Het onzichtbare zichtbaar maken

n Georganiseerde misdaad

Het onzichtbare zichtbaar maken De Regionale Informatie- en Expertisecentra (RIEC) helpen gemeenten weerbaarder te worden tegen georganiseerde criminaliteit. Daarnaast ondersteunen ze bij een bestuurlijke, strafrechtelijke en/of fiscale aanpak.

8

Blauw 29 maart 2014 – nr. 3

Tekst: Justine Kaasjager · Foto’s: Harro Meijnen / Blauw en ANP · Infographic: MediagraphiX

D

e tien Regionale Informatie- en Expertisecentra (RIEC’s) zijn in het leven geroepen om overheidspartners te adviseren en te ondersteunen bij de integrale aanpak van

georganiseerde criminaliteit. Ze focussen zich op de bestrijding van mensenhandel, georganiseerde hennepteelt, vastgoed en witwassen en op lokale handhavingsknelpunten zoals outlaw motorcycle gangs. Tussen de tien RIEC’s bestaan nog behoorlijke verschillen, zowel qua samenstelling als qua werkwijze. Maar er wordt gewerkt aan een landelijke uniformering.

Effect

Frans Swinkels, directeur Veiligheid bij de gemeente Til-

burg, legt uit wat de kracht is van een integrale aanpak. “De politie kan maar tien tot twintig procent van de zaken op het gebied van georganiseerde criminaliteit oppakken. Zo’n tachtig procent blijft dus liggen. Dat heeft te maken met een gebrek aan capaciteit en informatie. Door de samenwerking met gemeenten en de Belastingdienst kan de politie meer doen. Je kunt meer zaken oppakken en bovendien kun je fiscaal en bestuurlijk vaak veel effectiever zijn dan strafrechtelijk. Voor het strafrecht moeten politie en openbaar ministerie bewijs kunnen overleggen, wat soms heel moeilijk is. Fiscaal daarentegen wordt op basis van de vermogenspositie in beslag genomen en moet de tegenpartij aantonen waar het geld vandaan komt. Bestuursrechtelijk kun je barrières aan de voorkant opwerpen, waardoor je in feite zand in de raderen van criminele

De RIEC-aanpak geeft zicht op onder andere geldstromen in de georganiseerde hennepteelt. activiteiten strooit. Bijvoorbeeld door exploitatievergunningen in te trekken. Je slagkracht neemt toe als je je gereedschapskist uitbreidt met andere middelen.”

Dweilen

Het RIEC Zeeland-West-Brabant was in 2009, na

Zuid-Limburg, een van de eerste RIEC’s die werd opgericht. Alle 39 gemeenten in de regio zijn bij het centrum aangesloten. Tilburg, Eindhoven en Den Bosch staan sinds jaar en dag erg hoog in de misdaadlijsten. Swinkels: “We staan in de top tien van de meest onveilige steden in Nederland. Er was ook een aantal forse incidenten, waaronder bedreiging en intimidatie van bestuurders in Brabant. De maat was vol. Zowel de officier van justitie als bestuurders besloten het op een andere manier aan te pakken. De conclusie was dat wij wel zaken als woninginbraken kunnen bestrijden, maar als we niets doen aan de achterliggende criminele infrastructuur, al die inspanningen niet zoveel zin hebben. Dan is het dweilen met de kraan open.” Maar de gezamenlijke aanpak van georganiseerde criminaliteit vraagt om een georganiseerde overheid. Daarom is besloten de informatiehuishouding van de gezamenlijke aanpak van grote Brabantse gemeenten bij het RIEC onder te brengen. Hier kreeg het RIEC ook extra mensen en middelen voor. Het maakt het RIEC Zeeland-West-Brabant groter dan de andere negen RIEC’s. Bij het

Blauw 29 maart 2014 – nr. 3

>>

9

n Georganiseerde misdaad >>

RIEC werken verschillende specialisten zoals criminologen, juristen

Convenant-partners

en informatiedeskundigen. In opdracht van alle partners - politie, OM, Belastingdienst en 39 gemeenten – verzamelt en veredelt het

• Gemeenten

RIEC signalen over georganiseerde criminaliteit. Vervolgens wordt

• Openbaar ministerie

bekeken welke aanpak/interventie het meeste effect sorteert.

• Politie • Belastingdienst

Schrikken

Volgens Swinkels blijkt uit wetenschappelijk

• Douane

onderzoek dat alleen al in Tilburg achthonderd miljoen op jaarbasis

• Fiscale Inlichtingen- en Opsporingsdienst

wordt omgezet in de hennepteelt. “Je kunt er vanuit gaan dat er

• Inspectie Sociale Zaken en Werkgelegenheid

dagelijks zo’n 2400 mensen bezig zijn met die hennepteelt. Ik wist

• Provincies

wel dat het probleem groot was, maar dit was toch even schrikken.

• Koninklijke Marechaussee

Bestuurlijk kun je van alles doen door barrières op te werpen. Je

• Immigratie- en naturalisatiedienst

kijkt dan bijvoorbeeld welke bedrijven de hennepteelt faciliteren, zoals loodgieters, timmermannen, elektriciens, makelaars, notarissen, vervoersbedrijven enzovoort. Ik denk dat het gros de hen-

mensen bij de politie hartstikke spannend. Mag dat allemaal, in

nepteelt bewust faciliteert. Het zijn vaak bonafide bedrijven, die af

verband met de privacywetgeving? Is het veilig om informatie te

en toe iets doen wat niet klopt. We maken die wazige foto steeds

delen? Dat vertrouwen moet groeien. Alle partners moeten inzien:

helderder. We zijn nu bezig met makelaars te kijken wat hun bran-

het is niet van de politie, het is niet van de gemeente of de Belas-

che kan doen om dit tegen te gaan. Door de RIEC-aanpak krijgen

tingdienst, het is van ons allemaal. Dat betekent dat je je wat onder-

we veel meer zicht op de geldstromen en vastgoedbezittingen van

geschikt moet maken aan het grotere geheel. Het maakt dus niet

criminelen. We hebben jaren gedacht dat het vooral ging om top

uit welke partner de slag toebrengt en waar die resultaten terecht-

down georganiseerde structuren, zoals je in maffiafilms ziet. Inmid-

komen. Dat is een behoorlijke cultuuromslag voor alle partijen.”

dels weten we dat het veel vaker criminele netwerken zijn, die met elkaar samenwerken in een redelijk fluïde, flexibele samenstelling.”

Strafrecht

Olaf van Hees is sinds 2012 hoofd RIEC Midden

Nederland (M-N). Deze regio omvat Flevoland, Gooi en Vechtstreek

Cultuuromslag

“Met dit soort innovaties is het wel zo dat

en Utrecht, met in totaal 41 gemeenten. De vaste kern van het RIEC

een aantal mensen het snel ziet, maar dat veel anderen - ook bij

M-N is samengesteld uit mensen gedetacheerd vanuit de politie,

de politie - nog kritisch zijn.” Het duurt nog jaren voor iedereen

gemeente en openbaar ministerie en omvat 10,5 formatieplaatsen.

overtuigd is, meent Swinkels. “De samenwerking werkt alleen als je bereid bent een stukje van je autonomie op te geven. Dat vinden

“Je ziet dat er enorme stappen worden gemaakt”, vindt Van Hees. “Van oudsher houden politie en justitie zich bezig met de

Uit bestuurlijke rapportages blijkt dat op kickboksgala’s veel criminelen komen om te netwerken.

10

Blauw 29 maart 2014 – nr. 3

aanpak van georganiseerde misdaad. In de jaren negentig is de

Belastingdienst. Wij vervullen in zo’n geval een coördinerende en

Belastingdienst daarbij betrokken. En eigenlijk pas sinds 2000 is de

soms een regisserende en faciliterende rol. De partners blijven de

bestuurlijke aanpak vanuit gemeenten erbij gekomen. De vraag is

eigenaren van de databestanden. Die informatie komt bij elkaar

steeds: wanneer schakel je nu het bestuur of de Belastingdienst in

en die veredelen we vervolgens. In feite maken we een beeld met

bij de aanpak van georganiseerde criminaliteit? Want je wilt een

behulp van ‘losse’ informatie van verschillende partners, dat voor

strafrechtelijk onderzoek niet dwarsbomen. Aan de andere kant zou

die tijd nog niet bestond. Het RIEC is dus eigenlijk een soort inte-

je al in een vroeg stadium gebruik kunnen maken van de mogelijk-

graal intelligencecentrum. In deze casus schetsten we een dusdanig

heden van je partners.”

beeld van het park, dat de driehoek, inclusief de Belastingdienst,

Van Hees geeft een voorbeeld waarbij het RIEC de gemeente

actie wilde nemen. Hiervoor is een plan opgesteld, ook weer met

ondersteunde naar aanleiding van een schietpartij in een hore-

alle partners. Dat heeft geleid tot een operationele actie, waarbij ge-

cagelegenheid in Lelystad. Daarbij vielen enkele gewonden. De

zamenlijk een integrale controle is uitgevoerd. Er zijn aanhoudingen

politie startte een strafrechtelijk onderzoek dat tot een veroordeling

geweest, bezittingen in beslag genomen en de fiscus heeft voor

leidde. Tijdens het onderzoek constateerden de politie en gemeen-

een miljoen euro aan belastinggelden kunnen innen.”

te dat de eigenaar van de bewuste horecagelegenheid, nog een aantal horecapanden bezat in de stad. De gemeente vroeg het RIEC

Signaal

te ondersteunen bij het doen van een BIBOB-onderzoek. Op basis

leggen, waar onder voorzitterschap van de gemeente, zowel de

hiervan kon de gemeente de horecagelegenheid met een bestuur-

wijkagent, het OM, als gemeentelijke handhavers aan tafel kunnen

lijke maatregel sluiten.

zitten. Ze bespreken de handhavingsproblematiek in de wijk. Zo’n

Het RIEC M-N organiseert zoveel mogelijk lokale over-

overleg kan een signaal van georganiseerde en ondermijnende cri-

Recreatiepark

“Signalen van georganiseerde criminaliteit

minaliteit op een hoger niveau bespreekbaar maken, op gemeente-

komen uit de hele regio. Wel zie je dat gemeenten die al langer een

lijk niveau of bij het RIEC. Is het een monodisciplinair probleem wat

bestuurlijke aanpak hebben, wat minder vaak aan de bel hangen bij

de gemeente zelf aan kan, dan wordt de casus daar opgepakt. Als

het RIEC. En als ze met een signaal komen, gaat het om complexe

het zich echter leent voor een integrale aanpak, dan kan zo’n casus

zaken”, zegt projectleider Hans van Haaren van het RIEC Midden-

bij het RIEC terechtkomen. Daarin neemt een aantal overheidspart-

Nederland. Bijvoorbeeld een recreatiepark met luxe bungalows.

ners deel. Afhankelijk van de problematiek kunnen andere conve-

Het bestuur kreeg allerlei signalen binnen over georganiseerde

nantpartners, zoals de Inspectie Sociale Zaken en Werkgelegenheid

criminaliteit op dat complex. Er was al een aantal hennepkwekerijen

en de KMar, bij dit overleg aansluiten. Ook niet- convenantpartners

aangetroffen. Het bestuur vroeg het RIEC inzichtelijk te maken wat

kunnen deelnemen. Er zijn dan wel bepaalde beperkingen bij de

er op het park gaande was. Van Haaren: “Dat hebben we gedaan

informatie-uitwisseling. Zo ontstaat een veel groter netwerk met

in samenwerking met politie, gemeente, openbaar ministerie en

veel meer vertakkingen van overheidspartners.

Doelstellingen

Outlaw motorcycle gangs

Een

van de landelijke thema’s van de RIEC’s is de aanpak van outlaw motorcycle gangs

De RIEC’s en LIEC hebben de volgende doelstellingen bij de

(OMG’s). Deze manifesteren zich in het pu-

geïntegreerde aanpak van georganiseerde criminaliteit.

blieke domein voornamelijk in clubhuizen,

• De aanwezigheid en activiteiten van criminelen en hun net-

horecagelegenheden, bij evenementen

werken zichtbaar maken. • Verwevenheid laten zien tussen onder- en bovenwereld op lokaal en regionaal niveau. • Economische machtsposities van criminelen en hun netwer-

en in de beveiligingsbranche. “Dus er zijn heel veel aanknopingspunten om zicht te krijgen op deze mensen”, zegt Van Haaren. “Wij hebben een werkgroep opgezet om

ken afbreken. Daarvoor richten zij zich op de vernietiging van

de OMG’s te monitoren. Het gaat er niet om

vitale faciliteiten, faciliteerders en logistieke voorzieningen

dat we die clubs verbieden, maar wel dat

en processen.

we normoverschrijdend gedrag aanpak-

• Misbruik bestrijden van legale economische en juridische

ken. En criminaliteit tolereren we natuurlijk

(overheids-)voorzieningen voor investeringen van crimineel

niet. Ook wisselen we informatie uit over

vermogen en ontplooiing van criminele activiteiten bestrij-

de chapterleden in Nederland. Kortom, we

den. Kwetsbare plekken in de legale infrastructuur zichtbaar

zitten er bovenop. Het grootste deel van de

maken, corrumperende (rechts-)personen aanpakken en

informatie komt van de politie. Zij stelt die

barrières opwerpen /versterken.

Blauw 29 maart 2014 – nr. 3

11

>>

n Georganiseerde misdaad >>

informatie beschikbaar aan de werkgroep en koppelt daar belas-

gemeente en politie”, zegt Hans Lesscher, hoofd van het RIEC Rot-

tinginformatie en gemeentelijke informatie aan, zodat we een nog

terdam.

beter beeld krijgen van hun handel en wandel.”

“Daarnaast houden we ons bezig met BIBOB-onderzoeken

Van Hees: “Het besef is bij de overheid toch echt doorgedron-

en geven we trainingen om het bewustzijn onder gemeenten en

gen dat je meer kunt doen dan alleen strafrechtelijk actie onder-

andere overheidspartners te vergroten. Dan gaat het vooral over

nemen. Het onderzoek Acroniem om de Hells Angels als criminele

het herkennen van de signalen van georganiseerde misdaad. Het

organisatie te verbieden, is door vormfouten onbevredigend af-

zijn thema’s die burgers niet direct raken en die zich aan hun oog

gerond. Maar het bestuur van de gemeente Amsterdam laat zien

onttrekken.” Het RIEC heeft de opdracht gekregen voor de hele

dat ook in dit geval, informatie onder voorwaarden uitstekend kan

regio een bestuurlijke criminaliteitsbeeldanalyse te maken. Dit

dienen om bestuurlijk op te treden. Toepassing van de Wet BIBOB

jaar wil het RIEC de eerste dertien bestuurlijke criminaliteitsbeeld-

maakt optreden mogelijk, maar ook lef van het bestuur, door

analyses opstellen. Doel is een nulmeting neer te zetten om het

bijvoorbeeld civiel-rechterlijke procedures aan te spannen. In deze

bestuur inzicht te geven wat er op het gebied van georganiseerde

casus is de gemeente Amsterdam tot bij de hoogste rechter in het

en ondermijnende criminaliteit speelt. Lesscher: “Het biedt in

gelijk gesteld en is het clubhuis en terrein van de Hells Angels in

ieder geval aanknopingspunten voor beleid en ook om misschien

Amsterdam ontruimd, is een coffeeshop gesloten en bestaat de

op een aantal zaken concreet door te pakken.”

seksclub Yab Yum niet meer.”

Veredelen Wijkagent

Het onzichtbare zichtbaar maken. Dat is wat

Vaak komen signalen via gemeenten of politie

bij het RIEC terecht, maar het komt ook voor dat het RIEC zelf een

RIEC’s in de kern doen. Van Haaren: “We hebben veel meer zicht

informatiepositie heeft en naar een gemeente stapt om te checken

gekregen op de activiteiten van malafide bedrijven en organisa-

of de gemeente dit beeld herkent. Het kan bijvoorbeeld zijn dat

ties. En het bewustzijn hierover is veel groter geworden. Dus als

een gemeente signalen krijgt dat er mensen in een bedrijfsschuur

een wijkagent opeens een Hells Angel in een horecagelegenheid

slapen, onder niet al te beste omstandigheden. “Daar kan meer aan

ziet zitten en de eigenaar zijn goedlopende zaak om onverklaar-

de hand zijn”, zegt Lesscher. “Dat proberen we dan aan de hand

bare reden plotseling heeft verkocht, dan is dat een heel sterk

van feiten te verrijken. Want we kunnen natuurlijk niet op basis van

signaal dat er meer aan de hand is. Een dergelijke constatering

geruchten aan het werk. Die eerste signalen probeer je concreter

van de wijkagent is RIEC-waardig. Als het goed is, legt de wijk-

te maken, door betrokken partijen te spreken.” De gemeente is een

agent dergelijke informatie vast in BVH, maar wie pakt het op? Er

belangrijke speler, maar het kan ook zijn dat de politie, OM of de

zijn meerdere partners die belang hebben bij dergelijke signalen.

Belastingdienst over bepaalde relevante informatie beschikt.

Er zijn natuurlijk specialisten binnen de politie die deze informatie op waarde kunnen schatten. Maar het kan ook zijn dat de signalen strafrechtelijk gezien niet voldoende aanleiding geven tot actie.”

Het LIEC

Het RIEC heeft niet altijd een verdachte nodig. Een aanwijzing is in eerste instantie al genoeg. “Als je rechtstreeks bij het RIEC

Het Landelijk Informatie en Expertisecentrum (LIEC) onder-

meldt, kijken we of het aan de criteria voldoet”, zegt Van Hees. “En

steunt de RIEC’s en partners. Het LIEC staat niet hiërarchisch

dan wordt er direct integraal naar gekeken, ook door politiemen-

boven de RIEC’s, maar verbindt en coördineert diverse regi-

sen binnen het RIEC. Juist door die integrale blik, kan er vaak meer

onale inspanningen op nationaal niveau. Het LIEC huisvest

en kan het sneller.”

ook het Landelijk Loket Bestuurlijke Dossiers. Een bestuurlijk dossier gaat over structurele criminele fenomenen en

Nulmeting

Het RIEC Rotterdam bestaat formeel sinds 1

kwetsbaarheden in maatschappelijke processen, die tijdens

januari 2013 en is voortgekomen uit een fusie tussen het RIEC

opsporingsonderzoeken naar voren komen. In het dossier

Zuid-Holland-Zuid en het RIEC Rotterdam-Rijnmond. Het RIEC

wordt tevens geadviseerd hoe dergelijke criminele knelpun-

bedient nu 33 gemeenten en heeft een zeventienkoppig team

ten met landelijk beleid zijn op te lossen. Voorbeelden zijn

ter beschikking met analisten, informatiemedewerkers, experts

vechtsportgala’s, dupliceren van auto’s en Persoonsgebonden

en een beleidsmedewerker. “De experts zijn deskundig op de

Budget (PGB)-fraude.

thema’s waarop we ons richten, zoals mensenhandel en -smokkel, vastgoedfraude, witwassen en georganiseerde hennepteelt en de

Andere taken Verder faciliteert het LIEC het werk van de

handhavingsknelpunten in gemeenten: outlaw motorcycle gangs

RIEC’s, bijvoorbeeld door het functioneel beheer van het

en woonwagencentra. Zij beschikken over inhoudelijke expertise

informatiesysteem. Het signaleert relevante trends in de

hoe deze aan te pakken en zijn afkomstig van OM, ministeries,

bestuurlijke en integrale aanpak, adviseert bewindspersonen over gesignaleerde gelegenheidsstructuren die uit bestuurlijke dossiers naar voren komen, vertaalt landelijke besluitvorming en verbindt werkzaamheden van landelijke eenheden

12

met het lokale bestuur.

Blauw 29 maart 2014 – nr. 3

Partners in het RIEC wisselen informatie uit over chapterleden van outlaw motorcycle gangs. Informatie - uit open bronnen, maar ook uit halfopen bronnen

ven zich vestigen in hun gemeente. Dat schrikt bepaalde doel-

of gesloten bronnen - mag gedeeld worden op basis van het

groepen toch af. Het werkt dus preventief.” Lesscher constateert

RIEC-convenant. Een signaal wordt eerst besproken in het infor-

wel dat malafide bedrijven soms vervolgens bij een aangrenzende

matieoverleg. Daarna wordt de casus in het casusoverleg verder

gemeente aan de deur kloppen. Daarom is het belangrijk dat alle

opgewerkt en vertaald in een interventievoorstel hoe een malafide

gemeente actief meedoen.

bedrijf het beste is aan te pakken. De stuurploeg beslist uiteindelijk wie de interventie gaat uitvoeren en capaciteit beschikbaar stelt.

Informatie delen “Veel informatie zit tussen de oren bij

Alle vertegenwoordigers op hoog leidinggevend niveau zitten in de

professionals in allerlei organisaties. Die moet je actief bevragen”,

stuurgroep.

vervolgt Lesscher. “Dat bij elkaar brengen geeft een goed beeld. Binnen de politie is dat al een opgave, laat staan met al die andere

Blinde vlek

Het blijft belangrijk dat gemeenten hun

organisaties erbij. En zij hebben ook nog een andere werkwijze en

bestuurlijke instrumentarium verder ontwikkelen en benut-

doelstelling. Los komen van de verkokering, dat is integraal wer-

ten, of samenwerken met andere partners, vindt Lesscher. “ Wij

ken. Dat gebeurt niet vanzelf. De intenties zijn goed, er is draag-

helpen gemeenten om dat op eigen kracht te doen. Dat is een

vlak, maar voor de vertaling naar een goede werkwijze moet je

heel belangrijk aspect van het RIEC. Natuurlijk zijn er gemeenten

aan de bak. Informatie delen blijft een ingewikkeld proces. Je kunt

die al heel ver waren en gemeenten die nog maar aan het begin

heel veel overleg hebben en beleid maken, maar de beste stimu-

staan. Rotterdam had ook voor de komst van de RIEC’s een hele

lans is toch concreet focussen op wat speelt in een gebied. Als je

adequate aanpak voor veiligheid en was al stevig opgetuigd. Rot-

bezig bent met bedrijf x waarvan je weet dat het zich bezighoudt

terdam heeft dus met de komst van het RIEC niet een hele grote

met zaken die het daglicht niet verdragen, wordt het opeens heel

ontwikkeling doorgemaakt.”

concreet. Als je die informatie op tafel hebt, is het voor alle part-

De groei zit vooral bij de middelgrote en kleine gemeenten,

ners al heel snel duidelijk waar het nu eigenlijk om gaat. In plaats

waar veel meer bewustzijn ontstaat. Lesscher: “In de trant van: ‘Je

van je te focussen op elkaars doelstellingen, ga je gewoon aan de

ziet het niet, maar het is er wel.’ Hoe zorg je dat je die blinde vlek

slag met wat zich aandient.”

verkleint? En hoe kun je georganiseerde criminaliteit niet alleen aanpakken, maar ook voorkomen? Onderzoek vanaf 2009 laat zien

Wilt u reageren op dit artikel?

dat gemeenten die iets meer structuur hebben, met vaste mensen

Mail naar [email protected]

en vaste taken, ook meer output laten zien. Ze gebruiken in feite het bestuurlijk instrumentarium dat ze al hadden veel beter. Ze

Voor meer informatie:

zijn scherper, alerter, kritischer bij vergunningaanvragen. Alleen al

PKN > Opsporing > Integrale aanpak > LIEC/RIEC

door dat te doen, voorkomen ze dat bepaalde mensen en bedrij-

Blauw 29 maart 2014 – nr. 3

13