Inhoud. Bagger: het onzichtbare goud? 7 Belangrijkste conclusies

Inhoud Bron: Staatscourant 04-08-2004

Bagger: het onzichtbare goud? Belangrijkste conclusies

Bron: Cobouw 07-07-2004

Bron: Telegraaf 02-08-2004

1 Waarom een Maatschappelijke Kosten-Baten Analyse Waterbodems? 1.1 Een groeiende baggerachterstand 1.2 Vraagstelling 1.3 Open proces

9 9 10 11

2 Om 2.1 2.2 2.3

12 13 15 15

hoeveel bagger gaat het? De opgaven per sector De opgaven per type water Financiële impulsen

Bron: Staatscourant 03-08-2004

Interview gedeputeerde Mulder provincie Fryslân “Integrale aanpak boekt succes” 3 Nut van extra baggeren 3.1 Kosten en baten van de evenwichtssituatie 3.2 Kosten en baten van het wegwerken van alle achterstanden Interview Wethouder Hafkamp gemeente Leeuwarden “Baggeren is investeren in leefklimaat” 4 Wie betaalt wat en wie geniet de baten? 4.1 Wie betaalt wat? 4.2 Wie geniet de baten? Interview wethouder Grondel gemeente Haarlem “Slim aanbesteden loont“ Deze samenvatting hoort bij het eindrapport van de Maatschappelijke Kosten-Baten Analyse Waterbodems. De studie is uitgevoerd door het Advies- en Kenniscentrum Waterbodems (AKWA) van Rijkswaterstaat in opdracht van de Staatssecretaris van Verkeer en Waterstaat mevrouw drs M.H. Schultz van Haegen. De Maatschappelijke Kosten-Baten Analyse Waterbodems geeft antwoord op de vraag wat de kosten en baten zijn van het aanpakken van de baggerachterstanden in de Nederlandse wateren. De inzichten zijn bedoeld ter ondersteuning van de besluitvorming over de financiering en prioritering van de extra baggerwerken die in Nederland nodig zijn. Op verzoek van de Staatssecretaris is het eindrapport voorgelegd voor advies aan het Centraal Plan Bureau (CPB). Het CPB ondersteunt de belangrijkste conclusies van de MKBA.

4 Samenvatting Kosten-Baten Analyse Waterbodems

7

17

19 20 23 25

27 27 28 31

5 Kunnen de kosten omlaag?

33

6 Samenhang met andere initiatieven

33

7 Conclusies

36


Bagger: het onzichtbare goud? Belangrijkste conclusies “Slib van de Rijn”. Zo noemde Napoleon Bonaparte Nederland indertijd. Hoewel niet echt positief bedoeld, is het een rake typering van de Nederlandse delta. De voortdurende afzetting van fikse hoeveelheden slib maakt dat het sinds millennia het vormende element van het Nederlandse landschap is. Maar het ophopen van slib is juist ongunstig voor de kwaliteit het watersysteem en voor zijn gebruikers. De leefbaarheid en toegankelijkheid komen in het geding. Voor een moderne samenleving in een delta is en blijft baggeren daarom noodzakelijk.

Achterstand loopt op Ondanks dat er jaar in jaar uit veel wordt gebaggerd loopt de baggerachterstand in binnenwateren jaarlijks op met 3,5 miljoen m3. Hierdoor is anno 2004 de achterstand gegroeid tot 107 miljoen m3. Het gaat zowel om achterstallig onderhoud als om het opruimen van verontreinigde waterbodem: dus zowel baggeren om de waterbodem op diepte te brengen als om de waterbodem schoon te krijgen. Vertegenwoordigers van maatschappelijke belangen en wetenschap pleiten voor investeren in extra baggerwerk. Het gaat daarmee snel om aanzienlijke bedragen. Daarom moet bekend zijn wat extra baggeren oplevert en welke sectoren er baat bij hebben. Is bagger het onzichtbare goud of kost het opruimen meer dan het oplevert? Dit vraagstuk is onderzocht in de Maatschappelijke Kosten-Baten Analyse (MKBA) Waterbodems.

Extra baggeren loont Het is aantrekkelijk om de jaarlijkse aanwas van bagger weg te halen en daarmee een evenwichtssituatie te bereiken. De beroepsvaart en de landbouw hebben het meeste baat bij het niet verder laten oplopen van de achterstand. Bovendien wegen de baten van het wegwerken van de volledige baggerachterstand ruim6 Samenvatting Kosten-Baten Analyse Waterbodems

schoots op tegen de kosten. De natuur boekt de meeste winst als al die opgehoopte - en vaak verontreinigde bagger ook nog eens uit het watersysteem verdwijnt.

De overheid betaalt Baggeren is vooral een overheidsaangelegenheid. Verreweg het grootste deel van de kosten komt voor rekening van het rijk, de waterschappen, provincies en gemeenten. De kosten van het huidige onderhoud bedragen 58 miljoen euro per jaar. Dit is ongeveer de helft van de kosten van het onderhoud dat eigenlijk nodig is om evenwicht te bereiken. Het meeste extra geld is nodig voor het op diepte brengen van de waterbodem in het landelijk en stedelijk gebied. Het grootste deel van de verontreinigde waterbodem bevindt zich in de rijkswateren. Bovenop het extra geld dat nodig is voor het bereiken van evenwicht komen de kosten voor het wegwerken van de achterstanden. Het opruimen in 10 jaar kost 65 miljoen euro en in 40 jaar 16 miljoen per jaar extra.

Niet alle baten op de balans In deze MKBA zijn alle kosten van het extra baggeren meegenomen, dus inclusief transport en verwerking c.q. storten. Dat geldt niet voor de baten. De baten van het extra baggeren zijn onder te verdelen in directe en indirecte effecten. Alleen de directe effecten zijn meegenomen in deze studie. Zo is bijvoorbeeld wel gekeken naar de tijdwinst die ontstaat doordat de vaarwegdiepte op peil is. Niet gekeken is naar de mogelijk positieve gevolgen daarvan voor de werkgelegenheid bij de toeleveranciers van de scheepvaartsector en de landbouwsector. Bovendien is een deel van de baten alleen uitgedrukt in kwalitatieve omschrijvingen en zijn de baten die in het buitenland neerslaan niet meegenomen. Het saldo van kosten en baten is dus een ondergrens die in werkelijkheid gunstiger uitvalt. 7 Samenvatting Kosten-Baten Analyse Waterbodems

1 Waarom een Maatschappelijke Kosten-Baten Analyse Waterbodems? 1.1 Een groeiende baggerachterstand Waterbodems vormen een dynamische wereld. Door allerlei natuurlijke invloeden komt de waterbodem in onze delta omhoog en neemt de waterdiepte af. Zo is het al eeuwen.

Ophoping van sediment heeft in de loop der tijd onder meer bepaald welke havens succesvol konden zijn en welke niet. Met de maritieme traditie van Hoorn was het wellicht anders afgelopen als Nederland toen al een internationaal vermaarde baggernatie was geweest.

Vanaf circa 1980 werd duidelijk dat een deel van de waterbodem verontreinigd is. Door de strengere milieu-eisen die werden gesteld aan het bestemmen van verontreinigde bagger liepen de kosten op. Tegelijkertijd was er een tekort aan bestemmingen voor juist dit materiaal. Met als gevolg dat het bleef liggen. Sindsdien is een achterstand ontstaan in het baggeren van de Nederlandse wateren. Een achterstand die bovendien elk jaar verder oploopt. Eind 2001 hebben de gezamenlijke overheden een inventarisatie gemaakt van de hoeveelheden, locaties en mate van verontreiniging van de bagger in Nederland (Het Tienjarenscenario Waterbodems). Om de geconstateerde achterstand kwijt te raken en een beheersbare situatie te bereiken, zou het baggertempo – en dus ook de inspanningen van de waterbeheerders – flink omhoog moeten. Dit pleidooi werd ondersteund door diverse maatschappelijke partijen vanuit onder andere de binnenvaart en de recreatiesector. Het kabinet wilde vervolgens bij de besluitvorming over de financiering en prioritering van extra baggerwerk kunnen beschikken over een beter inzicht in de maatschappelijke kosten en baten van extra baggeren.



1.2 Vraagstelling

1.3 Open proces

Het kabinet stelde de volgende vragen:

Bij het uitvoeren van deze MKBA is gekozen voor een interactieve aanpak. Naast het actief betrekken van overheden zijn zowel aanpak als (tussen)resultaten met vertegenwoordigers van maatschappelijke partijen besproken.

1 Hoe groot zijn de baten van baggerwerk en voor wie? 2 Kunnen de baggerkosten omlaag? 3 Dragen de partijen die baten genieten bij aan de kosten? 4 Hoeveel draagt baggerwerk bij aan andere (water)beleidsopgaven? De Staatssecretaris van Verkeer en Waterstaat heeft het Advies en Kenniscentrum Waterbodems (AKWA) opdracht gegeven om een MKBA voor alle waterbodems van Nederland uit te voeren. Centraal in de MKBA staat het maatschappelijke en economische nut van structureel meer baggeren.

Bij het opstellen van de MKBA Waterbodems heeft AKWA gebruik gemaakt van een beproefde systematiek (de OEI-Leidraad) voor het in kaart brengen van maatschappelijke baten. Het eindrapport is op verzoek van de Staatssecretaris van Verkeer en Waterstaat voor advies voorgelegd aan het Centraal Plan Bureau (CPB), de Adviescommissie Water (ACW) en het Bestuurlijk Overleg Waterbodems.

Wat is een MKBA? Een MKBA maakt relevante maatschappelijke effecten inzichtelijk die verschillende partijen (burgers, belangengroepen, economische sectoren etc.) in de samenleving ondervinden in termen van kosten en baten van één of meerdere projecten, maatregelen of ingrepen. De MKBA kijkt naar effecten over een langere tijdsperiode. Deze effecten worden zoveel mogelijk gekwantificeerd en gestructureerd. Daarbij maakt het niet uit of deze effecten in geld zijn uitgedrukt of in andere eenheden (kg, km, m3, ha, etc.). Ook niet in geld uitgedrukte effecten maken dus deel uit van een MKBA.

Waarom baggeren? In Nederland wordt om verschillende redenen gebaggerd. De belangrijkste redenen zijn: • • • • •

het het het het het

op diepte houden van de vaarwegen voor de beroeps- en recreatievaart; bevorderen van een goede waterafvoer, waardoor de veiligheid tegen overstromingen toeneemt; voorkomen van wateroverlast en schade voor de landbouw door een goede waterafvoer; verbeteren van het ecosysteem; verminderen van stank- en wateroverlast in de stedelijke wateren.

Een combinatie van bovenstaande redenen is ook mogelijk. Het mes snijdt soms aan twee kanten. Bijvoorbeeld het op diepte houden van de Waal is belangrijk voor de scheepvaart en het draagt tegelijkertijd bij aan een goede waterafvoer. 10 Samenvatting Kosten-Baten Analyse Waterbodems


scheepvaart

2 Om hoeveel bagger gaat het?

2.1 De opgaven per sector

landbouw natuur recreatie

Door de ligging van Nederland als delta is de toevoer van slib een gegeven. Jaarlijks komt er 9,3 miljoen m3 zoete onderhoudsbagger bij. Hiervan wordt 5,8 miljoen m3 verwijderd. Daarnaast wordt er 1,3 miljoen m3 verontreinigde waterbodem opgeruimd (gesaneerd) die een risico vormt voor natuur of volksgezondheid. In de MKBA is bagger in sloten, de zogenoemde schouwspecie, niet meegenomen. Ook bagger in zoute wateren is buiten beschouwing gelaten. Deze bagger vormt namelijk geen knelpunt.

stad

1,4

1,4

0,01 0,03

0,7

totaal 3,5 miljoen

ACHTERSTAND Toename achterstand per sector in miljoen m3 per jaar.

Jaarlijks wordt 7,1 miljoen m3 bagger verwijderd. Genoeg voor het vullen van een vloot van 20 allergrootste mammoettankers ter wereld.

Toename van de achterstand is het grootst in wateren met de functie scheepvaart en landbouw. Ook in de stad groeit de achterstand snel. Zonder extra inspanning verdubbelt het achterstallig onderhoud binnen 20 jaar.

Oplopende achterstanden Ondanks alle inspanningen is er anno 2004 sprake van een grote achterstand van in totaal 107 miljoen m3 bagger. Hiervan bestaat ruim de helft uit achterstallig onderhoud en de rest uit saneringsspecie. Doordat niet alle aanwas wordt weggehaald, neemt de onderhoudsachterstand jaarlijks met ruim 3,5 miljoen m3 toe.

AANWAS

>

beheer en onderhoud sanering

BAGGER 5,8

9,3

57

50

Aanwezige achterstand miljoen m3.

3,5

De totale achterstand bedraagt 107 miljoen m3 bagger, waarvan 50 miljoen m3 te saneren waterbodem. GROEI ACHTERSTAND ACHTERSTAND 107 De achterstand neemt jaarlijks met 3,5 miljoen m3 toe.



scheepvaart landbouw

2.2 De opgaven per type water

natuur recreatie rijkswateren

stad onderhoud

stedelijk gebied

onderhoud

landelijk gebied

sanering

sanering

21

14

6 11 6

1,7

SANERING

39

3

Achterstand in onderhoud per sector in miljoen m . 30

0,8

0,8

18

Kijkend naar de verschillende sectoren is het achterstallig onderhoud het grootst voor de scheepvaart. Ook voor de landbouw is er een grote achterstand.

9 5

totaal 3,5 Groei achterstand in miljoen m3 per jaar.

6

totaal 107 Aanwezige baggervoorraad in miljoen m3.

De jaarlijkse aanwas zorgt vooral in het landelijk gebied voor een snel oplopende achterstand. Daar is ook de al bestaande achterstand in baggerwerk voor onderhoud het grootst. De grootste hoeveelheid te saneren waterbodem bevindt zich in rijkswateren. ONDERHOUD

44

0,5

5

Saneringsachterstand per sector in miljoen m3.

2.3 Financiële impulsen Veruit het grootste deel van de verontreinigde bagger – bijna 90% – bevindt zich in wateren met de functie natuur. Bij voortzetting van het huidige beleid neemt de totale hoeveelheid te saneren waterbodem jaarlijks af met ruim 1 miljoen m3 per jaar. Er is vanuit gegaan dat er geen nieuwe saneringsspecie meer bij komt.


Dankzij een aantal financiële impulsen van het Rijk (onder andere plan van aanpak beheer en onderhoud en de Subbied-regeling) kan er vanaf 2003 jaarlijks circa 1 miljoen m3 extra worden gebaggerd. Tot 2010 neemt de achterstand daardoor met 2,5 miljoen m3 per jaar toe. Als in 2010 de impulsgelden zijn uitgeput, neemt de achterstand weer met circa 3,5 miljoen m3 per jaar toe.


De MKBA Waterbodems gaat over landelijke cijfers en effecten. Regionaal kunnen grote verschillen optreden, zoals blijkt uit een gesprek met de Friese gedeputeerde Mulder.

Integrale aanpak boekt succes ‘Met vereende krachten de Friese Meren weer op de kaart’

gedeputeerde Bertus Mulder

‘Opkomende concurrentie uit andere delen van Nederland en het voormalige Oost-Duitsland, een dringende behoefte aan kwalitatief hoogwaardige watersportvoorzieningen en vooral veel te veel bagger op de waterbodem. Er moest iets gebeuren om het watersportmekka van Nederland (weer) eens goed op de kaart te zetten en een flinke boost te geven aan de werkgelegenheid. Niet investeren was geen optie’, aldus gedeputeerde Bertus Mulder van de provincie Fryslân. Met de bouw van vijf aquaducten, 2000 aanlegplaatsen, de verhoging van 50 bruggen en het baggeren van 330 -550 km vaarweg, mag het Friese Merenproject zich met recht een megaproject noemen.

Geen windeieren Het Friese Merenproject is een samenwerkingsverband van provincie, gemeenten, waterschap, recreatieschap de Marrekrite en het bedrijfsleven. ´Een kritische succesfactor in de aanpak van dit project is ons gemeenschappelijk belang bij behoud en vergroting van werkgelegenheid. Als we niets doen om het Friese Merengebied aantrekkelijker te maken voor de watersporter lopen de bestedingen van de waterrecreant met 9 miljoen euro per jaar terug. Dat betekent ook dat de werkgelegenheid onder druk komt te staan. We hebben laten becijferen dat de kwaliteitsslag die we aan het maken zijn Friesland geen windeieren zal leggen. In plaats van een daling van inkomsten, zal de watersporter 7,5 miljoen euro per jaar meer uitgeven dan nu het geval is. Het hele project levert 4300 tijdelijke arbeidsplaatsen op en 580 structurele arbeidsplaatsen. Tel daar nog allerlei kwalitatieve verbeteringen bij op zoals het verminderen van verkeersoverlast door brugopeningen, waardestijging van onroerend goed en een betere kwaliteit van water en natuur.’ Subsidie ook voor buitengebied Om dit alles te realiseren moeten de verschillende partners van de samenwerkende partijen diep in de buidel tasten. De totale kosten van het Friese Merenproject bedragen 320 miljoen euro in 10 jaar. Specifiek voor baggerwerkzaamheden is 73 miljoen euro nodig. Bij de financiering wordt gebruik gemaakt van verschillende subsidieregelingen zoals de Subbied-regeling, die geldt voor baggeren in stedelijk water. 16 Samenvatting Kosten-Baten Analyse Waterbodems


3 Nut van extra baggeren Er is dus sprake van een grote baggerachterstand die jaarlijks toeneemt. Dankzij genoemde impulsen loopt de achterstand tot 2010 minder hard op. Toch komt er nog steeds meer bij dan er wordt verwijderd. Wat kost het om deze bagger weg te halen en wegen de baten op tegen de kosten? Er zijn twee opties uitgewerkt. Jaarlijks alleen alle aanwas opruimen, waarbij de huidige achterstand gelijk blijft. Met andere woorden: komen tot een evenwichtssituatie. De andere mogelijkheid is om daarnaast ook de volledige achterstand weg te werken. Hieronder staan beide situaties schematisch weergegeven.

Evenwichtssituatie AANWAS =

BAGGER

Bolsward

Wat levert het bereiken van evenwicht op? Toch kan een deel van de gemeenten in Friesland daar geen aanspraak op maken, omdat de knelpunten in het vaarwegennet buiten de bebouwde kom liggen. Mulder: ´Het zou goed zijn om bij het instellen van subsidieregelen ook naar de gebiedssamenstelling te kijken. Friesland heeft een gigantisch buitengebied. Willen we dat op diepte brengen en houden dan betekent dat een behoorlijke aanslag op de gemeentekas. Sommige gemeenten proberen meer inkomsten te krijgen door het verhogen van de toeristenbelasting. Daar is de rek inmiddels ook uit. Je moet voorkomen dat je het paard achter de wagen spant.´

GROEI ACHTERSTAND

Opruimen achterstand ‘Drekdrave’ Dat het gemeenschappelijk doel in Friesland zwaar weegt, blijkt wel uit het feit dat gemeenten elkaar ook financieel steunen. Zo komt het voor dat gemeenten en provincie gezamenlijk het wegwerken van de baggerachterstand in een bepaalde gemeente financieren als er sprake is van een doorgaande route. Volgens de gedeputeerde is een integrale aanpak de enige mogelijkheid om een project van dergelijke omvang van de grond te krijgen. ‘Door de potentie van de plannen komt een ongelooflijk enthousiasme op gang. We hebben tijdens een bijeenkomst gebrainstormd over Fryslân, baggersportprovincie. Maar of ‘drekdrave’ ooit een Olympische sport zal worden? In ieder geval was het voor de verandering wel eens aardig om het over bagger als fun te hebben.’ Voor meer informatie kijk op www.friesemeren.nl 18 Samenvatting Kosten-Baten Analyse Waterbodems

AANWAS <

BAGGER

En welke baten levert het weghalen van de volledige achterstand van 107 miljoen m3 op?

ACHTERSTAND


3.1 Kosten en baten van de evenwichtssituatie Wat kost het bereiken van de evenwichtssituatie? De kosten voor het bereiken van een evenwichtssituatie bedragen jaarlijks 121 miljoen euro. Met het huidige onderhoud is nu 58 miljoen euro per jaar gemoeid. De kosten van de extra baggerinspanning zijn het hoogst voor water in de stad, scheepvaart en landbouw. Om evenwicht te bereiken is in deze sectoren dan ook het meeste baggerwerk nodig.

scheepvaart landbouw natuur recreatie stad benodigd onderhoud

45

regulier onderhoud

38

36

Wat levert het bereiken van de evenwichtssituatie op? In deze MKBA is alleen gekeken wat de baten van de extra baggerinspanning van 63 miljoen euro per jaar zijn. Bij het onderzoeken van de baten is het niet mogelijk om alle effecten in geld uit te drukken. Er is daarom een onderscheid in monetaire baten (scheepvaart, landbouw en veiligheid) en overige baten (recreatie, stadswater en natuur) gemaakt. Bovendien is in deze MKBA alleen gekeken naar de directe effecten en niet naar de indirecte effecten. Monetaire baten De belangrijkste baathebbers van de evenwichtssituatie zijn de scheepvaart- en de landbouwsector. Een goede diepgang op rijks- en regionale vaarwegen is van groot belang voor de scheepvaartsector. Zo kunnen schepen meer lading vervoeren en zal het minder vaak voorkomen dat schepen snelheidsbeperkingen opgelegd krijgen of moeten omvaren. De baten van het bereiken van evenwicht lopen voor de scheepvaartsector op tot gemiddeld 60 miljoen euro per jaar. Daarnaast slaat ongeveer 35 miljoen euro per jaar aan baten in het buitenland neer. Dat komt doordat ook buitenlandse vervoerders profijt hebben van goede Nederlandse vaarwegen. Deze buitenlandse baten zijn in de MKBA overigens niet meegenomen. Ook de landbouw heeft veel baat bij het bereiken van een evenwichtssituatie. De landbouw is voor de afwatering van de landbouwgronden gebaat bij een goede waterafvoer. Een goede afvoer verkleint het risico op wateroverlast en daardoor productieverlies. Het effect op de landbouwsector wordt in de loop der tijd fors groter. In de eerste jaren zijn de baten relatief klein en pas later nemen de jaarlijkse baten flink toe van 5 miljoen euro per jaar in 2015 tot 68 miljoen euro per jaar in 2045.

27

Verder treden er voordelen op voor de veiligheid. 17 13

scheepvaart 0,9

0,6

landbouw

0,4

veiligheid

De kosten van evenwicht in miljoenen euro’s per jaar.

Extra kosten evenwicht

63 miljoen euro/jaar

59

60

5

Gemiddelde baten in miljoenen euro’s per jaar


Monetaire baten

124 miljoen euro/jaar


Overige baten Bij de totale kosten van baggeren zijn ook de kosten van baggeren in stedelijk water, de natuur, en voor recreatiedoeleinden meegenomen. De baten van baggeren in stedelijk water en voor de recreatie zijn alleen kwalitatief beschreven, zoals in termen van het verminderen van stankoverlast. Ook de baten voor de natuur zijn lastig in euro’s uit te drukken. In deze MKBA is wel de procentuele vermindering van de aantasting van het ecosysteem bepaald. Het blijkt dat het bereiken van evenwicht weinig baten voor de natuur oplevert, omdat er alleen relatief schone bagger extra wordt verwijderd. De aanzienlijke voordelen van baggeren voor de kwaliteit van het stedelijk water bestaan uit het wegnemen van stankoverlast en meer kansen voor natuur en recreatie. Deze effecten zijn in de MKBA niet in getallen uitgedrukt. Dat is niet mogelijk vanwege de grote differentiatie van de stedelijke wateren en het ontbreken van voldoende onderzoeksgegevens. Uit het interview met wethouder Hafkamp op pag. 25 blijkt dat het verbeteren van de waterkwaliteit in de binnenstad van Leeuwarden grote positieve effecten heeft. Voor de drinkwatervoorziening, zwemwaterkwaliteit en de volksgezondheid zijn de effecten van baggeren van minder groot belang.

3.2. Kosten en baten van het wegwerken van alle achterstanden Wat kost het wegwerken van de achterstand? Het intensiveren van het baggeren om een evenwichtssituatie te bereiken levert meer op dan het kost. Dat geldt ook voor het wegwerken van de al aanwezige achterstand. In totaal kost het wegwerken van alle achterstanden 2,3 miljard euro. De jaarlijkse kosten van het aanpakken van de achterstand zijn afhankelijk van het tempo waarin dit gaat gebeuren en komen bovenop de kosten die nodig zijn voor het bereiken van evenwicht. De kosten voor het wegwerken van achterstallig onderhoud zijn in totaal 0,9 miljard euro. Dit is inclusief gereserveerde impulsgelden. Wanneer de onderhoudsachterstand in 25 jaar wordt weggewerkt, komt dit neer op 26 miljoen euro extra per jaar. Deze kosten komen bovenop de impulsgelden Het saneren kost 1,4 miljard euro. In het huidige tempo is in ca. 40 jaar alle verontreinigde bagger opgeruimd. In de MKBA is onderzocht wat de kosten en de baten zijn van het versneld opruimen.

miljoen euro/jaar

Gemiddelde jaarlijkse extra kosten voor wegwerken achterstallig onderhoud

10 jaar 25 jaar 40 jaar

2006 -2016 2006 -2031 2006 -2046

65 26 16

Alle kosten zijn in de MKBA in geld uitgedrukt, maar dat geldt dus niet voor alle baten. Bij het vergelijken van kosten en baten moet hiermee rekening worden gehouden. Wat levert het wegwerken van de achterstand op? Het wegwerken van de achterstanden blijkt een positief resultaat voor alle tempo-varianten op te leveren. De verschillen tussen de varianten zijn niet groot, behalve voor de natuur. De natuur profiteert het meest van het snel opruimen van de achterstanden. In totaliteit levert het wegwerken van de achterstanden voornamelijk voor de scheepvaart en de natuur een positief saldo op. De baten voor de landbouw zijn klein. Bij gebrek aan landelijke cijfers zijn de baten van baggeren in stedelijk water niet meegenomen. Datzelfde geldt voor baggeren voor recreatiedoeleinden.



In de MKBA Waterbodems worden de baten van het baggeren van stadswater alleen in kwalitatieve zin meegenomen. In Leeuwarden zijn de baten groot, zoals blijkt uit een gesprek met de Leeuwarder wethouder Hafkamp.

‘Baggeren is investeren in leefklimaat’ Tot voor kort waren maar weinig Leeuwarders ervan op de hoogte. Eén van de twee Nederlandse monumentale riviertjes stroomt dwars door hun stad. Het eeuwenoude riviertje de Potmarge. Gedurende de jaren geleidelijk in verval geraakt. De waterbodem was zwaar verontreinigd. Net als overigens de grachten van de Friese hoofdstad. In 1999 maakten gemeente, provincie en waterschap een waterplan voor de stad, De Blauwe Diamant genoemd. Na een grondige opknapbeurt zwemmen er weer vissen in de grachten en zijn er zelfs salamanders gesignaleerd.

wethouder Hetty Hafkamp

Woonschepen op riolering Wethouder Hetty Hafkamp is trots op wat er in de afgelopen jaren tot stand is gebracht. ‘De achterstand in baggeren heeft jarenlang onze ambitieuze plannen met het stedelijk water in Leeuwarden tegengehouden. Het vinden van een depotlocatie heeft alleen al enkele jaren in beslag genomen. Toen dat eenmaal was geregeld, ging het snel.’ Er is een grote hoeveelheid slib uit de stadswateren gebaggerd, de riooloverstorten in de binnenstad zijn gesloten en alle woonschepen zijn aangesloten op de riolering. Daarnaast gaat het grachtenwater nu rechtstreeks naar de zuiveringsinstallatie en komt het schone water via een persleiding weer terug. De waterbodem van de Potmarge is gesaneerd en er zijn natuurvriendelijke oevers aangelegd. De omwonenden kunnen langs verschillende plekken genieten van het fraaie natuurschoon. Museumhaven De sterk verbeterde waterkwaliteit in de binnenstad maakt allerlei recreatieve en toeristische voorzieningen mogelijk. De eerste schepen liggen al in wat de Leeuwarder Museumhaven moet worden. In de gracht die de drukste winkelstraat van de stad doorsnijdt, zijn aanlegsteigers verrezen. ‘Het is nog wel even wennen voor de stadsbewoners dat je met een bootje door de grachten kunt varen. Jarenlang was dat ook weinig aantrekkelijk. Het feit dat het nu kan, zal een ongelooflijke impact op de stad krijgen.Vanaf het water beleef je de stad heel anders. Bovendien biedt het allerlei nieuwe perspectieven voor de horeca en de toeristische sector. Denk aan terrasjes langs het water en de verhuur van kano’s en waterfietsen,’ aldus Hafkamp.



Europa betaalt mee De opknapbeurt van grachten en de Potmarge hebben in totaal 16 miljoen euro gekost. Een deel daarvan is afkomstig van Europese subsidieregelingen. Ook neemt Leeuwarden deel aan het door de provincie Fryslân opgezette project ‘Water City International’. Het grotendeels door Europa gesubsidieerde project is specifiek gericht op het verbeteren van de verschillende functies van stedelijk water. De aanpak van de waterkwaliteit is één van de pijlers van het project. Daarnaast is de uitwisseling van expertise een belangrijk onderdeel van de samenwerking. Johannesburg De wethouder verklaart het succes van de Blauwe Diamant door de soepele en enthousiaste samenwerking met provincie en waterschap. ‘De provincie heeft slim gebruik weten te maken van de Europese subsidieregelingen. We hadden dit anders nooit allemaal tot stand kunnen brengen. Vorig jaar stond de Blauwe Diamant zelfs op de agenda van de waterconferentie in Johannesburg. Wat we hier gerealiseerd hebben mag gezien en gehoord worden.’

4 Wie betaalt wat en wie geniet de baten? 4.1 Wie betaalt wat? In onderstaande staafdiagrammen staan de benodigde kosten per type water om evenwicht te bereiken en om alle achterstanden op te ruimen. In het eerste staafdiagram is te zien dat de achterstand het snelst oploopt in het stedelijk gebied. Ook de achterstanden in het landelijk gebied en de rijkswateren groeien snel. In totaal kost het wegwerken van de achterstanden 2,3 miljard euro. Een kleine 60% van deze kosten zijn nodig voor de rijkswateren.

49 42

21

26 30

Voor meer informatie kijk op www.leeuwarden.nl en www.watercity.org.

rijkswateren

16 28 16

stedelijk gebied landelijk gebied

14

tekort

= 121 miljoen euro per jaar

regulier onderhoud

Kosten jaarlijks onderhoud.

rijkswateren

1,3

1

stedelijk gebied landelijk gebied

0,3

0,5

0,5

0,2

0,2

0,3

0,3

saneringen achterstallig onderhoud

= 2,3 miljard euro

Reële kosten voor het opruimen van achterstand en saneringen.



4.2 Wie geniet de baten? Het opsplitsen van de baten van baggeren naar de verschillende sectoren kan alleen met een slag om de arm. Baggeren voor de scheepvaart leidt bijvoorbeeld ook tot verbetering voor de natuur of vergroting van de veiligheid. Hetzelfde geldt voor baggeren van regionale wateren. Dit heeft baten voor de landbouw, maar vaak ook voor de natuur en de recreatie. Wel kan een aantal conclusies worden getrokken.

Scheepvaart Voor de scheepvaart is zowel het bereiken van een evenwichtssituatie als het wegwerken van de achterstanden rendabel, al levert het wegwerken van de baggerachterstand een hoger rendement op dan het bereiken van structureel evenwicht. Als ook naar de internationale baten wordt gekeken, nemen de baten nog eens met 30 tot 40% toe. Een aanzienlijk deel van de baten slaat dus in het buitenland neer. Dit komt doordat Nederland een doorvoerroute is voor goederen naar het buitenland. Deze buitenlandse baten zijn niet in de MKBA meegenomen.

Natuur Het bereiken van een structureel evenwicht levert niet veel natuurbaten op. Voor de natuur valt vooral winst te behalen door het opruimen van alle verontreinigde waterbodems die een risico vormen (saneren). De baten zijn het hoogst als deze saneringen in 10 jaar tijd worden uitgevoerd. De natuurbaten zijn in de MKBA niet in geld uitgedrukt. Gekozen is voor een procentuele verbetering van het ecosysteem. Er is wel een indicatie gekregen van natuurbaten in monetaire termen. Via een schriftelijke enquête onder 1000 huishoudens is onderzocht hoeveel de Nederlandse bevolking bereid is te betalen voor het opruimen van de verontreinigde bagger. De betalingsbereidheid ligt volgens de enquête tussen 10 en maximaal 50 euro per huishouden per jaar. Recreatie en stedelijk water De baten van baggeren voor de recreatiesector en stedelijk water verschillen zeer sterk per locatie. Daarom is het niet mogelijk om op landelijk niveau geldende conclusies te trekken.

De scheepvaartsector draagt nauwelijks bij aan de bekostiging van baggerwerkzaamheden. Dit heeft deels te maken met de voor de Rijnvaart geldende Akte van Mannheim. Landbouw Voor de landbouwsector loont het vooral om te komen tot een structureel evenwicht. Het wegwerken van de achterstanden kost de waterbeheerders praktisch evenveel als het de landbouw oplevert. De landbouwsector draagt via de betaling van waterschapsheffingen direct bij aan het onderhoud van de wateren in het landelijk gebied.



De hoofdstad van Noord-Holland wacht een grote baggeroperatie. Door de grootschalige aanpak hebben de waterbeheerders efficiencyvoordelen kunnen behalen, aldus de Haarlemse wethouder Grondel.

‘Slim aanbesteden loont’ Haarlem rekent af met forse baggerachterstand Al enkele decennia is er geen baggerschip meer in de stedelijke wateren rondom Haarlem gesignaleerd. Het ontbreken van bestemmingsmogelijkheden voor verontreinigde bagger heeft de gemeente een fikse baggerachterstand opgeleverd. Samen met het Hoogheemraadschap van Rijnland heeft de gemeente inmiddels een grootschalig baggerproject opgestart om de waterbodem te saneren en op diepte te brengen. De komende jaren zal ruim een half miljoen m3 vervuilde bagger uit de stadswateren worden verwijderd. Slim aanbesteden heeft de waterbeheerders gigantische kostenbesparingen opgeleverd.

wethouder Ruud Grondel

Veiligheid ‘Samen met het Hoogheemraadschap van Rijnland hebben we de noodzaak om te baggeren geïnventariseerd. Die was groot. We hebben gezocht naar een zo groot mogelijk aaneengesloten gebied om te baggeren, want dat levert het meeste rendement op. Centraal moet natuurlijk voor iedereen staan dat we ook in periodes van meer en heviger neerslag droge voeten houden,’ aldus de Haarlemse wethouder Grondel. Naast het baggeren om een goede afvoer te bevorderen, is ook de natuur een belangrijk issue voor de waterbeheerders. ‘We hebben jaren geleden al in de regio afgesproken om de natuurlijke waarde van het duingebied, Het Nationale Park Zuid-Kennemerland, te herstellen en daarmee weer te streven naar een hoger natuurlijk waterpeil. Dit betekent wel meer afstroming naar de regio, maar het is ook een kans om schoner water in de stad te krijgen en het zelfreinigende vermogen te herstellen. Daarmee krijgen we weer water in de stad dat in de zomermaanden niet stinkt en zonder die groene zweem van algenbloei. Hoever moeten onze ambities gaan? Het zou natuurlijk fantastisch zijn als we ooit weer kunnen zwemmen in onze grachten, maar misschien is dat wat te ambitieus. We streven in ieder geval naar goed zelfreinigend, schoon en redelijk helder water, waarin bijvoorbeeld ook de snoek weer een plek heeft.’ Slim aanbesteden De hele aanbestedingsprocedure is uniek te noemen. In totaal heeft er drie keer een Europese aanbesteding plaats gevonden. Eén voor het adviseursbestek, één voor het verwerken van de bagger en één voor het baggeren zelf. 30 Samenvatting Kosten-Baten Analyse Waterbodems


Wethouder Grondel: ‘Hoewel ik nog geen exacte bedragen kan noemen, weten we nu al dat deze manier van aanbesteden ons heel veel geld heeft bespaard. Voor het verwerken hadden we de inschrijvers gevraagd in te schrijven op een bepaald perceel en daarbij aan te geven hoe ze de verwerking wilden doen. Dat heeft als grote voordeel dat we niet met onverspreidbare bagger komen te zitten. In het baggerbestek hebben we de verwerkingslocaties opgenomen die als meest economische aanbieding bij de aanbesteding uit de bus waren gekomen. Dit heeft weer als voordeel dat de baggeraars zelf de contacten gaan leggen met de verwerkers. Wij zitten er als gemeente of Hoogheemraadschap niet meer tussen.’ Belang van een goede voorbereiding De wethouder benadrukt het belang van een degelijke en doordachte voorbereiding: ‘Bij een grootschalig werk als dit, komen vele aspecten aan de orde die bij kleinere werken minder verstrekkende gevolgen hebben. De omvang, duur en benodigde fysieke ruimte, hebben nu eenmaal impact op de leefomgeving en op andere activiteiten in de stad. De sturing van het project is zoveel mogelijk, binnen door ons gestelde kaders, neergelegd bij de opdrachtnemer. Dat betekent dat je het voordeel hebt van prijsvorming, maar als mogelijk nadeel dat je alles niet zelf strak regisseert. Maar de gemaakte keuze staat wel voor een efficiënte aanpak. Naast een goede voorbereiding is overigens ook goede communicatie cruciaal. Het is natuurlijk goed nieuws voor de inwoners van Haarlem, dat er eindelijk gebaggerd gaat worden. Over het algemeen is er dan ook brede waardering en steun voor de werken, maar sommige mensen zullen toch overlast ervaren. Het is daarom belangrijk om de mensen tijdig en volledig te informeren over wat zij kunnen verwachten. Dat voorkomt onbegrip en ergernis.’ Aanbestedingsvoordeel De kosten van de hele baggeroperatie bedragen circa 22 miljoen euro. Het Hoogheemraadschap van Rijnland neemt de helft van de kosten voor haar rekening. De andere helft is deels afkomstig uit rijkssubsidie via de de subbied-regeling en deels uit de gemeentekas. Grondel: ‘Wat we nu hopen is dat we het aanbestedingsvoordeel kunnen benutten voor het baggeren van knelpunten waar we anders, voorlopig, de middelen niet voor hebben.’ Voor meer informatie kijk op www.baggereninhaarlem.nl


5 Kunnen de kosten omlaag? Door slimmer aan te besteden is het mogelijk om werk met werk te maken. Bijvoorbeeld door onderhoudsbaggerwerkzaamheden in combinatie met inrichtingsbaggerwerk (Ruimte voor de Rivier) uit te voeren. Ook het grootschalig aanbesteden van meerdere werken voor een langlopende periode biedt voordelen. Zie ook het interview met de Haarlemse wethouder Grondel op pagina 31. De grootste financiële winst valt echter te behalen aan het einde van de baggerketen, dat wil zeggen bij het verwerken en/of opslaan van bagger. Bijvoorbeeld door het vereenvoudigen van de milieueisen bij de toepassing van bagger. Dit kost naar verhouding het meeste geld.

ophogen kade met bagger

6 Samenhang met andere initiatieven De waterbodem is een integraal onderdeel van het watersysteem en ondersteunt meerdere functies. De waterbodemopgave speelt daarom een rol bij andere waterbeleidsthema´s, op landelijk, regionaal en lokaal niveau. Ruimte voor de Rivier De veiligheid van Nederland tegen overstromingen is een belangrijk rivierengebied onderdeel van het huidige waterbeleid. De nadruk ligt hierbij op rivierverruiming, wat voor een groot deel uit baggerwerkzaamheden bestaat. Toch zijn in deze MKBA alle baggerwerken buiten beschouwing gelaten die als hoofddoel het ‘garanderen van de veiligheid tegen overstromen’ hebben, om dubbeltelling te voorkomen. Wel draagt baggeren voor scheepvaart of sanering van verontreinigde bagger gedeeltelijk bij aan de veiligheid. Baggeren leidt namelijk tot een daling van de hoogwaterstanden.


Nationaal Bestuursakkoord Water In het Nationaal Bestuursakkoord Water (NBW) staat de gemeenschappelijke aanpak van de wateropgave. Het bestrijden van wateroverlast is een belangrijke doelstelling in het NBW. Regelmatig baggeren is noodzakelijk om een goede afvoer van water te kunnen garanderen. Al het in de MKBA beschouwde (extra) baggeren voor de landbouw in het landelijk gebied draagt daarom bij aan de doelen van het NBW. Europese Kaderrichtlijn Water (KRW) De Europese Kaderrichtlijn Water eist dat er milieukwaliteits- en ecologische doelstellingen komen voor alle Europese wateren. De KRW stelt eisen aan de chemische kwaliteit van de watersystemen, maar ook de waterdiepte is ecologisch gezien van belang. De doelstellingen die voortkomen uit de KRW zijn nog niet bekend. Hierdoor is de betekenis van de KRW voor de waterbodemopgave in deze MKBA niet exact te bepalen. Er is vanuit gegaan dat de hoeveelheid te saneren bagger ongeveer gelijk is aan de KRW-doelen. In deze MKBA zijn de kosten en baten hiervan bepaald. Overigens is te verwachten dat voor de KRW-doelen meer aandacht voor het landelijk gebied zal komen. Tot slot is ook al wel duidelijk dat al het in de MKBA beschouwde (extra) baggeren voor natuur bijdraagt aan de doelen van de KRW. Nota Mobiliteit De Nota Mobiliteit schenkt veel aandacht aan het onderhoud van de rijksvaarwegen. Ook voor de periode 2011-2020 worden extra onderhoudsmaatregelen aan de rijksvaarwegen voorzien. Het gaat dan om het wegwerken van de onderhoudsachterstanden en het op peil brengen van de structurele onderhoudsbudgetten om nieuwe achterstanden te voorkomen. Op dit moment is het Interdepartementaal Beleidsonderzoek Beheer en Onderhoud in de maak om te bezien hoe toekomstig onderhoud zo efficiënt en doelmatig mogelijk kan plaatsvinden. De resultaten hiervan zullen in 2005 worden gebruikt bij het vervolg van de Nota Mobiliteit. De voorgestelde maatregelen in de Nota Mobiliteit zullen naar verwachting bijdragen aan het bereiken van evenwicht en mogelijk zelfs aan de verkleining van de baggerachterstanden in Rijkswateren.

Ruimte voor de Rivier

Nationaal Bestuursakkoord Water

VEILIGHEID

SCHADE (LANDBOUW)

Baggerwerk beschouwd in de MKBA Waterbodems NATUUR

Kaderrichtlijn Water: sanering

SCHEEPVAART

Nota Mobiliteit: onderhoud rijksvaarwegen

Hiernaast is schematisch de samenhang met andere initiatieven weergegeven.



7 Conclusies

Vooral de scheepvaart- en de landbouwsector profiteren van het bereiken van een evenwichtssituatie. Het wegwerken van alle achterstanden komt vooral ten goede aan de natuur en aan de scheepvaartsector.

1. Hoe groot zijn de baten van baggerwerk en voor wie? Het loont om het baggertempo in Nederland op te voeren. De baten van het weghalen van de jaarlijkse natuurlijke aanwas van bagger in onze delta zijn aantoonbaar groter dan de kosten. Zelfs het wegwerken van de volledige achterstand aan onderhouds- en saneringsbagger is rendabel.

2. Kunnen de baggerkosten omlaag?

Kosten en baten van het intensiveren van het baggertempo (in miljard euro contante waarde) scheepvaart

+ baten recreatie en stadswater

landbouw


5% 0,1


1,1 0,5

20% 0,1 0,4

extra onderhoud

0,7


0,1

10% 0,6 0,1 0,4 0,3 0,3

0,2

0,1

kosten

baten

EVENWICHT

Baten bereiken evenwicht.


kosten

baten

10 JAAR

Door slimmer aan te besteden is het mogelijk om werk met werk te maken. Ook het grootschalig aanbesteden van meerdere werken voor een langlopende periode biedt voordelen. De grootste financiële winst valt echter te behalen aan het einde van de baggerketen bij het verwerken en/of opslaan van bagger. Dit kost naar verhouding het meeste geld.

veiligheid

40%

natuur

0,7

Het opruimen binnen 10 jaar levert 0,1 miljard euro aan baten en 40% extra natuurbaten op, binnen 25 jaar 0,3 miljard euro en 20% extra natuurbaten en binnen 40 jaar zijn de baten 0,3 miljard euro en 10% extra natuurbaten. Voor alle alternatieven geldt dat hier de - niet in geld uitgedrukte - baten voor recreatie en stadswater nog bijkomen. De kosten en de baten van het wegwerken van de achterstanden komen bovenop de kosten en de baten van het bereiken van evenwicht.

kosten

baten

25 JAAR

kosten

achterstallig onderhoud saneringen

3. Dragen de partijen die baten genieten bij aan de kosten? De scheepvaartsector geniet de meeste economische baten van het extra baggeren. Deze sector draagt op dit moment niet direct bij aan de kosten van het onderhoud van de vaarwegen. Een directe bijdrage staat op gespannen voet met de voor de Rijnvaart geldende Akte van Mannheim. De landbouw als andere belangrijke baathebber draagt via waterschapsheffing wel substantieel bij aan de kosten van onderhoud van het afwateringssysteem.

4. Hoeveel draagt baggerwerk bij aan andere (water)beleidsopgaven? Extra baggerwerk is nodig om andere beleidsdoelen op het gebied van watersystemen te bereiken. Denk hierbij vooral aan: • het Nationaal Bestuursakkoord Water waar het gaat om doorstroomprofielen voor een goede waterafvoer • de Kaderrichtlijn Water waar het gaat om waterbodemsanering voor een ecologische kwaliteit, en • de Nota Mobiliteit waar het gaat om het op diepte houden van vaarwegen voor een vlotte en veilige benutting van natte transportassen. Precieze toerekening naar deze doelen blijkt nog niet mogelijk.

baten

40 JAAR

Baten wegwerken bestaande achterstanden.


Inhoud. Bagger: het onzichtbare goud? 7 Belangrijkste conclusies

Recommend Documents