van de provinciale klimaatadviseurs van SenterNovem. Ook helpt het eindrapport van de Taskforce Verlichting ‘Groen licht voor energiebesparing’ gemeenten en anderen een eind op weg naar meer klimaatvriendelijke verlichting. www.senternovem.nl, tel 030-2393533 (informatiepunt)

31

Samenwerken aan klimaat

Nienke Bloksma, Stichting Duurzaam Texel: “We werken samen vanuit de gedachte aan een mooi en duurzaam Texel. We boeken vooral indirecte successen: dat er een denkomslag plaatsvindt en er meer draagvlak komt om op alle vlakken meer duurzaam te werken. In de bouwsector op het eiland staat duurzaam bouwen nu hoog in het vaandel. Dat is mooi om te zien.”

Samenwerken aan klimaat

33

49 Stichting



Duurzaam Texel: kraamkamer van initiatieven

De Stichting Duurzaam Texel (SDT) bestaat uit partijen en bewoners van het eiland. Samen ontwikkelen ze sinds 2000 duurzame projecten. Idee achter de Stichting is dat iedereen die belangen heeft op het eiland zich op zijn of haar eigen manier in kan zetten voor duurzaamheid. In het bestuur zitten vertegenwoordigers van lokale organisaties zoals Staatsbosbeheer, LTO Noord, Ecomare, VVV Texel en het bedrijfsleven. Deze clubs en ook partijen van buiten leveren ideeën aan die de Stichting probeert op te starten, door bijeenkomsten te organiseren, partijen bijeen te brengen en onderzoek uit te laten voeren. Staan projecten op eigen benen, dan trekt ze zich terug. Het is zo een kraamkamer van initiatieven. Voor de Stichting kwamen tot nu toe bijdragen van de provincie NoordHolland en de gemeente Texel en via Leader. Dit jaar worden nieuwe vormen van financiering gezocht. Sinds de oprichting zijn al veel successen geboekt. De belangrijkste is een mentaliteitsverandering bij bewoners, bedrijven en bestuur. Duurzaamheid is hoog op de agenda van het eiland beland. De bouwsector adviseert klanten inmiddels actief over duurzaamheid en bouwt zelf zo duurzaam mogelijk. De gemeente tekende een ambitiemanifest om het eiland zelfvoorzienend met duurzame energie te laten zijn in 2020. Bewoners, scholieren en toeristen krijgen informatie over milieu en energiebesparing. Er wordt een duurzaam energieplan 2030 opgesteld en er vindt onderzoek plaats naar waterstof als energiedrager. De optelsom van alle kleine en grotere projecten is een wezenlijke bijdrage aan klimaatvriendelijker wonen en werken.

meer informatie: www.duurzaamtexel.nl, Stichting Duurzaam Texel, Nienke Bloksma, 0222-320723

50 BrabantSolar:

netwerk rond zonne-energie

Het streekhuis Peel & Maas organiseerde een bijeenkomst voor Brabantse ondernemers met bedrijfsgebouwen die geschikt zijn voor het plaatsen van zonnepanelen. Het resulteerde in de start van een netwerk, BrabantSolar. Dat heeft tot doel de ontwikkelingen op het gebied van zonne-energie te volgen. De ontwikkelingen op het gebied van zonnepanelen gaan snel. De kosten dalen jaarlijks, maar zijn nog altijd nog hoger dan die van traditionele bronnen. In combinatie met de stijgende energieprijzen kan het nog vijf tot tien jaar duren voordat zonnepanelen echt economisch rendabel zijn. Het netwerk wil snel concreet kunnen handelen op het moment dat een investering in zonnecellen rendabel is. Brabantse ondernemers met geschikte daken kunnen zich bij het netwerk aansluiten.

meer informatie: www.reconstructiepeel&maas.nl

51 M-profit:

telers werken samen voor energiebesparing

‘M-profit’ is een samenwerkingsverband van installateurs, adviseurs en aannemers in de regio Noord-Holland. Ze werken samen om rendabele maatregelen voor energiebesparing en emissiereducties in de open teelt actief te ondersteunen. Op de meeste bedrijven in de open teelt zijn maatregelen mogelijk met een terugverdientijd van minder dan 3 jaar. M-Profit voorziet ondernemers van praktische ondersteuning om zulke maatregelen te realiseren. Kennis wordt onderling uitgewisseld en beschikbaar gesteld via onder andere de website. Ook biedt ze telers een Quick Scan Duurzame Energie aan. Het samenwerkingsverband ontvangt subsidie van Leader+, Kop & Munt en de provincie Noord-Holland.

meer informatie: www.m-profit.nl

Samenwerken aan klimaat

35

52 Dorpsraad



Hoenderloo: Hoenderloo Ontwikkelings Maatschappij

Bewoners van Hoenderloo zetten via hun dorpsraad projecten op om de leefbaarheid van hun dorp te bevorderen. Duurzaamheid zien ze als een belangrijk thema. Daarom nam de raad het initiatief om, vanwege het dreigende tekort aan starterswoningen, zélf duurzame woningen te gaan ontwikkelen. Jongeren uit het dorp maakten samen met jonge architecten een ontwerp voor heidewoningen. Die zijn half ingebouwd in een heuvel en door hun isolerende grasdaken energiezuinig. De dorpsraad heeft ook plannen gemaakt om gezamenlijk een duurzame energievoorziening voor het dorp op te zetten. Samen met SenterNovem, Apeldoorn en Provincie Gelderland verkennen ze de mogelijkheden hiervoor. Het gebruik van biomassa is een van de opties. Voor hun toekomstplannen richtten de bewoners de Hoenderloo Ontwikkelings Maatschappij op. Die ontwikkelt concrete plannen en scant ze op haalbaarheid. De plannen worden vervolgens vastgelegd in een dorpsvisie. Met deze aanpak sluit de raad aan bij het initiatief ‘Dorpen groeien op eigen wijze’ van verschillende Gelderse partijen. Dit initiatief bood veel nuttige kennis en goede ondersteuning. De bottom-up-aanpak zorgt ervoor dat lokale kennis veel gebruikt wordt. Bij inwoners van de Hoenderloo is er ook veel draagvlak voor de projecten ontstaan.

meer informatie: Dorpsraad Hoenderloo, voorzitter Jan Harmsen, 055-3781367

Over het Netwerk Platteland

Colofon

Het Netwerk Platteland is een nationaal netwerk van en voor mensen en organisaties die zich inzetten voor een sterk en aantrekkelijk platteland. We brengen organisaties in contact met elkaar en met overheden en bieden ze de gelegenheid van elkaar te leren. Daarnaast signaleren we nieuwe en kansrijke initiatieven voor landbouw en dorpsontwikkeling, voor natuur en sociale samenhang, voor leefbaarheid en zeggenschap. En we stimuleren gebiedscommissies in hun werk voor het landelijk gebied. We doen dit door middel van bijeenkomsten, adviesgesprekken, publicaties, projectendatabase, website, workshops, nieuwsbrief en door goed te luisteren naar de behoeften van netwerkdeelnemers.

Uitgave Netwerk Platteland

Netwerk Platteland,

.....................................................................bindt

...............................................doet

....................................................................................prikkelt

..........................................................verrijkt

www.netwerkplatteland.nl | [email protected] | 033-432 6090

Het Netwerk Platteland wordt gefaciliteerd door ETC, CLM en Communicatiebureau de Lynx, in opdracht van het Ministerie van LNV, de 12 provincies en de EC. Waar mogelijk wordt samengewerkt met organisaties uit de wereld van het platteland.

Samenstelling en tekst Communicatiebureau de Lynx, januari 2010 Ontwerp Aukje Gorter Foto’s Kassen: Margot Meier Recreatie: Bert Koning Samenwerken: Edo Kooijman Voedsel: Suzan Thiry Wonen, Veehouderij: Harrie Kiekenbosch Biobrandstof, Verlichting, Lokale energieopwekking: Rita van Biesbergen Druk Drukkerij Modern, Bennekom Gedrukt op IJsselprint, FSC-gecertificeerd Bronvermelding Voor de tekst van deze brochure is vooral dankbaar gebruik gemaakt van diverse websites, die in de tekst staan vermeld. Europees Landbouwfonds voor Plattelandsontwikkeling: Europa investeert in zijn platteland.

Had uw project hier kunnen staan? Of hier?

Deel uw eigen initiatief of plan met anderen via www.netwerkplatteland/innovatievepraktijken.

Overal op het platteland liggen kansen om de uitstoot van CO2 en andere broeikasgassen te beperken. Onder het motto ‘niet toekijken bij klimaatverandering, maar gewoon doen’ pakken (agrarische) ondernemers, overheden en intermediaire partijen deze kansen op. Vaak met succes. Dit boekje is een collage van recente klimaatprojecten: al afgerond, nog in uitvoering of als proefballon net opgelaten. Wat alle initiatiefnemers bindt is gedrevenheid. “Er is lef voor nodig om het doen, maar het levert wel veel op!” Laat u inspireren.