INHOUDSOPGAVE. Kenniskring Toerisme en Cultuur

Kenniskring Toerisme en Cultuur

INHOUDSOPGAVE 1

Inleiding

4

2 Missie en doelstellingen 4 2.1 Missie 4 2.2 Doelstellingen 5 3 Personele samenstelling 6 3.1 Interne kenniskringleden 6 3.2 Externe kenniskringleden 8 4 4.1 4.2

Ontwikkelingen in het kennisdomein Toerisme en Cultuur Het wetenschappelijke discours Programmalijnen

10 10 10

5 Ontwikkelingen in de interne omgeving 12 5.1 Samenwerking binnen platforms 12 5.2 Samenwerking met andere lectoraten 12 6 6.1 6.2 6.2.1

Activiteiten in 2009 Bijdragen aan het onderwijs Professionalisering van docenten Professionalisering van de docenten van kenniskring

12 12 13 13

6.2.2 Professionalisering van docenten van buiten de kenniskring 6.3 Ontwikkeling van wetenschappelijke relaties 6.3.1 Samenwerking met binnenlandse onderwijs- en onderzoeksinstellingen 6.3.2 Samenwerking met buitenlandse onderwijs- en onderzoeksinstellingen 6.4 Samenwerking met bedrijven, instellingen en overheden 6.5 Kennispoort: kennisontwikkeling en kennisoverdracht 6.5.1 Projecten 6.5.2 Publicaties 6.5.3 Lezingen en presentaties 6.5.4 Expertmeetings en brainstormsessies

18 18 18 19 19 21 22 25 26 27

7

Profilering binnen en buiten de Hogeschool Zuyd

27

8 8.1 8.2 8.3

Evaluatie en vooruitblik Doorstart van de kenniskring Evolutie van de programmalijnen Perspectieven voor 2010

28 28 29 29

4

jrvrslg 09 | Kenniskring Toerisme en Cultuur

1 | Inleiding

2 | Missie en doelstellingen 2.1 | Missie

Dit jaarverslag biedt de lezer een overzicht van de missie en doelstellingen van Kenniskring en Lectoraat Toerisme en Cultuur (KLTC), van de personele samenstelling van de kenniskring, van de relevante interne en externe ontwikkelingen en van de resultaten die KLTC in 2009 heeft geboekt op het gebied van onderzoek, kennisoverdracht, onderwijsontwikkeling, professionalisering en samenwerking met het maatschappelijke werkveld.

Kenniskring en Lectoraat Toerisme en Cultuur wil een innovatief kenniscentrum zijn op het gebied van toerisme en cultuur ten behoeve van: • het maatschappelijke werkveld, bestaande uit het regionale midden- en kleinbedrijf, culturele instellingen, lokale en provinciale overheden • docenten en studenten van de Hogeschool Zuyd.

Lector en kenniskringleden houden zich aanbevolen voor reacties van lezers op het jaarverslag 2009.

Richtinggevende principes bij het uitvoeren van de missie zijn: • het streven naar duurzame (cultuur)toeristische ontwikkeling • het bouwen van bruggen tussen cultuur en economie • de kennisbehoefte van het maatschappelijke werkveld, opdat recht wordt gedaan aan de beoogde vraaggestuurde werking van lectoraten • resultaatgerichtheid en klanttevredenheid • objectiviteit en onafhankelijkheid: KLTC wil boven de partijen staan om een actieve rol te kunnen spelen als intermediair tussen belangengroepen.

Kenniskring Toerisme en Cultuur | jrvrslg 09

5

2.2 | Doelstellingen Deze missie leidt KLTC bij haar drie hoofddoelstellingen. KLTC heeft als eerste doelstelling om de kennis van het onderzoeksdomein te ontwikkelen en deze expertise te verbreiden binnen en buiten het werkgebied van de Hogeschool Zuyd. De keuze van de projecten, of het nu onderzoek, advisering of professionalisering betreft, wordt bepaald door de behoeften van het maatschappelijke werkveld. Het HBO wordt immers geacht zich toe te leggen op onderzoek met een duidelijk praktisch karakter. Kennisontwikkeling en kennisoverdracht dienen maatschappelijk nut op te leveren. Dankzij deze doelstelling kan KLTC daadwerkelijk de rol van innovatief kenniscentrum en aanspreekpunt voor de samenleving vervullen. Het tweede doel van KLTC is het ontwikkelen van curricula en modules ten behoeve van bachelor- en masteropleidingen van de Hogeschool Zuyd. Voor de economische opleidingen gaat het om de ontwikkeling van programma-onderdelen rond het thema cultuurtoerisme. Omgekeerd worden voor de kunstopleidingen commercieel georiënteerde modules cultureel ondernemerschap opgezet. Door middel van deze faculteitsgrenzen overschrijdende aanpak willen lector en kenniskringleden een brug slaan over het spanningsveld dat cultuur en economie nog maar al te vaak van elkaar scheidt.

Het bevorderen van de wisselwerking tussen onderzoek en onderwijs is een van de pijlers onder de onderwijsontwikkelingsstrategie van KLTC. Lector en kenniskringleden ondersteunen de acquisitie van (cultuur)toeristische stages en projecten, met gebruikmaking van hun netwerk. Idealiter dient onderzoek in het verlengde te liggen van onderwijs, zodat onderwijs de vruchten kan plukken van onderzoek. Deze wisselwerking leidt tot een win-win situatie voor alle belanghebbende partijen: de onderzoeker, de docent en de student. De win-win situatie wordt maximaal uitgebuit door de resultaten van de projecten ook nog eens te benutten enerzijds ter actualisering en verrijking van de curricula van de bachelor- en masterprogramma’s van de betrokken opleidingen van de Hogeschool Zuyd, anderzijds als grondstof voor publicaties en presentaties van hogeschooldocenten. Het derde doel is de brede professionalisering van de hogeschooldocenten. De deskundigheidsbevordering is in eerste instantie gericht op de leden van de kenniskring, maar niet exclusief. Deelonderzoeken van het programma van KLTC worden uitgevoerd als project- of stageopdrachten door studenten onder begeleiding van hogeschooldocenten. Aldus krijgen zowel docenten van buiten de kenniskring als studenten de gelegenheid actief in het onderzoeksprogramma van KLTC te participeren. Dankzij deze synergetische aanpak wordt ook de deskundigheid van de hogeschooldocenten die niet lid zijn van de kenniskring, bevorderd.

6

jrsvslg 09 | Kenniskring Toerisme en Cultuur

3 | Personele samenstelling 3.1 | Interne kenniskringleden Toerisme is een multidisciplinair onderzoeksobject. Het brede palet aan faculteiten en opleidingen van de Hogeschool Zuyd biedt de mogelijkheid een interfacultaire kenniskring van ter zake deskundige hogeschooldocenten samen te stellen, die recht doet aan het multidisciplinaire karakter van het lectoraatsdomein en aan de rol van bruggenbouwer tussen de culturele en de toeristische sector. Binnen KLTC benadert elk kenniskringlid het uitgestrekte kennisdomein vanuit de eigen achtergrond, bepaald door opleiding, expertise, werkomgeving en interesse. Een breed en pluridisciplinair perspectief is hierdoor gewaarborgd De interne kenniskring is in 2009 versterkt met: • Rob van den Berg, Docent Didactiek & Media, Conservatorium Maastricht • Drs. Manon Niesten, Docent Marketing & Bedrijfseconomie, Faculteit Internationale Communicatie Maastricht • Paul van Oers, Docent Hospitality Management, Food & Beverages Education en Ontwikkelaar Gastvrijheidsculturen, Hoge Hotelschool Maastricht • Drs. Mieke Pelzer, Docent Bedrijfseconomie, Hoge Hotelschool Maastricht De samenstelling van KLTC is in het verslagjaar als volgt geëvolueerd:

• Claudia Troilo, Senior Tutor, Faculteit Commercieel Management, Sittard Als extern programmaleider voor het project RAAK Creatief MKB Limburg is aangetrokken Herman Langenveld, voorzitter Creatief Knooppunt Akerstraat ’67 in Heerlen.

De vernieuwde kenniskring Toerisme en Cultuur in 2009, van links naar rechts op de bovenste rij: Claudia Troilo, Manon Niesten, Mieke Pelzer en Paul van Oers; onderste rij: Marjan Melkert, Herman Langenveld en Rob van den Berg (ontbreekt op de foto: Danny Horembach)

Faculteit

Omvang aanstelling in FTE

Lid

Functie en vakgebied

Dr. Wil Munsters

Lector Toerisme en Cultuur

Rob van den Berg

Kenniskringlid (per 1 september 2009) Docent Didactiek & Media

Conservatorium Maastricht

0,2

Drs. Ankie Hoefnagels

Kenniskringlid (tot 1 maart 2009) Docent Communicatiemanagement

Hoge Hotelschool Maastricht

0,2

1,0


Lid

Functie en vakgebied

Faculteit

Omvang aanstelling in FTE

Danny Horembach

Kenniskringlid Docent Catering Management Hospitality Management Ondernemerschap

Faculteit Facility Management Heerlen

0,2

Herman Langenveld

Programmaleider RAAK project Creatief MKB Limburg

Drs. Marjan Melkert

Kenniskringlid Docent Architectuurgeschiedenis Docent Constructief Schetsen

Faculteit Bouw Heerlen Academie voor de Beeldende Kunsten Maastricht

0,2

Drs. Manon Niesten

Kenniskringlid (per 1 september 2009) Docent Marketing & Bedrijfseconomie

Faculteit Internationale Communicatie Maastricht

0,2

Paul van Oers

Kenniskringlid (per 1 september 2009) Docent Hospitality Management, Food & Beverages Education en Ontwikkelaar Gastvrijheidsculturen


0,2

Drs. Mieke Pelzer

Kenniskringlid (per 1 april 2009) Docent Bedrijfseconomie


0,2

Drs. Mirjam Ubachs

Kenniskringlid (tot 1 februari 2009) Docent Marketing en Bedrijfseconomie

Faculteit Internationale Communicatie Maastricht

0,2

Claudia Troilo

Kenniskringlid (per 1 september 2009) Senior Tutor

Faculteit Commercieel Management Sittard

0,2

Robert Weirauch

Kenniskringlid (tot 1 maart 2009) Repetitor

Conservatorium Maastricht

0,2

Cécile Luijten heeft als projectmedewerker ondersteunende diensten verricht ten behoeve van lector en kenniskringleden.

7

8


3.2 | Externe kenniskringleden Naast de interne leden bestaat de kenniskring uit externe leden die de maatschappelijke sectoren vertegenwoordigen, waarmee het kennisdomein in relatie staat: bedrijfsleven, overheid, kunst en cultuur, onderwijs en wetenschap. Tot de externe kenniskring zijn in 2009 toegetreden: • Tom van Slooten, directeur Thermenmuseum Heerlen, Kasteel Hoensbroek en Rijckheyt, centrum voor regionale geschiedenis • Paul Elshout, adviseur en projectmanager toerisme bij de Kamer van Koophandel Limburg

• Dr. Pieter Caljé, opleidingsdirecteur Cultuurwetenschappen aan de Faculteit der Cultuur- en Maatschappijwetenschappen van de Universiteit Maastricht • Drs. Ilja Castermans, accountmanager leisure bij de Provincie Limburg Dr. Greg Richards is per 1 september 2009 benoemd tot Hoogleraar Vrijetijdwetenschappen aan de Faculteit Sociale Wetenschappen van de Universiteit van Tilburg

De externe kenniskring bestond in het verslagjaar uit de volgende experts:

Lid

Functie

Sector

Herman Bos

Directeur Tourism Strategy Consultants

Toeristisch Onderzoek en Consultancy

Dr. Pieter Caljé (per 1 juli 2009)

Opleidingsdirecteur Cultuurwetenschappen Faculteit der Cultuur- en Maatschappijwetenschappen Universiteit Maastricht

Wetenschappelijk Onderwijs en Onderzoek

Drs. Ilja Castermans (per 1 sept. 2009)

Accountmanager Leisure Provincie Limburg

Regionale Overheid

Drs. Jacques Collen

Voorzitter Academie voor de Streekgebonden Gastronomie

Cultuurtoeristische instelling

Drs. Hans Dassen

Programmamanager Vrijetijdseconomie Gemeente Maastricht

Lokale overheid


Lid

Functie

Sector

Paul Elshout

Adviseur en Projectmanager Toerisme Kamer van Koophandel Limburg

Toeristisch bedrijfsleven

Mai Jung (tot 1 jan. 2009)

Directeur Thermenmuseum Heerlen en Kasteel Hoensbroek Hoofd afdelingen Historische Musea en Sport & Recreatie Gemeente Heerlen

Cultuurtoeristische attracties Lokale overheid

Prof. dr. Marieke Kuipers ( tot 1 juli 2009)

Hoogleraar Cultureel Erfgoed en Architectuur 20e eeuw Faculteit Bouwkunde Technische Universiteit Delft

Wetenschappelijk Onderwijs en Onderzoek

Bart Mennens

Directeur Burgerzaken, Economie en Toerisme Gemeente Valkenburg aan de Geul

Lokale Overheid

drs. Wil Nelissen

Bestuurslid Stichting Zuid Limburgse Stoomtrein Mij. Onderzoeksdirecteur R en M|Matrix

Cultuurtoeristische attracties Marktonderzoek

Camille Oostwegel

Propriétaire Camille Oostwegel Châteauhotels en Restaurants

Hotellerie

Prof. dr. Greg Richards

Hoogleraar Vrijetijdwetenschappen Faculteit Sociale Wetenschappen Universiteit van Tilburg Directeur Tourism Research and Marketing-Barcelona

Wetenschappelijk Onderwijs en Onderzoek Consultancy

Esther Saris

Hoofd Marketing en Communicatie VVV Maastricht

Toeristische Organisatie

Drs. Pascal Schreurs (tot 1 okt. 2009)

Directeur Partner in Leisure

Consultancy

Tom van Slooten (per 1 jan. 2009)

Directeur Thermenmuseum Heerlen, Kasteel Hoensbroek en Rijckheyt, centrum voor regionale geschiedenis

Cultuurtoeristische attracties

Eppo Steenhuisen

Directeur Askja Reizen

Touroperating

Ing. Ton Wanders

Programmamanager Maastricht-Europa Gemeente Maastricht

Lokale Overheid

9

10


4 | Ontwikkelingen in het kennisdomein Toerisme en Cultuur 4.1 Het wetenschappelijke discours

4.2 Programmalijnen

Het wetenschappelijke discours binnen het kennisdomein Toerisme en Cultuur ontwikkelt zich in een aantal hoofdrichtingen, die doorwerken in het onderzoeksprogramma van KLTC. Het betreft met name: • de beleving van het (cultuur)toeristische product en de gastvrijheid door de consument in het kader van het onderzoek naar de mechanismen van de experience economy • de toenemende aandacht voor de immateriële cultuur als toeristische attractie- en belevingsfactor • de implementatie van maatschappelijk verantwoord ondernemen binnen de context van de duurzame ontwikkeling van (cultuur)toerisme • de erkenning en de sanctionering van cultureel ondernemerschap als volwaardig onderwerp van wetenschappelijk onderzoek • de stimulering van de creatieve industrie door de nationale en regionale politiek en bedrijven als middel om de kruisbestuiving tussen cultuur en economie een nieuwe impuls te verschaffen • de opkomst van cultuurtoeristische nichemarkten als bezinnings-, streekgastronomisch en creatief toerisme • de toepassing van nieuwe media, zoals de digitale culturele biografie, binnen cultuurtoeristische bestemmingsmarketing

KLTC heeft gekozen voor de ontwikkeling van twee programmalijnen: • duurzaam cultuurtoerisme • cultureel ondernemerschap en creatieve industrie. De keuze voor deze programmalijnen is en wordt in hoge mate bepaald door de kennisbehoefte van het maatschappelijke werkveld. Deze behoefte is manifest en breed aanwezig. Het feit dat toerisme behoort tot de beleidsspeerpunten van de Provincie Limburg en de lokale overheden, is hieraan niet vreemd. Hetzelfde geldt voor de creatieve industrie die steeds meer wordt gezien als een motor voor de economie en een stimulans voor het toerisme. De eerste programmalijn beoogt de uit praktijkgericht onderzoek voortkomende kennis in te brengen als bijdrage aan de ontwikkeling van hoogwaardig cultuurtoerisme in Limburg en de Euregio. Als leidraad daarbij dient het streven naar duurzaamheid door het zoeken naar een balans tussen het aantrekken van toerisme als bron van werk en inkomen enerzijds, en het beschermen van cultuur, natuur, leefklimaat en woonomgeving van de regionale bevolking anderzijds.

KLTC heeft bijgedragen aan dit discours door het ontwikkelen van innovatieve concepten en onderzoeksinstrumenten en door het verrichten van praktisch onderzoek binnen het vastgestelde programmakader.

Streekproducten, de grondstof voor gastronomisch toerisme


De tweede programmalijn is het vervullen van de rol van kennismakelaar tussen de cultuursector en het toeristische en overige bedrijfsleven, waarbij de multidisciplinaire samenstelling van de kenniskring het mogelijk maakt het spanningsveld tussen beide sectoren te overbruggen. Een van de belangrijkste instrumenten hierbij is de stimulering van cultureel ondernemerschap door: • het opzetten van onderwijsprogramma's cultureel ondernemerschap voor de kunstenfaculteiten van de Hogeschool Zuyd • kennisoverdracht op maat aan de regionale creatieve industrie • het verstrekken van beleids- en professionaliseringsadviezen aan de museum- en erfgoedsector.

Andersom worden de kennis van cultuur en het creatief denkvermogen in de toeristische sector bevorderd door: • het inbrengen van cultuureducatie in de vorm van competenties op het gebied van cultuur en toerisme in de curricula van de economische faculteiten van de Hogeschool Zuyd • het stimuleren van creatief ondernemerschap in het (toeristische) MKB middels circulatie van kennis tussen culturele ondernemers en MKB-ondernemers. Elk kenniskringlid is op basis van zijn of haar expertise en/of professionaliseringsbehoefte bij een of meer programmalijnen van KLTC ingedeeld als projectcoördinator of als projectmedewerker.

Programmalijn

Projecten

Projectcoördinator

Duurzaam cultuurtoerisme

Authenticiteit en duurzaamheid van monumenten

Marjan Melkert

Bezinningstoerisme

Manon Niesten

Claudia Troilo

Duurzaam toerisme en gastronomie

Paul van Oers

Mieke Pelzer

Maastricht als cultuurtoeristische stad en Culturele Hoofdstad van Europa 2018

Manon Niesten

Creatief MKB Limburg

Herman Langenveld

Cultuureducatie en cultureel-educatief ondernemerschap

Rob van den Berg

Cultureel ondernemerschap en creatieve industrie

11

Projectmedewerkers

Claudia Troilo Manon Niesten Mieke Pelzer

12


5 | Ontwikkelingen in de interne omgeving

6 | Activiteiten in 2009

5.1 | Samenwerking binnen platforms

6.1 | Bijdragen aan het onderwijs

De lector streeft naar versterking van de interne inbedding van het lectoraat door middel van regulier overleg met de directeuren van de aandachtsfaculteiten van KLTC binnen het platform Economie, Talen en Recht. Doel van dit overleg is om vanuit het lectoraat een permanente bijdrage te leveren aan de onderwijsontwikkeling, het onderzoeksbeleid en de deskundigheidsbevordering van docenten binnen en buiten de kenniskring. De lector heeft in 2009 besprekingen over deze onderwerpen gevoerd met de directeuren van de faculteiten Hoge Hotelschool Maastricht en Facility Management.

Dankzij een actieve en substantiële bijdrage van KLTC aan de onderwijsontwikkeling van diverse faculteiten is er sprake van een sterke positionering in de onderwijsprogramma’s van de Hogeschool Zuyd. Door het verrichten van onderzoek binnen het KLTConderzoeksprogramma onder begeleiding van docenten van binnen en buiten de kenniskring, dragen studenten in belangrijke mate bij aan de kennisontwikkeling van het lectoraatsdomein.

5.2 | Samenwerking met andere lectoraten Binnen het Centre for Entrepreneurship Zuyd heeft KLTC samengewerkt met de lectoraten Innovatief Ondernemen en Risicomanagement, Internationale Business and Communication en Kennisorganisaties en Kennismanagement voor het opstellen van de zwaartepunt-notitie Toekomstgericht Ondernemen van het Platform Economie, Talen en Recht. Daarnaast heeft de lector, samen met de lector CESRT, de lector Autonomie en Openbaarheid in de Kunsten inhoudelijk ondersteund bij het opstellen van de zwaartepunt-notitie Kunstenaars van de 21e eeuw van het Platform Kunstenonderwijs.

Uitgaande van het missiebeginsel van KLTC om bruggen te slaan tussen cultuur en economie is geopteerd voor een faculteitsgrenzen overschrijdende, interdisciplinaire aanpak. Voor de economische en technische opleidingen wordt ingezet op de ontwikkeling van culturele en cultuurtoeristische programmaonderdelen en voor de kunstopleidingen op die van modules cultureel ondernemerschap. Aangetekend moet worden dat het slaan van bruggen niet altijd even gemakkelijk verloopt, noch bij de kunstenfaculteiten noch bij de economische faculteiten. De cultuursector en het bedrijfsleven zijn nog steeds twee grotendeels gescheiden werelden met een eigen interessesfeer en manier van denken, doen en communiceren. Hoge Hotelschool Maastricht • Module 11 Managementprojecten: acquisitie van (cultuur)toeristisch gerichte projectopdrachten (Wil Munsters) Faculteit Facility Management, Heerlen • Profiel Event & Leisure: acquisitie van (cultuur)toeristisch gerichte projectopdrachten (Wil Munsters) Faculteit Commercieel Management, Sittard • Acquisitie van stage- en projectopdrachten gericht op de creatieve industrie (Claudia Troilo) Faculteit Internationale Communicatie, Maastricht Opleidingen International Business and Languages (IBL) en Hogere Europese Beroepen Opleiding (HEBO)


• Acquisitie (cultuur)toeristische projecten en stages (Manon Niesten) Academie Beeldende Kunsten Maastricht • Acquisitie van (cultuur)toeristische stages en projecten voor het tweede- en derde leerjaar Architectonische Vormgeving, waarbij de nadruk ligt op de ontwikkeling en herbestemming van historische gebouwen (Marjan Melkert) Faculteit Bouw Heerlen • Acquisitie van (cultuur)toeristische stages en projecten voor het derde- en vierde leerjaar Bouwkunde en Bouwtechnische bedrijfskunde, waarbij de nadruk ligt op de ontwikkeling en herbestemming van historische gebouwen tot horeca-accommodatie (Marjan Melkert) Minoren Toerisme & Leisure Faculteit Facility Management • Minor Experience and Co-creation in Leisure: acquisitie van (cultuur)toeristisch gerichte projectopdrachten en werving van gastdocenten onder KLTC-relaties (Wil Munsters)

6.2 | Professionalisering van docenten 6.2.1 | Professionalisering van de docenten van de kenniskring Interne kennisdisseminatie • Nieuwe kenniskringdocenten zijn door de lector geïntroduceerd in de toeristische vakliteratuur van de bibliotheek van de Hoge Hotelschool Maastricht en hebben een lidmaatschap van deze vakbibliotheek gekregen. • Kenniskringdocenten zijn door de lector in het bezit gesteld van geselecteerde vakliteratuur als middel tot gerichte deskundigheidsbevordering.

13

• Synergie in de deskundigheidsbevordering wordt bewerkstelligd door het benutten van de complementariteit in competenties. Vanuit deze optiek heeft onderlinge peer review van conceptpublicaties en conceptpresentaties plaatsgevonden. Met dezelfde gedachte wordt in het kader van projecten multidisciplinaire samenstelling van de uitvoeringsteams nagestreefd. Zodoende kan onderlinge peer coaching leiden tot vermeerdering, c.q. toepassing van de vakoverschrijdende kennis, wat noodzakelijk is gezien het multidisciplinaire karakter van het kennisdomein Toerisme en Cultuur. • In 2009 hebben drie kenniskringateliers plaatsgevonden: op 3 april in Meerssen, op 5 juni in Epen en op 20 november in Kerkrade. Deze ateliers hadden, naast onderlinge kennismaking met de nieuwe kenniskringleden, de bespreking en inhoudelijke uitdieping van de lopende en voorgenomen projecten professionaliseringsactiviteiten van KLTC tot doel. • Op 25 september 2009 heeft kenniskringlid Marjan Melkert een kenniskringexcursie georganiseerd langs de Landmarks van het Grensschap Albertkanaal. Kenniskringseminars De kenniskring bestaat uit enerzijds interne leden, zijnde de hogeschooldocenten, en anderzijds externe leden die de maatschappelijke sectoren vertegenwoordigen, waarmee het kennisdomein in relatie staat: bedrijfsleven, overheid, kunst en cultuur, onderwijs en wetenschap. De externe leden van de kenniskring dienen als klankbord voor de interne leden, opdat kruisbestuiving met het maatschappelijke werkveld wordt bewerkstelligd. Praktisch wordt deze doelstelling gerealiseerd door tweemaal per jaar een kenniskringseminar te organiseren. De keuze, opzet en uitkomsten van onderzoeks- en onderwijsprojecten van KLTC worden besproken en getoetst op inhoudelijke relevantie voor het werkveld. Dit gebeurt aan de hand van zowel presentaties door interne kenniskringleden en studenten als de bespreking van het jaarverslag van het voorbije jaar en het jaarplan van

14


De deelnemers aan het kenniskringseminar over gastronomisch toerisme op 5 juni 2009 voor de huiskamer van Herberg de Smidse in Epen


De deelnemers aan het kenniskringseminar over bezinningstoerisme op 20 november 2009 verzameld op de trappen van Abdij Rolduc in Kerkrade

15

16


het komende jaar. Daarnaast verzorgen externe kenniskringleden telkens referaten over een cultuurtoeristisch onderwerp, dat verband houdt met hun dagelijkse werkzaamheden. Ook worden regelmatig gastsprekers uit het KLTC-netwerk uitgenodigd om hun licht te laten schijnen op het thema van het seminar. Het afsluitende dîner pensant biedt de gelegenheid tot verdieping van de aangesneden onderwerpen in rechtstreekse dialogen tussen interne en externe kenniskringleden. Het tiende in de reeks kenniskringseminars op 5 juni 2009 in Herberg de Smidse te Epen had als thema Toerisme en streekgastronomie en sloot als zodanig aan bij het project duurzaam toerisme en gastronomie. Het programma zag er als volgt uit: • Wat is streekgastronomie? Definities, theoretische bakens en wetenschappelijke ijkpunten door Jacques Collen, voorzitter van de Academie voor de Streekgebonden Gastronomie • Limburgs Eigen: Zie ‘t, Proef ‘t, Beleef ‘t! door Evianne Lienearts en Sheila Lopez, studenten Facility Management Hogeschool Zuyd • Limburg mien Landj: op weg naar een grand design voor regioproducten in Limburg door Ilja Castermans, beleidsmedewerker leisure Provincie Limburg • De Limburg-winkels als schakel tussen (streekgastronomische) producent en (toeristische) consument door Edith Kurris, adjunct-directeur VVV Zuid-Limburg • Limburg, uw smaak vervlakt! door Paul van Oers, docent Hoge Hotelschool Maastricht, en Vera Berkvens, Tom Bosman en Chris Bouwsema, studenten Hoge Hotelschool Maastricht Het 11e seminar van de kenniskring Toerisme en Cultuur vond op vrijdag 20 november 2009 plaats in Abdij Rolduc te Kerkrade. Passend binnen de projectlijn bezinningstoerisme had het seminar als thema Pray, play and pay: het duivelse trilemma van religieus en bezinningstoerisme, een thema dat werd uitgewerkt in een viertal lezingen:

• Bezinningstoerisme Limburg, een kansrijke groeimarkt door

Paul Elshout, projectmanager-adviseur toerisme, Kamer van Koophandel Limburg • Van bedevaart naar bezinningstoerisme: oude wijn in nieuwe zakken…? door drs. Philippe Cremers, directeur Gerardusstichting, Klooster Wittem • Dark Tourism, een andere kijk op kunst en religie door drs. Karel Werdler, manager externe relaties tourism & leisure management, Hogeschool INHOLLAND, Diemen • Rolduc: op het snijvlak van cultureel patrimonium en commercieel bedrijf door Ben Velge, hotelmanager Conferentieoord & Hotel Rolduc

Projectuitvoering Elk kenniskringlid is op basis van zijn of haar expertise en/of professionaliseringsbehoefte bij een of meer programmalijnen van KLTC ingedeeld (zie 4.2). Professionalisering van de leden van de kenniskring krijgt zijn beslag door deelname aan projecten, waarbij kennis wordt getoetst aan de praktijk, gevalideerd en verdiept. Cursussen en trainingen Kenniskringlid Rob van den Berg heeft de cursus Academisch schrijven aan de Open Universiteit te Heerlen gevolgd. Vakinhoudelijke bijeenkomsten Deelname aan deze bijeenkomsten heeft als doelen: • deskundigheidsbevordering • kennisoverdracht aan derden door middel van lezingen en workshops • profilering van de Hogeschool Zuyd en KLTC • netwerkuitbreiding. In het eerste jaar van het kenniskringlidmaatschap ligt de nadruk op deskundigheidsbevordering. In een later stadium wordt er gezocht naar een balans tussen dit primaire doel en dat van kennisoverdracht. Lector en docenten van de kenniskring hebben deelgenomen aan de volgende vakinhoudelijke bijeenkomsten:


• De

Grote Ontmoeting Nederland–Vlaanderen, culturele conferentie over creativiteit en innovatie georganiseerd door de Commissie Cultureel Verdrag Vlaanderen – Nederland op 31 januari 2009 in Antwerpen (Marjan Melkert, Wil Munsters)

mei 2009 in Aalborg, Denemarken (Marjan Melkert, Wil Munsters, Mieke Pelzer)

• Negende

Frans-Nederlandse Ontmoetingsdag Studeren= Slagen, georganiseerd door de Frans-Nederlandse Academie op 11 en 12 juni 2009 in Maastricht (Wil Munsters)

• Congres Volkscultuur en overheidsbeleid, georganiseerd door • •

•

17

het Nederlands Centrum voor Volkscultuur op 12 februari 2009 in het Geldmuseum te Utrecht (Marjan Melkert)

•

Heritage care through active citizenship. European conference on civil society organizations active in the field of heritage op 23 maart 2009 te Mechelen, België (Marjan Melkert)

• Minisymposium

Intreerede van prof. dr. Marieke Kuipers als hoogleraar Cultureel Erfgoed aan de Technische Universiteit Delft op 12 juni 2009 (Marjan Melkert, Wil Munsters) KR!MP, georganiseerd door het lectoraat CESRT op 3 september 2009 in *Schunck te Heerlen (Herman Langenveld, Wil Munsters, Manon Niesten)

Lustrumsymposium Het Limburg Charter; “De kansen voor één Limburgse Toeristische Ontwikkeling”, georganiseerd door Skål International Limburg in Kasteel Doenrade op 1 april 2009 (Herman Langenveld, Wil Munsters, Mieke Pelzer)

• Debat Cultureel Historisch Erfgoed Maastricht, georganiseerd

International Conference Progress in Tourism Studies, georganiseerd door de Katholieke Universiteit Leuven ter ere van em. prof. dr. Myriam Jansen-Verbeke op 23 en 24 april 2009 in Leuven (Wil Munsters)

•

• Evenement Let’s get physical, georganiseerd door projectbureau

Zachte G in de Constructiewerkplaats Heerlen op 8 mei 2009 (Herman Langenveld, Wil Munsters, Claudia Troilo)

• Congres

Lieu de passages-Maastricht European Capital of Culture 2018, georganiseerd door de Universiteit Maastricht en het lectoraat Autonomie en Openbaarheid in de Kunsten op 14 en 15 mei 2009 in AINSI te Maastricht (Wil Munsters, Mieke Pelzer)

• Symposium De geschiedenis van de Limburgse mijnwerkers, georganiseerd door het Sociaal-Historisch Centrum voor Limburg op 15 mei 2009 in Heerlen (Herman Langenveld)

• ATLAS Annual Conference Experiencing Difference. Changing Tourism and Tourists’ Experiences, gehouden van 27 t/m 29

door de Liberale Partij Maastricht op 15 september 2009 in de Bonbonnière te Maastricht (Herman Langenveld, Marjan Melkert, Wil Munsters)

Symposium Geen gimmicks & gadgets, maar visies, georganiseerd door de Stichting IHOL op 8 oktober 2009 in Centre Céramique Maastricht (Wil Munsters)

• International Conference Tourism, Religion & Culture: Regional

Development through Meaningful Tourism Experiences, georganiseerd door de Universiteit van Salento van 27 t/m 29 oktober 2009 in Lecce en Poggiardo, Italië (Wil Munsters, Manon Niesten)

• Historisch Café Beheer en gebruik van roerend cultureel erfgoed in

Maastricht: een blik op de toekomst, georganiseerd door het Limburgs Geschied- en Oudheidkundig Genootschap op 19 november 2009 in Selexyz Dominicanen te Maastricht (Wil Munsters)

• Food Inspiration Day, georganiseerd door Foodstep op 23 november 2009 in Eindhoven (Paul van Oers)

• Presentatie Marketing Activiteitenplan 2010 van VVV Maastricht op 23 november 2009 in AINSI te Maastricht (Wil Munsters)

18


6.2.2 | Professionalisering van docenten van buiten de kenniskring Deelonderzoeken van het programma van KLTC zijn binnen het reguliere curriculum uitgevoerd als (afstudeer)projecten door studenten onder begeleiding van docenten. Langs deze weg krijgen zowel docenten van buiten de kenniskring als studenten de gelegenheid deel te nemen aan het onderzoeksprogramma van KLTC en kan interne kenniscirculatie plaatsvinden. Faculteitsdirecteuren en docenten van buiten de kenniskring zijn bij toerbeurt uitgenodigd voor deelname aan de kenniskringseminars van KLTC op grond van de door hen getoonde belangstelling voor de activiteiten van KLTC. Op de jaarlijkse Kennis in Bedrijf-dag van de Hogeschool Zuyd (20 november 2009) is ten behoeve van hogeschooldocenten een presentatie over het project bezinningstoerisme gehouden (zie 6.5.3).

6.3 | Ontwikkeling van wetenschappelijke relaties

6.3.1 | Samenwerking met binnenlandse onderwijs- en onderzoeksinstellingen Platform voor Cultuur en Toerisme De lector heeft een schriftelijk advies over het EuroCHRIE-congres 2010 uitgebracht bij het platformlid Michiel Flooren van de Saxion Hogeschool Deventer. Deze zusterinstelling is uitverkozen om de internationale conferentie over hotellerie en toerisme in 2010 mede te organiseren. Op verzoek van platformlid Michiel Flooren heeft de lector zijn steun uitgesproken aan en een inhoudelijke bijdrage als consor-

tium- en stuurgroeplid toegezegd voor het RAAK Pro project Vrijtetijdseconomie in Oost-Nederland: waardecreatie, ondernemerschap en innovatie, dat het Kenniscentrum Hospitality Business van de Saxion Hogeschool Deventer heeft ingediend. Platformlid Karel Werdler (Hogeschool INHolland) heeft op uitnodiging van de lector een lezing gehouden over dark tourism tijdens het kenniskringseminar over religieus en bezinningstoerisme op 20 november 2009. De lector fungeert als inhoudelijk klankbord voor promovendi van de Hogeschool INHolland. APTIN De lector is op uitnodiging lid geworden van APTIN (Alliance of Professors of Tourism in the Netherlands), opgericht door dr. Omar Moufakkir, lector Tourism for Peace aan de Stenden Hogeschool te Leeuwarden, om te komen tot kenniscirculatie tussen de tien lectoraten en kenniskringen die zich richten op toerisme. Naast het onderhouden van de bestaande relaties, is het netwerk uitgebreid met: • HAN-ARTEZ Hogeschool voor de Kunsten, kenniskring ARCCI (Arnhems Centrum voor Creatieve Economie en Innovatie) • Saxion Hogeschool Deventer, lector Experience in Hospitality & Leisure MBO De alliantie tussen Hogeschool Zuyd en het regionale (V)MBO om samen met het bedrijfsleven een niet-instituutgebonden scholingsomgeving aan te bieden voor de vrijetijdssector in Limburg heeft vorm gekregen in de oprichting van de Limburg Leisure Academy. Per 1 januari 2009 is de lector lid van de klankbordgroep geworden.


19

6.3.2 | Samenwerking met buitenlandse onderwijs- en onderzoeksinstellingen

6.4 | Samenwerking met bedrijven, instellingen en overheden

Lector en kenniskringdocenten zijn lid van diverse Special Interest Groups (SIG) van ATLAS (Association of Tourism and Leisure Education). Deze onderzoeksgroepen komen bijeen tijdens de jaarlijkse ATLAS-congressen en organiseren aparte studiedagen met als doel diepgaande inhoudelijke gedachtewisseling over onderzoeksprojecten. KLTC participeert actief in de volgende SIG’s: • Cultural Tourism Research Group (Rob van den Berg, Marjan Melkert, Wil Munsters) • City and National Capital Tourism Research Group (Mieke Pelzer) • Gastronomy and Tourism Research Group (Paul van Oers) • Religious Tourism and Pilgrimage Research Group (Manon Niesten, Claudia Troilo)

De samenwerking met het maatschappelijke werkveld is verder geïntensiveerd. Het groeiende netwerk vormt de perfecte schakel om de maatschappelijke kennisbehoefte te koppelen aan het kennisaanbod van KLTC en zo de kenniscirculatie en de externe dialoog te stimuleren en te onderhouden.

Tijdens het ATLAS jaarcongres in Aalborg is de lector opgetreden als moderator van parallelsessies en als rapporteur in de plenaire slotsessie. De lector is lid geweest van de wetenschappelijke commissie van het 2nd International Scientific Humanists’ Conference. Cultural dialogue in Sport, Recreation and Tourism, gehouden van 20 tot 21 november 2009 in Rzeszów, Polen. Naast het onderhouden van de bestaande relaties, is het internationale netwerk uitgebreid met: • Frans-Nederlandse Academie, Utrecht - Le Réseau franco-néerlandais - Lille, Frankrijk • Institute of Tourism Studies, Coordinator Centre for Cultural and Heritage Studies, Malta • Katholieke Hogeschool Mechelen, Opleidingshoofd Toerisme en Recreatiemanagement • Katholieke Universiteit Leuven, programmadirecteur Master in Tourism • University of Malta, Head Departement of Tourism Studies • Universiteit van Novi Sad, Servië

Lidmaatschappen • Academie voor streekgebonden Gastronomie Kenniskringlid Paul van Oers is lid van de Academie en haar beoordelingscommissie geworden in september 2009. • Boerderijenstichting Limburg Kenniskringlid Marjan Melkert heeft per december 2009 zitting genomen in het bestuur van de Boerderijenstichting Limburg. Doel van deze stichting is het behoud van historische agrarische gebouwen in Limburg, met oog voor het omringende landschap zoals sier- en moestuin, huisweide, boomgaarden en akkers. Samen met het Grensschap Albertkanaal en het CNME (Centrum voor Natuur en Milieu Educatie) zal een project gerealiseerd worden op het snijpunt van duurzame stad-land relaties met betrekking tot voedsel en de historische boerderijen in Oud-Caberg aan de rand van Maastricht. • Consortium Creatief MKB Limburg KLTC maakt deel uit van het consortium dat is gevormd ten behoeve van het RAAK project Creatief MKB Limburg. Het consortium bestaat uit krachtige spelers met een grote achterban in zowel het creatief MKB als het regulier MKB: Kunstencentrum Signe, Creatief Knooppunt Akerstraat ‘67, Platform Koeltoer, Nieuwe Nor, projectbureaus driezesnul en Zachte G, Gemeente Heerlen, Syntens, Starterscentrum Zuid-Limburg van de Kamer van Koophandel, Ondernemerssociëteit Corio-League en MKB Limburg. • Cultureel Educatief Platform Maastricht (in oprichting) Het betreft een initiatief van kenniskringlid Rob van den Berg waarin de educatieve afdelingen van een aantal Maastrichtse

20 jrvrslg 09 | Kenniskring Toerisme en Cultuur

culturele instellingen participeren, onder meer het Limburgs Symfonie Orkest en Opera Zuid. • Geusselt Groep GOMV (Gebiedsontwikkeling Maastricht Meerssen Valkenburg) Kenniskringlid Paul van Oers is in september 2009 lid geworden van de werkgroep van de Geusselt Groep, een initiatief van het CNME, de Dienst Landelijk Gebied Roermond, de Werkgroep Stroopstokers, Slow Food Limburg, Stichting Landgoederenzone Maastricht, adviesbureau Arvalis, het Grensschap Albertkanaal, de Hoge Hotelschool Maastricht, KLTC en andere betrokkenen die zich willen inzetten voor de oprichting van authentieke voedselgemeenschappen in Zuid-Limburg. • Grensschap Albertkanaal Kenniskringlid Marjan Melkert is lid van het Grensschap Albertkanaal, bestaande uit burgers van buurgemeentes in Nederland (Maastricht) en België (Lanaken en Riemst). • Platform Cultuur en Wetenschap Maastricht De zeswekelijkse bijeenkomsten georganiseerd door VVV Maastricht worden door de lector of kenniskringleden bijgewoond, afhankelijk van de inhoud van de agenda. • Provinciale stuurgroep bezinningstoerisme Limburg en regionale werkgroep bezinningstoerisme Zuid-Limburg Kenniskringlid Manon Niesten is lid van beide groepen sinds juli 2009, respectievelijk oktober 2009. • Stichting Margraten Memorial Center Lector Wil Munsters is adviseur van het bestuur van de Stichting Margraten Memorial Center, die als doelstelling heeft het realiseren van financieel draagvlak voor de ontwikkeling van een herdenkingscentrum in de nabijheid van de Amerikaanse Begraafplaats Margraten. • Stichting Open Monumentendag Lector Wil Munsters heeft zitting in het bestuur van de Stichting Open Monumentendag, gevestigd te Amsterdam. Binnen

het bestuur vertegenwoordigt hij de sector toerisme & recreatie vanuit de wetenschappelijke invalshoek. • Stichting Parkstad Attractief Lector Wil Munsters is adviseur van het bestuur van de Stichting Parkstad Attractief, een samenwerkingsverband van de grote toeristische dagattracties van Parkstad aangestuurd door de Ontwikkelingsmaatschappij Parkstad Limburg. - Lector Wil Munsters heeft een inhoudelijke bijdrage geleverd aan het bidbook Een gouden kans (september 2009) dat een plan schetst om het Thermenmuseum Heerlen en Rijckheyt, centrum voor regionale geschiedenis, te transformeren in een modern multifunctioneel cultuurhistorisch complex, Forum Città gedoopt. - Kenniskringleden Mieke Pelzer en Manon Niesten hebben in oktober 2009 op verzoek van het stichtingsbestuur een schriftelijk advies inzake het marketingplan van Parkstad Attractief opgesteld. • Stiechting Kaptein vaan Köpenick Kenniskringlid Marjan Melkert is secretaris van de Stiechting Kaptein vaan Köpenick. Doelstelling van de stichting is om door uitvoering van deze komische opera uit het Maastrichtse repertoire te komen tot cultuuroverdracht naar jongere generaties. • Week van de Smaak Kenniskringlid Paul van Oers is voorzitter van de jury Regionale bierstijlen geweest gedurende de Week van de Smaak (20 tot en met 27 september 2009). Relaties Naast het onderhouden van de bestaande relaties, is het binnenen buitenlandse netwerk in de maatschappelijke werkveldsectoren uitgebreid met: • Toeristische bedrijven, dienstverleners en organisaties: IWR - Interkerkelijk Werkverband voor de Recreatie, Utrecht


MyLimburg BV, Maastricht Townhouse hotel, Maastricht Viticonsult Meerssenhoven, Maastricht • Overige bedrijven, dienstverleners en organisaties: Acquireal projectmanagement Maastricht, directeur Limburgse Werkgeversvereniging, Roermond, algemeen secretaris Ondernemerssociëteit Corio-League, Heerlen Rabobank Centraal Zuid-Limburg, directeur RMP Grafmonumenten, Schimmert, directeur Starterscentrum Zuid-Limburg, Kamer van Koophandel Limburg • Adviesbureaus: Arvalis, Gulpen-Roermond-Oirlo Horeca Partners Antwerpen-Brussel Mindrefreshment, Geulle Projectbureau driezesnul, Heerlen • Culturele bedrijven, instellingen en organisaties: AINSI, verzamelplaats voor de creatieve industrie in Maastricht Art Gallery Maastricht Centre Céramique Maastricht Co-Creations S.L., Venlo en Sitges (Spanje) Creatief Knooppunt Akerstraat ’67,Heerlen Cultureel Jongerenpaspoort Fashion Clash, Maastricht Glaspaleis Heerlen Het Stadslab Sittard-Geleen voor creatieve projecten Kaleidoscoop Kumulus Maastricht Klooster Wittem, directeur Gerardusstichting Kunstdagen Wittem Kunst- en Cultuurraad Valkenburg aan de Geul KUS - Kunstencentrum Signe Heerlen

21

Landschapsbeheer Nederland, Utrecht Limburgs Symfonie Orkest, Maastricht Museum de Kantfabriek, Horst Opera Zuid, Maastricht Platform Koeltoer, Heerlen Poppodium De Nieuwe Nor, Heerlen Sint-Groede-Het Vlaemsche Erfgoed, Oostburg Slow Food Limburg, Maastricht Smile Erfgoed, Born Stichting Landgoederenzone Maastricht Theater aan het Vrijthof Maastricht • Overheden en gelieerde instellingen: Dienst Landelijk Gebied Roermond

6.5 | Kennispoort: kennisontwikkeling en kennisoverdracht Er bestaat een hechte relatie tussen KLTC en de maatschappelijke omgeving dankzij het uitgebreide regionale netwerk. In 2009 is de regionale kennispoortfunctie van KLTC verder uitgebouwd met marktgerichtheid en vraaggestuurde werking als leidende beginselen. Bedrijven, instellingen en overheden blijven, merendeels op eigen initiatief, hun weg vinden naar het innovatief kenniscentrum dat KLTC beoogt te zijn. De sterke regionale kennisvraag valt te verklaren uit het feit dat (cultuur)toerisme behoort tot de economische pijlers van Limburg. Het voortdurende beroep op KLTC mag worden beschouwd als blijken van erkenning van de expertise door zowel de wereld van onderwijs en onderzoek als het maatschappelijke werkveld.

22


6.5.1 | Projecten Projecten programmalijn duurzaam cultuurtoerisme Baalsbruggermolen (Marjan Melkert) De Baalsbruggermolen in de gemeente Kerkrade is door de Stichting Watermill Foundation gekocht, gerestaureerd en herbestemd. In opdracht van de Stichting hebben studenten van de afdeling Architectonische Vormgeving van de Academie Beeldende Kunsten Maastricht een semi-permanente bistro ontworpen in een open ruimte achter het complex. De studenten hebben ruimschoots ervaring kunnen opdoen in het analyseren van de bestaande situatie en het inpassen van de nieuwe horecafunctie bij de molen. De resultaten stemden ook het docententeam van de afdeling Architectonische Vormgeving tevreden.

tendag. Het onderzoek heeft geresulteerd in een adviesrapport en een handleiding voor de plaatselijke Open Monumentendagcomités om hen te helpen meer bezoekers te trekken en behouden. De opdrachtgever heeft gevraagd om een statistisch georiënteerd vervolgonderzoek naar de factoren (thema’s, weersomstandigheden, concurrentie van andere evenementen,…), die invloed kunnen hebben op het bezoekersaantal van de Open Monumentendag dat de laatste jaren schommelt rond de 900.000. Kenniskringlid Mieke Pelzer heeft dit onderzoek uitgevoerd en gepresenteerd in de bestuursvergadering van 7 december 2009 te Utrecht. Aan de hand van de onderzoeksresultaten zal het bestuur beleidsacties ondernemen.

Landweren (Marjan Melkert) Landschapsbeheer Nederland wil komen tot herontwikkeling van landweren, zoals wallen en grachten, voor toeristisch-recreatief gebruik dat aansluit bij hun oorspronkelijke functie. Studenten Architectonische Vormgeving van de Academie Beeldende Kunsten Maastricht zijn met dit project aan de slag gegaan onder begeleiding van kenniskringlid Marjan Melkert. De gekozen landweer ligt in het Schutterspark te Brunssum. De leidende onderzoeksvraag is of deze landweer als ordenend omgevingsprincipe kan worden ontsloten voor het publiek.

Cultuurtoerisme Vlaanderen-Nederland (Wil Munsters, Marjan Melkert) Het project Cultuurtoerisme Vlaanderen-Nederland, in opdracht van Commissie Cultureel Verdrag Vlaanderen-Nederland (CVN), heeft zijn bekroning gekregen tijdens De Grote Ontmoeting Nederland –Vlaanderen, de culturele conferentie over creativiteit en innovatie die CVN op 31 januari 2009 in Antwerpen heeft gehouden. Lector Wil Munsters en kenniskringlid Marjan Melkert hebben de salon Cultuur- en erfgoedtoerisme invulling gegeven met lezingen over ontwikkelingen in het cultuurtoerisme tussen Vlaanderen en Nederland en over het grensoverschrijdende Interreg-project Landmarks Grensschap Albertkanaal. Het rapport Cultuurtoerisme Vlaanderen-Nederland. Twee landen, één wereld van de afstudeergroep van de Hoge Hotelschool Maastricht is verspreid onder de ruim 600 congresdeelnemers, bij wie de Vlaamse minister-president Kris Peeters en de Nederlandse staatssecretaris Frans Timmermans (overigens een oud-student van de lector).

Open Monumentendag (Mieke Pelzer) Het bestuur van de landelijke Stichting Open Monumentendag heeft KLTC verzocht om een onderzoek naar de motieven van bezoekers van dit evenement met het doel handvatten aangereikt te krijgen om herhaalbezoek te stimuleren. Onder supervisie van voormalig kenniskringlid Ilja Castermans hebben studenten van de minor Experience and Co-creation in Leisure de onderzoeksopdracht uitgewerkt en geadviseerd hoe co-creatie en beleving geïntegreerd kunnen worden in het evenement Open Monumen

Maastricht Culturele Hoofdstad Europa 2018 (Manon Niesten, Wil Munsters) Voortbouwend op het kenniskringseminar van mei 2008 Maastricht, culturele proeftuin van Europa? draagt KLTC structureel bij

Kenniskring Toerisme en Cultuur | jrvrslg 09 23

aan projecten ter invulling en versterking van de kandidatuur van Maastricht als Culturele Hoofdstad van Europa, in samenwerking met interne en externe partners. • Europeon De gemeente Maastricht heeft in de persoon van ing. Ton Wanders, programmamanager Maastricht Europa (en extern kenniskringlid), lector Wil Munsters benaderd met het verzoek om vanuit de Hogeschool Zuyd invulling te geven aan de opzet van het Europeon, een informatie- en ontmoetingsplek voor bestuurders, ambtenaren, ondernemers, expats, alumni en studenten, waar de Europese gedachte centraal staat. De beoogde locatie was de Vitrine, gelegen aan Plein 1992. De lector heeft het Centre for Entrepreneurship Zuyd gevraagd te participeren in dit project door na te gaan of en hoe de Hogeschool Zuyd van het Europeon een interfacultair leerbedrijf zou kunnen maken. In vervolg hierop heeft er onder leiding van UNU-MERIT van de Universiteit Maastricht een strategische sessie plaatsgevonden met als Hogeschool Zuyd-deelnemers de lector Toerisme en Cultuur, de directeuren van de faculteiten Internationale Communicatie en Facility Management en de manager van het Centre for Entrepreneurship Zuyd. Uit deze sessie is een adviesrapportage voor de gemeente Maastricht voortgekomen. Vanwege de economische crisis heeft de gemeente Maastricht echter moeten besluiten om het Europeon voorlopig in afgeslankte vorm te realiseren en wel als de International Desk Maastricht in het stadskantoor Mosae Forum. De opening van deze informatiedesk heeft plaatsgevonden in november 2009. Intussen heeft de Vitrine begin oktober 2009 een andere bestemming gekregen, namelijk als fysiek oriëntatie- en informatiecentrum voor de culturele biografie Zicht op Maastricht, overigens ook een project waaraan KLTC periodiek bijdragen levert. • Lieu de passages - Maastricht European Capital of Culture 2018 Lector Wil Munsters heeft de lector Autonomie en Openbaarheid in de Kunsten ondersteund bij de inhoudelijke invulling en de promotie van het programma van het congres Lieu

de passages-Maastricht European Capital of Culture 2018 op 14 en 15 mei 2009 in Ainsi te Maastricht. • Maastricht cultuurtoeristische stad In het kader van het internationale ATLAS Cultural Tourism Research Project heeft een afstudeergroep van de opleiding International Business and Languages (Faculteit Internationale Communicatie) onder begeleiding van kenniskringlid Manon Niesten een marktonderzoek verricht met als doelstelling het verkrijgen van inzicht in het cultuurtoeristisch gedrag van bezoekers van Maastricht in de periode van oktober 2009 tot en met januari 2010. Aan de hand van de onderzoeksresultaten brengen de studenten begin 2010 beleidsadviezen uit met het oog op de kandidatuur van Maastricht voor Culturele Hoofdstad van Europa 2018. Bezinningstoerisme (Manon Niesten, Claudia Troilo, Wil Munsters) In opdracht van de Kamer van Koophandel Limburg is door studenten van de Hoge Hotelschool Maastricht als afstudeerproject het aanbod van bezinningstoerisme in de provincie Limburg in kaart gebracht. De onderzoeksresultaten hebben zij op 23 juni 2009 2009 gepresenteerd in Klooster Wittem. Om inspirerende voorbeelden van aanbieders voor het voetlicht te brengen is vervolgens gekozen voor de ontwikkeling van een aantal pilots, waar ervaring wordt opgedaan met verbetering van het aanbod en van de bedrijfsvoering. Ter ondersteuning van de pilot Klooster Wittem hebben kenniskringleden Manon Niesten en Claudia Troilo onderzoek verricht naar product- en marktontwikkeling ten behoeve van dit centrum voor bezinning. Het onderzoeksrapport is gepresenteerd aan de opdrachtgever en aan de provinciale stuurgroep bezinningstoerisme op 9 december 2009. In overleg met de Stichting Redemptio zijn twee vormen van verdere participatie van studenten in de planvorming rond het Redemptoristenklooster te Wittem in voorbereiding. Enerzijds wordt er een afstudeerstage voor een student Bouwtechnische Bedrijfskunde

24


van de faculteit Bouw voorbereid, anderzijds een ontwerpopgave voor studenten Architectonische Vormgeving van de Academie Beeldende Kunsten Maastricht. Verder wordt in 2010 samen met de Kamer van Koophandel Limburg een subsidieaanvraag RAAK MKB ingediend, die gericht zal zijn op het bevorderen van professioneel ondernemerschap in de “zingevingseconomie”.

Klooster Wittem, een van de beoogde boegbeelden voor bezinningstoerisme in Limburg

Duurzaam toerisme en streekgastronomie (Paul van Oers, Mieke Pelzer) De Hogeschool Zuyd is in augustus 2007 een samenwerkingsverband aangegaan voor kennisontwikkeling en studentenuitwisseling op het gebied van gastronomie en gezonde voeding met Slow Food Limburg, de Werkgroep Gastronomie en Voeding in de Euregio, de Gemeente Maastricht, Slow Food International en de Università degli Studi de Scienze Gastronomiche Gastronomiche in Pollenzo (Italië). KLTC draagt structureel bij aan het samenwerkingsprogramma. In het najaar 2009 is onder leiding van kenniskringlid Paul van Oers een concept RAAK-subsidieaanvraag opgesteld ten behoeve van een project dat gericht is op de inzet van regionale gastronomie (productie, distributie en vermarkting) als bijdrage aan een duurzame economische ontwikkeling van de Euregio. Beoogde consortiumpartners van KLTC zijn onder meer de Hoge Hotelschool Maastricht, de Academie voor de Streekgebonden Gastronomie, de Universiteit Maastricht en

de Atlas Tourism and Gastronomy Research Group. Tegelijkertijd heeft Paul van Oers een afstudeergroep van de Hoge Hotelschool Maastricht begeleid, die onderzoek heeft gedaan naar een kenniscentrum voor regionale gastronomie aan dit instituut. Het plan wordt begin 2010 gepresenteerd. Heerlijkheid Heuvelland Fase 2 (Wil Munsters, Ankie Hoefnagels) In het kader van het landelijke innovatiestrategieprogramma TransForum Agro & Groen Regionale ontwikkelingen is in 2007 de tweede fase van het project Heerlijkheid Heuvelland gestart. Het doel van het project was om de sectoren zorg en toerisme in de groene ruimte met elkaar te verbinden tot een zorglandschap en de krachten te bundelen, zodat er nieuwe mogelijkheden ontstaan, die kunnen leiden tot innovaties en investeringen in veelbelovende product-markt combinaties. KLTC heeft zich gericht op: - het bepalen van de trends en ontwikkelingen in de zorgmarkt en van de klantgroepen van high care arrangementen - het beschrijven van de wensen en behoeften van de klantgroepen voor high care arrangementen en het vaststellen van kansrijke product-markt combinaties. Het eerste onderzoek is begin 2008 uitgevoerd door kenniskringlid Ilja Castermans. Op haar onderzoeksresultaten is voortgeborduurd voor het tweede onderzoek dat onder begeleiding van kenniskringlid Ankie Hoefnagels is verricht door een afstudeerprojectgroep van de Hoge Hotelschool Maastricht en gepresenteerd in januari 2009. Kleinschalig logeren (Wil Munsters, Ankie Hoefnagels) Doel van dit project is het opzetten van een ketennetwerk van kleinschalige, zelfstandige bed & breakfast-accommodaties in Zuid-Limburg, in opdracht van de Stichting TROM (Toeristisch Recreatieve Ontwikkelingsmaatschappij Zuid-Limburg). Aandachtspunten zijn gezamenlijke marketing en productontwikkeling, inzet van mobiele digitale media, duurzaam ondernemen en de inrichting van een kwaliteitsmeetsysteem. Voor het onderzoek is een afstudeerprojectgroep van de Hoge Hotelschool


Maastricht ingeschakeld, onder begeleiding van kenniskringlid Ankie Hoefnagels. Het onderzoeksrapport is in januari 2009 aan de opdrachtgever aangeboden. Projecten programmalijn cultureel ondernemerschap en creatieve industrie Creatief MKB Limburg (Herman Langenveld, Claudia Troilo, Manon Niesten, Mieke Pelzer) Begin 2009 is de RAAK-subsidieaanvraag Creatief MKB Limburg formeel goedgekeurd door het bestuur van de Stichting Innovatie Alliantie. Doelen van het project zijn: - oprichten van een kenniscentrum, opzetten van een netwerkstructuur en bevorderen van (commerciële) samenwerking binnen het creatieve MKB en met het reguliere MKB - competentieontwikkeling van creatieve ondernemers op het gebied van cultureel ondernemerschap - acceptatie van marktgericht denken bij met name autonome kunstenaars. Herman Langenveld, voorzitter van de Stichting Creatief Knooppunt Akerstraat ’67 in Heerlen, is door lector Wil Munsters aangezocht als programmaleider. Hij stuurt de uitvoering van het project door KLTC en het Consortium Creatief MKB Limburg aan. Op 8 mei 2009 heeft er een eerste ontmoeting en kennisuitwisseling tussen de consortiumpartners plaatsgevonden in het kader van het evenement Let’s get physical, georganiseerd door projectbureau Zachte G in de Constructiewerkplaats Heerlen. Op 26 juni 2009 heeft de officiële startbijeenkomst plaatsgevonden bij het Creatief Knooppunt Akerstraat ’67. Cultureel educatief ondernemerschap Kenniskringlid Rob van den Berg is een onderzoek gestart naar cultureel-educatief ondernemerschap. Een cultureel-educatieve ondernemer onderscheidt zich van de reguliere ondernemer door te handelen vanuit een samenspel van creatieve, culturele, onderwijskundige en didactisch-pedagogische motieven. Dit onderzoekstraject heeft als hoofddoelen: - het in kaart brengen van het cultureel-educatieve aanbod in Maastricht, Sittard-Geleen en Parkstad

- het formuleren van een onderwijskundige verantwoording van cultureel-educatief ondernemerschap en van cultureel-educatieve projecten - het ontwikkelen van een verbredingsmodule binnen de cursus Cultureel Ondernemerschap van het Conservatorium Maastricht met eventueel een vertaling naar een minor - het opzetten van een cultureel-educatief platform, waarin representatieve cultureel-educatieve ondernemers en culturele instellingen, zoals het Limburgs Symfonie Orkest en Opera Zuid, zitting zullen nemen Het platform zal een tweeledige functie krijgen: adviseren en bemiddelen tussen vraag en aanbod.

6.5.2 | Publicaties Artikelen en boeken Marjan Melkert, Zicht op Maastricht, digitale culturele biografie van Maastricht (www.zichtopmaastricht.nl), thema Garnizoensstad, zeven nieuwe items over de vestingwerken van Maastricht, oktober 2009 Onder de titel “Volkscultuur als belevingsfactor van het cultuurtoerisme” is een interview met lector Wil Munsters verschenen in Volkscultuur Magazine, themanummer Volkscultuur en Overheidsbeleid, jaargang 4, nummer 1, voorjaar 2009 Wil Munsters (samenstelling en redactie), Jaarverslag 2008 Kenniskring Toerisme en Cultuur, Hogeschool Zuyd, Maastricht, voorjaar 2009 Advies- en onderzoeksrapporten • van lector en kenniskringleden Manon Niesten en Claudia Troilo, Klooster Wittem. Een boegbeeld voor bezinningstoerisme in Limburg?, adviesrapport in opdracht van de directie van de Gerardusstichting, november 2009

26


Mieke Pelzer, Open Monumentendag: bezoekersprofielen en bezoekersaantallen, adviesrapport in opdracht van het bestuur van de Stichting Open Monumentendag, december 2009 • van studenten van de Hoge Hotelschool Maastricht in het kader van KLTC-afstudeerprojecten: Heerlijkheid Heuvelland. Dat is pas leven!, adviesrapport in opdracht van Transforum, januari 2009 Bed & Breakfast sector Zuid Limburg, adviesrapport in opdracht van de Stichting Toeristisch Recreatieve Ontwikkelingsmaatschappij Zuid-Limburg (TROM), januari 2009 Bezinnen in Limburg, adviesrapport in opdracht van de Kamer van Koophandel Limburg, juni 2009 Digitale ticketing in de Euregio, adviesrapport in opdracht van Ignition Marketing Services, juni 2009 • van studenten van de Minor Experience and Co-creation in Leisure: Open Monumentendag. Trends en ontwikkelingen en Open Monumentendag. Handleiding, adviesrapport in opdracht van het bestuur van de Stichting Open Monumentendag, januari 2009

6.5.3 | Lezingen en presentaties Marjan Melkert,”Het project Landmarks Grensschap Albertkanaal”, lezing tijdens De Grote Ontmoeting Nederland–Vlaanderen, culturele conferentie over creativiteit en innovatie georganiseerd door de Commissie Cultureel Verdrag Vlaanderen – Nederland op 31 januari 2009 in Antwerpen Marjan Melkert, “Different epistemological approaches of the

cultural tourist experience”, lezing tijdens de ATLAS Annual Coference 2009 Experiencing Difference. Changing Tourism and Tourists’ Experiences, van 27 tot en met 29 mei 2009 in Aalborg, Denemarken Wil Munsters, “Cultuurtoerisme tussen Vlaanderen en Nederland ”, lezing tijdens De Grote Ontmoeting Nederland–Vlaanderen, culturele conferentie over creativiteit en innovatie georganiseerd door de Commissie Cultureel Verdrag Vlaanderen – Nederland op 31 januari 2009 in Antwerpen Wil Munsters, “Maastricht als cultuurtoeristische stad”, lezing als inleiding op het Debat Cultureel Historisch Erfgoed Maastricht op 15 september 2009 in de Bonbonnière te Maastricht Wil Munsters, “De drie-eenheid van het relitoerisme”, lezing ter gelegenheid van de opening van de tentoonstelling 125 jaar toerisme – Kerken als troef in Museum Het Domein op 6 november 2009 in Sittard Manon Niesten, “Bezinning en spiritualiteit als voedingsbron voor toerisme”, presentatie op de Kennis in Bedrijf-dag van de Hogeschool Zuyd op 26 november 2009 in Heerlen Paul van Oers, “Gezond eten en drinken in de institutionele keuken”, lezing voor de VKGE (Vereniging Keukenmanagement en Gezondheidszorg) regio Eindhoven op 26 november 2009 in Helmond Paul van Oers, “Slow food en Limburgse voedselgemeenschappen”, lezing voor het College van Bestuur van de Hogeschool Zuyd en genodigden op 17 december 2009 in de Hoge Hotelschool Maastricht Claudia Troilo, “Starters Zuyd: een stevige steun in de rug”, presentatie op de Kennis in Bedrijf-dag van de Hogeschool Zuyd op 26 november 2009 in Heerlen


6.5.4 | Expertmeetings en brainstormsessies Naast publicaties en lezingen wordt door het maatschappelijke werkveld steeds meer gebruik gemaakt van expertensessies als middel tot kennisoverdracht, zoals blijkt uit de volgende bijeenkomsten waarvoor KLTC is uitgenodigd in 2009: • Brainstormsessie over bezinningstoerisme, georganiseerd door RMP Grafmonumenten op 15 april 2009 te Schimmert (deelnemer: Wil Munsters) • Strategische sessie over het Europeon, georganiseerd door UNU-MERIT van de Universiteit Maastricht op 7 mei 2009 te Maastricht (deelnemer: Wil Munsters)

7 | Profilering binnen en buiten de Hogeschool Zuyd In 2009 zijn de volgende middelen ingezet ter verwezenlijking van de promotionele doelen brede naamsbekendheid en positief imago bij de interne en externe doelgroepen. Public relations Het Jaarverslag 2008 is verstuurd naar de meer dan 500 relaties van KLTC. In het najaar en het voorjaar van 2009 zijn de halfjaarlijkse nieuwsbrieven aan de relaties van KLTC gezonden. Interne publiciteit “Creatieve industrie bloeit op”, in Editie Zuyd, jaargang 3, nr.12, juni 2009, p.6 (RAAK-project Creatief MKB Limburg) “Winnaars Maatwerk Awards 2009”, in Editie Zuyd, jaargang 3, nr.13, oktober 2009, p.14 (kenniskringlid Marjan Melkert genomineerde docente) Externe publiciteit “Memorial Center komt dichterbij”, in Dagblad De Limburger, 2 mei 2009 (Margraten Memorial Center)

“Jong talent krijgt steun dankzij ‘Zachte G Event’”, in Dagblad De Limburger, 8 mei 2009 (RAAK-project Creatief MKB Limburg) “Zachte G bundelt creatief Limburg”, in Dagblad De Limburger, 9 mei 2009 (RAAK-project Creatief MKB Limburg) “Zoek boegbeeld bezinningstoerisme”, in Dagblad De Limburger, 24 juni 2009 (project bezinningstoerisme) “Onthaasten is in Limburg een blijvende trend”, in Toeristische Trendkrant ‘08/’09, Provincie Limburg en ZKA Consultants & Planners, juni 2009 (project wellness-scan Zuid-Limburg) “PING PING PING, altijd een onderzoek waard”, in De Ster, 16 oktober 2009 (naar aanleiding van de lezing van lector Wil Munsters, “Maastricht als cultuurtoeristische stad”) “Lusthof voor de smaak”, in Dagblad De Limburger, 22 oktober 2009 (project regionale gastronomie) “Religieus toerisme biedt wel degelijk kansen”, in Dagblad De Limburger, 9 november 2009 (interview met lector Wil Munsters bij de opening van de tentoonstelling 125 jaar toerisme – Kerken als troef in Museum Het Domein te Sittard) “Cultuur- en erfgoedtoerisme”, in - activiteitenverslag 2008 van de Commissie Cultureel Verdrag Vlaanderen – Nederland, p. 3 - nieuwsbrief Commissie Cultureel Verdrag Vlaanderen-Nederland, nr. 2, april-mei-juni 2009, p. 5 - verslagboek De Grote Ontmoeting Nederland–Vlaanderen, culturele conferentie over creativiteit en innovatie georganiseerd door de Commissie Cultureel Verdrag Vlaanderen – Nederland op 31 januari 2009 in Antwerpen, pp. 9-10 (project Cultuurtoerisme Vlaanderen-Nederland)


8 | Evaluatie en vooruitblik 8.1 | Doorstart van de kenniskring Representatie Lector en kenniskringleden KLTC hebben op uitnodiging acte de présence gegeven bij de volgende bijeenkomsten: • Presentatie toeristische brochure Eijsden-Margraten in de Meschermolen op 21 maart 2009 te Eijsden (Wil Munsters) • Officiële afscheid van mr. drs. Harrie van Beers als burgemeester van Margraten op 25 maart 2009 te Margraten (Wil Munsters) • Officiële opening van Discovery Center Continium op 9 juni 2009 te Kerkrade (Wil Munsters) • Uitreiking Eden Award voor duurzaam toerisme door staatssecretaris Frank van Heemskerk aan Park Gravenrode in Burger’s Zoo op 16 juni 2009 te Arnhem (Manon Niesten) • Officiële opening van drie toeristische routes in de gemeente Meerssen door burgemeester mr. Ricardo Offermanns op 1 juli 2009 te Meerssen (Wil Munsters) • Inauguratie nieuwe restaurant-leden van Les Tables du Quartier Latin De Maestricht in Museum aan het Vrijthof Maastricht op 29 augustus 2009 (Wil Munsters) • Landelijke opening van de Open Monumentendag door prof. mr. Pieter van Vollenhoven, voorzitter van het Comité van Aanbeveling, op 10 september 2009 te Amersfoort (Wil Munsters) • Opening Kunstdagen Wittem 2009 in de bibliotheek van Klooster Wittem op 11 september 2009 (Manon Niesten) • Opening de Annex/Zicht op Maastricht informatie- en oriëntatiecentrum op 6 oktober 2009 te Maastricht (Wil Munsters) • Presentatie van de nieuwe items over de vestingwerken van Zicht op Maastricht door Jean Jacobs, wethouder van Cultuur, op 23 oktober 2009 te Maastricht (Marjan Melkert) • Opening van de tentoonstelling 125 jaar toerisme – Kerken als troef in Museum Het Domein op 6 november 2009 te Sittard (Wil Munsters, Claudia Troilo)

Dankzij het doorlopen professionaliseringstraject hebben de afgelopen jaren een aantal kenniskringleden hun vleugels kunnen uitslaan om de volgende stap in hun carrière te zetten. Nadat in 2008 Ilja Castermans beleidsmedewerker leisure was geworden bij de Provincie Limburg en Suzanne Zanetti coördinator van het profiel Event & Leisure Management bij de Faculteit Facility Management, zijn in 2009 Mirjam Ubachs en Ankie Hoefnagels overgestapt naar de kenniskring International Business and Communication om een promotieonderzoek te doen binnen dit kennisdomein. Gelet op het belang van de professionaliseringsdoelstelling van lectoraten is het verheugend te constateren dat de kenniskring Toerisme en Cultuur zich heeft ontwikkeld tot een kweekvijver voor interne en externe afnemers. Ten gevolge van deze personeelsmutaties heeft in de werkzaamheden van lector Wil Munsters sterk de nadruk gelegen op de werving en de selectie van nieuwe leden voor de kenniskring, die na de eerste zes jaar van zijn bestaan aan de tweede levensfasecyclus is begonnen. Dankzij de vruchtbare samenwerking met de betrokken faculteitsdirecteuren (Hoge Hotelschool Maastricht, Commercieel Management, Internationale Communicatie en Conservatorium) is het gelukt om zowel qua omvang als qua interdisciplinariteit de gewenste vernieuwing van de kenniskring te realiseren. In de nieuwe samenstelling is de kenniskring toegerust met de competenties die noodzakelijk zijn om de inhoudelijke uitdagingen die de komende jaren wachten, vol vertrouwen aan te gaan.

8.2 | Evolutie van de programmalijnen In 2009 is de diversiteit in projecten aanmerkelijk gereduceerd door de twee programmalijnen duurzaam cultuurtoerisme en cul


tureel ondernemerschap & creatieve industrie consequent te hanteren als toetssteen bij de keuze en de invulling van de activiteiten van KLTC. Wat betreft de externe omgeving heeft de economische recessie nauwelijks invloed gehad op de activiteiten van de kenniskring. Als voorheen hebben zich weer de nodige opdrachten en projecten vanuit het maatschappelijke werkveld aangediend. Zoals ook uit de statistieken blijkt vormen toerisme en cultuur stevige pijlers onder de regionale economie omdat vakantie en vrijetijdsbesteding tot de basisbehoeften van de Nederlandse consument zijn gaan behoren.

bezinningstoerisme en ondernemen in nichemarkten op het inter nationale ATLAS-congres in Cyprus • Onderzoeksmethodologie: kenniskringseminar rond de publicatie van het boek Cultural Tourism Research Methods van Greg Richards en Wil Munsters Tot slot zal een groot gedeelte van 2010 in het teken staan van de vierjaarlijkse interne positiebepaling en van de eerste externe visitatie van het lectoraat Toerisme en Cultuur.

8.3 | Perspectieven voor 2010 Focus en internationalisering blijven als beleidsuitgangspunten herkenbaar in de thema’s en projecten van KLTC, zoals de volgende selectie uit de voor 2010 geplande activiteiten aantoont: • Duurzaam toerisme en gastronomie: ontwikkeling van een strategische visie voor Limburg als hoogwaardige gastronomische regio in opdracht van de Provincie Limburg • Maastricht Culturele Hoofdstad Europa 2018: - cultural destination experience audit van Maastricht door een studentenprojectgroep van de Hogere Europese Beroepenopleiding - openbare lezing van de lector aan de Universiteit van Malta met als onderwerp Malta en Maastricht Culturele Hoofdsteden van Europa in 2018 • Bezinningstoerisme: indienen van de RAAK-subsidieaanvraag voor de stimulering van bezinningstoerisme in Limburg • Lezingen van de kenniskring over gastronomisch toerisme,

Aankondiging door de organisatie van het ATLAS jaarcongres in november 2010 op Cyprus


Colofon Samenstelling en redactie dr. Wil Munsters ––––––––– Ontwerp www.stoerebinken.nl ––––––––– Grafische verzorging Drukkerij Schrijen-Lippertz ––––––––– Lectoraat en Kenniskring Toerisme en Cultuur Postadres: Hogeschool Zuyd Postbus 634 NL - 6200 AP Maastricht Bezoekadres: Hogeschool Zuyd Brusselseweg 150 6217 HB Maastricht Telefoon: +31 (0)43 - 34 66 666 E-mail: [email protected] Website:

www.hszuyd.nl/toerisme

INHOUDSOPGAVE. Kenniskring Toerisme en Cultuur

Recommend Documents