Het aanschouwen van de Onzichtbare God zien in steen en liturgie Paper voor het vak Godsbeelden in Grote Tradities (GG-DK200809-1) Aangeboden aan dr. Freek L. Bakker
Opleiding Godgeleerdheid Universiteit Utrecht Jac. de Groot 0417920 Erwin Vogelaar 3338363 31-10-2009
Inhoudsopgave Inleiding
3
Hoofddeel Jodendom Christendom Islam
4 7 13
Conclusie
16
Literatuurlijst
17
2
Inleiding God mag binnen de Abrahamitische godsdiensten niet afgebeeld worden. Wel worden ter ere van die God gebouwen opgericht om hem te dienen en te eren. Met deze gebouwen wisten de drie religies zich van elkaar te onderscheiden, vooral op plekken waar zowel moslims, christenen en joden samen leefden. Vanuit die gebouwen, de kerk voor de christenen, de synagoge voor de joden en de moskee voor de moslims, is er mogelijk toch iets te zeggen over het godsbeeld van de desbetreffende gelovigen. Wat bijvoorbeeld opvallend is, is dat veel religieuze gebouwen de lucht in gaan met onder andere kerktorens en minaretten. Het zijn herkenningspunten die iedereen kan zien in een stad. Wij willen analyseren waar de architectuur en liturgie van de drie godsdiensten uit bestaat en of we daar conclusies uit kunnen trekken. Hieruit zijn we op de volgende vraagstelling gekomen: Hoe wordt God zichtbaar in de architectuur en liturgie van de Abrahamitische godsdiensten?
3
Het Jodendom Het Jodendom kent twee belangrijke gebouwen, waarvan één op dit moment niet meer bestaat. Deze twee gebouwen zijn de tempel en de synagoge. De tempel kan niet onvermeld gelaten worden, omdat de eerste verwoesting ervan noodzakelijk was voor het ontstaan van de synagoge. Zolang er geen tempel is, is God present in de synagoge, zoals hij present was in de tempel.
De synagoge De synagoge ontstond in de tijd dat het Joodse volk in ballingschap in Mesopotamië leefde en zij verstoken waren van de tempeldienst, omdat de tempel er niet meer was. De synagoge nam min of meer de functie van de tempel over, ook toen de tweede tempel gebouwd werd, bleef de synagoge naast de tempel bestaan.
De architectuur van de synagoge1 Echt strikte regels omtrent het bouwen en vormgeven van de gebouwen, evenals de grootte van het gebouw, zijn er niet. In elk land en in elke tijd wordt op de dan geldende eigentijdse manier een synagoge gebouwd. Wel wordt er soms indirect verwezen naar de tempel van Salomo. Een bekend voorbeeld hiervan in Nederland is de Portugese synagoge in Amsterdam.2 Ook zijn er elementen die in elke synagoge naar voren komen, en die als zodanig als regel voor het bouwen gebruikt kunnen worden. Al deze elementen hebben een parallellie met de tempel. Allereerst is daar de ‘Ark’. Dit is de plek waar de torah-rollen opgeborgen worden als er niet uit gelezen wordt. Deze ‘Ark’ staat symbool voor het Heilige der Heiligen waar de Ark van het Verbond een plaats had. Deze ‘Ark’ dient gebouwd/bevestigd te zijn aan de muur die in de richting van Jeruzalem staat. De reden hiervoor is dat de bezoekers van de synagoge weten in welke richting er tot God gebeden dient te worden. Een tweede element dat in elke synagoge naar voren komt is de zogenaamde ‘bima’. Dit is een verhoogd spreekgedeelte. Vanaf hier wordt de Torah gelezen en houdt de rabbijn eventueel een preek. Symbolisch staat deze bima voor het altaar in de tempel. Zoveel mogelijk staan de stoelen/banken in de synagoge gericht naar de bima.
1 2
Aan de hand van: Cohn – Sherbok, D. Judaism, (London/New York, 2003) 483-485. http://www.jhm.nl/amsterdam.aspx?ID=2
4
De bima. Evenals in een moskee, zitten in de synagoge de mannen en de vrouwen gescheiden. Deze scheiding vindt meestal plaats door middel van een grote galerij, die bedoeld is voor de vrouwen. Zij zitten hier gedurende de hele eredienst. In de huidige tijd is de scheiding alleen nog in stand bij de (Ultra)-orthodoxe Joden. De Liberale en Conservatieve Joden hebben deze scheiding opgeheven. Ook brandt in elke synagoge een eeuwige lamp voor de ‘Ark’. Deze herinnert aan de blijvend brandende zevenarmige kandelaar in de tempel.
De liturgie van de synagoge3 Ongeacht de plek (van monumentaal gebouw tot keldertje) waar de Joodse gemeente samenkomt, de hele eredienst dient geschieden vanuit het belang van de torah. Deze speelt in de hele eredienst, van de ‘Ark’ tot de vrouwengalerij toe (zeg grofweg van voor tot achter) allesbeheersende rol. De bima speelt in de hele liturgie de centrale rol, zoals de preekstoel de centrale rol speelt in de protestantse kerken. In deze bima bevinden zich ook de voorwerpen die eventueel nodig zijn bij de liturgie: een wijnbeker voor de inwijding van de sabbat, een ramshoorn voor het Nieuwjaar, een rol van het boek Esther voor het Lotenfeest en een schaal voor handenwassing van de priesters voor als zij de Aäronitische zegen uitspreken op de feestdagen. De bima is dus zeer belangrijk, toch wordt een groot deel van de liturgie gereciteerd (opgezegd) vanuit vaste formules. Dit reciteren vindt niet plaats op de verhoging, maar vanaf een lezenaar vlakbij de ‘Ark’.
3
Aan de hand van: Voolen, E. van, Joods leven thuis en in de synagoge, Baarn 2000
5
De ochtendliturgie in de synagoge is het belangrijkst en deze bevat ongeveer 7 onderdelen: De ochtendlofzeggingen (Birchót haSjachar) De lofzangen (Pesoeké deZimra) Lezing van het Sjema ( Keriat Sjemá) Het hoofdgebed (Tefillá) Smeekbeden – alleen op weekdagen – (Tachanoen) De Toralezing – alleen op Sabbat, maandag, donderdag en feestdagen – (Keriat haTorá) Afsluitende gebeden.
Duidelijk zichtbaar de centrale plek van de bima en de inrichting daarop gericht.
6
Het Christendom Het hoofdstuk over het Christendom is verdeeld in drie gedeelten. Deze drie delen komen overeen met de drie hoofdstromingen binnen het Christendom, namelijk: Orthodoxie, Katholicisme, Protestantisme. In deze orde wordt het Christendom ook behandeld.
Orthodoxie De orthodoxie is die stroming van het Christendom dat zich voornamelijk manifesteert in de Slavische landen en het Midden-Oosten. Het (machteloze) centrum van de Orthodoxe Kerken is Constantinopel (het huidige Istanbul). In deze zoektocht voor architectuur en liturgie van de Orthodoxe Kerken is dit ons beginpunt: de Kerk van de Heilige Wijsheid (Hagia Sofia).
De Hagia Sofia (kerk van de Heilige Wijsheid) in Istanbul.
De architectuur van de Orthodoxe Kerken4 In de Orthodoxie wordt de Hagia Sofia gezien als het belangrijkste model voor kerkbouw. Vanaf de 9e eeuw tot de huidige tijd. Twee dingen zijn kenmerkend voor alle Orthodoxe kerken: 1. De koepel. 2. Het heilige achter de iconostase. De koepel is in de 6e eeuw ontstaan. Door de koepel in het midden kregen de kerkgebouwen hun meer vierkante vorm. In vroegere tijden waren de kerken meer rechthoekig en gevormd naar de Romeinse basilica. Van binnenuit gezien moet de grote koepel de hemel voorstellen. Door de vele raampjes moet het lijken of de koepel zweeft op het licht, dat van Godswege neerdaalt. De kerken worden zoveel mogelijk gebouwd in de richting van west naar oost. De oostelijke wand is dan ook de plek waar de iconostase zich bevindt. De iconostase is een houten muur, die van boven tot beneden bedekt is met iconen, en die drie ingangen heeft.
4
Aan de hand van: Binns, J. The Christian Orthodox Churches, Cambridge 2002, p. 57 - 59
7
De koepel en de iconostase zorgen voor een dubbele oriëntatie: de hemel omhoog, en het heiligdom naar het oosten.
Een iconostase in een kerk in Moskou.
De liturgie in de Orthodoxe Kerken5 De liturgie in de meeste Orthodoxe kerken is gebaseerd op de liturgie zoals die gebruikt werd in de kerk van Constantinopel in de Byzantijnse tijd. Om te beginnen is de kerk een heilige plaats. Zo heilig, dat het altaar door de iconostase afgeschermd wordt van het schip waar zich de ‘gewone’ gelovigen bevinden. Door de hele architectuur van de kerk krijgt de gelovige het gevoel met een heilige plek in aanraking te zijn. De liturgie zoals die in de Orthodoxe Kerken gebruikt wordt, is gebaseerd op de byzantijnse liturgie.6 Deze bestaat uit drie delen: de voorbereidende gebeden de liturgie van de catechumenen de liturgie van de gelovigen De voorbereidende gebeden vormen nog niet de eigenlijke liturgie, die begint pas bij het tweede punt. Het eerste gedeelte van deze liturgie bestaat uit gebeden voor de iconostase (uitgesproken in de richting van de iconostase), een gebed voorafgaand aan het binnentreden van het heiligdom door de priester, gebeden bij het kleden van de priester en de handenwassing. De liturgie van de catechumenen wordt zo genoemd omdat hier alle mensen bij aanwezig mochten zijn, het wordt ook wel de liturgie van het Woord genoemd. Centraal staat hierin de lezing van het Evangelie, met alle bijbehorende handelingen uit respect voor het heilig Woord van God, en de gebeden voor de hele kerk, de ontslapenen en de catechumenen (zij die nog het onderwijs van de kerk moeten ontvangen, en doopleerlingen zijn). 5 6
Aan de hand van: Binns, J. The Christian Orthodox Churches, Cambridge 2002, p. 43 - 54 Aan de hand van: http://nl.wikipedia.org/wiki/Byzantijnse_liturgie (op 27 oktober 2009)
8
Tenslotte is er de liturgie van de gelovigen. Hierin staat de Eucharistie centraal. Gebeden begeleiden de intocht van het brood en de wijn in de kerk. Na de intocht hiervan volgt de geloofsbelijdenis (van Nicea), waarna het offergebed volgt. Nadat de gelovigen ter communie zijn gegaan volgt het Onze Vader met afsluitende gebeden.
Katholicisme Onder het Katholicisme worden die kerken verstaan die onder het gezag van de Bisschop van Rome (de Paus) vallen. De Katholieke Kerk is in naam ontstaan bij het Westers Schisma in 1054 en deze kerken stemden in met het pauselijk dogma dat eerder genoemd is. Het centrum van deze wereldkerk bevindt zich in Rome, waar de Bisschop van Rome zetelt.
De architectuur van Katholieke Kerken7 Evenals de Orthodoxe Kerken in vroeger tijden, kennen katholieke kerken de vorm van de basilica, dat is een rechthoekige kerk, met aan de beide lange zijden een ruimte om te lopen en in het midden een grote open ruimte om te zitten of te staan. Deze ruimten zijn vaak gescheiden door een zuilengang. Op het plaatje hieronder is een zogenoemde basilica te zien:
Op deze basilica vorm is in de loop der eeuwen wel gevarieerd in bouwstijlen. Van Romaans en Gotisch tot Jugendstil en Romanogotisch. In alle bouwstijlen is gevarieerd op de klassieke basilica. Vaak kregen kerken ook een kruisvorm (met name het Latijns Kruis was geliefd om kerken mee te bouwen, zodat het altaar aan het eind van de langste zijde stond. 7
Aan de hand van: Geloof in Nederland (tijdschrift over 2000 jaar Nederlanders en hun geloof), Zwolle 2009, deel 13.
9
Ook in het katholicisme werden kerken vaak in de richting van west naar oost gebouwd, met dezelfde reden als in de Oosterse kerken. Als een kerk een kruisvorm had, werd op de kruising van beide delen van het kruis vaak een toren gebouwd, de zogenaamde vieringtoren. Onder deze vieringtoren speelde zich het grootste deel van de mis af.
Schematische weergave van een basiliek in kruisvorm.
De liturgie van de Katholieke Kerken8 Ook de Katholieke viering bestaat uit drie gedeelten, die min of meer parallel zijn aan de viering in de Orthodoxe Kerken. Deze drie delen zijn als volgt: 1. Openingsriten (ritus initiales). 2. Woorddienst (liturgia verbi) 3. Eucharistische dienst (liturgia eucharistica) In het eerste deel van de viering staat de schuldbelijdenis aan God centraal. Hier wordt beleden dat wij mensen schuldig staan voor God en er volgt een gebed om vergeving van schuld. Voorafgaand aan de schuldbelijdenis komt de groet aan het altaar en de groet van God aan de gemeenschap. Het tweede deel heeft als centraal thema de lezing van het Evangelie. De lezingen beginnen met een gedeelte uit het Oude Testament, vervolgens een stuk uit de psalmen en tenslotte de Evangelielezing. Na de lezing van het Evangelie volgt een korte overdenking (homilie), deze duurt meestal niet meer dan 10 tot 15 minuten. (protestantse preektijgers gruwen hiervan). Na de homilie is de geloofsbelijdenis en aansluitend voorbeden. Het afsluitende deel van de viering is dat deel waarin de Eucharistie gevierd wordt. Dit deel van de viering begint met de bereiding van de gaven (de hostie wordt uit het altaar gehaald) en naar de tafel gedragen, waarna een dankgebed wordt uitgesproken. Na het dankgebed volgt 8
Aan de hand van: Boettner, L. Roman Catholicism, Philadelphia 1962.
10
het eucharistitsch gebed en de gebedenrij eindigt met het Onze Vader en een gebed om vrede. Hierna volgt de breking van het brood en na de breking van het brood kunnen de gelovigen ter communie gaan. Na de communie volgt nog een korte slotritus (ritus conclusionis), dat is een zegen over de gelovigen, waarna zij huiswaarts keren.
Protestantisme
Ontstaan in de 16e eeuw als beweging/stroming in de Katholieke Kerk die zich tegen misstanden verzet. Door onwil in de Katholieke Kerk zijn protestanten uit de Kerk gezet en vervolgd. Er kan niet gesproken worden over ‘de protestantse kerk’ omdat deze gelovigen te zeer verdeeld zijn. De vier grootste groepen zijn de Anglicanen, Lutheranen, Calvinisten (gereformeerden) en evangelischen. Toen het protestantisme in delen van Europa vaste voet aan de grond kreeg, bestond er niet de noodzaak tot het bouwen van kerkgebouwen. Deze werden gewoon afgenomen van de katholieken. In later tijden toen protestantse steden verder groeiden, kwam de noodzaak wel.
De architectuur van protestantse kerken De architectuur van protestantse kerken is altijd min of meer vrij geweest. Er bestonden geen vaste vormen. Wel ontdekte men dat de kruisvormen van katholieke kerken niet altijd even geschikt waren voor de protestantse eredienst, die veelal gefocust was op de verkondiging van het Evangelie. Niet het altaar, maar de preekstoel stond centraal. Vaak werd in de oude kerken een nieuwe preekstoel neergezet op een goed uitgekiende plaats in het middenschip, waar de predikant het grootst aantal hoorders kon bereiken. De plaats van de sacramenten kwam ook rondom de preekstoel. Dit werd het liturgisch centrum genoemd.9 In hun eigen kerkgebouwen hebben protestanten ook geprobeerd hiermee rekening te houden. De kruisvorm in nieuwe kerkgebouwen verdween gauw en werd vervangen door de klassieke basilica. In plaats van een altaar kwam aan de korte muur een preekstoel met liturgisch centrum tevoorschijn. De banken voor de gelovigen bleven in de lengterichting opgesteld. In de 20e eeuw kwam er, mede door liturgische vernieuwing, verandering in en werd het liturgisch centrum opgesteld in het midden van een lange muur en de banken in de breedte opgesteld in een halve cirkel rondom het liturgisch centrum, zodat een predikant meer in het midden van de gemeente kwam te staan.
9
Aan de hand van: Geloof in Nederland (tijdschrift over 2000 jaar Nederlanders en hun geloof), Zwolle 2009, deel 13.
11
Liturgisch centrum met kerkgangers er omheen. Door deze laatste ontwikkeling kon ook makkelijker afgeweken worden van het concept van de basilica. Er was slechts één lange rechte muur nodig voor het liturgisch centrum, en alle andere muren konden hoger, lager, ronder, hoekiger, of welke vorm dan ook worden.
De liturgie in het Protestantisme In principe kan dit heel kortaf gedaan worden: er is géén eenduidige liturgie in het protestantisme. Maar dit is enigszins kort door de bocht. Er zijn zelfs vergelijkingen te maken met de Katholieke liturgie en zelfs een grote overeenkomst tussen protestanten, katholieken en orthodoxen. Elementen die in elke protestantse eredienst naar voren komen: De dienst wordt begonnen met de groet van God aan de gemeente, waarna vaak hetzij een lezing van de 10 geboden, hetzij een schuldbelijdenis volgt. Hierna volgt dan het gebed om verlichting met de Heilige Geest. Dit is vaak het eerste deel van de dienst. Het tweede deel omvat de schriftlezing(en) vaak Nieuwe Testament (en ’s middags in Gereformeerde kringen een lezing uit de Heidelbergse Catechismus). Na de lezing volgt een tussenlied, die gevolgd wordt door de prediking. In de Katholieke Kerk is dit een kortdurend meditatief moment. In protestantse kringen wordt hier het Bijbelgedeelte compleet uitgelegd en toegepast. Predikingen variëren in tijd van 20 tot 70 minuten (men kan stellen: hoe orthodoxer, hoe langer de prediking). In de meeste gevallen wordt na de preek een lied gezongen, een dankgebed uitgesproken en de zegen meegegeven. In een enkel geval wordt tussen de prediking en het dankgebed het Heilig Avondmaal gevierd of de Heilige Doop bediend. De overeenkomst met het Katholicisme is de plek van de schuldbelijdenis en de overeenkomsten met Katholieken en Orthodoxen ligt in de driedeling van de dienst in openingsriten, woorddienst en sacramentele dienst (hoewel deze laatste, in tegenstelling tot de andere twee groepen, niet elke week aanwezig is in protestantse kringen).
12
Islam De moskee dient als centrum voor het sociale leven in Moslim-gemeenschappen, met als hoofddoel een plek te bieden voor gebed, de salat. Voordat de Hidjra had plaatsgevonden, en Mohammed en zijn volgelingen naar Medna vertrokken, was er geen bijzondere plaats voor dit gebed. Elke tempel kon dit doel vervullen, omdat er toch geen andere god dan Allah was. De hele wereld was een masjid, een moskee. De moskee als gebouw begon in Medina met een hut gemaakt van palmboomstammen, bladeren en modder.10 Tijdens de vroege Arabische veroveringen werden kerken, synagogeen en andere tempels verandert in moskees, en het is in deze steden dat de architecturale diversiteit groeide. De moskees van het vroege Islam was afgespiegeld aan het huis van Mohammed, maar de consistente hoofdelementen van moskees die we nu kennen zijn al aan het begin van de zevende eeuw ontwikkeld. De architectuur staat hierbij in dienst van rituelen en traditie.11
De architectuur van de moskee De basisonderdelen van een moskee zijn een afgebakende ruimte, gedeeltelijk bedenkt en gedeeltelijk open, als ruimte voor het groepsgebed. Daarnaast een binnenhof omringt aan drie zijdes door kolommen of pilaren. De vierde zijde geeft een opening richting de gebedsruimte. De proporties van het gebouw ligt aan de aantal gelovigen die er een plaats moeten vinden, en het klimaat van de regio.12
De moskee van Amir Qurqumas uit Caire, met een duidelijke minaret.
10
D. Kuban, Muslim Religious Architecture Part 1: The Mosque and its Early Development (Leiden, Brill 1974) 1-2 11 Kuban, Muslim Religious Architcture, 12-16 12 M Frishman en H. Khan, The Mosque: History, Architectural Development & Regional Diversity (London, Thames and Hudson 1994) 33
13
Veel overige elementen zijn uit praktische overwegingen voortgekomen. De minaret werd geplaatst om de gelovigen op de juiste tijd bij elkaar te roepen, en is na lange tijd symbool geworden voor de moskee en Islam in zijn geheel.13 Een wasbak hoort bij de ingang omdat de gelovige zicht moet reinigen voor het gebed. Een aparte gebedsnis, de mihrab, werd een standaard element, hier leidt de imam het gebed. De mihrab is geplaatst in de qibla-muur, welke de richting naar Mekka aangeeft waar elke moskee naartoe gebouwd is.14 Er moest bij de bijeenkomst een preek gehouden worden, de khutba, dus daarvoor werd een verhoogde plek met een trapje er na toe gerealiseerd. Een preekstoel, of minbar die altijd rechts van de mihrab geplaatst wordt.15 Gebruikelijk spreekt de imam vanaf de trede onder het hoogste platform, omdat deze gereserveerd is voor de profeet.16 De minbar wordt alleen in grote moskees geplaatst waar het vrijdagmiddaggebed gehouden wordt.17
Voorbeeld van een mihrab (links) en minbar (rechts). Omdat er in de Koran en de Hadith geen duidelijke richtlijnen staan voor de ascetische kant van de moskee, of de architecturale creativiteit, is er een enorme diversiteit ontstaan. Het uiterlijk van de moskee werd daarom voornamelijk bepaald door de plek waar hij gebouwd werd, door wie hij gebouwd werd en in welke culturele omstandigheden.18 Het geschreven woord is belangrijk in de moslim architectuur. Allereerst om er zijn geen figuratieve ornament te vinden in Moslimse kunst. Omdat het afbeelden van levende wezens af zou doen als God als enige schepper. Enkel planten en soms dieren zijn toegestaan. En ook omdat de Koran het woord van God bevat, en dit woord citeren in steen laat zien dat een gebouw als heilig wordt beschouwd.19
De liturgie in de Moskee De moskee komt in beeld bij meerdere activiteiten in de moslimgemeenschap, maar het belangrijkste is het vrijdagmiddaggebed. Het is voorgeschreven dat elke volwassen man 13
J. Bloom, Minaret Symbol of Islam (Oxord University Press 1989) 175-191 Frishman en Khan, The Mosque, 26 15 Kuban, Muslim Religious Architcture, 2-3 16 Frishman en Khan, The Mosque, 36-37 17 Kuban, Muslim Religious Architcture, 3 18 Frishman en Khan, The Mosque, 269 19 Frishman en Khan, The Mosque, 14 14
14
samenkomt in gebed op de vrijdagmiddag. Hiervan zijn de namen ‘masjid-i-juma’ en ‘jami masjid’ uit voortgekomen, respectievelijk de ‘vrijdag moskee’ en de en de ‘congregationele moskee’. Het gebed moet voorgegaan worden door zelfreiniging doordat de gelovige zichzelf ritueel wast. Ook is het belangrijk dat het gebed richting Mekka gebeden wordt. Met het rituele buigen en het opzeggen van gebeden wordt het woord Islam duidelijk, wat betekent ‘overgave/onderwerping aan God’. Dit gebeurt in woord en beweging. Het gebed wordt geleid door de imam.20
De salat in volle gang tijdens een vrijdagmiddaggebed. Materiele zaken zoals het gebouw worden niet gezien als heilig. Alles, de hele wereld, staat onder de wil van God. Gelovigen doen hun schoenen uit en wassen zich omdat ze het heilige binnentreden, maar omdat ze zichzelf reinigen voor het gebed. Hierdoor is de moskee al vanaf het begin af aan niet alleen een plek voor gebed, maar ook een centrum voor de gemeenschap. Alhoewel de overige activiteiten in de loop van de tijd naar gebouwen bij de moskee worden geplaatst.21
20 21
Frishman en Khan, The Mosque, 20-35 Frishman en Khan, The Mosque, 30-32
15
Conclusie Vanuit de religieuze gebouwen is niet altijd direct de God zichtbaar die in de gebouwen gediend wordt. Vooral omdat er weinig richtlijnen bestaan over hoe de gebouwen gebouwd dienen te worden. De gebouwen zijn stuk voor stuk pas later in de bestaansgeschiedenis van de religies ontstaan, waardoor de heilige boeken hier niet duidelijk over spreken. Daarnaast zijn in het christendom zijn de liturgische en symbolische benodigdheden van de kerk groter dan voor het jodendom en islam. De laatste twee richten zich puur op ‘het boek’ als enkele grond voor aanbidding. In vergelijking met kerken en synagogen heeft de moskee geen krachtige symbolen om zijn boodschap kracht bij te zetten. De kerken hebben het kruis dat universeel begrepen wordt. In zekere zin heeft de Davidsster en de zevenarmige kandelaar hetzelfde effect voor het jodendom. In de moskee is er niet zo’n symbool aanwezig dat vergelijkbaar is met bijvoorbeeld het kruis. Het enige echte symbool is de Ka’aba in Mekka.22 Veel elementen uit de gebouwen zijn vooral uit praktische overwegingen gebouwd, zodat de liturgie in goede orde kan verlopen. Bijvoorbeeld de minaret om de gelovigen op te roepen, of een wijnbeker om de sabbat in te wijden. Maar omdat de godsdiensten zich in de gebouwen van elkaar willen onderscheiden, zeggen de keuzes die gemaakt worden toch wel het een en ander. De katholieken die met de kruisvormige gebouwen de nadruk leggen op Christus, de orthodoxen waar je ondergedompeld wordt in het hemelse zodra je de kerk binnenstapt, de moskee die compleet gebouwd is rond het op een juiste manier benaderen van God in het gebed.
22
Frishman en Khan, The Mosque, 32
16
Literatuurlijst D. Cohn – Sherbok, Judaism, London/New York, 2003 Joods Historisch Museum Website: http://www.jhm.nl/amsterdam.aspx?ID=2 E. van Voolen, Joods leven thuis en in de synagoge, Baarn 2000 J. Binns, The Christian Orthodox Churches, Cambridge 2002 Internetencyclopedie Wikipedia http://nl.wikipedia.org/wiki/Byzantijnse_liturgie (datum 2710-2009)23 Geloof in Nederland (tijdschrift over 2000 jaar Nederlanders en hun geloof), Zwolle 2009, deel 13. L. Boettner, Roman Catholicism, Philadelphia 1962 D. Kuban, Muslim Religious Architecture Part 1: The Mosque and its Early Development (Leiden, Brill 1974) M Frishman en H. Khan, The Mosque: History, Architectural Development & Regional Diversity (London, Thames and Hudson 1994) J. Bloom, Minaret Symbol of Islam (Oxord University Press 1989)
23
Geachte heer Bakker, mocht deze link naar Wikipedia een te groot obstakel vormen, dan mag er op mijn cijfer van het paper gekort worden. Wikipedia was de meest heldere bron die ik over de liturgie van de Orthodoxe Kerken kon vinden. Helaas was er op die pagina geen andere bronvermelding te vinden. Vandaar dat ik de datum heb overgenomen van de dag dat ik die pagina gebruikt heb. De vieringen die ik persoonlijk in orthodoxe kerken heb beleefd (ik ben ervoor speciaal naar een orthodoxe kerk in Utrecht gegaan) bevestigen de informatie die hier op deze pagina van Wikipedia vermeld staat. Ik hoop dat deze toelichting voldoet. Met vriendelijke groet, Jac. de Groot
17
