De onzichtbare kant van Parkinson

De onzichtbare kant van Parkinson Inventarisatie van de beschikbare literatuur over afnemende cognitieve vaardigheden bij de ziekte van Parkinson in het beginstadium

Amsterdam, oktober 2012 Lotty Hooft Esther van de Glind Miranda Langendam Bram Bexkens Pauline Heus Annefloor van Enst

Dutch Cochrane Centre

De onzichtbare kant van Parkinson – Oktober 2012

2



Inhoudsopgave VOORWOORD

7

INLEIDING

9

DOELSTELLINGEN

10

METHODE

11

SYSTEMATISCH ZOEKEN

11 11 12

Databases Zoekstrategie SELECTIE

12

DATA-EXTRACTIE

13 13 13

Key publications Overige publicaties DATASYNTHESE

13

RESULTATEN

14

Deel 1: Focusgroep bijeenkomst

14

Deel 2: Literatuuroverzicht

16

SYSTEMATISCH ZOEKEN EN SELECTIE

16 16 16 16 16

Richtlijn ‘Key publications’ aangedragen door klinische experts Systematische reviews en primair onderzoek Lopend (of nog niet gepubliceerd) onderzoek DATASYNTHESE

17

PRIORITERING DOOR EXPERTS

19

DISCUSSIE

21

3



BIJLAGE 1. VERANTWOORDING PRIORITERING VAN ONDERZOEK BINNEN NAAR SUBTIELE AFNAME VAN COGNITIEVE VAARDIGHEDEN

24

BIJLAGE 2. ZOEKSTRATEGIE

31

BIJLAGE 3. STAND VAN ZAKEN ONDERZOEK

35

BIJLAGE 4. OVERZICHT LOPEND ONDERZOEK

90

BIJLAGE 5. RELEVANTE ONDERZOEKSTHEMA’S UIT KEY PUBLICATIES

96

Algemene aanbevelingen

96

Thema 1. Incidentie/Descriptief

97

Thema 2. Diagnostisch onderzoek (validatie van testen)

98

Thema 3. Oorzaken/voorspellen van prognose/patroon

100

Thema 4. Behandeling

102

BIJLAGE 6. RESULTATEN SCHRIFTELIJKE ENQUÊTE DESKUNDIGEN

105


105


106


107


110


114

REFERENTIE LIJST

116

4



Samenstelling van de betrokken onderzoeksgroep Dr. Lotty Hooft

Senior staflid Dutch Cochrane Centre (projectleider)

Drs. Esther van de Glind

Arts-onderzoeker, AIOS klinische geriatrie, AMC

Dr. Miranda Langendam

Senior staflid Dutch Cochrane Centre

Bram Bexkens

Junior medewerker Dutch Cochrane Centre

Drs. Pauline Heus

Junior staflid Dutch Cochrane Centre

Drs. Annefloor van Enst

Junior staflid Dutch Cochrane Centre

Nationale experts uit relevantie (klinische) vakgebieden: Dr. R.A.J. Esselink

Neuroloog, UMC St. Radboud

Dr. J. Koerts

Psycholoog, Rijksuniversiteit Groningen

Prof. Dr. B.A. Schmand

Klinisch neuropsycholoog, AMC Amsterdam

Dr. I. Tendolkar

Psychiater, UMC St. Radboud

Prof. Dr. O.M. Tucha

Psycholoog, Rijksuniversiteit Groningen

5



6



Voorwoord Voor u ligt het rapport van het project ‘De onzichtbare kant van Parkinson: Inventarisatie van de beschikbare literatuur over afnemende cognitieve vaardigheden bij de Ziekte van Parkinson in het beginstadium’. Dit project is uitgevoerd in opdracht van de Parkinson Vereniging. Een belangrijk uitgangspunt van de Parkinson Vereniging was dat toekomstig wetenschappelijk onderzoek meer aandacht zou kunnen geven aan het vergroten van de kennis van en bekendheid over de meer subtiele cognitieve belemmeringen samenhangend met de ziekte van Parkinson (ZvP). Dit acht zij zeer wenselijk, aangezien het haar ervaring is dat deze klachten onderbelicht blijven in het behandeltraject. Meer aandacht hiervoor zal patiënten, mantelzorgers en behandelaars meer inzicht kunnen geven in de redenen waarom sommige problemen ontstaan, zowel in het dagelijks functioneren, als in het arbeidsproces en in de relationele sfeer. Dit was de aanleiding om een inventarisatie van onderzoeksonderwerpen te maken. Voordat verder onderzoek geprioriteerd kan worden, moet eerst in kaart worden gebracht wat al bekend is in de wetenschappelijke literatuur over de meer subtiele cognitieve belemmeringen. Het huidige rapport zet hierin de eerste stap. Door middel van een focusgroep en een uitputtend literatuuronderzoek (een zogenoemd scoping review) wordt een overzicht gegeven van de bestaande literatuur en zijn de lacunes in de wetenschappelijke kennis aangetoond. Waar mogelijk zijn suggesties voor toekomstig onderzoek per onderwerp gegeven. De resultaten die in dit rapport worden gepresenteerd, zijn tot stand gekomen dankzij de medewerking van de Parkinson Vereniging, Parkinsonpatiënten en hun partners, Parkinsonverpleegkundigen en vele betrokken deskundigen op het gebied van de ZvP. Het onderzoeksteam van het Dutch Cochrane Centre wil hen hiervoor op deze plaats zeer hartelijk bedanken.

Lotty Hooft Esther van de Glind Miranda Langendam Bram Bexkens Pauline Heus Annefloor van Enst The Dutch Cocchrane Centre Amsterdam, oktober 2012

7



8



Inleiding De ziekte van Parkinson (ZvP) is één van de meest voorkomende neurodegeneratieve ziekten. De incidentie neemt toe van 0.3 per 1000 persoonsjaren bij personen in de leeftijd van 55-65 jaar tot 4.4 per 1000 persoonsjaren voor mensen van 85 jaar en ouder (de Lau et al., 2004). Naast de motorische symptomen zoals bradykinesie, hypokinesie, rigiditeit en tremor (Bloem B.R. et al., 2010) komen neuropsychiatrische symptomen zoals dementie, depressie, apathie, psychotische symptomen, angst en cognitieve belemmeringen veel voor bij de ZvP (Chaudhuri et al., 2006). Over de medicamenteuze en niet-medicamenteuze behandeling van deze symptomen is al veel gepubliceerd. Het wordt steeds duidelijker dat de ZvP niet alleen motorische problemen en ‘grove’ psychiatrische klachten zoals depressie en dementie omvat. Veel patiënten worden geconfronteerd met problemen op psychologisch gebied die niet direct op de voorgrond staan. Hierbij moet gedacht worden aan problemen in het plannen van werkzaamheden, chronisch piekeren, verhoogde stressgevoeligheid, verminderd adaptatievermogen, moeite met sociale interactie en initiatiefverlies. Deze symptomen en klachten vatten wij in dit rapport samen onder de term ‘subtiele cognitieve belemmeringen’. De Parkinson Vereniging heeft besloten geld beschikbaar te stellen voor wetenschappelijk onderzoek naar de psychische en psychosociale symptomen die samenhangen met de ZvP. Meer kennis van en bekendheid over deze meer subtiele cognitieve belemmeringen samenhangend met Parkinson is zeer wenselijk, omdat haar ervaring is dat deze klachten onderbelicht blijven in het behandeltraject. Meer aandacht hiervoor zal patiënten, mantelzorgers en behandelaars beter inzicht kunnen geven in de redenen waarom sommige problemen ontstaan, zowel in het dagelijks functioneren, als in het arbeidsproces en in de relationele sfeer. Voordat verder onderzoek geprioriteerd kan worden, moet eerst in kaart worden gebracht wat al bekend is in de wetenschappelijke literatuur over de meer subtiele cognitieve belemmeringen samenhangend met de ZvP. Het huidige rapport zet hierin de eerste stap. Door middel van een focusgroep en een uitputtend literatuuronderzoek is een overzicht gegeven van de bestaande literatuur en zijn de lacunes in de wetenschappelijke kennis aangetoond.

9



Doelstellingen

In dit rapport staat de vraag centraal ‘Wat is er bekend over de meer subtiel afnemende cognitieve functies samenhangend met de ziekte van Parkinson? Hierbij is gekozen voor een internationaal wetenschappelijk perspectief. Het doel van dit onafhankelijke literatuuronderzoek is om inzicht te geven in de hoeveelheid verschenen wetenschappelijke literatuur over: 1.

Descriptief onderzoek naar de subtiele cognitieve belemmeringen samenhangend met de ZvP.

2.

Diagnostische testen om de subtiele cognitieve belemmeringen te kunnen vaststellen.

3.

Beschikbare therapieën voor het verbeteren van de subtiele cognitieve belemmeringen.

4.

De invloed van de subtiele cognitieve belemmeringen samenhangend met de ZvP op de kwaliteit van leven van de patiënt, de partner/mantelzorger en de relatie.

Waar mogelijk zijn suggesties voor toekomstig onderzoek per onderwerp gegeven (zie Bijlage 5).

10



Methode Het huidige onderzoek bestaat uit twee delen. In het eerste deel zijn door middel van een focusgroep, waaraan patiënten, mantelzorgers en Parkinsonverpleegkundigen deel hebben genomen, relevante vragen en uitkomstmaten geïdentificeerd. Deze vragen en uitkomsten zijn het uitgangspunt geworden voor ons uitputtende literatuuronderzoek (scoping review). Het doel van het tweede deel is een overzicht te geven van de bestaande literatuur over de meer subtiel afnemende cognitieve functies. Door het in kaart brengen van lopend onderzoek en de bestaande literatuur wordt duidelijk over welke aspecten van de meer subtiele cognitieve belemmeringen wetenschappelijke onderbouwing (in aankomst) is. Daarnaast is inzicht verkregen welke aspecten verder onderzoek vereisen. Aan de hand van het uitgebreide literatuuroverzicht met opgespoorde lacunes zijn aanbevelingen voor verder onderzoek geformuleerd. Deze aanbevelingen zijn voorgelegd in een schriftelijke enquête aan een nationale expertgroep. Voor een aantal geïdentificeerde hiaten in de bestaande wetenschappelijke kennis zal mogelijk nieuw primair onderzoek worden opgezet en uitgevoerd, waarvoor de Parkinson Vereniging geld beschikbaar wil stellen.

Systematisch zoeken Databases Voor de inventarisatie van gepubliceerde literatuur werden onder andere de volgende bronnen gebruikt: 1.

Richtlijnen: o

2.

Relevante publicaties (zogenoemde ‘key publications’): o

3.

4.

5.

CBO richtlijn Multidisciplinaire Richtlijn Ziekte van Parkinson (2010) Aangeleverd door klinische inhoudsdeskundigen uit diverse vakgebieden

Systematische reviews: o

Cochrane Database of Systematic Reviews (via the Cochrane Library)

o

MEDLINE (via Ovid)

o

Embase (via Ovid)

Primair onderzoek: o

CENTRAL (via the Cochrane Library)

o

MEDLINE (via Ovid)

o

Embase (via Ovid)

o

PsychInfo (via Ovid)

Lopend (of nog niet gepubliceerd) primair onderzoek: o

WHO Search Portal

o

Nederlands Trialregister

11



Zoekstrategie Lopend onderzoek Voor het identificeren van lopend (of nog niet gepubliceerd) onderzoek is gezocht op de zoekterm ‘Parkinson’ in het Nederlands Trial Register (NTR). In de World Health Organization Search Portal (WHO Search Portal) is gezocht op de zoektermen ‘Parkinson OR Early Parkinson AND (mild cognitive impairment OR prodromal)’. De zoekactie is uitgevoerd op 3 oktober 2012. Het NTR is een openbaar toegankelijk en vrij te doorzoeken prospectief trialregister, waarin onderzoeken staan geregistreerd die lopen in Nederland of worden uitgevoerd door Nederlandse onderzoekers. De WHO Search Portal doorzoekt alle ‘Primary Registries’ (trialregisters, waaronder ook het NTR) die wereldwijd door de WHO en wetenschappelijke tijdschriften zijn erkend en geaccepteerd. Systematische reviews en primair onderzoek Om systematische reviews en primaire onderzoeken over de subtiel afnemende cognitieve vaardigheden bij beginnende Parkinson te identificeren, is door de medische informatiespecialist van het Dutch Cochrane Centre een zoekstrategie ontwikkeld en uitgevoerd. Deze zoekstrategie is ontwikkeld aan de hand van ‘key publicaties’ die zijn aangedragen door nationale klinische deskundigen vanuit verschillende disciplines en specialisaties. De zoekstrategie is vervolgens uitgevoerd in the Cochrane Library, MEDLINE, EMBASE en PsychInfo in mei 2012 (zie Bijlage 2 voor de complete zoekstrategie). De referentielijsten van de door experts aangedragen ‘key publications’ zijn tevens gescreend op relevante titels. Selectie De selectie is uitgevoerd in het digitale programma Early Review Organizing Software (EROS) (Institute for Clinical Effectiveness and Health Policy, 2012). Dit programma verhoogt de nauwkeurigheid van het selectieproces en verbetert de inzichtelijkheid ervan. De selectie van relevante artikelen bestond uit twee fasen die beide uitgevoerd zijn door tenminste twee onderzoekers onafhankelijk van elkaar. In het geval van discrepanties werd advies gevraagd aan een derde beoordelaar. In de eerste fase werden de zoekresultaten gescreend op relevantie aan de hand van titel en abstract. In de tweede fase werd de fulltext van de potentieel relevante artikelen opgevraagd en beoordeeld aan de hand van de onderstaande in- en exclusie criteria. Alle studietypes zijn geïncludeerd, met uitzondering van case reports die de ZvP in de beginstadia beschreven. De volgende cognitieve vaardigheden werden ingesloten: -

Executief functioneren

-

Visuospatiële vaardigheden

-

Psychomotore snelheid

-

Geheugen

-

Taal

-

Aandachts- en concentratiestoornissen

-

Stressbestendigheid

Daarnaast zijn studies geïncludeerd die de kwaliteit van leven onderzochten die met deze onderwerpen samenhangt.

12



Studies die de ziektebeelden Lewy body dementie, Parkinson dementie en/of depressie onderzochten, werden uitgesloten. Ook studies die alleen motorische of andere somatische problemen beschreven, werden geëxcludeerd. Bovendien zijn studies uitgesloten die de volgende aspecten beschreven: -

Gevorderde ziekte

-

Studies naar de pathofysiologie van de ziekte

-

Gentechnische studies

-

Symptomen als gevolg of bijwerking van therapie

-

Doelmatigheidsonderzoek

-

Dierstudies

-

Primaire studies over de validatie van diagnostische instrumenten

Ten slotte werden ook psychiatrische aandoeningen zoals hallucinaties, wanen en psychosen niet meegenomen.

Data-extractie Key publications Relevante studiekarakteristieken zoals auteurs, publicatiedatum, titel, studietype, aantal patiënten, doel van het onderzoek en conclusies van de auteurs zijn geëxtraheerd en gepresenteerd in evidence tabellen (Bijlage 3, tabel 3.1).

Overige publicaties Relevante studiekarakteristieken zoals auteurs, publicatiedatum, titel, studietype, aantal patiënten en het doel van het onderzoek zijn geëxtraheerd en gepresenteerd in evidence tabellen (Bijlage 3, tabel 3.3).

Datasynthese

Vervolgens zijn geïncludeerde onderzoeken ingedeeld op basis van de doelstellingen en onderzoeksthema’s, mede vastgesteld tijdens de focusgroep bijeenkomst (zie resultaten): ‐

Thema 1. Descriptief. Hoe vaak komt het voor en waar hangt het ontstaan van de klachten en het beloop mogelijk mee samen?

‐

Thema 2. Diagnostisch onderzoek.

‐

Thema 3. Beschikbaarheid, effectiviteit (en veiligheid) van therapieën.

‐

Thema 4. Kwaliteit van leven en invloed op de relatie.

13



Resultaten In dit rapport staat de vraag centraal ‘Wat is er bekend over de meer subtiel afnemende cognitieve functies samenhangend met de Ziekte van Parkinson’ (ZvP)? In het eerste deel zijn door middel van een focusgroep voor de patiënt relevante onderwerpen geïdentificeerd. Deze vragen en thema’s zijn het uitgangspunt geworden voor het tweede deel van het onderzoek, waarin een overzicht wordt gegeven van bestaande literatuur over de meer subtiel afnemende cognitieve functies. Aan de hand van het uitgebreide literatuuroverzicht met opgespoorde lacunes zijn aanbevelingen voor verder onderzoek geformuleerd.

Deel 1: Focusgroep bijeenkomst

Op 7 december 2011 is een focusgroep bijeenkomst georganiseerd door de Parkinson Vereniging. Tijdens deze bijeenkomst werden diverse (psychologische) aspecten (ook in de beginfase) van de ZvP besproken. Aan deze bijeenkomst hebben patiënten, partners, mantelzorgers en medewerkers van het Dutch Cochrane Centre (DCC) in verschillende sessies deelgenomen (het volledige verslag van deze bijeenkomst is opgenomen als Bijlage 1). De klachten in de vroege fase van de aandoening van de deelnemers konden als volgt worden geclassificeerd: 1.

Cognitieve problematiek

2.

Emotionele problematiek

3.

Secundaire aspecten, zoals piekeren, milde depressieve klachten, relatieproblemen, gebrek aan energie, afname van eigen initiatief.

Hierbij moet worden gemeld dat de deelnemers van deze sessie zeer waarschijnlijk een geselecteerde groep waren. De meeste deelnemers zijn hoog opgeleid, weinig depressief met weinig stemmingsschommelingen. Pijn is tijdens de brainstormsessie niet genoemd en wordt om die reden niet besproken in dit rapport (pijn zou vaak slaapproblematiek veroorzaken). Bovendien speelt in epidemiologisch onderzoek ‘recall bias’ mogelijk een rol; deze vertekening wordt veroorzaakt doordat deelnemers aan een onderzoek zich mogelijk belangrijke gegevens uit het verleden niet volledig of nauwkeurig kunnen herinneren, dit kan een vertekening van de resultaten tot gevolg hebben.

Prioritering door patiënten 1.

Descriptief: hoe vaak komt het onderwerp voor in de literatuur? Wat wordt precies beschreven en wie is daarmee bezig in Nederland?

Eventueel aangevuld met: 2.

Uitkomsten/gevolgen: zijn hier behandelingen voor?

14



De patiëntengroep en de partners zijn het unaniem eens dat “mensen geholpen zijn met extra informatie over subtiele cognitieve belemmeringen en emotionele aspecten”. Hierbij is het in kaart brengen van de therapeutische opties voor de patiënten niet het belangrijkste doel, her- en erkenning van de klachten is echter zeer belangrijk. Wat vinden Parkinsonverpleegkundigen geschikte onderwerpen voor het literatuuroverzicht? De deelnemende Parkinsonverpleegkundigen hebben allen ruime werkervaring. Zij bevestigden de relevantie van de onderwerpen die genoemd werden in de sessies met de partners en patiënten. Hun ervaring is dat de milde cognitieve problemen vaak al vroeg in de ziekte starten, vooral het slechter kunnen filteren van informatie, waardoor prikkelverwerking afneemt en informatieverwerking moeizamer gaat. Dit kan leiden tot meer stressgevoelens, terugtrekken uit de sociale omgeving (bijvoorbeeld slecht mee kunnen doen met gesprekken in grotere groepen). De verpleegkundigen stellen dat deze verschuiving van aandacht binnen de ZvP lijkt op wat in het verleden is gebeurd bij CVA-patiënten. Vroeger lag de focus met name op de lichamelijke klachten, maar nu ook steeds meer op de emotionele veranderingen ten gevolge van het CVA. Dit is een goede ontwikkeling. ‘Carrier burden’ (kwaliteit van leven van de partner of mantelzorger) wordt genoemd als mogelijk onderwerp voor toekomstig onderzoek: Zijn er interventies speciaal voor partners om beter om te gaan met de nieuwe rol ten aanzien van de partner? De veranderde communicatie en persoonlijkheid kunnen leiden tot relatieproblemen. Acceptatie van de veranderde relatie door de partner en handvatten voor de omgang hiermee kunnen beter begeleid worden. Een andere belangrijke reden om de relatie goed te houden (en de partners te ondersteunen) is, dat een patiënt daardoor de mogelijkheid heeft om langer thuis te blijven wonen. De Parkinsonverpleegkundigen geven tevens aan dat de nieuwe diagnostische testen die worden gebruikt, bijvoorbeeld de Minimal Mental State Examination (MMSE), te niet discrimineren genoeg zijn voor de ZvP. Men wil weten wat de ontwikkelingen op diagnostisch gebied zijn. Ook geven de Parkinsonverpleegkundigen duidelijk aan dat slaapproblemen niet meegenomen hoeven te worden. Hier is veel literatuur over, hoewel de oplossing nog steeds niet eenduidig is. Zij concluderen dat een overzichtsartikel zeer gewenst is omdat meer bekendheid over subtiele afname van cognitieve vaardigheden nodig is voor zowel Parkinsonpatiënten, de partners als de (para)medische beroepsgroep. Geïdentificeerde onderwerpen voor het literatuuronderzoek De volgende onderwerpen (categorieën a t/m d) zijn tijdens de sessies door de patiënten, de partners en de Parkinsonverpleegkundigen geïdentificeerd als relevante onderwerpen voor (toekomstig) onderzoek. Is er literatuur verschenen over: a.

Informatieverwerking en organisatie (moeite met planning, gebrek aan initiatief, tragere reactietijd, grote hoeveelheid prikkels niet meer kunnen verwerken, slechter kunnen schakelen, afname stressbestendigheid).

b.

Communicatie en sociale contacten (moeite met formuleren van zinnen, terugtrekking, afname van stressbestendigheid, slechter kunnen schakelen, moeite met tempo aanpassen).

c.

Invloed op kwaliteit van leven.

d.

Invloed op relatie/partner.

15



Deel 2: Literatuuroverzicht

Aan de hand van de hierboven beschreven focusgroep bijeenkomst (deel 1) en de doelen die vastgesteld waren door de Parkinson Vereniging zijn de volgende onderwerpen vastgesteld voor dit onafhankelijke literatuuronderzoek: 1.

Descriptief onderzoek naar de subtiele cognitieve belemmeringen samenhangend met de ZvP. Hierbij wordt vooral gekeken naar informatieverwerking, organisatie, communicatie en sociale contacten.

2.

Diagnostische testen om de subtiel afnemende cognitieve functies te kunnen vaststellen.

3.

Beschikbare therapieën voor de subtiele cognitieve belemmeringen.

4.

De invloed van de subtiele cognitieve belemmeringen samenhangend met de ZvP op de kwaliteit van leven van de patiënt, de partner en/of mantelzorger en de relatie.

Waar mogelijk zijn suggesties voor toekomstig onderzoek per onderwerp gegeven (zie Bijlage 5).

Systematisch zoeken en selectie Richtlijn In de Multidisciplinaire Richtlijn Parkinson van het CBO (Bloem B.R. et al., 2010) wordt cognitieve afname bij de ZvP behandeld. De Richtlijn erkent dat cognitieve functiestoornissen al vanaf het begin van de ZvP aanwezig kunnen zijn (hoofdstuk 3.2), maar gaat niet in op mogelijkheden tot diagnostiek of behandeling van cognitieve afname bij de ZvP. Wel is veel informatie te vinden over diagnostiek en behandeling van Parkinson Dementie. ‘Key publications’ aangedragen door klinische experts De zes klinische experts hebben in totaal 33 relevante artikelen aangedragen voor het literatuuroverzicht over de subtielere vormen van cognitieve belemmeringen als gevolg van de ZvP (zie Bijlage 3, tabel 3.1). Systematische reviews en primair onderzoek De zoekactie naar primaire studies, narratieve (beschrijvende) reviews en systematische reviews over de subtielere vormen van cognitieve belemmeringen leverde 906 referenties op (n=618 primair onderzoek en n=288 reviews). In totaal voldeden naast de eerder door experts aangedragen 33 ‘key publications’ nog 157 publicaties aan onze in- en exclusiecriteria. Dit betrof 30 systematische reviews, 24 narratieve reviews, 9 gerandomiseerde of gecontroleerde trials en 94 observationele onderzoeken (zie Bijlage 3). Lopend (of nog niet gepubliceerd) onderzoek Een zoekactie in trialregisters is verricht om relevant lopend (of nog niet gepubliceerd) onderzoek te identificeren. Er werden in totaal 54 trials gevonden, waarvan er uiteindelijk 13 relevant bleken voor het huidige overzichtsrapport. Hieronder valt de Nederlandse studie (NTR2295): “De vroege beginfase van de ZvP; Symptomen, duur, zorgconsumptie en gezondheidszorgkosten in de 5 jaar

16



voorafgaande aan het stellen van de diagnose.” Algemene gegevens van de 13 relevante trials zijn weergegeven in tabel 1 van Bijlage 4.

Datasynthese

In Bijlage 3 zijn 190 gepubliceerde onderzoeken die voornamelijk gaan over subtiele vormen van cognitieve belemmeringen in tabellen samengevat: auteur, jaartal, titel, doel van het onderzoek, onderzoeksdesign, studiegrootte en conclusies van de auteurs worden gepresenteerd. In tabel 3.3 worden de artikelen ingedeeld in de volgende onderwerpen: ‐

Thema 1: Incidentie/Descriptief (n=109)

‐

Thema 2. Diagnostisch onderzoek (n=5)

‐

Thema 3: Effectiviteit (en veiligheid) van therapieën (n=16)

‐

Thema 4: Kwaliteit van leven en invloed op relatie (n=5)

Het is mogelijk dat een studie onder meerdere domeinen valt, waardoor onderzoeken dubbel kunnen voorkomen. Algemeen Algemeen kan worden gesteld dat de meer ‘subtiele’ afname van cognitieve functies in het beginstadium van de aandoening steeds meer aandacht krijgt in wetenschappelijke literatuur. De beschreven problemen zijn zeer divers, waarbij problemen met het geheugen en executieve functies (met name planning) het meest worden genoemd en problemen met taal het minst (Barone M. et al., 2011). De DATATOP trial (Janvin C et al., 2003) beschrijft dat de leeftijd waarop de diagnose Parkinson wordt gesteld van invloed kan zijn. Hoe ouder de patiënt, hoe groter de kans dat subtiele cognitieve problemen zich kunnen voordoen in de vroege fase van de aandoening. Andere factoren die geassocieerd lijken te zijn met het optreden van milde cognitieve klachten zijn: mannelijk geslacht, hallucinaties, spraak- en slikproblemen en gastroenterologischeof urologische problemen. Incidentie/beschrijvend Hoe vaak dergelijke non-motorische (milde cognitieve) problemen optreden in een vroeg stadium van de ZvP blijkt uit literatuuronderzoek zeer variabel te zijn en op te kan lopen tot 25% van de patiënten (Muslimovic D et al., 2005; Aarsland D. et al,, 2011). De getallen kunnen daarentegen vertekend zijn door de gehanteerde (retrospectieve) onderzoeksdesigns, het patiëntenspectrum waarin de metingen zijn verricht en de gehanteerde diagnostische criteria. In de eerdergenoemde DATATOP trial bijvoorbeeld is de incidentie twee jaar na het stellen van de diagnose 2.4% en na vijf jaar 5.8%. Echter, het instrument dat hiervoor is gebruikt (de standardized Mini–Mental State Examination (MMSE) score) is niet sensitief genoeg om subtiele vormen van cognitieve belemmeringen als gevolg van de ZvP te meten. Het is daarom belangrijk om consensus over de diagnostische criteria te verkrijgen. De onderzoeksgroep van Litvan (2012) doet namens de Movement Disorder Society Task Force Guidelines een voorstel voor diagnostische criteria voor ‘Mild Cognitive Impairment’ (MCI), maar deze criteria moeten nog gevalideerd worden. Verder is

17



het belangrijk om beoordelingsinstrumenten voor gebruik in zorg en onderzoek te valideren en om behandelingen te testen op hun symptomatische en ‘disease-modifying’ effecten (Weintraub et al., 2011). Daarbij is het noodzakelijk dat toekomstige studies nauwkeuriger rapporteren en de terminologie - de term MCI wordt momenteel het meest gebruikt - consistent gaan gebruiken. Diagnostiek Er is weinig literatuur gevonden over de mogelijkheid van meetinstrumenten om de subtiele cognitieve belemmeringen samenhangend met ZvP in de eerste fase van de aandoening vast te stellen. In een overzichtsartikel wordt besproken dat het MCI zeer waarschijnlijk in de klinische praktijk ondergediagnosticeerd is vanwege een gebrek aan consensus over de diagnostische criteria en gebrek aan beoordelingsmethoden (Barone et al., 2011). Samenvattend is er behoefte aan gestandaardiseerde diagnostische criteria voor mildere cognitieve stoornissen bij de ZvP om beter zicht te krijgen op de incidentie van dit probleem. Hiernaast gaan veel onderzoeken over de samenhang tussen de verschillende subtypes van milde cognitieve stoornissen en het risico op dementie (Aarsland et al., 2010). Het valideren van biomarkers voor neurodegeneratie die geassocieerd zijn met milde cognitieve symptomen – en het onderscheiden van milde cognitieve symptomen bij de ZvP van de vroege stadia van dementie met Lewy bodies – verhoogt de kennis van de ontwikkeling, het beloop, het profiel en de neuropathophysiologische kenmerken van de eerste fase van de afname van cognitieve functies bij de ZvP (Barone et al., 2011). Oorzaken/voorspellen van een prognose/patroon Het is belangrijk dat er meer kennis beschikbaar komt over het ontstaan van de verschillende cognitieve domeinen bij patiënten met de ZvP. Aarsland stelt dat toekomstige studies deze domeinen en hun onderlinge klinisch-pathologische relatie zouden kunnen bestuderen in groepen met verschillende patiëntensamenstellingen (Aarsland et al., 2004): patiënten met de ZvP - met of zonder een variant van dementie - en gezonde (niet-demente) vrijwilligers. Een belangrijke vraag die bij verder onderzoek gesteld moet worden is of tekortkomingen in verschillende neurotransmitters en specifieke biologische/genetische markers geassocieerd zijn met verschillende kenmerken van cognitieve dysfunctie bij niet-demente patiënten met de ZvP. Mogelijk zou patroonherkenning namelijk afname van cognitieve functies kunnen voorspellen (Barone et al., 2011). In toekomstige studies zou verder moeten worden uitgezocht of de verschillende subtypes van MCI verschillende onderliggende pathologieën hebben, en of dat in verband kan worden gebracht met het risico op progressie naar dementie. Behandeling Zijn er behandelingen voor de milde cognitieve klachten? De behandelingen voor cognitieve veranderingen hebben tot doel om de symptomen te reduceren en de kwaliteit van leven te verbeteren. Wellicht hebben medicijnen (‘nondopaminergic’ en ‘dopaminergic agents’) een gunstig effect op het verbeteren van de symptomen, waarbij moet worden aangemerkt dat de resultaten van diverse onderzoeken elkaar op dit punt tegen spreken (Barone M et al., 2011). Naast farmacologische middelen kunnen ook andere behandelingen overwogen worden, zoals programma’s waarin onder begeleiding voor een langere periode (6 maanden) wordt bewogen (Tanaka K et al., 2009) of bepaalde voedingssupplementen die gunstige effecten lijken te hebben

18



bij patiënten met Dementie. Een ander onderzoek richt zich op psycho-educatieve programma’s waarin patiënten en hun partners leren omgaan met de geheugengerelateerde problemen en psychosociale gevolgen (Joosten-Weyn Banningh et al., 2010). De deelnemers die het programma doorliepen bleken meer inzicht in en acceptatie van de afname van cognitieve functies te hebben. Kwaliteit van leven/’Carrier burden’ De milde vormen van cognitieve problemen in de beginfase van de ZvP lijken een negatieve invloed te hebben op kwaliteit van leven, relatie en het leven van de partner (Carter et al., 2008; Rahman et al., 2008). Deze uitkomstmaten worden echter nauwelijks meegenomen in wetenschappelijk onderzoek. Daarom is het de wens van onder meer de ‘Movement Disorder Society Task Force Guidelines’ om ‘kwaliteit van leven’ en ‘carrier burden’ voortaan standaard mee te nemen in toekomstig wetenschappelijk onderzoek (Barone M et al., 2011). De onderzoeksgroep van Carter et al., (2008) toonde aan dat non-motorische psychologische symptomen van patiënten in de vroege en milde fase van de ZvP een veel grotere impact hebben op hun echtgenoten/’caregivers’ met betrekking tot spanning en depressie dan motorische symptomen. Samenvattend: gevonden literatuur in relatie tot prioritering door patiënten MCI is een veelvuldig onderwerp van onderzoek. Beschrijvende literatuur over het optreden van cognitieve veranderingen bij de ZvP is duidelijk toegenomen de afgelopen jaren. Echter, niet alle onderwerpen die patiënten belangrijk vinden, zijn terug te vinden in de wetenschappelijke literatuur. Weinig van de gevonden literatuur betrof onderzoek naar de invloed van de cognitieve belemmeringen op de kwaliteit van leven en op de relatie, of behandelmethoden hiervoor. Op dit punt zitten lacunes in het huidige onderzoek. Daarnaast gaat veel aandacht in het onderzoek uit naar het schatten van de kans dat een patiënt met milde cognitieve belemmeringen in het beginstadium van Parkinson in een later stadium van de ziekte dementie ontwikkelt, terwijl dit onderwerp helemaal niet werd geprioriteerd door patiënten.

Prioritering door experts Een overzicht van aanbevelingen voor toekomstig onderzoek, zoals geïdentificeerd in de aangedragen ‘key publications’, wordt in Bijlage 5 gepresenteerd. De onderwerpen voor toekomstig onderzoek zijn door klinische experts gecontroleerd op volledigheid en via een schriftelijke enquête gerangschikt van 1 tot 5 (waarbij: 1=onbelangrijk, 2=niet zo belangrijk, 3=neutraal, 4=belangrijk en 5=zeer belangrijk). De volledige resultaten van deze enquête zijn te vinden in Bijlage 6. De onderwerpen voor toekomstig onderzoek kunnen worden samengevat in een aantal thema’s: ‐


‐

Thema 1. Incidentie/descriptief;

‐

Thema 2. Diagnostisch onderzoek (validatie van testen);

‐

Thema 3. Oorzaken/voorspellen van prognose/patroon;

‐

Thema 4. Behandeling;

Onderzoek naar de algemene thema’s wordt door alle respondenten in de top-3 geplaatst (score > 18 punten). Het wordt zeer belangrijk gevonden om consensus over de diagnostische criteria voor

19



MCI te verkrijgen en om beoordelingsinstrumenten voor gebruik in de zorg en in onderzoek te valideren. Daarbij is het noodzakelijk dat toekomstige studies nauwkeuriger en consistenter rapporteren (zie tevens: ‘Datasynthese’ hierboven beschreven). Andere onderwerpen die een hoge prioriteit hebben gekregen komen vooral uit Thema 4. Naast de algemene thema’s vinden de respondenten toekomstig onderzoek naar de effectiviteit en beschikbaarheid van therapeutische behandelingen zeer belangrijk; vier van de tien onderwerpen voor toekomstig onderzoek vallen in deze categorie: Thema 1. Grotere studies worden nodig geacht om te onderzoeken wat de relatie is tussen het type MCI en het risico voor het ontwikkelen van latere dementie (Janvin et al., 2006) Thema 2. Om meer begrip te krijgen van CI bij niet-demente Parkinsonpatiënten is onderzoek nodig naar de volgende gebieden: 1. De relatie tussen CI in niet-demente Parkinsonpatiënten en Parkinsondementie en de identificatie van risicofactoren voor dementie; 2. De impact van cognitieve disfunctie op het dagelijks functioneren. Hierbij mag de impact op het gezin en de caregiver/mantelzorger niet worden vergeten; en 3. De invloed van farmacologische interventies op CI en functie en hun waarde bij het voorkomen of vertragen van tijd tot begin van ZvP (Aarsland et al., 2010). De respondenten geven ook aan dat verdere validatie van neuropsychologische instrumenten (zowel algemene als instrumenten als wel specifiek voor ZvP) noodzakelijk is. Gestandaardiseerde beoordeling van de cognitieve functie is van belang om behandelinterventies te kunnen evalueren in klinische studies (Barone et al., 2011) (Thema 2). Thema 3. Grotere studies zijn nodig om te onderzoeken wat de relatie is tussen het type MCI en het risico op het ontwikkelen van latere dementie (Janvin et al., 2006). Thema 4. De behandeling van MCI wordt ook als relevant benoemd. Aangezien behandeling met geneesmiddelen de cognitie kan verbeteren bij dementie geassocieerd met ZvP, is het van belang om in klinische trials te onderzoeken of deze geneesmiddelen ook cognitieve stoornissen kunnen verbeteren of de voortgang van MCI naar dementie uitstellen bij de ZvP (Aarsland et al., 2010). Verdergaand onderzoek - waarbij bestaande en nieuwe therapieën worden onderzocht, met inbegrip van potentiële ziektemodificerende strategieën - is nodig om de gevolgen van de behandelingen op het cognitief functioneren en hun potentiële rol in het voorkomen van dementie te beoordelen (Barone et al., 2011). Ook moet worden onderzocht wat de invloed van farmacologische interventies op CI is, en hun waarde bij het voorkomen of vertragen van tijd tot begin van PDD (Barone et al., 2011).

20



Discussie Meer kennis over de subtiele afname van cognitieve functies is wenselijk zodat bepaalde klachten zowel herkend als erkend worden. Onbegrip en onwetendheid over milde cognitieve klachten als gevolg van de ZvP kunnen invloed hebben op de kwaliteit van leven en op de relatie met partner of werkgever. Het huidige, uitgebreide literatuuroverzicht maakt duidelijk dat er al veel over deze problematiek is beschreven en geeft inzicht in een groot deel van de onderzoeken die al hebben plaatsgevonden. Er blijkt vooral zeer gevarieerd onderzoek gedaan naar milde cognitieve symptomen in de vroege fase van de ZvP, dat wil zeggen bij patiënten zonder dementie of psychiatrische ziekten. Het verduidelijkt ook naar welke onderwerpen (nog) geen onderzoek is gedaan. Eén van de uitdagingen tijdens het schrijven van dit rapport was bijvoorbeeld dat het concept ‘subtiele cognitieve belemmeringen’ bij de ZvP slecht gedefinieerd is en niet consistent wordt gehanteerd. Dit maakte het zoeken naar relevante literatuur lastig, waardoor de resultaten van de gevonden onderzoeken heterogeen kunnen zijn. Ook uit de prioritering (door experts) van toekomstig onderzoek blijkt dat een eenduidige definitie hoog op ieders prioriteringslijst staat. Een criteriavoorstel voor MCI is namens de Movement Disorder Society Task Force Guidelines gegeven door Litvan et al., (2012), maar deze criteria moeten nog gevalideerd worden. Daarnaast is het noodzakelijk dat toekomstige studies nauwkeuriger en consistenter rapporteren. Aandacht voor ‘carrier burden’ wordt vooral als zeer belangrijk bestempeld door de patiënten; zijn er interventies speciaal voor partners om beter om te gaan met de nieuwe rol ten aanzien van de ‘patiënt’? Een heel belangrijke reden om de relatie goed te houden is dat de kwaliteit van leven beter blijft en dat een Parkinsonpatiënt langer thuis kan blijven wonen. Het was opvallend dat de specialisten en de patiënten andere prioriteiten hebben. De benaderde experts vonden toekomstig onderzoek met betrekking tot behandeling zeer belangrijk; maar liefst vier van de tien onderwerpen voor toekomstig onderzoek vallen in deze categorie. De patiënten echter plaatsten onderzoek naar de mogelijk behandelmethodes om symptomen te reduceren niet bovenaan, maar vonden het belangrijker om erkend te krijgen dat cognitieve veranderingen hun leven en dat van hun partners in dezelfde mate kunnen beïnvloeden als motorische klachten. Hoewel resultaten van wetenschappelijk onderzoek beschikbaar zijn, is de aandacht die door artsen en andere behandelaars besteed wordt aan de subtiele cognitieve verschijnselen van de ZvP nog te weinig gericht op deze aspecten van de ziekte. Veel aandacht gaat in de literatuur uit naar de kans op het ontwikkelen van dementie, wanneer een patiënt milde cognitieve belemmeringen ervaart in het beginstadium van de ZvP. Ook veel patiënten zijn nog niet op de hoogte van de bijkomende cognitieve verschijnselen van de ZvP. De vraag hoe aandacht voor deze problematiek in de toekomst beter kan worden geïntegreerd in de behandeling van de Parkinsonpatiënt, zou ook een insteek kunnen zijn voor nieuw onderzoek of voorlichting.

21



Het is belangrijk dat naast het opzetten en uitvoeren van nieuw wetenschappelijk onderzoek de al beschikbare kennis beter wordt verspreid en gebruikt. Het is essentieel om meer bekendheid te generen voor deze problematiek, zowel onder Parkinsonpatiënten en hun partners als bij de (para)medische beroepsgroep. De Parkinson Vereniging heeft een belangrijke stap gezet in het genereren van meer bekendheid voor deze problematiek door het huidige overzichtsrapport te laten uitvoeren. Daarnaast is een samenvatting van dit initiatief gepubliceerd in de PAPAVER (nr.2 april 2012) en gepresenteerd tijdens de Wereld Parkinson Dag (WPD; 14 april 2012) waaraan veel patiënten en partners hebben deelgenomen. Hierop kwamen veel positieve reacties van deelnemers die deze klachten herkenden. Het is belangrijk dat het beeld over de ZvP verandert en dat het duidelijk wordt dat de ZvP een zeer gevarieerd ziektebeeld is. Nu ontbreekt deze nuancering geregeld. Ook zou een hoofdstuk over deze problematiek kunnen worden opgenomen in het Zorgboek ZvP, dat is ontwikkeld voor mensen met de ZvP en hun naasten. Een verhoogde bekendheid zorgt wellicht voor meer alerte huisartsen, waardoor de diagnose eerder kan worden gesteld en problemen met partner en/of werkgever mogelijk kunnen worden voorkomen. Meer bekendheid over deze problematiek kan bijdragen aan acceptatie van en omgaan met de ZvP door zowel patiënten als partners.

22



Conclusie Meer kennis over de subtiele afname van cognitieve functies in het begin van de ZvP is wenselijk. Het is nodig voor de herkenning en erkenning van bepaalde klachten. De belemmeringen kunnen voor de patiënten, partners en/of mantelzorgers prominent aanwezig zijn gedurende het verloop van de ziekte. Onbegrip en onwetendheid over milde cognitieve klachten als gevolg van Parkinson kunnen van invloed zijn op de kwaliteit van leven en op de relatie met partner of werkgever. Het is belangrijk om cognitieve veranderingen tijdig te signaleren en te bespreken zodat er gezocht kan worden naar eventuele behandelopties (medicatie, maar ook psycho-educatie) en ondersteuning van dagelijkse routines. De benaderde klinische experts in Nederland zien dit als een zeer belangrijk onderwerp voor toekomstig onderzoek. De lijst van de in dit rapport aangedragen onderwerpen voor toekomstig onderzoek kan als uitgangspunt worden genomen. Naast het opzetten en uitvoeren van nieuw wetenschappelijk onderzoek over diverse aspecten van de niet-motorische klachten tijdens de beginperiode van de ZvP is betere disseminatie van kennis en begeleiding die al beschikbaar is essentieel om meer bekendheid te genereren voor deze problematiek, onder zowel Parkinson patiënten en hun partners als de (para)medische beroepsgroep.

23

Bijlage 1. Verantwoording prioritering van onderzoek naar subtiele afname van cognitieve vaardigheden Resultaten van de focusgroep gehouden op 7 december 2011 in Utrecht Deelnemers: 9 deelnemers (leden van de Werkgroep Wetenschap en Ethiek van de Parkinson Vereniging (PV) PV: Ad Nouws (gespreksleider/medisch psycholoog)

Start bijeenkomst Na een kort voorstelrondje legt Ad Nouws het doel van de bijeenkomst uit. Men is uitgenodigd om deel te nemen aan het gesprek over psychologische aspecten van de Ziekte van Parkinson (ZvP), als voorbereiding op een literatuurstudie die uitgevoerd zal worden door het Dutch Cochrane Centre. De PV gaat graag met de patiënten, partners en Parkinsonverpleegkundigen in gesprek, om te toetsen of de door de PV aangedragen problematiek (onderwerp literatuurstudie) leeft onder deze groepen. Diagnose Elke deelnemer vertelde kort zijn of haar ervaringen met betrekking tot het stellen van de diagnose. Sommige gaven aan zelf in een ontkennende fase te zitten (maar wisten het achteraf gezien eigenlijk wel), terwijl anderen juist wisten dat ze iets hadden maar diagnose werd maar niet gesteld/oorzaak werd niet gevonden. Bij deze groep waren in het beginstadium de lichamelijke klachten het meest opvallend: stijvere houding, kleiner gaan schrijven, reuk kwijt, onevenwichtig lopen, handtekening niet meer kunnen zetten, slecht kunnen zwaaien, tremor, niet meer kunnen plaatsen van een arm, vermoeidheid. Psychologische aspecten aangedragen door de groep Vrijwel alle deelnemers gaven aan dat ze achteraf gezien (al voor het stellen van de diagnose ZvP) ook al andere klachten hadden, zoals sneller geëmotioneerd raken, meer tijd nodig hebben voor dingen, slechter kunnen plannen, overzicht kwijt raken, sneller stress ervaren, gesprekken in grote groepen slechter kunnen volgen. Piekeren komt veel bij de deelnemers voor, net als verhoogde stressgevoeligheid en een verlaagde drempel voor paniek/piekeren. Dit zijn allemaal aspecifieke klachten, die wel gelieerd lijken te zijn aan de ZvP. Met andere woorden: deze klachten lijken vaker voor te komen bij deze groep patiënten, al in een vroege fase van de aandoening.



De klachten worden door Ad Nouws als volgt geclassificeerd: 1.

Cognitieve problematiek

2.

Emotionele problematiek

3.

Secundaire aspecten, zoals piekeren, milde depressieve klachten, relatie problemen, gebrek aan energie, afname eigen initiatief.

Wat zien de patiënten graag terug in het literatuuroverzicht van het DCC? 1.

Descriptief: hoe vaak komt het onderwerp voor in de literatuur? Wat wordt precies beschreven en wie is daarmee bezig in Nederland?

Eventueel aangevuld met, indien er tijd en geld voor is: 2.

Uitkomsten/gevolgen: zijn hier behandelingen voor?

De groep is het er unaniem mee eens dat “mensen geholpen zijn met extra informatie over subtiele cognitieve belemmeringen en emotionele aspecten”. Samenvattend Meer kennis over de subtiele afname van cognitieve functies is wenselijk. Het is nodig voor de herkenning en erkenning van bepaalde klachten. Onbegrip en onwetendheid hierover kunnen invloed hebben op de kwaliteit van leven en op de relatie met partner of werkgever. Voor acceptatie is het kunnen plaatsten in een (groter) referentiekader nodig. Een uitgebreid literatuuroverzicht schept dit referentiekader. Met een scoping review wordt bekend wat er al over deze problematiek is beschreven en welke onderzoeken al hebben plaatsgevonden. Het maakt ook duidelijk wanneer dit (nog) niet het geval is. Therapeutische opties in kaart brengen is voor de patiënten niet het belangrijkste doel, maar ‘mooi meegenomen’ als het DCC toch bezig is. Ergotherapeutische interventies ter bevordering van planning, programma’s om meer te bewegen, medicijnen en psychotherapie/maatschappelijk werk worden genoemd als opties (betere scholing van deze behandelaars is nodig, met name voor de partners om rolverandering te kunnen accepteren).

25



Resultaten van de focusgroep gehouden op 7 december 2011 in Utrecht Deelnemers: 8 deelnemers Partnergroep PV: Chris Struiksma (gespreksleider/medisch psycholoog)

Geen inzicht in ruimte en tijd, geen overzicht Ruimtelijke oriëntatie -

Moeite met ruimtelijk oriënteren, gebrek aan oriëntatievermogen

Informatieverwerking/organisatie -

Teveel aan prikkels niet aankunnen

-

Organisatievermogen wordt minder

-

Niet meer kunnen ordenen van informatie/overzichtsverlies, bijvoorbeeld opruimen van bestek

-

Niet veel informatie aan kunnen/beperkte informatieverwerking/oplossend vermogen wordt minder

-

Geen twee dingen tegelijk kunnen doen

-

Overspoeld worden door informatie

-

Capaciteit voor informatieverwerking neemt af

Rigiditeit -

Vast ritme geeft houvast, onverwachte dingen geven chaos

-

Niet meer kunnen improviseren

-

Minder flexibiliteit

-

Minder oplossend vermogen

-

Rigiditeit, vasthouden aan routine

-

Vasthouden aan bepaalde gewoonte

-

Moeite met nieuwe dingen

Concentratievermogen -

Snel afgeleid/aandachtsstoornis/concentratie neemt af

-

Verminderd doelgericht/snel afgeleid

Traagheid -

Traagheid in denken en doen, reactievermogen langzamer

-

Automatismen verdwijnen

-

Verhoogde stressgevoeligheid

-

Onrust door dingen die ‘moeten’, waardoor alles nog trager gaat in verband met stress

Relatie -

Traagheid

-

Vermindering initiatief

-

Besluiteloosheid/besluitvaardigheid

26


-


Impact op relatie: partner gaat veel overnemen (zoals beslissingen en plannen, maar ook tijdens sociale contacten).

-

Het overnemen van taken door de partner kan tot wrevel bij de patiënt leiden.

-

Relatieproblemen: relatie verandert in grote mate

-

o

Irritatie over bijvoorbeeld traagheid

o

Rollen veranderen

o

Nieuwe situatie is soms voor beide partners moeilijk te aanvaarden

o

Nieuw leven opbouwen, met de ziekte

Afhankelijkheid

Communicatie/sociale contacten -

Lijn van gedachten kwijtraken/draad van een betoog kwijtraken (tragere informatieverwerking)

-

Woordvindingsproblemen/woorden zoeken kost meer tijd

-

Verstaanbaarheid is minder, waardoor iemand ook minder serieus genomen wordt

-

Sociale contacten lijken afwezig, maar zijn dit vaak niet

-

Door starheid van het gezicht zijn emoties moeilijk te zien; dit wordt vaak niet begrepen door de omgeving.

-

Geestelijk actief zijn terwijl de motoriek niet meedoet

-

Terugtrekken uit gesprek/vermijden sociale contacten

-

Vermindering zelfvertrouwen en gevoel van eigenwaarde

-

Cognitieve/psychische problemen vaan niet zichtbaar voor buitenwereld: ‘Parkinsonpatiënten trillen of zien eruit als prins Claus’.

Vermoeidheid -

Wisseling in energieniveau

-

Inzinkingen in energie

-

Alles kost energie: opstaan, aankleden, op gang komen.

-

Traagheid vereist zorgvuldig plannen (routine is geen routine meer).

-

Pieken en dalen in energie leiden tot onzekerheid, in combinatie met de tragere informatieverwerking o

Gevoel wordt minder

o

Mentale rigiditeit

o

Apathie

Piekeren/Angst -

-

In relatie tot piekeren: o

Angst

o

Niet weten wat er aan de hand is

o

‘Heb ik het wel onder controle’

o

‘Kan ik het overzien’ (nieuwe situatie)

o

Door ordenen neemt de angst af

Piekeren is voor partner lastig te beoordelen (moeilijk te onderscheiden van verminderde besluitvaardigheid)

27


-


Angst: o

Als symptoom

o

Onzekerheid over diagnose in de periode daaraan voorafgaand, want er zijn allerlei onverklaarbare klachten

o

Angst voor het onbekende/kan ik het wel/heb ik het onder controle?

28



Resultaten van de focusgroep gehouden op 7 december 2011 in Utrecht Deelnemers: 3 deelnemers Parkinsonverpleegkundigen PV: Chris Struiksma (gespreksleider/medisch psycholoog)

De Parkinsonverpleegkundigen hebben alle drie ruime werkervaring. Zij herkennen uitkomsten van de beide sessie hiervoor (partners en patiënten). Hun ervaring is dat de milde cognitieve problemen vaak al vroeg in de ziekte optreden, met name het slechter kunnen filteren van informatie, waardoor prikkelverwerking afneemt en informatieverwerking moeizamer gaat. Dit kan leiden tot meer stressgevoelens en/of het zich terugtrekken uit de sociale omgeving (bijvoorbeeld slecht mee kunnen doen aan gesprekken in grotere groepen). Onderwerpen geschikt voor literatuuroverzicht Het Patiënt Educatie Programma Parkinson (PEPP) zien ze als een belangrijke nieuwe ontwikkeling. Ook carrierburden wordt genoemd als mogelijk onderdeel van het overzichtsartikel: Zijn er interventies speciaal voor partners om beter om te gaan met de nieuwe rol ten aanzien van de partner? De veranderde communicatie en persoonlijkheid kunnen leiden tot relatieproblemen, acceptatie van de partner en handvatten kunnen beter begeleid worden. Parkinsonverpleegkundigen geven tevens aan dat er nu een nieuwe testbatterij MMSE Alzheimer wordt gebruikt, maar dat deze te grof is voor patiënten met de ZvP. Een verbetering zou zijn om onderzoek mee te nemen over bijvoorbeeld de ‘PPD quickscan’, waarmee de mogelijkheid om thuis te blijven wonen wordt ingeschat voor alleenstaanden of mensen die samenwonen. Dit is tevens een heel belangrijke reden om de relatie goed te houden aangezien de Parkinsonpatiënt in dat geval langer thuis kan blijven. De verpleegkundigen stellen dat deze verschuiving lijkt op wat in het verleden gebeurde bij CVApatiënten. Vroeger lag de focus met name op de lichamelijke klachten terwijl nu ook steeds meer op de emotionele veranderingen ten gevolge van het CVA wordt gelet. Een andere aanbeveling van de verpleegkundigen is dat slaapproblemen niet meegenomen hoeven te worden aangezien er al veel literatuur over is verschenen, hoewel een oplossing nog steeds niet eenduidig is. Uit deze beroepsgroep komt naar voren dat dit overzichtsartikel zeer gewenst is, omdat meer bekendheid over deze problematiek nodig is voor zowel Parkinsonpatiënten, de partners als de (para)medische beroepsgroep. Bekendheid voor patiënten/partners Een samenvatting van dit initiatief en deze bijeenkomst (bijvoorbeeld in de PAPAVER of tijdens een landelijk congres) is essentieel en is een goede stap in de richting om meer bekendheid te

29



genereren voor de ZvP. Het is vooral belangrijk dat het beeld van de ziekte verandert. De omgeving is nogal eens geneigd te denken dat het bij een patiënt die op dit moment niet stijf is of niet trilt ‘allemaal wel zal meevallen’. Daarnaast zouden Parkinsonpatiënten meer kennis moeten kunnen krijgen over het mogelijke verloop van de ziekte. Parkinson kent immers een zeer gevarieerd ziektebeeld terwijl deze nuancering nu nog wel eens ontbreekt. Bekendheid voor behandelaars/zorgverleners Een passage of hoofdstuk over deze problematiek zou bijvoorbeeld moeten worden opgenomen in het Parkinsonzorgboek. De hierdoor verhoogde bekendheid maakt huisartsen hopelijk alert voor dit ziektebeeld. Daardoor kan er eerder een diagnose worden gesteld, wat mogelijk tot gevolg heeft dat relatieproblemen worden voorkomen). Een ander positief gevolg van meer bekendheid zou zijn dat ArboArtsen het tempoverlies ten gevolge van de ZvP meer erkennen.

30



Bijlage 2 Zoekstrategie Database: Medline Datum: 07-5-2012

1

muslimovic d.au.

2

Mild Cognitive Impairment/

3

"mild cognitive impairment".tw.

4

(MCI or PD-MCI).ti,ab.

5

Cognitive decline.ti,ab.

6

Neuropsychological abnormalities.ti,ab.

7

Cognitive dysfunction.ti,ab.

8

non-motor.ti,ab.

9

"Subtle cognitive changes".ti,ab.

10

Cognitive deficits.ti,ab.

11

or/2-10

12

parkinson$.ti,ab.

13

exp Parkinson Disease/

14

12 or 13

15

(Early adj3 staged).ti,ab.

16

(Early adj3 diagnosed).ti,ab.

17

(Newly adj2 diagnosed).ti,ab.

18

Prodromal.ti,ab.

19

Preclinical.ti,ab.

20

((Mild or Early or moderate) adj5 parkinson).ti,ab.

21

or/15-20

22

non-demented.ti,ab.

23

(early adj3 stage$).ti,ab.

24

(without adj2 dementia).ti,ab.

25

(newly adj2 diagnosed).ti,ab.

26

quality of life.mp or exp "Quality of Life"/

27

qol.ti,ab.

28

(Meta-Analysis as Topic/ or meta analy$.tw or metaanaly$.tw or Meta-Analysis/ or (systematic adj (review$1 or overview$1)).tw or exp Review Literature as Topic/ or (cochrane or embase or (psychlit or psyclit) or (psychinfo or psycinfo) or (cinahl or cinhal) or science citation index or bids or cancerlit).ab or (reference list$ or bibliograph$ or hand-search$ or relevant journals or manual search$).ab or ((selection criteria or data extraction).ab and Review/)) not (Comment/ or Letter/ or Editorial/ or (animal/ not (animal/ and human/)))

29

pd.ti,ab.

30

14 or 29

31

animals/ not humans/

32

"review"/

33

31 or 32

34

2 or 3 or 4 or 5 or 6 or 7 or 8 or 9 or 10 or 26 or 27

31


35

28 and 30 and 34

36

15 or 16 or 17 or 18 or 19 or 22 or 23 or 24

37

30 and 34 and 36

38

37 not 33


Database: Embase Datum: 07-05-2012 1

mild cognitive impairment/

2


3


4


5


6


7

non-motor.ti,ab.

8


9


10

or/1-9

11

parkinson$.ti,ab.

12

Parkinson disease/

13

PD.ti,ab.

14

11 or 12

15

13 or 14

16


17


18


19

Prodromal.ti,ab.

20

Preclinical.ti,ab.

21


22

non-demented.ti,ab.

23


24


25


26

quality of life.tw.

27

exp "quality of life"/

28

qol.ti,ab.

29

or/16-28

30

10 and 15 and 29

31

animal/ not human/

32

"review"/

33

31 or 32

34

30 not 33

35

MEDLINE.tw.

36

exp systematic review/ or systematic review.tw.

37

meta-analysis/

38

intervention$.ti.

32


39

35 or 36 or 37 or 38

40

10 and 15 and 39

41

10 or 26 or 27 or 28


42

16 or 17 or 18 or 19 or 20 or 21 or 22 or 23 or 24 or 25

43

15 and 39 and 41

44

15 and 41 and 42

45

44 not 33

Database: Psychinfo Datum: 07-05-2012 1

exp cognitive impairment/

2


3


4


5


6


7

non-motor.ti,ab.

8


9


10

exp "Quality of Life"/

11

quality of life.ti,ab.

12

qol.ti,ab.

13

parkinson$.ti,ab.

14

exp Parkinson's Disease/

15

PD.ti,ab.

16


17


18


19

Prodromal.ti,ab.

20

Preclinical.ti,ab.

21


22

non-demented.ti,ab.

23


24


25


26

1 or 2 or 3 or 4 or 5 or 6 or 7 or 8 or 9 or 10 or 11 or 12

27

13 or 14 or 15

28

16 or 17 or 18 or 19 or 20 or 21 or 22 or 23 or 24 or 25

29

26 and 27 and 28

33



Database: Cochrane library (clinical trials) Datum: 07-05-2012

#1

MeSH descriptor Mild Cognitive Impairment explode all trees

#2

mild cognitive impairment:ti,ab,kw

#3

(MCI or PD-MCI):ti,ab,kw

#4

Cognitive decline:ti,ab,kw

#5

Neuropsychological abnormalities:ti,ab,kw

#6

Cognitive dysfunction:ti,ab,kw

#7

non-motor:ti,ab,kw

#8

Subtle cognitive changes:ti,ab,kw

#9

Cognitive deficits:ti,ab,kw

#10

MeSH descriptor Quality of Life explode all trees

#11

quality of life:ti,ab,kw

#12

qol:ti,ab,kw

#13

parkinson*:ti,ab,kw

#14

MeSH descriptor Parkinson Disease explode all trees

#15

PD:ti,ab,kw

#16

(Early NEAR/3 staged):ti,ab,kw

#17

(Early NEAR/3 diagnosed):ti,ab,kw

#18

(Newly NEAR/2 diagnosed):ti,ab,kw

#19

Prodromal:ti,ab,kw

#20

Preclinical:ti,ab,kw

#21

((Mild or Early or moderate) NEAR/5 parkinson):ti,ab,kw

#22

non-demented:ti,ab,kw

#23

(early NEAR/3 stage*):ti,ab,kw

#24

(without NEAR/2 dementia):ti,ab,kw

#25

(newly NEAR/2 diagnosed):ti,ab,kw

#26

(#1 OR #2 OR #3 OR #4 OR #5 OR #6 OR #7 OR #8 OR #9 OR #10 OR #11 OR #12)

#27

(#13 OR #14 OR #15)

#28

(#16 OR #17 OR #18 OR #19 OR #20 OR #21 OR #22 OR #23 OR #24 OR #25)

#29

(#26 AND #27)

#30

(#28 AND #29)

34

Bijlage 3 Stand van zaken onderzoek Tabel 3.1 Een overzicht van de ‘key publications’ (n=33) Reference

Title

Study design

Authors’ conclusions

(Aarsland et

Mild cognitive impairment in Parkinson disease: a

Cohortonderzoek

MCI is common in patients with PD without dementia, affecting a

al., 2010)

multicenter pooled analysis

(prospectief)

range of cognitive domains, including memory, visual-spatial, and attention/executive abilities.

Aim

Sample size

The objective of this study was to determine frequency

1346

Future studies of patients with PD with MCI need to determine risk

and the profile of MCI in a large, multicenter cohort of

factors for ongoing cognitive decline and assess interventions at a

well-defined patients with PD using a standardized analytic

predementia stage.

method and a common definition of MCI

Reference

Title

Study design


(Caballol et

Cognitive dysfunction and dementia in Pakinson disease.

Narrative review

Neuropsychological abnormalities are frequently detected in PD, even

al., 2007)

Reference

in early disease stages and in the absence of frank dementia. Aim

Included studies

Review the epidemiology clinical features,

Not reported

Preliminary evidence for cholinesterase inhibitors as an effective

pathophysiology, and treatment of cognitive dysfunction

treatment in PD exists but need to be confirmed by additional well-

and dementia in PD.

conducted studies.

Title

Study design




(Carter et al.,

Do Motor and Nonmotor Symptoms in PD Patients Predict

2008)

Caregiver Strain and Depression?

Prospective cohort study

Clinical symptoms explained 9–16% of the variance in caregiver strain and 10% of depression. Motor symptoms explained 0–6% of the variance and nonmotor psychological symptoms explained 7–13% of the variance in caregiver strain.

Aim

Sample size

To understand the impact of motor and nonmotor

219 spouse

Comparing our findings with literature that is deemed clinically

symptoms of patients with early and middle stage

caregivers

relevant for patient symptoms that predict caregiver strain, we

Parkinson’s disease (PD) on their spouses’ caregiver strain

of PD patients

concluded that PD patient symptoms are important predictors

and depression; six dimensions of caregiver strain and

participating in a

of caregiver strain and depression.

depression using the Family Care Inventory were

clinical trial

Patient nonmotor psychological symptoms have a much greater impact

evaluated.

on caregiver strain and depression than patient motor symptoms.

Reference

Title

Study design


(Elgh et al.,

Cognitive function in early Parkinson's disease: a

Prospective cohort

Cognitive dysfunction is common in untreated patients in early PD,

2009)

population-based study.

study

affecting attention, psychomotor function, episodic memory, executive function and category fluency. Education level was an independent predictor of severe cognitive dysfunction

Aim

Sample size

The study aims to describe the frequency, pattern and

88 patients

determinants of cognitive function in patients with newly

30 control subjects

diagnosed Parkinson’s disease (PD); to compare patients with impaired cognition to patients with intact cognition; and to compare to matched healthy controls. Reference

Title

Study design


(Foltynie et

The cognitive ability of an incident cohort of Parkinson's

Prospective cohort

Thirty-six per cent of the Parkinson's disease patients had evidence of

al., 2004a)

patients in the UK.

study

cognitive impairment based on their performance in the Mini-Mental

36



State Examination, a pattern recognition task, and the Tower of London task. Aim

Sample size

To identify a population-representative cohort of newly

239 consented out

The pattern of cognitive deficits seen among these patients using

diagnosed patients with parkinsonism and Parkinson’s

of 309

these and further cognitive tasks suggests that sub-groups of patients

disease in the UK over a 2-year period.

based on cognitive ability might be identifiable even in the early stages of disease, which may reflect regional differences in the underlying neuropathological processes

Reference

Title

Study design


(Muslimovic

Cognitive profile of patients with newly diagnosed

Cross-sectional

Cognitive impairments are common even in newly diagnosed

et al., 2005)

Parkinson disease.

study

Parkinson disease patients, with deficits being most prominent in the

Aim

Sample size

To determine the frequency and pattern of cognitive

115 patients

Older age at disease onset is likely to be an important determinant of

dysfunction in patients with newly diagnosed Parkinson

70 controls

cognitive dysfunction in Parkinson disease

domains of memory and executive functions.

disease (PD) and to identify its demographic and clinical correlates.

Reference

Title

Study design


(Muslimovic

Cognitive decline in Parkinson's disease: a prospective

Prospective cohort

We conclude that within few years after diagnosis, PD patients show

et al., 2009)

longitudinal study.

study

faster rate of cognitive decline than matched healthy subjects, particularly in domains of attention and psychomotor speed.

Aim

Sample size

37



This controlled prospective study examined the evolution

baseline with PD

Selection bias probably led to underestimation of the true extent of

and predictors of cognitive decline in Parkinsons disease

(n=89)

cognitive decline in established patients

(PD).

established PD (EPD) patients (n=52) control subjects (n=64)

Reference

Title

Study design


Post B., 2008

Clinical heterogeneity in newly diagnosed Parkinson's

A prospective

We hypothesize there are three distinct subgroups in patients with

(The CARPA

disease

hospital based

newly diagnosed PD: a younger onset group, an intermediate older

cohort

onset group with more anxiety and depressive symptoms and an

study group)

oldest onset group with more motor impairment and higher rate of progression Aim

Sample size

To determine clinical heterogeneity in newly diagnosed

133 patients with

The older the onset group, the higher the progression rate and the

Parkinson's disease using cluster analysis and to describe

newly diagnosed

level of motor impairments.

the subgroups in terms of impairment, disability,

Parkinson's disease

perceived quality of life, and use of dopaminergic therapy

Increasing age at disease onset was significantly associated with higher Hoehn and Yahr stages, level of disability and lower perceived quality of life.

Reference

Title

Study design


(Rosenthal et

Association between cognition and function in patients

Crossectional design

Cognition is associated with impairment in ADL function, even in

al., 2010a)

with Parkinson disease with and without dementia

nondemented patients with PD. However, sensitive cognitive assessment measures may be needed to identify these functionally relevant impairments

Aim

Sample size

38



(1) to determine the functional significance of cognitive

Not reported

deficits in nondemented patients with PD and (2) to assess the sensitivity of two measures of global cognitive abilities to identify individuals with impaired ADL function.

Reference

Title

Study design


(Williams-

Evolution of cognitive dysfunction in an incident

Prospective cohort

This work clarifies the profile of cognitive dysfunction in early PD and

Gray et al.,

Parkinson's disease cohort

study

demonstrates that the dementing process in this illness is heralded by

2007a)

both postural and gait dysfunction and cognitive deficits with a posterior cortical basis, reflecting probable non-dopaminergic cortical Lewy body pathology. Aim

Sample size

To examine the evolution of cognitive dysfunction within

126 patients out of

Furthermore, given that these predictors of dementia are readily

the early years of the disease.

180 from previous

measurable within just a few minutes in a clinical setting, our work

study

may ultimately have practical implications in terms of guiding prognosis in individual patients.

Reference

Title

Study design


(Aarsland et

The rate of cognitive decline in Parkinson disease.

Prospective cohort

The mean annual decline on the Mini-Mental State Examination for PD

study

patients was 1 point. However, a marked variation was found. In

al., 2004)

patients with PD and dementia, the mean annual decline was 2.3, which was similar to the decline observed in patients with Alzheimer disease Aim

Sample size

39



To measure the rate and predictors of change on the Mini-

129 PD patients

Mental State Examination in patients with Parkinson

were included

disease (PD) and to compare that change with the MiniMental State Examination changes of patients with Alzheimer disease and nondemented subjects. Reference

Title

Study design


(Barone et

Cognitive impairment in nondemented Parkinson's

Narrative review

CI is underrecognized in clinical practice because of the often subtle

al., 2011)

disease.

symptoms and lack of consensus on diagnostic criteria and assessment methods.

Aim

Included studies

Review summarizes current knowledge about CI in

Not reported

It is unclear whether cognitive dysfunction in nondemented PD represents an opportunity for treatment intervention.

nondemented PD; it discusses the structural and functional changes associated with CI and addresses areas of unmet needs.

Reference

Title

Study design


(Dubois et al.,

Diagnostic procedures for Parkinson's disease dementia:

Review

2007)

recommendations from the movement disorder society

of PD-D and, in this article, has suggested procedures that may be

task force.

used to established this diagnosis (Level I) and characterize the

The PD-D Task Force has proposed diagnostic criteria for the diagnosis

disorder (Level II). Aim

Sample size

To operationalize the diagnosis of PD-D and to propose

Not reported

practical guidelines based on a two level process depending upon the clinical scenario and the expertise of the evaluator involved in the assessment.

40



Reference

Title

Study design

(Emre et al.,

Clinical diagnostic criteria for dementia associated with

systematic review

2007)

Parkinson's disease.


The incidence of dementia in PD is increased up to six times, pointprevalence is close to 30%, older age and akinetic-rigid form are associated with higher risk. PD-D is characterized by impairment in attention, memory, executive and visuo-spatial functions, behavioural symptoms such as affective changes, hallucinations, and apathy are frequent.

Aim

Included studies

To identify the epidemiological, clinical, auxiliary, and

Not reported

There are no specific ancillary investigations for the diagnosis; the main pathological correlate is Lewy body-type degeneration in cerebral

pathological features of PD-D.

cortex and limbic structures. Based on the characteristic features associated with this condition, clinical diagnostic criteria for probable and possible PD-D are proposed Reference

Title

Study design


(Gaenslen et

The patients' perception of prodromal symptoms before

Retrospective study

These retrospectively gathered data confirm the existence of a long

al., 2011)

the initial diagnosis of Parkinson's disease.

prodromal phase for PD that is consistent with neuropathological staging.

Aim

Sample size

To evaluate the time span from onset of first prodromal

93 PD patients

A standardized questionnaire assessing such early symptoms may be

symptoms to the initial diagnosis of PD as well as the

without dementia

helpful in identifying subjects at high risk for PD while they are still in

order of symptom occurrence.

93 matched controls

the prodromal phase of the disorder

Reference

Title

Study design


(Janvin et al.,

Subtypes of mild cognitive impairment in Parkinson's

Prospective study

patients with PD and MCI had a higher risk of developing dementia

2006)

disease: progression to dementia.

than cognitively intact PD patients, suggesting that MCI in PD is an

41



early manifestation of dementia. Aim

Sample size

To establish the rate of progression from mild cognitive

59 patients (82%)

However, these findings should be interpreted with caution due to the

impairment (MCI) to dementia in patients with Parkinson's

completed follow-up

relatively small number of subjects included in this study.

disease (PD).

examination 4 years later

Reference

Title

Study design


(Kehagia et

Neuropsychological and clinical heterogeneity of cognitive

Review

Early cognitive impairment, particularly in the form of executive

al., 2010)

impairment and dementia in patients with Parkinson's

dysfunction, is indicative of mainly fronto-striatal pathological changes

disease.

and might originate in nigrostriatal and subsequent mesocortical dopamine denervation rather than cortical Lewy body formation. A potential parallel noradrenergic deficit, stemming from coeruleal degeneration, and the inevitable effect of circumscribed cholinergic disturbance in patients without dementia might also contribute to mild cognitive impairment in early Parkinson’s disease. Cognitive impairment in some patients might be constrained to manageable executive and memory deficits. Others, in whom extensive Lewy body pathological changes lead to widespread cortical and subcortical degeneration and a profound cholinergic deficit, might develop dementia.

Aim

Sample size

Some aspects of mild cognitive impairment in early Parkinson’s disease can be prodromal to dementia, but its association with this qualitatively distinct, severe level of dysfunction is unclear, as is the role of cholinergic deficits in its expression.

Discuss the clinical manifestations and neurochemical

Not reported

Pharmacological amelioration of the executive deficits is mostly a

features of cognitive impairment in patients with

typical consequence of the dopaminergic regimen that targets motor

Parkinson’s disease, outlining axes of cognitive

symptoms, whereas cholinesterase inhibitors are the treatment of choice for early-stage Parkinson’s disease dementia.

42



disturbance.

Advances are being made in disentangling the cognitive phenotypes of Parkinson’s disease, but large longitudinal studies are needed to understand the specific neurochemical and neuropathological bases of cognitive impairment. Early identification of patients at risk of severe cognitive impairment and dementia will help to better inform choice of pharmacotherapy and aid a personalised approach to treatment.

Reference

Title

Study design


(Kirsch-

Apathy and depression: separate factors in Parkinson's

confirmatory factor

Results support the concept that apathy and depression are discrete

Darrow et al.,

disease.

analysis

constructs.

2011)

Aim

Sample size

To test the hypothesis that apathy and depression are

161 non-demented

We suggest a "factor based" scoring of the Apathy Scale and Beck

dissociable in Parkinson disease (PD) by conducting a

PD patients

Depression Inventory-II that disentangles symptoms related to

confirmatory factor analysis (CFA) of items from two

apathy, depression, overlapping symptoms, and somatic complaints.

commonly used mood scales.

Such scoring may be important in providing useful information regarding differential treatment options

Reference

Title

Study design

(Koerts et al.,

The assessment of depression in Parkinson's disease.

Crossectional study

2008)


the items Reduced sleep and Lassitude of the MADRS are likely to be influenced by motor symptoms.

Aim

Sample size

An important clinical question is which items of the MADRS

43 PD patients who

The high score on Concentration difficulties is suggested to be a

are likely to be influenced by PD symptoms.

scored below the

reflection of cognitive dysfunction in PD.

cut-off of the MADRS and who

Thus, when assessing depression in PD, using a depression rating

differed widely in

scale like the MADRS, adjusted cut-off scores are required

motor severity. Reference

Title

Study design


43



(Koerts et al.,

Executive functioning in daily life in Parkinson's disease:

2011)

initiative, planning and multi-task performance.

Not reported.

PD patients planned and executed the tasks of the CET sequentially rather than in parallel presumably reflecting a compensation strategy for a decreased psychomotor speed.

Aim

Sample size

This study applies the CET in PD patients and investigates

36 PD patients with

Furthermore, patients with moderate PD appeared to take their

whether initiative, planning and multi-tasking are

a mild to moderate

impairments into consideration when planning how to engage the

associated with aspects of executive functions and

disease severity

tasks of the test. This compensation could not be detected in patients

psychomotor speed.

34 healthy

with mild PD

participants

Reference

Title

Study design


(Koerts et al.,

Complaints about impairments in executive functions in

Not reported

PD patients were aware of problems with executive functions in daily

2012)

Parkinson's disease: the association with

life and reported considerably more problems than healthy controls.

neuropsychological assessment. Aim

Sample size

This study investigated if patients with a mild to moderate

43 PD patients

These problems were however not reflected by neuropsychological

PD experience impairments in executive functions in daily

25 healthy

tests and may indicate a lack of ecological validity of

life and whether these correspond with impairments as

participants

neuropsychological assessment.

measured in neuropsychological assessments.

Reference

Title

Study design


(Kudlicka et

Executive functions in Parkinson's disease: systematic

systematic review

The findings support the view that EF impairments are evident in PD.

al., 2011)

review and meta-analysis.

and meta-analysis

Aim

Sample size

44



The aim of this systematic review was to describe the

Not reported

pattern of executive impairment in early-stage PD

However, the clinical significance of the cognitive abnormalities reported has yet to be clarified

emerging from the research literature and to identify critical issues for improving consistency in this field.

Reference

Title

Study design


(Kulisevsky

Cognitive impairment in Parkinson's disease: tools for

systematic review

Of the four scales specifically designed for PD, the SCOPA-COG and

and

diagnosis and assessment.

the PD-CRS have undergone extensive and rigorous validation

Pagonabarrag

processes. While the SCOPA-COG mainly assesses "frontal-subcortical"

a, 2009)

cognitive defects, the PD-CRS also assesses "instrumental-cortical" functions, allowing better characterization of the different patterns of CI that may be present in PD from the earliest stages. Aim

Sample size

To identify the diagnostic and assessment tools that best

Not reported

The MMP and PANDA scales were designed as brief screening tests for

capture the cognitive changes occurring throughout the

CI and have not yet been subjected to extensive clinimetric

course of PD.

evaluations. Further research on PD-specific tools seems mandatory to help establish accurate cut-off scores for the diagnosis of mild PDD, detect cognitive profiles more prone to the future development of dementia, and allow comparisons between different descriptive or interventional studies

Reference

Title

Study design


(Leentjens et

Higher incidence of depression preceding the onset of

Cross-sectional

The higher incidence of depression in patients who were later

al., 2003)

Parkinson's disease: a register study.

study of case-

diagnosed with PD supports the hypothesis of there being a biological

control

risk factor for depression in these patients

Aim

Sample size

45



We compared the incidence of depression in patients later

register held

diagnosed with PD with that of a matched control

information on

population.

105416 people

Reference

Title

Study design


(Marder,

Cognitive impairment and dementia in Parkinson's

Review

Over the last decade, the importance of cognitive impairment and

2010)

disease.

dementia in Parkinson's disease (PDD) has been increasingly recognized.

Aim

Sample size

Investigators have proposed criteria for PD dementia, and mild

To summarize Cognitive impairment and dementia in

Not reported

Risk profiles associated with the development of dementia based on

cognitive impairment.

demographic, neurological, neuropsychological, imaging, and genetic


investigations have been delineated. The FDA has approved a treatment for PDD, and efforts now are directed toward intervention at earlier stages of cognitive impairment

Reference

Title

Study design

(Reijnders et

A systematic review of prevalence studies of depression in

systematic review

al., 2008)



the average prevalence of major depressive disorder in PD is substantial, but lower than generally assumed

Aim

Sample size

To calculate average prevalences of depressive disorders

A total of 104

taking into account the different settings and different

articles were

diagnostic approaches of studies.

included and assessed for quality; 51 articles fulfilled the quality criteria.

46



Reference

Title

Study design


(Riedel et al.,

Cognitive impairment in 873 patients with idiopathic

cross-sectional

Estimates of cognitive impairment and dementia in PD patients are

2008)

Parkinson's disease. Results from the German Study on

epidemiological

largely dependent on the diagnostic measure used. Using established

Epidemiology of Parkinson's Disease with Dementia

study

clinical diagnostic standards for dementia the overall rate on routine

(GEPAD).

outpatient neurological care is 28.6%, but using more sensitive neuropsychological measures, rates for cognitive impairment might be up to 2-fold higher.

Aim

Sample size

Estimates the frequency of dementia and cognitive

n = 873 outpatients

The MMSE revealed strikingly low sensitivity. Neuropsychiatric

impairment in n = 873 outpatients meeting the UK Brain

syndromes, in addition to PD severity and age, have an independent--

Bank criteria for idiopathic PD.

although modest--additional contribution to patients' risk for cognitive impairment and dementia

Reference

Title

Study design


(Schrag et al.,

What contributes to quality of life in patients with

Not reported

Depression, disability, postural instability, and cognitive impairment

2000)

Parkinson's disease?

have the greatest influence on QoL in Parkinson's disease.

Aim

Sample size

To identify the factors that determine quality of life (QoL)

Among patients

The improvement of these features should therefore become an

in patients with idiopathic Parkinson's disease in a

seen (n=202), 124

important target in the treatment of the disease

population based sample.

were classified as having probable PD. The response rate was 78% (97/124 questionnaires).

Reference

Title

Study design


47


(Siderowf and


Premotor Parkinson's disease: concepts and definitions.

Review

Lang, 2012)

Imaging technologies such as dopamine transporter imaging currently offer the highest degree of accuracy for identifying premotor PD, but they are expensive as screening tools, and abnormalities on these studies would only be evident at Braak Stage 3 or higher. Efficiency is greatly enhanced by combining imaging with a prescreening test such as olfactory testing. This 2-step process has the potential to greatly reduce costs while retaining diagnostic accuracy. Alternatively, or in concert with this approach, evaluating high-risk populations (eg, patients with rapid eye movement behaviour disorder or LRRK2 mutations) would enrich the sample for cases with underlying PD.

Aim

Included studies

The current challenge is to define the appropriate scope of

Not reported

Ultimately, the role of preclinical detection of PD will be determined by the ability of emerging therapies to influence clinical outcomes. As

use of predictive testing for PD.

such, implementation of large-scale screening strategies awaits the arrival of clearly safe and effective therapies that address the underlying pathogenesis of PD. Future research will establish more definitive biomarkers capable of revealing the presence of disease in advance of SNc involvement with the promise of the potential for introducing disease-modifying therapy even before the development of evidence of dopamine deficiency Reference

Title

Study design


(Uc et al.,

Road safety in drivers with Parkinson disease.

Prospective study

Overall, drivers with Parkinson disease (PD) had poorer road safety

2009b)

compared to controls, but there was considerable variability among the drivers with PD, and some performed normally. Aim

Sample size

48



To assess road safety and its predictors in drivers with

Licensed, active

Familiarity with the driving environment was a mitigating factor

Parkinson disease (PD).

drivers with PD (n=

against unsafe driving in PD. Impairments in visual perception and

84)

cognition were associated with road safety errors in drivers with PD

Controls (n= 182)

Reference

Title

(Uc et al.,

Real-life driving outcomes in Parkinson disease.

2011)

Study design


prospective cohort

Drivers with PD are at a higher risk of driving cessation than elderly

study

control drivers. A battery evaluating motor and nonmotor aspects of PD, driving record, and performance can be useful in assessing future driving outcomes in PD

Aim

Sample size

To determine the incidence of and risk factors for driving

106 licensed, active

outcomes in drivers with Parkinson disease (PD).

drivers with PD. 130 controls.

Reference

Title

Study design


(Weintraub et

Neurodegeneration across stages of cognitive decline in

Case-control study/

Hippocampal atrophy is a biomarker of initial cognitive decline in PD,

al., 2011)

Parkinson disease

diagnostic

including impaired memory encoding and storage, suggesting heterogeneity in the neural substrate of memory impairment.

Sample size To assess regions and patterns of brain atrophy in patients

84 PD patients (61

Use of a pattern classification approach may allow identification of

with Parkinson disease (PD) with normal cognition (PD-

PD-NC, 12 PD-MCI,

diffuse regions of cortical gray and white matter atrophy early in the

NC), mild cognitive impairment (PD-MCI), and dementia-

and 11 PDD)

course of cognitive decline

level cognitive deficits (PDD).

23 healthy control subjects

49



Reference

Title

Study design


(Williams-

The distinct cognitive syndromes of Parkinson's disease: 5

prospective cohort

Hence, we have identified three highly informative predictors of

Gray et al.,

year follow-up of the CamPaIGN cohort.

study

dementia in Parkinson's disease, which can be easily translated into

2009)

the clinic, and established that MAPT H1/H1 genotype is an important risk factor with functional effects on tau transcription.

Aim

Sample size

To investigate the development of cognitive impairment

n = 126

and dementia in Parkinson's disease

Our work suggests that the dementing process in Parkinson's disease is predictable and related to tau while frontal-executive dysfunction evolves independently with a more dopaminergic basis and better prognosis

50



Tabel 3.2 Een overzicht van relevante systematische reviews Reference

Title

Study design

(Aarsland et

Neuropsychiatric and cognitive symptoms in Parkinson disease

systematic review

al., 2008)

Aim A variety of neuropsychiatric symptoms commonly occur in Parkinson’s disease. Extensive research the last 10 years has provided new knowledge in the field.

Reference

Title

Study design

(Antonini and

Behavioural adverse effects of dopaminergic treatments in Parkinsons disease: incidence, neurobiological

systematic review

Cilia, 2009)

basis, management and prevention. Aim This review aims to summarize current evidence on the epidemiology of behavioural disturbances in Parkinson’s disease, recent insights into their neurobiological basis and to discuss strategies for management and prevention.

Reference

Title

Study design

(Buck et al.,

Scales for assessing nonmotor symptom severity changes in Parkinsons disease patients with symptom

systematic review

2010)

fluctuations. Aim This review summarizes nonmotor symptom assessments in patients with fluctuating symptoms, focusing on scales utilizing a daily-diary format for a broad spectrum of nonmotor symptoms.

Reference

Title

Study design

(Davie, 2008)

A review of Parkinson’s disease

systematic review

Aim The diagnosis of PD remains essentially a clinical one, and it is important to recognize the early features together with symptoms and signs suggesting other causes of parkinsonism.

Reference

Title

Study design

51



(De et al.,

The role of specialist nurses in multiple sclerosis: a rapid and systematic review.

1920)

Aim

systematic review

The aim of this report is to assess the effectiveness and relative cost-effectiveness of MS specialist nurses in improving care and outcomes for patients with MS.

Reference

Title

Study design

(Deane et al.,

Systematic review of paramedical therapies for Parkinson’s disease.

systematic review

2002)

Aim We evaluated the efficacy of physiotherapy, occupational therapy, and speech and language therapy in Parkinson’s disease by synthesizing six Cochrane systematic reviews.

Reference

Title

Study design

(Den Oudsten

Quality of life and related concepts in Parkinson’s disease: a systematic review.

systematic review

et al., 2007a)

Aim The purpose of this study was to review the conceptual and methodological quality of quality of life (QOL) studies among patients with PD and to identify factors associated with poor (HR)QOL.

Reference

Title

Study design

(Den Oudsten

The suitability of patient-based measures in the field of Parkinson’s disease: a systematic review.

systematic review

et al., 2007b)

Aim The aim of this study is to appraise the suitability of current quality of life (QOL) questionnaires for use in the field of Parkinson’s disease (PD).

Reference

Title

Study design

(Dixon et al.,

Occupational therapy for patients with Parkinson’s disease.

systematic review

2007)

Aim To compare the efficacy and effectiveness of occupational therapy with placebo or no interventions (control group) in patients with Parkinson’s disease.

52



Reference

Title

Study design

(Gagnon-Guay

The influence of Levodopa intake on Parkinson’s disease-related language problems: A literature review

systematic review

and Monetta,

Aim

2011)

To identify the consensual and non-consensual aspects of the effects of L-Dopa based treatment on PDrelated language problems.

Reference

Title

Study design

(Goetz et al.,

Treatment of depression in idiopathic Parkinson’s disease

systematic review

2002)

Aim This chapter reviews the available evidence for efficacy and safety of antidepressant pharmacotherapy or electroconvulsive therapy in PD patients with minor or major depression.

Reference

Title

Study design

(Hempel et

Psychosocial interventions for non-professional carers of people with Parkinson’s disease: a systematic

systematic review

al., 2008)

scoping review. Aim This paper is a report of a scoping review to systematically identify and collate the evidence on psychosocial interventions for non-professional carers of people with Parkinson’s disease.

Reference

Title

Study design

(Hitzeman

Dopamine agonists for early Parkinson disease

systematic review

and Rafii,

Aim

2009)

This meta-analysis aims to quantify more reliably the benefits and risks of dopamine agonists compared with placebo or levodopa in early Parkinson disease.

Reference

Title

Study design

(Klaassen et

Treatment of depression in Parkinson’s disease: a meta-analysis

systematic review

al., 1995)

Aim

53



A meta-analysis of these was performed in pursuit of guidelines for pharmacological treatment.

Reference

Title

Study design

(Leentjens et

Anxiety rating scales in Parkinsons disease: critique and recommendations

systematic review

al., 2008)

Aim A systematic review was conducted to identify anxiety scales that have either been validated or used in patients with PD.

Reference

Title

Study design

(Lippa, 2010)

Review of issue: Patient and caregiver interventions

systematic review

Aim Most studies of drug effects are supported by pharmaceutical companies. This small study provides useful clinical evidence that may help guide treatment in cases of frontotemporal lobar degeneration.

Reference

Title

Study design

(Litvan et al.,

MDS task force on mild cognitive impairment in Parkinsons disease: Critical review of PD-MCI

systematic review

2011)

Aim The Movement Disorder Society commissioned a Task Force to critically evaluate the literature and determine the frequency and characteristics of Parkinson’s disease-mild cognitive impairment and its association with dementia.

Reference

Title

Study design

(Marinus et

Health related quality of life in Parkinson’s disease: a systematic review of disease specific instruments

systematic review

al., 2002)

Aim To compare and contrast disease-specific quality of life instruments in Parkinson’s disease and assess their clinimetric properties.

Reference

Title

Study design

54



(Martinez-

Health-related quality of life in Parkinson’s disease: Outcomes of the therapeutic interventions

Martin, 2001)

Aim

systematic review

The QoL conceptual framework, the type of tools for measuring QoL and the trials that applied QoL measures as outcome variables in PD are reviewed in this article.

Reference

Title

Study design

(Martinez-

Effect of medical and surgical interventions on health-related quality of life in Parkinson’s disease

systematic review

Martin and

Aim

Deuschl,

Motor-related parameters are the standard outcome parameters for treatment interventions. Nonetheless,

2007)

subjective appraisals about the consequences of treatment on health-related quality of life (HRQoL) are meanwhile established and may uncover important aspects of interventions.

Reference

Title

Study design

(Muslimovic et

Course of cognitive decline in Parkinson's disease: a meta-analysis.

systematic review

al., 2007b)

Aim A meta-analysis was conducted on 25 longitudinal studies involving 901 initially non-demented Parkinsons disease (PD) patients to examine the magnitude of decline across multiple cognitive domains associated with disease progression.

Reference

Title

Study design

(Poewe, 2007)

Dysautonomia and cognitive dysfunction in Parkinson’s disease

systematic review

Aim Recent pathological and clinical studies have suggested greater prevalence of clinical dysautonomia and cardiac sympathetic denervation in PD dementia and dementia with Lewy bodies as compared with PD without dementia. This raises the possibility that spread of synuclein pathology to involve neocortical areas producing cognitive decline could be somehow linked to involvement of the autonomic nervous system in PD. Reference

Title

Study design

(Post et al.,

Prognostic factors for the progression of Parkinson’s disease: a systematic review.

systematic review

55


2007)


Aim The purpose of this systematic review is to summarize studies that describe the course of Parkinson’s disease (PD) and to identify factors that predict change in motor impairment, disability, and quality of life.

Reference

Title

Study design

(Salawu et al.,

Non-motor symptoms of Parkinson’s disease: diagnosis and management.

systematic review

2010)

Aim Non-motor symptoms (NMS) of Parkinson’s disease (PD) are a key determinant of health, quality of life (QoL) and societal cost of PD. They are often less appreciated than motor symptoms but are important sources of disability for many PD patients.

Reference

Title

Study design

(Shabnam et

Therapies for depression in Parkinson’s disease.

systematic review

al., 2003)

Aim To assess the efficacy and safety of antidepressant therapies in idiopathic Parkinson’s disease. Safety refers to both the direct side-effects of the therapy and also the therapy’s interactions with the symptoms of Parkinson’s disease and with the antiparkinsonian medications.

Reference

Title

Study design

(Soh et al.,

Determinants of health-related quality of life in Parkinson’s disease: a systematic review.

systematic review

2011)

Aim This systematic review critically evaluates the literature to identify the demographic and clinical factors that predict the health-related quality of life (HRQOL) of people with Parkinson’s disease (PD).

Reference

Title

Study design

(Waterfall and

Meta-analytic comparison of the components of visual cognition in Parkinson’s disease

systematic review

Crowe, 1995)

Aim Controversy surrounds the presence of deficits of visual cognition in Parkinson’s Disease. This literature has been seriously undermined by a number of methodological and theoretical faults that make interpretation of

56



this hypothesis difficult. This review proposes a structure of visual cognition composed of 13 aspects.

Reference

Title

Study design

(Whittington

Recognition memory impairment in Parkinson’s disease: power and meta-analyses

systematic review

et al., 2000a)

Aim Contrary findings notwithstanding, the prevailing notion is that recognition memory is little affected by Parkinson’s disease (PD). Both a power analysis and a meta-analysis were conducted to help clarify the degree of recognition memory deficit associated with PD.

Reference

Title

Study design

(Williams-

Cognitive deficits and psychosis in Parkinson’s disease: A review of pathophysiology and therapeutic options

systematic review

Gray et al.,

Aim

2006)

An understanding of the pathophysiology underlying these symptoms is essential to the development of targeted therapeutic strategies.

Reference

Title

Study design

(Wittchen and

Depression and anxiety in Parkinson’s disease: Under-diagnosed and undertreated

systematic review

Riedel, 2011)

Aim There is increasing evidence that Parkinsons Disease (PD) is not only characterized by its motor hallmarks tremor and bradykinesia, but also by a wide range of psychopathological symptoms and syndromes. Although these psychopathological symptoms are well known even from the early description of the disease, the more systematic exploration into their nature, aetiological and clinical meaning and implications is a more recent phenomenon.

57



Tabel 3.3 Een overzicht van de overige literatuur

Onderzoeksthema 1: Descriptief (n=109) Reference

Title

Study design

(Aarsland et

Cognitive impairment in incident, untreated Parkinson disease: the Norwegian ParkWest study

Cross-sectional study

al., 2009) Aim To explore the proportion with mild cognitive impairment (MCI) and subtypes in an incidence cohort of untreated PD in Southern and Western Norway

Reference

Title

Study design

(Benito-Leon

Population-based case-control study of cognitive function in early Parkinson's disease (NEDICES).

Case-control study

et al., 2011)

Aim To examine whether patients with early PD have cognitive deficits when compared with matched controls

Reference

Title

Study design

(Bianchi et al.,

Behavioural and cognitive profiles in early Parkinson's disease: Evidence of a network between depression

Cross sectional study

2010)

and apathy with different cognitive domains Aim This study aimed to investigate which behavioural disturbances are most associated with PD in early stage of the disease, and how they can influence cognitive performances.

Reference

Title

Study design

(Braak et al.,

Cognitive status correlates with neuropathologic stage in Parkinson disease.


2005)

Aim To study the association of cognitive status with the stages of a published neuropathologic staging procedure for sporadic Parkinson disease (PD) in a cohort of 88 patients with PD from a single neurologic

58



unit. None had received the clinical diagnosis of dementia with Lewy bodies (DLB).

Reference

Title

Study design

(Brand et al.,

Decision-making impairments in patients with Parkinson's disease.


2004)

Aim To investigate possible associations between decision-making and executive functions in PD

Reference

Title

Study design

(Broeders et

Cognitive decline in Parkinson's disease: A 5-year follow-up study.


al., )

Aim To examine the profile and extent of cognitive decline in newly diagnosed PD patients who were followed over 5 years using a wide range of tests.

Reference

Title

Study design

(Bronnick et

Verbal memory in drug-naive, newly diagnosed Parkinson's disease. The retrieval deficit hypothesis


al., 2011)

revisited. Aim We have therefore investigated verbal memory and learning in a large sample of newly diagnosed, drug naive, non-demented patients with PD.

Reference

Title

Study design

(Bruck et al.,

Hippocampal and prefrontal atrophy in patients with early non-demented Parkinson's disease is related to


2004)

cognitive impairment. Aim To examine whether prefrontal or hippocampal atrophy are already present in early stage PD, and whether such atrophy is associated with cognitive impairment.

59



Reference

Title

Study design

(Bugalho et

Psychiatric symptoms screening in the early stages of Parkinson's disease.


al., 2012)

Aim We aimed to screen a population of early stage PD patients for psychiatric symptoms and to study the relation with motor and cognitive function.

Reference

Title

Study design

(Caltagirone

Dementia in Parkinson's disease: possible specific involvement of the frontal lobes.


et al., 1985)

Aim We carried out a neuropsychological study on cognitive impairment in 57 subjects affected by idiopathic Parkinson’s Disease (PD) and subjects affected by Alzheimer’s Disease (AD).

Reference

Title

Study design

(Caparros-

Which factors predict cognitive decline in Parkinson's disease?


Lefebvre et

Aim

al., 1995)

The study assessed cognitive decline in non-demented, non-depressed patients with well defined Parkinson’s disease and determined the predictive value for cognitive decline of different motor symptoms.

Reference

Title

Study design

(Carbon and

Functional imaging of cognition in Parkinson's disease.

Narrative review

Marie, 2003)

Aim The exact physio-pathological processes mediating the deficits and the complex relationship of cognitive signs and antiparkinsonian treatment are not well understood. A clearer understanding of these mechanisms could potentially influence treatment choices, drug development and, ultimately, patient care.

Reference

Title

Study design

(Casanova et

Motor and cognitive status in a cohort of patients with Parkinson's disease. Cross-sectional study in two

Cross sectional design (maar in feite een

al., 2010)

different points of time

cohortonderzoek)

Aim

60



To study the evolution of motor and cognitive status in a group of patients with idiopathic Parkinson’s disease (PD).

Reference

Title

Study design

(Caviness et

Defining mild cognitive impairment in Parkinson's disease.

Crosssectional design

al., 2007)

Aim To characterize a state of mild cognitive impairment (MCI) in Parkinson’s disease (PD) (PD-MCI) that would be analogous to the MCI that is posited as a precursor of Alzheimer’s disease (AD).

Reference

Title

Study design

(Cheon and

Mild cognitive impairment in Parkinson's disease according to age


Kim, 2009)

Aim To identify the influence of age on the pattern of subtypes of mild cognitive impairment (MCI) of Parkinsons disease (PD, PDMCI).

Reference

Title

Study design

(Cinar et al.,

Verbal memory and executive function impairment: A comparative study between Parkinson's and


2011)

Alzheimer's disease Aim To compare verbal memory and executive function of idiopathic Parkinsons disease, (PD) and Alzheimers disease, (AD) patients.

Reference

Title

Study design

(Clair, 1995)

Cognitive and affective processing in hemiparkinson's disease


Aim Twenty-three patients with Parkinsons disease (PD) on one side of the body, known as hemiparkinsons disease (HPD), were compared to 11 normal control (NC) subjects on a battery of 15 neuropsychological tests assessing left, right, and frontal lobe functions.

61



Reference

Title

Study design

(Clark et al.,

Specific impairments in the recognition of emotional facial expressions in Parkinson's disease.


2008)

Aim The present study examined emotional facial expression recognition abilities in 20 non-demented patients with PD and 23 control participants relative to their performance on a non-emotional landscape categorization test with comparable task requirements

Reference

Title

Study design

(Cooper et al.,

Cognitive impairment in early, untreated Pardisabilitykinson's disease and its relationship to motor disability


1991)

Aim Studies of untreated patients have examined few cognitive domains and relationships between cognition, depression and motor disability have been incompletely explored. Accordingly, we studied 60 consecutive patients with newly diagnosed, untreated, idiopathic PD and 37 matched, healthy control subjects; no subject had clinical dementia or depression

Reference

Title

Study design

(da Cunha,

Cognitive disorders in Parkinson's disease.

Narrative review

2007)

Aim Not specified

Reference

Title

Study design

(Daum et al.,

Cognitive deficits in the early stages of Parkinson's disease: An exploratory study with 18 untreated de


1994)

novo patients. Aim To test the hypothesis that some of the cognitive deficits associated with PD are consequences of medications or depression.

Reference

Title

Study design

(Davidsdottir

Visual and spatial symptoms in Parkinson's disease.


62


et al., 2005)


Aim The interaction of visual/visuospatial and motor symptoms in Parkinson’s disease (PD) was investigated by means of a 31-item self-report questionnaire.

Reference

Title

Study design

(Di et al.,

Relationship between orthostatic hypotension and cognitive impairment in Parkinson disease

Cross-sectional

2011)

Aim The aim of the present study is to assess the prevalence and severity of cognitive impairment in PD patients with and without orthostatic hypotension (OH).

Reference

Title

Study design

(Dubois and

Cognitive deficits in Parkinson's disease

Narrative review

Pillon, 1997)

Aim Not mentioned

Reference

Title

Study design

(Elgh et al.,

Cognitive function in early Parkinson's disease: a population-based study.


2009)

Aim The study aims to describe the frequency, pattern and determinants of cognitive function in patients with newly diagnosed Parkinson’s disease (PD); to compare patients with impaired cognition to patients with intact cognition; and to compare to matched healthy controls.

Reference

Title

Study design

(Farnikova

Prodromal non-motor symptoms of Parkinson's disease, long-term ineffective non-dopaminergic treatment

Case series

and

and subsequent response to dopaminergic medication: A retrospective study.

Kanovsky,

Aim

2009)

In our study we reviewed the prevalence of non motor symptoms that appeared the most often as musculoskeletal problems.

Reference

Title

Study design

63



(Fernandez-

Disorders affecting the emotional sphere and impulse control in Parkinson's disease

Narrative review

Prieto et al.,

Aim

2010)

Not specified

Reference

Title

Study design

(Ferrer, 2011)

Neuropathology and neurochemistry of non motor symptoms in Parkinson's disease.

Narrative review

Aim Not specified

Reference

Title

Study design

(Ferrer et al.,

Neuropathology of sporadic Parkinson disease before the appearance of parkinsonism: Preclinical Parkinson

Narrative review

2011)

disease. Aim This review presents cardinal observations at very early stages of PD and provides personal experience based on the study of a consecutive series of brains with PD-related pathology and without parkinsonism, mainly cases categorized as stages 2-3 of Braak. Alterations in the substantia nigra, striatum and frontal cortex in pPD are here revised in detail.

Reference

Title

Study design

(Foltynie et

The cognitive ability of an incident cohort of Parkinson's patients in the UK.


al., 2004a)

Aim To identify a population-representative cohort of newly diagnosed patients with parkinsonism and Parkinson’s disease in the UK over a 2-year period.

Reference

Title

Study design

(Foster, 2010)

Executive dysfunction and instrumental activities of daily living performance in Parkinson's disease without


dementia Aim

64



We are conducting a study to determine the relationship between executive dysfunction and instrumental activities of daily living performance in PD.

Reference

Title

Study design

(Gilbert et al.,

Study of Verbal Working Memory in Patients With Parkinson's Disease.


2005)

Aim The authors examined the nature of the working memory deficit in persons with Parkinson’s disease (PD).

Reference

Title

Study design

(Goldman and

Mild cognitive impairment in Parkinson's disease.

Not reported (probably a narrative review)

Litvan, 2011)

Aim Not specified.

Reference

Title

Study design

(Goldman et

Cognitive and motor functioning in Parkinson disease: subjects with and without questionable dementia.


al., 1998)

Aim To compare cognitive and motor functioning in well-characterized subjects with PD without overt dementia with healthy elderly control subjects.

Reference

Title

Study design

(Gutmann,

The effect of frontal lobe function on proverb interpretation in


2009)

Parkinson's disease Aim The purpose of this study was to examine the influence of frontal lobe function on higher-level language function in the non-demented PD (NDPD) population

Reference

Title

Study design

65



(Hasegawa,

Does Early Detection of Non-motor Symptoms Facilitate Early Treatment of Parkinson's Disease?

2012)

[Japanese].

Narrative review

Aim To review of special references regarding the natural history of PD

Reference

Title

Study design

(Herrera et

Emotion recognition impairment in Parkinson's disease patients without dementia.


al., 2011)

Aim The aim of this study is to assess the presence of emotion recognition deficits in a sample of PD patients with normal cognitive abilities, evaluated with several cognitive tasks widely used to detect cognitive impairment in this patient group.

Reference

Title

Study design

(Imamura et

Executive dysfunction in non-demented Parkinson's disease patients with hallucinations.


al., 2008)

Aim We investigated executive function in Parkinson’s disease (PD) patients, and focused on executive dysfunction in PD with hallucinations, but without dementia.

Reference

Title

Study design

(Ivory et al.,

Verbal memory in non-demented patients with idiopathic Parkinson's disease.


1999)

Aim This study assessed the verbal memory functions of 20 patients with idiopathic Parkinson’s Disease (PD) without any clinical evidence of dementia and 20 Medical Control (MC) patients with similar levels of physical disability.

Reference

Title

Study design

(Janvin et al.,

Neuropsychological profile of patients with Parkinson's disease without dementia.


2003)

Aim

66



In order to describe the neuropsychological profile of PD patients without dementia, a sample of 103 PD patients (mean age 68.9 yrs) was compared with a control group consisting of 38 healthy elderly subjects.

Reference

Title

Study design

(Janvin et al.,

Cognitive Predictors of Dementia in Parkinson's Disease: A Community-Based, 4-Year Longitudinal Study.


2005)

Aim The objective of this study was to determine whether cognitive deficits in non demented PD patients predicted the development of dementia 4 years later.

Reference

Title

Study design

(Jarcho et al.,

Pain, affective symptoms, and cognitive deficits in patients with cerebral dopamine dysfunction.

Narrative review

2012)

Aim The present review focuses on this relationship, and discusses clinical and potential therapeutic implications for both patients with dopamine-related disorders and those with chronic pain syndromes.

Reference

Title

Study design

(Jellinger,

Heterogenous mechanisms of mild cognitive impairment in Parkinson's disease.

Narrative review

2012)

Aim Not specified

Reference

Title

Study design

(Jellinger,

Mild cognitive impairment in Parkinsons disease: A critical update

Evaluation of a multicenter pooled analysis

2011)

Aim The author comments on this clinical study of a well-characterized multicenter cohort showing that PD-MCI was associated with older age at disease onset, male gender, depression, more severe motor symptoms and advanced disease stage.

Reference

Title

Study design

(Johnson and

Longitudinal changes in cognition in Parkinson's disease with and without dementia.


67


Galvin, 2011)


Aim We compared cross-sectional models of cognition in PD (both with and without dementia), Alzheimer’s disease (AD), and non demented aging and followed the participants over time.

Reference

Title

Study design

(Kandiah et

Cognitive decline in early Parkinson's disease.


al., 2009)

Aim We studied the longitudinal trend of mini-mental state examination (MMSE) change and baseline factors predictive for MMSE decline.

Reference

Title

Study design

(Kawamura

Emotional impairment in Parkinson's disease.

Narrative review

and

Aim

Kobayakawa,

Not specified.

2009)

Reference

Title

Study design

(Kierzynka et

Educational level and cognitive impairment in patients with Parkinson disease.

Case-control study

al., 2011)

Aim The aim of this study was to examine the relationship between the level of education and cognitive performance in non-demented patients with PD

Reference

Title

Study design

(Kim et al.,

Cognitive Impairment in Parkinson's Disease without Dementia: Subtypes and Influences of Age.


2009)

Aim The aim of this study was to determine the frequency of mild cognitive impairment (MCI) of Parkinson’s disease (PDMCI) and its subtypes in non demented PD patients. We also evaluated the influence of age on the pattern of subtypes of PDMCI.

68



Reference

Title

Study design

(Klepac et al.,

Is quality of life in non-demented Parkinson's disease patients related to cognitive performance?


2008)

Aim We aimed to explore the relationship between cognitive performance and Hr-QoL in PD without dementia

Reference

Title

Study design

(Klepac et al.,

Health-related quality of life in non-demented Parkinson's disease patients with a history of depression


2009)

before the onset of ypical motor symptoms Aim To investigate contributions of depressive difficulties that existed before the onset of typical motor symptoms on Hr-QoL.

Reference

Title

Study design

(Koerts et al.,

Cognitive dysfunction in non-demented Parkinson's disease patients: Controlled and automatic behavior

Narrative review

2009)

Aim The evidence with regard to impaired automatic and controlled information processing in non-demented patients with Parkinson's disease (PD) is critically discussed.

Reference

Title

Study design

(Kulisevsky,

Cognitive dysfunction/dementia

Narrative review

2009)

Aim From the diagnosis of Parkinsons disease (PD), it can be associated with relatively subtle cognitive impairment (CI) even in the absence of clinically apparent cognitive decline

Reference

Title

Study design

(Kulisevsky,

Progresssion of cognitive dysfunction in Parkinson's disease

Narrative review

2010)

Aim

69



a) to illustrate that the appearance of PDD is characterized by the addition of deficits on tasks with a more temporal and parietal lobe basis - posterior cortical-upon the predominant and progressive fronto-striatal impairment typical of PD; b) that the progression from normal cognition to PDD might be preceded by an intermediate state called ;Mild Cognitive Impairment; c) that in addition of mild deficits in executive and visuospatial abilities, poor attentional function;retrival; type of memory impairment and reduced verbal fluency, PD-MCI might be differentiated by failure in performance of tests indicative of posterior cortical function, such as naming and copying figures; d) that the progression of dementia that typically affect PDD patients - rather than by impairment of motor function-is accompanied by a cohort of other non-motor signs and symptoms such as apathy, psychotic phenomena, excessive daytime sleepiness, and fluctuating impairment in attention, evidencing the progression of the underlying pathology; and e) that certain phenotypes/genotypes might render patients more susceptible to develop CI and dementia. Reference

Title

Study design

(Kummer et

Depression impairs executive functioning in Parkinson disease patients with low educational level.


al., 2009)

Aim To assess overall cognitive performance and executive functioning of nondemented Parkinson disease (PD) patients, and the influence of variables such as depression and education on cognition

Reference

Title

Study design

(Lau et al.,

Significance of subjective memory complaints in non-demented patients with Parkinson's disease


2010)

Aim To compare the motor and cognitive function scores in non-demented patients with Parkinsons disease (PD) with and without subjective memory complaints (SMC).

Reference

Title

Study design

(Lees and

Cognitive deficits in the early stages of Parkinson's disease


Smith, 1983)

Aim Neuropsychological tests known to reveal abnormalities in patients with frontal lobe damage were used to

70



explore cognitive function in 30 mildly disabled, right-handed patients with idiopathic Parkinson's disease.

Reference

Title

Study design

(Leroi et al.,

Behavioural disorders, disability and quality of life in Parkinson's disease


2011)

Aim To examine the effects of apathy and impulse controls disorders on disability and health-related quality of life.

Reference

Title

Study design

(Li, 2009)

Visual related cognitive assessments in Parkinson disease and MCI patients


Aim To assess the visual space cognitive function in the patients with Parkinson disease (PD) and mild cognitive impairment (MCI).

Reference

Title

Study design

(Lowit et al.,

Cognitive Impairment in Parkinson's Disease: Is it a Unified Phenomenon?


2005)

Aim The current study set out to investigate how performance on tasks requiring set-shifting and dual tasking related to each other, as well as overall measures of cognition gained across a variety of tasks.

Reference

Title

Study design

(Luo et al.,

Cognitive deterioration rates in patients with Parkinson's disease from northeastern China

cross-sectional study

2010)

Aim In the present study, we sought to define and compare the cognitive profiles and clinical features of PD patients with slow or rapid cognitive deterioration rates, and then to identify the PD risk factors associated with rapid CDR.

Reference

Title

Study design

(Maranon et

[Neuropsychological impairment in Parkinson's disease without dementia].


al., 2011)

Aim

71



Cognitive dysfunction in Parkinsons Disease (PD) has been consistently reported, but little is known about cognitive impairment in PD patients without dementia, and its association with clinical characteristics, neuropsychiatric disturbance and functional activities. Reference

Title

Study design

(Marinelli et

Increased reaction time predicts visual learning deficits in Parkinson's disease


al., 2010)

Aim To investigate whether indexes of motor performance are correlated to explicit learning of visual or motor sequences in early stage Parkinsons disease (PD).

Reference

Title

Study design

(McKinlay et

Characteristics of executive function impairment in Parkinson's disease patients without dementia.


al., 2010)

Aim The goal of this study was to provide a comprehensive assessment of cognitive characteristics in patients with PD without dementia and to assess how any such deficits affected other areas of cognitive functioning.

Reference

Title

Study design

(McKinlay,

A quarter of people with Parkinson's disease without dementia have mild cognitive impairment

Not available

2011)

Aim No abstract

Reference

Title

Study design

(McKinlay and

Characteristic of cognitive decline in Parkinson's disease: a 1-year follow-up


Grace, 2011)

Aim The aim of this study was to track the evolution of cognitive decline in Parkinsons disease (PD) patients 1 year after baseline testing.

Reference

Title

Study design

72



(Monchi,

Cognitive deficits in Parkinson's disease: Variability, evolution, and effect of dopaminergic mediation

2012)

Aim

Narrative review

In this presentation we will review the current knowledge on the neural origins of the cognitive deficits in PD, focusing on neuroimaging studies. Reference

Title

Study design

(Monchi et al.,

Neuroimaging studies of different cognitive profiles in Parkinson's disease.

Narrative review

2012)

Aim Here, we will review studies involving anatomical and functional neuroimaging, and neuropsychological evaluation that have attempted to address these issues (nature and the neural origins of cognitive dysfunction in PD). Recommendations for future work will also be discussed.

Reference

Title

Study design

(Monetta et

Irony comprehension and theory of mind deficits in patients with Parkinson's disease.


al., 2009)

Aim In the present study, a group of eleven non-demented PD patients and eleven healthy control (HC) participants were tested on their ability to interpret communicative intentions underlying verbal irony and lies, as well as on their ability to infer firstand second-order mental states (i.e., theory of mind).

Reference

Title

Study design

(Muslimovic et

Motor procedural learning in Parkinson's disease.


al., 2007a)

Aim The present study sought to examine the effects of PD on procedural learning and to determine whether impaired procedural learning affects functional status.

Reference

Title

Study design

(Naismith and

“DASH”; symptoms in patients with Parkinson's disease: red flags for early cognitive decline.


Lewis, 2011)

Aim

73



Therefore, identifying appropriate screening methods for such features (neuropsychiatric features), and their association with early cognitive dysfunction, may help to inform early intervention approaches.

Reference

Title

Study design

(Pagni et al.,

Mild cognitive impairment and cognitive-motor relationships in newly diagnosed drug-naive Parkinson's


2012)

disease patients. Aim 1) to establish the prevalence of Mild Cognitive Impairment (MCI) in newly diagnosed drug-naive patients with Parkinsons disease adopting preliminary research criteria and 2) to investigate the relation between cognitive performances, MCI and motor dysfunction.

Reference

Title

Study design

(Oh et al.,

Autonomic and cognitive dysfunction in Parkinson's disease


2011)

Aim To evaluate the relationship between the stages of PD and autonomic dysfunction, and to find an association between the autonomic dysfunction and cognitive impairment in PD

Reference

Title

Study design

(Pagni et al.,

Event-based prospective memory in newly diagnosed, drug-naive Parkinson's disease patients.


2011)

Aim The present study investigated memory for intention in individuals with Parkinsons disease (PD) who were newly diagnosed and not yet treated to avoid the effect of therapy as a potential confounding variable.

Reference

Title

Study design

(Pagonabarra

Controlled study of decision-making and cognitive impairment in Parkinson's disease


ga et al.,

Aim

2007)

Our objective was to further characterize the relationship between limbic and cognitive dysfunction in a representative sample of nondemented PD patients without antecedents of ICD, as assessed by a risktaking test of decision-making and a comprehensive neuropsychological battery.

74



Reference

Title

Study design

(Pai and

Education and cognitive decline in parkinson's disease: A study of 102 patients


Chan, 2001)

Aim To understand the correlation between low education level (EL) and the cognitive impairment in Parkinsons disease (PD). Patients and methods.

Reference

Title

Study design

(Papapetropou

Non-motor comorbidities in patients with Parkinson's disease: A US claims database analysis

Retrospective cohort study

los et al.,

Aim

2009)

To conduct a cohort study in a large population using insurance claims to examine the rates of NMC in PD patients, and the relative rates of these comorbidities in an age-and-gender matched sample of individuals free from PD.

Reference

Title

Study design

(Paulig, 2006)

Cognitive deficits in idiopathic Parkinson’s disease.

Narrative review

Aim (Not specified) Cognitive deficits are highly prevalent in parkinsons disease.

Reference

Title

Study design

(Petrova et

Specific influence of depression on the early stages of cognitive impairment and dementia in Parkinson’s


al., 2009)

disease Aim To determine the influence of depression on the early stages of cognitive impairment and dementia in PD.

Reference

Title

Study design

(Petrova et

Cognitive differences between the earliest stages of cognitive impairment and dementia in Parkinson's


al., 2010b)

disease Aim

75



To determine the specific differences in the cognitive profile between Parkinson's disease patients with mild cognitive impairment (PD-MCI) and very mild dementia (vmPDD) in order to find the earliest neuropsychological markers for the development of PDD. Reference

Title

Study design

(Petrova et

Relationship between apathy and cognitive deficits in Parkinson's disease patients with mild cognitive


al., 2010a)

impairment Aim To investigate the relationship between apathy and cognitive deficits in PD with mild cognitive impairment (MCI).

Reference

Title

Study design

(Pfeiffer et al.,

Mild cognitive impairment is common in early-stage non- demented Parkinson's disease patients


2011)

Aim 1: to characterize the cognitive profile in early PD patients without dementia, depression or psychiatric disturbances. 2: to find features distinguishing patients with cognitive deficits in order to find candidates with a risk profile for MCI

Reference

Title

Study design

(Poewe, 2008)

Non-motor symptoms in Parkinson’s disease.

Narrative review

Aim (Not specified) Although still considered a paradigmatic movement disorder, Parkinsons disease (PD) is associated with a broad spectrum of non-motor symptoms.

Reference

Title

Study design

(Poletti et al.,

Mild cognitive impairment and cognitive,reserve in Parkinson's disease.

Narrative review

2011)

Aim The objective of this paper is to provide an up-to-date, comprehensive review of two undecided issues about cognitive impairment in PD patients without dementia: the concept of Mild Cognitive Impairment (MCI) and

76



the concept of Cognitive Reserve (CR).

Reference

Title

Study design

(Poliakoff and

Everyday cognitive failures and memory problems in Parkinson's patients without dementia.


Smith-Spark,

Aim

2008)

There is growing evidence that Parkinsons disease patients without dementia exhibit cognitive deficits in some executive, memory and selective attention tasks. However, the impact of these deficits on their everyday cognitive functioning remains largely unknown. This issue was explored using self-report questionnaires.

Reference

Title

Study design

(Postuma et

Identifying prodromal Parkinson's disease: Pre-Motor disorders in Parkinson's disease

Narrative review

al., 2012b)

Aim Overview: Many of these efforts center around the identification of clinical non-motor symptoms and signs of disease

Reference

Title

Study design

(Prats et al.,

Controversial mild cognitive impairment criteria in Parkinson's disease


2011)

Aim Describe the frequency of mild cognitive impairment, (MCI) in a sample of patients with Parkinsons disease, (PDD) applying the different classification criteria used in the scientific literature.

Reference

Title

Study design

(Roca et al.,

Impairments in social cognition in early medicated and unmedicated Parkinson disease.


2010)

Aim Theory of mind (ToM) refers to the ability to infer others; mental states, including intentions and feelings, and is considered to be a critical part of social cognition. Earlier studies in individuals with Parkinson disease (PD) have shown ToM deficits in the more advanced stages of the disease.There is currently no

77



evidence of social cognition deficits in patients in the early stages of PD.

Reference

Title

Study design

(Rosenthal et

Association between cognition and function in patients with Parkinson disease with and without dementia


al., 2010a)

Aim (1) to determine the functional significance of cognitive deficits in nondemented patients with PD and (2) to assess the sensitivity of two measures of global cognitive abilities to identify individuals with impaired ADL function.

Reference

Title

Study design

(Sahakian et

A comparative study of visuospatial memory and learning in Alzheimer-type dementia and Parkinson's

Crossectional

al., 1988)

disease. Aim Groups of patients with dementia of Alzheimer type (DAT) and idiopathic Parkinsons disease, together with age and IQ-matched normal controls were compared on several computerized tests of visuospatial memory and learning.

Reference

Title

Study design

(Schiehser et

Predictors of health status in nondepressed and nondemented individuals with Parkinson's disease.

Crossectional

al., 2009)

Aim Recent studies have shown that self-perceived health status (HS) in Parkinsons disease (PD) is associated with motor, cognitive, or mood symptoms, with the greatest association typically occurring with mood. The purpose of this study was to determine if these associations are present in nondepressed and nondemented individuals with PD by using sensitive neuropsychological measures and statistically derived factors from mood and motor scales.

Reference

Title

Study design

(Schneider et

Predictors of cognitive outcomes in early Parkinson disease patients: The National Institutes of Health


al., 2010)

Exploratory Trials in Parkinson Disease (NET-PD) experience

78



Aim The current analysis of the NET-PD cohort (i.e., untreated patients) was undertaken to: 1) assess which (if any) baseline demographic parameters correlate with baseline cognitive measures and any potential change in cognitive measures over the 12-18 months evaluation period; 2) assess the extent to which cognitive measures employed (i.e., Repeatable Battery for the Assessment of Neuropsychological Status (RBANS), Frontal Assessment Battery (FAB) and Letter-Number Sequencing) are sensitive to change over time; 3) examine whether initiation of symptomatic therapy is associated with change in cognitive status. Reference

Title

Study design

(Seichepine et

Self-reported problems on visual activities of daily living in non-demented Parkinson's disease

Cross-sectional

al., 2009)

Aim Visual perception is known to be deficient in PD and deficits in this area may significantly interfere with everyday tasks. We examined this possibility using the Visual Activities Questionnaire (VAQ), a self-report measure that indicates the frequency of problems encountered during visual activities of daily living (ADLs).

Reference

Title

Study design

(Signorini and

Action fluency in Parkinson's disease: a follow-up study


Volpato,

Aim

2006)

The impairment in action fluency task present in Parkinsons disease (PD) patients has been previously interpreted as an indicator of conversion from PD to PD with dementia or as a grammatical deficit for verbs and ascribed to a frontostriatal loop pathophysiology. In the present study, 20 patients with PD without dementia were longitudinally tested with overall cognitive decline scales and semantic, letter, and action fluency tasks in a 24-month follow-up study.

Reference

Title

Study design

(Sinforiani et

Cognitive rehabilitation in Parkinson's disease


al., 2004)

Aim A rehabilitation program of 6 weeks, including both motor and cognitive training, was applied to 20 patients affected by Parkinsons disease (PD) in the early stages, presenting with mild cognitive deficits, but no dementia

79



Reference

Title

Study design

(Sollinger et

Mild cognitive impairment in Parkinson's disease: subtypes and motor characteristics

a retrospective record review =

al., 2010)

Aim

crossectional design

The aims of this project were to determine the risk factors for and clinical characteristics of mild cognitive impairment (MCI) in Parkinsons disease (PD).

Reference

Title

Study design

(Song et al.,

Early neuropsychological detection and the characteristics of Parkinson's disease associated with mild

Cross-sectional design

2008)

dementia Aim Therefore, we investigated the characteristics of the cognitive impairments in mild PDD

Reference

Title

Study design

(Stavitsky et

The impact of sleep quality on cognitive functioning in Parkinson's disease


al., 2012)

Aim We examined the association between sleep quality and cognition in PD. In 35 non-demented individuals with PD and 18 normal control adults (NC), sleep was measured using 24-hr wrist actigraphy over 7 days.

Reference

Title

Study design

(Stocchi,

Improving patient well-being in Parkinson's disease - Impact on treatment choices

Narrative review

2009)

Aim A broader definition of patient well-being in early PD should be considered, which takes into account efficacy towards motor and non-motor symptoms, quality of life, effect on modifying disease progression, drug tolerability, and simplicity of administration.

Reference

Title

Study design

(Taylor et al.,

Poor attentional function predicts cognitive decline in patients with non-demented Parkinson's disease

Patiëntenseries

2008)

independent of motor phenotype Aim

80



People with PD display attentional deficits; however, it is not clear whether attentional deficits in patients with non-demented PD are associated with (i) PIGD phenotype and/or (ii) subsequent cognitive decline.

Reference

Title

(Tsuchiya et

Impaired novelty detection and frontal lobe dysfunction in Parkinson's disease

al., 2000)

Aim

Study design

We tested the hypothesis that the neural network involved in novelty detection may be impaired in PD patients by studying event-related brain potentials to target and novel stimuli and their correlation to performance in neuropsychological tests in non-demented PD patients. Reference

Title

Study design

(Uc et al.,

Visual dysfunction in Parkinson disease without dementia


2005)

Aim To determine the profiles of visual dysfunction and their relationship to motor and cognitive dysfunction and to disability in mild to moderate Parkinson disease (PD) without dementia.

Reference

Title

Study design

(Uc et al.,

Incidence of and risk factors for cognitive impairment in an early Parkinson disease clinical trial cohort.


2009a)

Aim To investigate the incidence of and risk factors for cognitive impairment in a large, well-defined clinical trial cohort of patients with early Parkinson disease (PD).

Reference

Title

Study design

(Whitehead et

Cognitive profile and Mild Cognitive Impairment (MCI) in Parkinson's disease: Baseline data from the

Cohortonderzoek

al., 2009)

PROMS-PD cohort Aim The presence of Mild Cognitive Impairment (MCI) is being increasingly acknowledged in Parkinsons Disease (PD). Baseline data from a large, longitudinal cohort study (PROMS-PD), was used to assess presence of cognitive impairment in a well-characterised population

81



Reference

Title

Study design

(Whittington

Recognition memory impairment in Parkinson's disease: Power and meta-analyses

Overige: meta-analyse

et al., 2000b)

Aim Both a power analysis and a meta-analysis were conducted to help clarify the degree of recognition memory deficit associated with PD.

Reference

Title

Study design

(Whittington

Memory Deficits in Parkinson's Disease.


et al., 2006)

Aim The purpose of this study was to investigate deficits in recognition, recall, and prospective memory among Parkinsons disease (PD) patients, and to ascertain whether task difficulty and disease severity moderate these deficits.

Reference

Title

Study design

(Wielinski et

Cognitive rehabilitation in Parkinson's disease: Restorative rehabilitation of attention

Cross-sectioneel onderzoek

al., 2011)

Aim To assess the effectiveness of restorative cognitive rehabilitation in patients with Parkinson s disease, (PD) without dementia who experience mild-to-moderate cognitive difficulties that can be attributed, at least in part, to impairment in attention.

Reference

Title

Study design

(Williams-

Catechol O-methyltransferase Val158Met genotype influences frontoparietal activity during planning in


Gray et al.,

patients with Parkinson's disease

2007b)

Aim The main objective of this study was to investigate the underlying neural basis of this genotype-phenotype effect in PD using functional magnetic resonance imaging.

Onderzoeksthema 2. Diagnostisch onderzoek (n=5)

82



Reference

Title

Study design

(Bugalho and

Brief cognitive assessment in the early stages of Parkinson disease


Vale, 2011)

Aim Our main objective was to study the validity of brief cognitive tests, the Frontal Assessment Battery (FAB) and Mini-Mental State Examination (MMSE), as cognitive screening tools for detecting global and executive cognitive deficits in early stages of PD, as compared to a healthy control population.

Reference

Title

Study design

(Domellof et

The relation between cognition and motor dysfunction in drug-naive newly diagnosed patients with


al., 2011)

Parkinson's disease. Aim The aim of the present study was to investigate the association between motor signs and cognitive performance in the early stages of Parkinson’s disease before the intake of dopaminergic medication.

Reference

Title

Study design

(Kane et al.,

Functional capacity in parkinson's disease: The value added of assessing cognition


2011)

Aim To assess the independent contribution of cognition to the functional capacity of patients with Parkinson’s disease (PD)

Reference

Title

Study design

(Leverenz et

Cerebrospinal fluid biomarkers and cognitive performance in non-demented patients with Parkinson's


al., 2011)

disease Aim We tested the hypothesis that levels of CSF biomarkers associated with dementia and cognitive impairment are correlated with cognitive performance in non-demented Parkinson's disease (PD) patients.

Reference

Title

Study design

(Stoffers et

Deficits on Corsi's block-tapping task in early stage Parkinson's disease


83


al., 2003)


Aim We examined sequential visuo-spatial memory span by means of an adaptation of the Corsi Block-Tapping

Onderzoeksthema 3: Effectiviteit (en veiligheid) van therapieën (n=16) Reference

Title

Study design

(Barone et al.,

Study design of MOTION: A 24-week, double-blind, placebo-controlled study of the efficacy and safety of

Randomised Clinical Trial

2010)

safinamide in early Parkinson's disease - Ongoing clinical trial. Aim To evaluate the efficacy and safety of safinamide as add-on to stable DA therapy in patients with earlystage PD.

Reference

Title

Study design

(Bhidayasiri,

Therapeutic strategies for non-motor symptoms in early Parkinson's disease.

Narrative review

2012)

Aim Not stated

Reference

Title

Study design

(Bhidayasiri

Therapeutic strategies for nonmotor symptoms in early Parkinson's disease: The case for a higher priority

Narrative review

and Truong,

and stronger evidence. [References].

2012)

Aim This article presents the case for prioritizing well-designed, controlled clinical trials of therapeutic interventions focusing on non-motor symptoms in early PD patients.

Reference

Title

Study design

84



(Biglan et al.,

Rasagiline improves quality of life in patients with early Parkinson's disease.

2006)

Aim

Randomized clinical trial

The objective of this study was to determine the effects of rasagiline as monotherapy on quality of life (QOL) in patients with early Parkinson’s disease (PD).

Reference

Title

Study design

(Domellof et

Cognitive training: An alternative rehabilitation program in Parkinson's disease, a pilot study

Case series

al., )

Aim The aim of the present pilot study is to investigate if training on updating will lead to better cognitive performance and to evaluate the effect in relation to dopamine function in individuals with newly diagnosed PD.

Reference

Title

Study design

(Duits et al.,

Neuropsychological treatment in patients with Parkinson’s disease.

Narrative review

2011)

Aim The focus of this presentation is on neuropsychological treatment, which includes the treatment of cognitive, emotional and psychosocial consequences. First, an overview of the literature will be given. Second, a Dutch program to treat deficits in executive skills will be introduced.

Reference

Title

Study design

(Grace et al.,

A double-blind comparison of galantamine hydrobromide ER and placebo in Parkinson disease.


2009)

Aim To study the efficacy and safety of galantamine hydrobromide ER for the enhancement of cognition in nondemented Parkinson’s patients (PD).

Reference

Title

Study design

(Hanagasi et

The effects of rasagiline on cognitive deficits in Parkinson's disease patients without dementia: A


al., 2011)

randomized, double-blind, placebo-controlled, multi-center study Aim

85



To assess the effects of rasagiline (1 mg/day) on cognitive deficits in cognitively impaired, non-demented patients with PD.

Reference

Title

Study design

(Laudate et

Bingo! Externally supported performance intervention for deficient visual search in normal aging,

Controlled clinical trial

al., 2012)

Parkinson's disease, and Alzheimer's disease. Aim It was investigated if performance of a complex, familiar visual search task (the game of bingo) could be enhanced in groups with suboptimal vision by providing external support through manipulation of task stimuli.

Reference

Title

Study design

(Linazasoro et

Efficacy and safety of donepezil in the treatment of executive dysfunction in Parkinson disease: a pilot

Case series

al., 2005)

study. Aim The aim of this pilot study was to determine the efficacy and safety of donepezil in the treatment of 10 patients with PD and dysexecutive alterations without dementia.

Reference

Title

Study design

(Marini et al.,

Deficit of short-term memory in newly diagnosed untreated parkinsonian patients: reversal after L-dopa

Case series

2003)

therapy. Aim We assessed the effect of pathology and L-dopa therapy on attention, working memory, and executive functions, in newly diagnosed Parkinsons disease patients.

Reference

Title

Study design

(Miah et al.,

Early-stage cognitive impairment in Parkinson's disease and the influence of dopamine replacement


2012)

therapy. Aim

86



The aim of this study was to establish the cognitive profile of newly diagnosed untreated (de novo) patients with Parkinsons disease (PD) and more advanced, treated patients, and to determine the effects of dopamine (DA) replacement therapy. Reference

Title

Study design

(Modugno,

Long-term program of social theatre for the management of motor and motor symptoms of Parkinson’s

RCT

2010)

disease Aim We hypothesized that theatre could be an efficient approach, because it requires patients to develop social and emotional strategies enabling them to work in a group and to impersonate characters. We assessed whether and how what is experienced on the set might improve the management of everyday life situations, and thus alleviate some of the negative consequences of the disease

Reference

Title

Study design

(Mollion et al.,

Dissociable effects of dopaminergic therapy on spatial versus non-spatial working memory in Parkinson’s

Prospective cohort study (“CCT”)

2003)

disease Aim The aim of this study was therefore to investigate cognitive and motor performance in PD patients in two conditional associative learning tasks requiring either spatial or non-spatial visual working memory. The subject had to point to visual targets according to the visual characteristics of memorised visual cues (colour, position and form).

Reference

Title

Study design

(Poewe and

Rasagiline 1 mg/day provides benefits in the progression of non-motor symptoms in patients with early

Not reported.

Hauser, 2009)

Parkinson’s disease Aim No abstract (conference proceeding)

Reference

Title

Study design

87



(Scholtissen

Effects of acute tryptophan depletion on cognition, memory and motor performance in Parkinson's disease

et al., 2006)

Aim

RCT

To study the influence of serotonin on cognition, memory and motor performance in PD.

Onderzoeksthema 4: Kwaliteit van leven en invloed op relatie (n=5) Reference

Title

Study design

(Biglan et al.,

Rasagiline improves quality of life in patients with early Parkinson's disease.


2006)

Aim The objective of this study was to determine the effects of rasagiline as monotherapy on quality of life (QOL) in patients with early Parkinson’s disease (PD).

Reference

Title

Study design

(Eun et al.,

Dementia, non motor symptoms and health-related quality of life in patients with Parkinson's disease


2012)

Aim In this study, non motor symptoms and their impact on health-related quality of life was evaluated in patients with PD with and without dementia.

Reference

Title

Study design

(Klepac et al.,

Is quality of life in non-demented Parkinson's disease patients related to cognitive performance?


2008)

Aim We aimed to explore the relationship between cognitive performance and Hr-QoL in PD without dementia

Reference

Title

Study design

(Klepac et al.,

Health-related quality of life in non-demented Parkinson's disease patients with a history of depression


88


2009)


before the onset of typical motor symptoms Aim To investigate contributions of depressive difficulties that existed before the onset of typical motor symptoms on Hr-QoL.

Reference

Title

Study design

(Muslimovic et

Determinants of disability and quality of life in mild to moderate Parkinson disease


al., 2008)

Aim To identify factors that independently contribute to disability and quality of life (QoL) in patients with mild to moderate Parkinson disease (PD)

89



Bijlage 4. Overzicht lopend onderzoek Tabel 1. Protocollen gevonden in prospectieve trialregisters van lopende (of nog niet gepubliceerde) onderzoeken (n=13) Contactpersoon

Trialregister /

Titel

Loopduur trial

Doel

Interventie

Instituut

registratienummer Boehringer

Clinicaltrials.gov

A Randomized,

November 2006 -

Primary objective: to

Drug: Pramipexole

Boehringer Ingelheim

Ingelheim

NCT00402233

Double-blind, Active

September 2008

assess the efficacy of

Drug: Placebo

Pharmaceuticals

Drug: NS 2330

Boehringer Ingelheim

(Pramipexole 0.5 mg

pramipexole given two

Tid) and Placebo

times daily compared to

Controlled, Study of

placebo.

Pramipexole Given 0.5 mg and 0.75 mg Bid Over 12-week Treatment in Early PD Patients Boehringer

Clinicaltrials.gov

A Fourteen-Week

June 2003 -

To demonstrate efficacy

Ingelheim

NCT00148486

Placebo-Controlled

September 2005

and dose-response of

Study Coordinator

Dose-Response

NS 2330 versus placebo

Efficacy and Safety

in patients with early

Study of NS 2330 in

Parkinson's Disease in

Early Parkinson's

14 weeks of treatment,

Disease Patients

and to investigate the

(Study for Proof of

safety and tolerability

Concept in Early

of NS 2330 in these

Parkinson's Disease

patients.

Pharmaceuticals

of a Triple Reuptake Inhibitor, NS 2330 / SCEPTRE)

90


Contactpersoon


Trialregister /

Titel

Loopduur trial

Doel

Interventie

Instituut

Clinicaltrials.gov;

A Randomized,

September 2005 -

The purpose of this

Drug: Lingzhi

Xuanwu Hospital,

NCT00224263

Double-Blind,

February 2008

study is to determine

(Ganoderma)

Beijing

registratienummer Piu Chan, MD, PhD

Placebo-Controlled,

whether Lingzhi

Dose-Finding Study

(Ganoderma), a widely

to Assess the Efficacy

used traditional Chinese

and Safety of Lingzhi

Medicine is effective

in Patients With Early

and safe in the

Parkinson's Disease

treatment of

Receiving Stable L-

Parkinson's disease

dopa/DCI

when combined use with L-dopa.

Azhar Choudhry,

Clinicaltrials.gov;

Double-blind, Placebo

November 2009 -

To assess the efficacy

Drug: Rasagiline

Teva Pharmaceutical

M.D.

NCT01049984

Controlled,

November 2012

of rasagiline 1 mg as a

Drug: Placebo

Industries

Randomized,

first add on treatment

Multicenter Study to

to dopamine agonist

Assess the Safety and

therapy in early PD

Clinical Benefit of

patients.

Rasagiline as an Add on Therapy to Stable Dose of Dopamine Agonists in the Treatment of Early Parkinson's Disease M. Ed, A.M.

Clinicaltrials.gov;

“A Randomized

July 2012 – June

This RCT evaluates the

Behavioral:

Virgnia

Perseghin

NCT01646333

Controlled Trial of

2015

benefits of memory and

Supportive Therapy

Commonwealth

problem solving

8 weekly 1 hour

University

Neurocognitive and

91


Contactpersoon


Trialregister /

Titel

Loopduur trial

Doel

Interventie

Supportive Therapy

training compared to

sessions of non-

Interventions for

supportive therapy in

directive supportive

Individuals With

individuals with

therapy.

Parkinson's Disease”

Parkinson's Disease

Behavioral: Memory

with Mild Cognitive

and Problem-

Impairment and their

Solving

support persons.

Intervention

Instituut

registratienummer PhD. S.K. Lageman

8 weekly 1 hour sessions of memory compensation and problem-solving strategies Prof. M. Fenech

Kim

Australian New Zealand

Nutrigenomic risk

This study will take

Therefore, it is

Using cytokinesis

Commonwealth

Trial Register;

profiles for Mild

place for 2 years.

important to identify

block micronucleus

Scientific and

ACTRN12610000090011

Cognitive

potential genome

cytome assay to

Industrial Research

Impairment,

damage biomarkers

identify cell genome

Organisation

Alzheimer's disease

and micronutrients

damage biomarkers

and Parkinson's

associated with these

for mild cognitive

disease

diseases that may aid

impairment,

in the design of

Alzheimer's

potential preventative

disease, and

measures.


Clinicaltrials.gov;

Effect of Pramipexole

February 2012 - June

Evaluate the

Drug: pramipexole

NCT01673724

and Bromocriptine on

2013

Improvement of

Drug:

Nonmotor Symptoms

Nonmotor symptom

Bromocriptine

of Early Parkinson's

scale (NMSS) between

Disease: Multicenter,

Pramipexole and

Sandoz Korea

92


Contactpersoon


Trialregister /

Titel

Loopduur trial

Doel

Interventie

Instituut

The primary objective

Drug: nicotine

University of Vermont

transdermal patch

registratienummer Open-label, Parallel,

Bromocriptine for early

Randomized Study

Parkinson's disease during 24-week treatment

MD. M. Lew

Clinicaltrials.gov;

“Disease-modifying

NCT01560754

Potential of

of this study is to

Transdermal NICotine

demonstrate that

in Early Parkinson's

transdermal nicotine

Disease (NIC-PD)”

treatment retards

May 2012 – Jan 2015

disease progression as measured by change in total Unified Parkinson's Disease Rating Scale (UPDRS)(part I, II, III)score between baseline and after 52 weeks of study treatment plus two more months wash out (60 weeks). H. Lundbeck A/S

Clinicaltrials.gov;

Randomised, Double-

April 2012 -

The rationale for

Drug: rasagiline

Renji Hospital

NCT01556165

blind, Parallel-group,

November 2013

conducting this study is

Drug: placebo

Affiliated to Shanghai

Placebo-controlled,

to evaluate the efficacy,

Fixed-dose Study of

tolerability, and safety

Rasagiline in Early

of rasagiline compared

Parkinson's Disease

to placebo in Chinese

Jiaotong University, S

93


Contactpersoon


Trialregister /

Titel

Loopduur trial

Doel

Interventie

Instituut

registratienummer Patients Not Treated

PD patients not treated

With Levodopa in

with levodopa

China

MS. E. Mamikonyan

Clinicaltrials.gov;

Mild Cognitive

December 2011 -

This study is a 24-week

Drug: Exelon Patch

University of

BS. K. Papay

NCT01519271

Impairment in

January 2013

clinical trial to see if a

(rivastigmine

Pennsylvania

Food and Drug

transdermal

Administration (FDA)-

system)

approved drug, the

Drug: Placebo

Exelon (rivastigmine)

Patches

Parkinson's Disease

Patch, is useful in treating mild cognitive impairment in patients with Parkinson's disease.

KKS Marburg

EudraCT Number;

“A randomized,

2010-020299-42

2011-08-30 -

Main Objective: To

transdermal

Philipps-University

placebo-controlled,

demonstrate that

nicotine treatment

Marburg

double-blind, multi-


compared to

center trial to assess

treatment retards

placebo

the disease-modifying

disease progression as

potential of

measured by change in


total (part I, II, III)

in early Parkinson's

UPDRS score between

disease in Germany

baseline and after 52

and the USA (NIC-

weeks of study

PD)”

treatment plus two more months wash out

94


Contactpersoon


Trialregister /

Titel

Loopduur trial

Doel

Interventie

Instituut

NVT

Atrium Medisch

registratienummer (60 weeks).

Dr. G. Tissingh

Nederlands Trial

“De vroege beginfase

Maart 2010 – tot juli

In kaart brengen van

Register; NTR 2295

ziekte Parkinson”

2012

symptomen 5 jaar

Centrum (Heerlen)

voorafgaande aan diagnose in een grote groep patiënten.

Katsuhisa Saito

Clinicaltrials.gov;

A Placebo-controlled

September 2007 -

To investigate

Drug: SPM 962

Otsuka

NCT00537485

Study for SPM 962 in

December 2009

superiority of SPM 962

Drug: placebo

Pharmaceutical Co.,

Early Parkinson's

over placebo in early

Disease Patients

Parkinson's disease

Ltd.

patients in a multicenter, placebocontrolled, double-blind study following oncedaily multiple transdermal doses of SPM 962 within a range of 4.5 to 36.0 mg (12week dose titration/maintenance period)

95



Bijlage 5. Relevante onderzoeksthema’s uit key publicaties Algemene aanbevelingen Thema 1. Incidentie/Descriptief Thema 2. Diagnostisch onderzoek (validatie van testen) Thema 3. Oorzaken/voorspellen van prognose/patroon Thema 4. Behandeling Thema 5. Kwaliteit van leven en invloed op relatie

Algemene aanbevelingen Betreffende MCI is het belangrijk:

Ranking 1-5

Opmerkingen

(1=niet belangrijk, 5=heel belangrijk

Om consensus over de diagnostische criteria te verkrijgen Om beoordelingsinstrumenten voor gebruik in zorg en onderzoek te valideren Om behandelingen te testen op hun symptomatische en ‘disease-modifying’ effecten (Weintraub et al., 2011). Daarbij is het noodzakelijk dat toekomstige studies nauwkeuriger rapporteren.

96



Thema 1. Incidentie/Descriptief Er is behoefte aan gestandaardiseerde diagnostische criteria voor mildere cognitieve stoornissen bij de ZvP, om beter zicht te krijgen op de incidentie van dit probleem. Hierbij moet gekeken worden naar de verschillende subtypes van milde cognitieve stoornissen en of bij deze subtypes verschillende pathologieën en risico’s voor dementie gelden (Aarsland et al., 2010). Ranking 1-5

Opmerkingen

(1=niet belangrijk, 5=heel belangrijk Er is behoefte aan prospectieve studies om de incidentie van CI bij PD te bepalen (Barone et al., 2011). Grotere studies zijn nodig om te onderzoeken wat de relatie is tussen het type MCI en het risico voor het ontwikkelen van latere dementie (Janvin et al., 2006). Er moet aan de hand van longitudinale studiegegevens worden onderzocht of cognitieve profielen van demente en niet demente patiënten verschillen (Williams-Gray et al., 2007a)

97



Thema 2. Diagnostisch onderzoek (validatie van testen) Het valideren van biomarkers van neurodegeneratie geassocieerd met milde cognitieve symptomen en het onderscheiden van milde cognitieve symptomen bij de ZvP van de vroege stadia van dementie met Lewy bodies verhoogt onze kennis van de ontwikkeling, het verloop, het profiel en de neuropathophysiologische kenmerken van de eerste fase van de afname van cognitieve functies bij de ZvP. Validatie van bestaande instrumenten is nodig. Normatieve gegevens helpen bij het bieden van ‘cut-off’ scores om de diagnose van vroege cognitieve dysfunctie te standaardiseren. Daarbij zouden beoordelingsinstrumenten in staat moeten zijn om veranderingen in cognitief functioneren over tijd te meten, waardoor een transitie naar dementie gevolgd kan worden (Barone et al., 2011). Ranking 1-5

Opmerkingen

(1=niet belangrijk, 5=heel belangrijk Er is behoefte aan het definiëren van gestandaardiseerde diagnostische criteria voor MCI bij PD (Aarsland et al., 2010). Studies naar CI bij niet-demente Parkinsonpatiënten zijn relevant voor ons begrip van de volgende gebieden: 1. De relatie tussen CI in niet-demente Parkinsonpatiënten en Parkinsondementie en de identificatie van risicofactoren voor dementie; 2. De impact van cognitieve disfunctie op het dagelijks functioneren; 3. De invloed van farmacologische interventies op CI en functie en hun waarde bij het voorkomen of vertragen van tijd tot begin van PDD. (Aarsland et al., 2010) Het is van belang om instrumenten te selecteren die adequaat de posterieure corticale functies onderzoeken (Aarsland et al., 2010). Nieuwe instrumenten zijn niet per se nodig. Wel moet er verder onderzoek gedaan worden naar validatie van bestaande instrumenten (Barone et al., 2011).

98



Longitudinale studies met nieuw gediagnosticeerde Parkinsonpatiënten zijn nodig om het patroon van CI in de vroege stadia van de ziekte te classificeren en het risico op dementie te verhelderen (Barone et al., 2011). Verdere validatie van neuropsychologische instrumenten (zowel algemene als PD specifiek voor PD) is noodzakelijk. Gestandaardiseerde beoordeling van de cognitieve functie is van belang om behandelinterventies te kunnen evalueren in klinische studies (Barone et al., 2011). Bevolkingsstudies zijn nodig om de validiteit van deze instrumenten te onderzoeken en hun potentieel om veranderingen te detecteren in de tijd (Barone et al., 2011). Toekomstig onderzoek moet de relatie tussen prestaties op neuropsychologische tests en functionele status (instrumentele activiteiten van het dagelijks leven (iADL)) verder verduidelijken (Barone et al., 2011). Waar mogelijk moeten studies worden aangevuld met gegevens uit neuroimaging, genetische en pathologische studies, en patiënt- of informant gebonden uitkomsten om een vollediger beeld te verkrijgen van het profiel en de impact van CI bij PD (Barone et al., 2011). Toekomstige studies zijn nodig voor verdere validatie van neuropsychologische testen om PD-D te diagnosticeren en eventuele wijzigingen in de aanbevolen afkapwaarden (Dubois et al., 2007). Verder onderzoek naar instrumenten speciaal voor PD is noodzakelijk voor het verkrijgen van homogene resultaten die ons zouden helpen om de werkelijke prevalentie, impact, en de progressie van cognitieve disfunctie en dementie bij PD beter te definiëren (Kulisevsky and Pagonabarraga, 2009). Er moet onderzoek gedaan worden of de huidige depressieschalen voor Parkinsonpatiënten wel voldoende toepasbaar zijn (Koerts et al., 2008). Onderzoeksgegevens tonen aan dat de DRS-2 een meer accurate test is dan de MMSE voor het detecteren van significante cognitieve veranderingen in het functioneren (i.e. met betrekking tot ADL). Deze test is echter tijdrovend. Hiervoor zou een korte en nauwkeurige test ontwikkeld moeten worden (Rosenthal et al., 2010b). Het is belangrijk om consensus over diagnostische criteria van PD-MCI te ontwikkelen, om evaluatie-instrumenten te valideren voor toepassing in klinische zorg en onderzoek, en om behandelingen te testen voor hun symptomatische en ‘disease-modifying’ effecten (Weintraub et al., 2011).

99



Thema 3. Oorzaken/voorspellen van prognose/patroon Voor hierop volgend onderzoek is een belangrijke vraag of tekortkomingen in verschillende neurotransmitters en specifieke biologische/genetische markers geassocieerd zijn met verschillende kenmerken van cognitieve dysfunctie bij niet demente patiënten met de ZvP. Mogelijk zou patroonherkenning afname van cognitieve functies kunnen voorspellen (Barone et al., 2011). Toekomstige studies zouden verder moeten uitzoeken of de verschillende subtypes van MCI verschillende onderliggende pathologieën hebben en daarmee verschillen in het risico op progressie naar dementie. Ranking 1-5

Opmerkingen

(1=niet belangrijk, 5=heel belangrijk Toekomstige studies moeten het ontstaan van de verschillende cognitieve domeinen bij patiënten met de ZvP en hun onderlinge klinisch-pathologische relatie bestuderen in drie groepen (Aarsland et al., 2004):



Patiënten met de ZvP



Patiënten met andere vormen van dementie



Gezonde vrijwilligers

Verdere prospectieve studies om het profiel van CI te karakteriseren gedurende het verloop van PD zouden waardevol zijn. Een dergelijk onderzoek moet zich richten op patiënten met nieuw gediagnosticeerde, onbehandelde PD. Dit zou bijdragen tot ons begrip van het patroon van afname van cognitieve functies in zijn vroegste stadia (Barone et al., 2011). Een kernvraag voor toekomstig onderzoek is of tekorten in verschillende neurotransmittersystemen en specifieke biologische/genetische markers geassocieerd zijn met verschillende functies voor cognitieve disfunctie in niet-demente ZvP (Barone et al., 2011).

100



Toekomstige studies moeten waar mogelijk ook fenotypische evaluaties uitvoeren (inclusief cognitieve evaluaties) op hun patiënten en DNA-monsters verzamelen om toekomstige epidemiologische en genotypische/ fenotypische vergelijkingen mogelijk te maken (Foltynie et al., 2004b). Toekomstige studies zijn nodig om de relatie tussen apathie en cognitie en de verschillen in neurale substraten te onderzoeken (Kirsch-Darrow et al., 2011). Toekomstige studies over cognitie bij PD dienen zich niet alleen te richten op het kwantificeren van cognitieve stoornissen. Om een behandeling te starten is het ook van belang om te bepalen of en in welke mate PD-patiënten zich bewust zijn van hun cognitieve stoornissen en of zij hun gedrag daaraan kunnen aanpassen (Koerts et al., 2011). Toekomstig onderzoek moet zich meer richten op de subjectieve ervaring van afname van cognitieve functies en het effect van cognitieve stoornissen op het dagelijks functioneren, omdat er behoefte is aan het effect van CI op het dagelijks functioneren en meer kennis over CI kan bijdragen aan gepaste ondersteuning van patiënten en hun families (Kudlicka et al., 2011). Er moet onderzocht worden of er behoefte is aan specifieke ondersteuning voor mensen met de ZvP die EF beperking laten zien (Kudlicka et al., 2011). Grote longitudinale studies zijn nodig om de specifieke neurochemische en neuropathologische basis van cognitieve stoornissen te begrijpen. Vroege identificatie van patiënten met een risico op ernstige cognitieve stoornissen en dementie zal helpen om een beter geïnformeerde keuze van farmacotherapie en een persoonlijke benadering van de behandeling te maken (Kehagia et al., 2010). Informatie over de cognitieve prognose bij PD kan relevant zijn voor patiënten en hun familie en kan helpen om patiënten te identificeren die meer aandacht en toezicht nodig hebben. Bovendien kunnen deze resultaten nuttig zijn voor toekomstige trials ‘disease-modifying’ drugs evalueren (Muslimovic et al., 2009). Screening voor cognitieve stoornissen en neuropsychiatrische symptomen moet gebruik maken van sensitieve neuropsychologische instrumenten voor PD patiënten, zoals de PANDA, gevolgd door een zorgvuldige klinische diagnostiek. De MMSE presteert niet goed in dit opzicht en leidt tot een aanzienlijke onderschatting van zelfs klinisch vastgestelde patiënten met PD (Riedel et al., 2008).

101



Nauwkeurige bepaling van de ware natuurlijke geschiedenis van cognitieve disfunctie binnen PD vereist gedetailleerde prospectieve longitudinale follow-up van een incident in plaats van prevalent cohort, hetgeen populatie-respresentatief is (Riedel et al., 2008).

Thema 4. Behandeling De aanbevelingen voor verder onderzoek op het gebied van therapie zijn uiteenlopend. Ranking 1-5

Opmerkingen

(1=niet belangrijk, 5=heel belangrijk Er is behoefte aan prospectieve studies om de incidentie van CI bij PD te bepalen (Barone et al., 2011). Grotere studies zijn nodig om te onderzoeken wat de relatie is tussen het type MCI en het risico voor het ontwikkelen van latere dementie (Janvin et al., 2006). Er moet aan de hand van longitudinale studiegegevens worden onderzoch of cognitieve profielen van demente en niet demente patiënten verschillen (Williams-Gray et al., 2007a) Aangezien behandeling met geneesmiddelen de cognitie kan verbeteren bij dementie geassocieerd met PD, is het van belang om in klinische trials te onderzoeken of deze geneesmiddelen ook cognitieve stoornissen kunnen verbeteren of de progressie uitstellen van MCI naar dementie bij PD (Aarsland et al., 2010). Verdere studies met bestaande en nieuwe therapieën, met inbegrip van potentiële ziekte-modificerende strategieën, zijn nodig om de gevolgen van de behandelingen op het cognitief functioneren en hun potentiële rol in het voorkomen van dementie te beoordelen (Barone et al., 2011).

102



Onderzoeken van de invloed van farmacologische interventies op CI en hun waarde bij het voorkomen of vertragen van tijd tot begin van PDD (Barone et al., 2011). Er bestaat voorlopig bewijs voor cholinesteraseremmers als een effectieve behandeling van dementie bij PD, maar dit moet bevestigd worden door additionele goed uitgevoerde studies (Caballol et al., 2007). Toekomstige studies moeten onderzoeken of de progressie van MCI naar dementie bij PD kan worden verminderd (Janvin et al., 2006). Toekomstig onderzoek zal meer definitieve biomarkers vaststellen die geschikt zijn voor het aantonen van de aanwezigheid van de ziekte voorafgaand aan de betrokkenheid van SNc. Hierdoor zouden potentiële ‘disease-modifying’ therapieën gestart kunnen worden zelfs nog voordat dopamine deficiëntie duidelijk wordt (Siderowf and Lang, 2012).

103

Gebruikte afkortingen Verklarende lijst van de gebruikte afkortingen Afkorting

Verklaring

AD

Alzheimer’s Disease

ADL

Activities of Daily Living

CI

Cognitive Impairment

DLB

Dementia with Lewy Bodies

DRS-2

Mattis Dementia Rating Scale to two

EF

Executive Function

MADRS

Montgomery-Asberg Depression Rating Scale

MCI

Mild Cognitive Impairment

MCI-PD

Mild Cognitive Impairment - Parkinson disease

MMSE

Mini–Mental State Examination

MoCA

The Montreal Cognitive Assessment

PANDA

Parkinson Neuropsychometric Dementia Assessment

PD

Parkinson’s Disease

PDD

Parkinson’s Disease and Dementia

PD-D

Parkinson’s Disease and Dementia

PD-MCI

Parkinson’s disease - mild cognitive impairment

PRM

Pattern Recognition Memory

RBD

Rapid eye movement behavior disorder / sleep behavior disorder

SE-ADL

Schwab and England Activities of Daily Living

SNc

Substantia Nigra Compacta



Bijlage 6. Resultaten schriftelijke enquête deskundigen Thema’s voor toekomstig onderzoek naar afnemende cognitieve functies bij beginnende Parkinson: ‐


‐


‐


‐


‐


Algemene aanbevelingen Betreffende MCI is het belangrijk:

Om consensus over de diagnostische criteria te verkrijgen Om beoordelingsinstrumenten voor gebruik in zorg en onderzoek te valideren

Ranking

Ranking

Ranking

Ranking

1-5

1-5

1-5

1-5

(BS)

(IT)

(OT/JK)

(RE)

5

5

5

5

21

5

5

3

4

17

5

5

5

4

19

5

5

4

4

18

Totaal

Opmerkingen

score

(initialen desbetreffende experts)

In Litvan et al., (2012) is voorstel gedaan voor MCI, moet nog gevalideerd worden (RE). There are already measures available. Nevertheless this remains an important issue (OT/JK).

Om behandelingen te testen op hun symptomatische en ‘disease-modifying’ effecten (Weintraub et al., 2011). Daarbij is het noodzakelijk dat toekomstige studies nauwkeuriger rapporteren.

There is quite a range with some studies doing very well while others are not in sufficient detail (OT/JK).

105



Thema 1. Incidentie/Descriptief Ranking

Ranking

Ranking

Ranking

1-5

1-5

1-5

1-5

(BS)

(IT)

(OT/JK)

(RE)

5

5

3

2

Totaal

Er is behoefte aan prospectieve studies om de incidentie van CI bij PD te bepalen (Barone et al.,

Opmerkingen

score ‐ 15 ‐

2011).

The prevalence appears more important than the incidence (OT/JK). Is al aardig wat aan gedaan (RE).

Grotere studies zijn nodig om te onderzoeken wat de relatie is tussen het type MCI en het risico voor het

5

5

5

4

19

Hier is al e.e.a. over geschreven, maar mag meer (RE).

ontwikkelen van latere dementie (Janvin et al., 2006). ‐ ‐ Er moet aan de hand van longitudinale studiegegevens worden onderzocht of cognitieve profielen van demente en niet demente patiënten verschillen

5

3

4

4

16

(Williams-Gray et al., 2007a). ‐

Onderzoeken of de profielen verschillen jaren voordat de dementie kan worden vastgesteld (BS). Past research showed that the prediction of the course of disease of an INDIVIDUAL is hardly reliable or helpful on the basis of group studies. This applies to all neurological and psychiatric conditions. So it would be desirable to learn from studies on other conditions in what way group results can be translated to the individual patient (OT/JK). Williams Gray et al., (2010) is hier een mooi voorbeeld van (RE).

106



Thema 2. Diagnostisch onderzoek (validatie van testen) Ranking

Ranking

Ranking

Ranking

1-5

1-5

1-5

1-5

(BS)

(IT)

(OT/JK)

(RE)

Totaal

Er is behoefte aan het definiëren van gestandaardiseerde diagnostische criteria voor MCI bij

1

5

5

5

Opmerkingen

score

16

‐

Is gebeurd (BS).

‐

Voorzet is gegeven, maar moet nog gevalideerd worden, zie onder andere Litvan et al., 2012

PD (Aarsland et al., 2010).

(RE).

Studies naar CI bij niet-demente Parkinsonpatiënten zijn relevant voor ons begrip van de volgende gebieden: 1. De relatie tussen CI in niet-demente Parkinsonpatiënten en Parkinsondementie en

‐

with regard to importance 2 > 1 > 3. However

de identificatie van risicofactoren voor dementie; 2. De impact van cognitieve disfunctie op het

My ranking of the 3 topics mentioned would be

5

5

5

4

differences in importance are not considerable

19

dagelijks functioneren;

(OT/JK). ‐

3. De invloed van farmacologische

Naast impact op patiënt ook impact op caregiver en gezin niet vergeten! (RE).

interventies op CI en functie en hun waarde bij het voorkomen of vertragen van tijd tot begin van PDD. (Aarsland et al., 2010) Het is van belang om instrumenten te selecteren die adequaat de posterieure corticale functies onderzoeken (Aarsland et al., 2010).

1

5

4

3

13

‐

Zijn er al lang (BS).

‐

I would like to point out that I see a particular need for tests which have parallel versions. Which is of particular importance in longitudinal

107



research but also repetitive assessments of patients (OT/JK). Nieuwe instrumenten zijn niet per se nodig. Wel moet er verder onderzoek gedaan worden naar validatie van

4

3

3

4

14

5

3

5

3

16

5

5

5

4

19

1

3

5

4

13

bestaande instrumenten (Barone et al., 2011). Longitudinale studies met nieuw gediagnosticeerde Parkinsonpatiënten zijn nodig om het patroon van CI in de vroege stadia van de ziekte te classificeren en het risico op dementie te verhelderen (Barone et al., 2011). Verdere validatie van neuropsychologische instrumenten (zowel algemene als PD specifiek voor PD) is noodzakelijk. Gestandaardiseerde beoordeling van de cognitieve functie is van belang om behandelinterventies te kunnen evalueren in klinische

Zeker, hier zit knelpunt. Hierbij kan vooral gedacht worden aan bij voorkeur korte instrumenten en niet volledige NPO’s (RE).

studies (Barone et al., 2011). Bevolkingsstudies zijn nodig om de validiteit van deze instrumenten te onderzoeken en hun potentieel om veranderingen te detecteren in de tijd (Barone et al.,

‐ ‐

Beter niet doen in bevolkingsstudies (BS). Deze beter uit elkaar halen (RE).

‐ ‐

Is al veel over bekend (BS). Probleem met NPO in deze situaties is dat het vaak vrij goed gaat in setting waar patiënt zich goed kan concentreren op tests, maar dat het in de dagelijkse turbulentie van het leven en gezin veel slechter gaat. Dit is een knelpunt wat we in de praktijk vaak tegenkomen. NPO ziet er vrij goed uit, maar het leven is een “chaos”. Ik denk dat we dat met NPO niet oplossen, zou je iets van vragenlijst over thuissituatie oid moeten ontwikkelen (RE).

2011).

Toekomstig onderzoek moet de relatie tussen prestaties op neuropsychologische tests en functionele status (instrumentele activiteiten van het dagelijks leven (iADL)) verder verduidelijken (Barone et al., 2011).

4

5

5

3

17

108



‐

Waar mogelijk moeten studies worden aangevuld met gegevens uit neuroimaging, genetische en pathologische studies, en patiënt- of informant gebonden uitkomsten om een vollediger beeld te

1

5

5

4

15 ‐

verkrijgen van het profiel en de impact van CI bij PD (Barone et al., 2011).

‐

Profiel en impact kunnen prima worden vastgesteld zonder imaging, genetica of neuropathologie. Waarmee ik bepaald niet wil zeggen dat die vakken onbelangrijk zijn voor een goed begrip van de ziekte (BS). I very much agree, however, there is quite a range of sources given with some more relevant than others (OT/JK). Zeker goed. Zie ook vorige opmerking (RE).

Toekomstige studies zijn nodig voor verdere validatie van neuropsychologische testen om PD-D te diagnosticeren en eventuele wijzigingen in de

1

5

3

3

12

Vooral over de overgang van PD-MCI naar PDD moet consensus komen (BS).

Again, the parallel version remains an issue for me, in particular because it is a neurodegenerative condition with a time course requiring repeated measurement (OT/JK).

aanbevolen afkapwaarden (Dubois et al., 2007). Verder onderzoek naar instrumenten speciaal voor PD is noodzakelijk voor het verkrijgen van homogene resultaten die ons zouden helpen om de werkelijke prevalentie, impact, en de progressie van cognitieve

1

3

4

3

11

1

4

2

2

9

disfunctie en dementie bij PD beter te definiëren (Kulisevsky and Pagonabarraga, 2009). Er moet onderzoek gedaan worden of de huidige depressieschalen voor Parkinsonpatiënten wel

Hierover is onder andere de volgende publicatie verschenen Starkstein et al., 2011 (RE).

voldoende toepasbaar zijn (Koerts et al., 2008). Onderzoeksgegevens tonen aan dat de DRS-2 een meer accurate test is dan de MMSE voor het detecteren van significante cognitieve veranderingen in het functioneren (i.e. met betrekking tot ADL). Deze test is echter tijdrovend. Hiervoor zou een korte en

‐ 1

3

1

5

10

‐

Kort is niet goed te combineren met nauwkeurig. Nauwkeurig meten kost nu eenmaal tijd (BS). Helemaal mee eens, pragmatisch voor in de spreekkamer (RE).

nauwkeurige test ontwikkeld moeten worden (Rosenthal et al., 2010b).

109



Het is belangrijk om consensus over diagnostische criteria van PD-MCI te ontwikkelen, om evaluatieinstrumenten te valideren voor toepassing in klinische zorg en onderzoek, en om behandelingen te testen voor

1

3

5

4

13

Bij voorkeur (RE).

hun symptomatische en ‘disease-modifying’ effecten (Weintraub et al., 2011).

Thema 3. Oorzaken/voorspellen van prognose/patroon Ranking

Ranking

Ranking

Ranking

1-5

1-5

1-5

1-5

(BS)

(IT)

(OT/JK)

(RE)

?

3

5

2

10

Onduidelijk wat hier wordt bedoeld (BS).

Kan niet in humaan onderzoek

3

5

3

11

Patiënten zouden dan jarenlang zonder behandeling moeten blijven (BS).

Totaal score

Opmerkingen

Toekomstige studies moeten het ontstaan van de verschillende cognitieve domeinen bij patiënten met de ZvP en hun onderlinge klinisch-pathologische relatie bestuderen in drie groepen (Aarsland et al., 2004): 1.

Patiënten met de ZvP

2.

Patiënten met andere vormen van dementie

3.

Gezonde vrijwilligers

Verdere prospectieve studies om het profiel van CI te karakteriseren gedurende het verloop van PD zouden waardevol zijn. Een dergelijk onderzoek moet zich richten op patiënten met nieuw gediagnosticeerde, onbehandelde PD. Dit zou bijdragen tot ons begrip van het patroon van cognitieve belemmeringen in zijn

110



vroegste stadia (Barone et al., 2011). ‐ Een kernvraag voor toekomstig onderzoek is of tekorten in verschillende neurotransmittersystemen en specifieke biologische/genetische markers geassocieerd

4

4

3

3

14

zijn met verschillende functies voor cognitieve disfunctie in niet-demente ZvP (Barone et al., 2011).

‐

Knowing more about other neurotransmitters (e.g. cholinergic system) appears important for the development of pharmacological treatments. However, with regard to cognition, it appears questionable whether a certain deficit can be related to one neurotransmitter system and in particular its deficiency (OT/JK). Zeker nuttig, maar misschien nog eerst meer genen weten en betrouwbare meetmethoden voor neurotransmitters (RE).

Toekomstige studies moeten waar mogelijk ook fenotypische evaluaties uitvoeren (inclusief cognitieve evaluaties) op hun patiënten en DNA-monsters verzamelen om toekomstige epidemiologische en

5

4

2

5

16

genotypische/ fenotypische vergelijkingen mogelijk te maken (Foltynie et al., 2004b). ‐

Toekomstige studies zijn nodig om de relatie tussen apathie en cognitie en de verschillen in neurale substraten te onderzoeken (Kirsch-Darrow et al.,

?

3

3

3

9

5

3

5

2

15

2011).

‐

Apathie is een belangrijk probleem, maar of dit soort onderzoek ons verder helpt is de vraag (BS). The relation between cognitive deficit and apathy is an issue that does not only apply to PD (OT/JK).

Toekomstige studies over cognitie bij PD dienen zich niet alleen te richten op het kwantificeren van cognitieve stoornissen. Om een behandeling te starten is het ook van belang om te bepalen of en in welke mate PD-patiënten zich bewust zijn van hun cognitieve stoornissen en of zij hun gedrag daaraan kunnen aanpassen (Koerts et al., 2011).

111



Toekomstig onderzoek moet zich meer richten op de subjectieve ervaring van cognitieve belemmeringen en het effect van cognitieve stoornissen op het dagelijks functioneren, omdat er behoefte is aan het effect van

‐ ?

3

5

5

13

CI op het dagelijks functioneren en meer kennis over

‐

Is al veel kennis over in bijvoorbeeld revalidatie van NAH (BS). Weer praktisch relevant! (RE)

CI kan bijdragen aan gepaste ondersteuning van patiënten en hun families (Kudlicka et al., 2011). Er moet onderzocht worden of er behoefte is aan specifieke ondersteuning voor mensen met de ZvP die

?

4

5

5

14

5

4

5

3

17

5

3

5

3

16

1

3

5

4

13

EF beperking laten zien (Kudlicka et al., 2011).

Weten we ook al: de familie heeft er behoefte aan (BS).

Grote longitudinale studies zijn nodig om de specifieke neurochemische en neuropathologische basis van cognitieve stoornissen te begrijpen. Vroege identificatie van patiënten met een risico op ernstige cognitieve stoornissen en dementie zal helpen om een beter geïnformeerde keuze van farmacotherapie en een persoonlijke benadering van de behandeling te maken (Kehagia et al., 2010). Informatie over de cognitieve prognose bij PD kan relevant zijn voor patiënten en hun familie en kan helpen om patiënten te identificeren die meer aandacht en toezicht nodig hebben. Bovendien kunnen deze resultaten nuttig zijn voor toekomstige trials ‘disease-

‐ ‐

Onduidelijk wat hier wordt bedoeld (BS). Eerst moeten andere stappen gezet worden, maar daarna zeker relevant (RE).

modifying’ drugs evalueren (Muslimovic et al., 2009). Screening voor cognitieve stoornissen en neuropsychiatrische symptomen moet gebruik maken van sensitieve neuropsychologische instrumenten voor

Patiënten zouden dan jarenlang zonder behandeling moet blijven (BS).

PD patiënten, zoals de PANDA, gevolgd door een

112



zorgvuldige klinische diagnostiek. De MMSE presteert niet goed in dit opzicht en leidt tot een aanzienlijke onderschatting van zelfs klinisch vastgestelde patiënten met PD (Riedel et al., 2008). Nauwkeurige bepaling van de ware natuurlijke geschiedenis van cognitieve disfunctie binnen PD vereist gedetailleerde prospectieve longitudinale follow-

5

3

5

4

17

5

4

5

4

18

up van een incident in plaats van prevalent cohort, hetgeen populatie-respresentatief is (Riedel et al., 2008). Grotere studies zijn nodig om te onderzoeken wat de relatie is tussen het type MCI en het risico voor het ontwikkelen van latere dementie (Janvin et al., 2006).

113



Thema 4. Behandeling Ranking

Ranking

Ranking

Ranking

1-5

1-5

1-5

1-5

(BS)

(IT)

(OT/JK)

(RE)

5

4

3

3

15

5

3

5

4

17

5

4

5

4

18

5

4

5

4

18

Totaal score

Opmerkingen

Er is behoefte aan prospectieve studies om de incidentie van CI bij PD te bepalen (Barone et al.,

Komt al aardig zicht op (BS).

2011). Er moet aan de hand van longitudinale studiegegevens worden onderzocht of cognitieve profielen van demente en niet demente patiënten verschillen (Williams-Gray et al., 2007a) Aangezien behandeling met geneesmiddelen de cognitie kan verbeteren bij dementie geassocieerd met PD, is het van belang om in klinische trials te onderzoeken of deze geneesmiddelen ook cognitieve stoornissen kunnen verbeteren of de progressie uitstellen van MCI naar dementie bij PD (Aarsland et al., 2010). Verdere studies met bestaande en nieuwe therapieën, met inbegrip van potentiële ziekte-modificerende strategieën, zijn nodig om de gevolgen van de behandelingen op het cognitief functioneren en hun potentiële rol in het voorkomen van dementie te

This should also include functional treatments focussing on cognitive impairments (e.g. approaches applied in neuropsychological rehabilitation) (OT/JK).

beoordelen (Barone et al., 2011).

114



Onderzoeken van de invloed van farmacologische interventies op CI en hun waarde bij het voorkomen of vertragen van tijd tot begin van PDD (Barone et

5

4

5

4

18

5

3

4

2

14

5

4

5

2

16

al., 2011). Er bestaat voorlopig bewijs voor cholinesteraseremmers als een effectieve behandeling van dementie bij PD, maar dit moet bevestigd worden door additionele goed uitgevoerde studies (Caballol et al., 2007). Toekomstige studies moeten onderzoeken of de progressie van MCI naar dementie bij PD kan worden verminderd (Janvin et al., 2006). Toekomstig onderzoek zal meer definitieve biomarkers vaststellen die geschikt zijn voor het

‐

aantonen van de aanwezigheid van de ziekte voorafgaand aan de betrokkenheid van SNc. Hierdoor zouden potentiële ‘disease-modifying’ therapieën gestart kunnen worden zelfs nog voordat dopamine

5

4

4

2

Het is maar de vraag of dat kan, en of het middel dan niet erger is dan de verwachte kwaal

15

(BS). ‐

Mooi maar nog teveel toekomst muziek (RE).

deficiëntie duidelijk wordt (Siderowf and Lang, 2012).

115

Referentie Lijst Aarsland D, Andersen K, Larsen JP, Perry R, Wentzel-Larsen T, Lolk A, Kragh-Sorensen P (2004) The rate of cognitive decline in Parkinson disease. Arch Neurol 61 (12): 1906-1911, doi:61/12/1906 [pii];10.1001/archneur.61.12.1906 [doi] Aarsland D, Bronnick K, Larsen JP, Tysnes OB, Alves G, Norwegian ParkWest Study Group. (2009) Cognitive impairment in incident, untreated Parkinson disease: the Norwegian ParkWest study. Neurology (13): 1121-1126 Aarsland D, Bronnick K, Williams-Gray C, Weintraub D, Marder K, Kulisevsky J, Burn D, Barone P, Pagonabarraga J, Allcock L, Santangelo G, Foltynie T, Janvin C, Larsen JP, Barker RA, Emre M (2010) Mild cognitive impairment in Parkinson disease: a multicenter pooled analysis. Neurology 75: (12): 1062-1069 Aarsland D, Pedersen KF, Ehrt U, Bronnick K, Gjerstad MD, Larsen JP (2008) Neuropsychiatric and cognitive symptoms in Parkinson disease. Tidsskrift for den Norske laegeforening : tidsskrift for praktisk medicin, ny raekke 2072-2076 Antonini A, Cilia R (2009) Behavioural adverse effects of dopaminergic treatments in Parkinsons disease: incidence, neurobiological basis, management and prevention. [Review] [128 refs]. Drug Safety; Drug Saf (6): 475-488 Barone P, Aarsland D, Burn D, Emre M, Kulisevsky J, Weintraub D (2011) Cognitive impairment in nondemented Parkinson's disease. Mov Disord 26 (14): 2483-2495, doi:10.1002/mds.23919 [doi] Barone P, Fernandez H, Ferreira JJ, Muller T, Saint-Hilaire SM, Tolosa E, Von RF, Kenney C, Musch B (2010) Study design of MOTION: A 24-week, double-blind, placebo-controlled study of the efficacy and safety of safinamide in early Parkinson's disease - Ongoing clinical trial 303. European Journal of Neurology; Eur J Neurol 112 Benito-Leon J, Louis ED, Posada IJ, Sanchez-Ferro A, Trincado R, Villarejo A, Mitchell AJ, BermejoPareja F (2011) Population-based case-control study of cognitive function in early Parkinson's disease (NEDICES). Journal of the Neurological Sciences; J Neurol Sci (1-2): 176-182 Bhidayasiri R (2012) Therapeutic strategies for non-motor symptoms in early Parkinson's disease 40. Parkinsonism and Related Disorders S84 Bhidayasiri R, Truong DD (2012) Therapeutic strategies for nonmotor symptoms in early Parkinson's disease: The case for a higher priority and stronger evidence. [References] 16. Parkinsonism & Related Disorders; Parkinsonism Relat Disord (Suppl 1): Jan-S113 Bianchi M, Alberici A, Delrio I, Premi E, Cottini E, Cosseddu M, Borroni B, Padovani A (2010) Behavioural and cognitive profiles in early Parkinson's disease: Evidence of a network between depression and apathy with different cognitive domains 302. European Journal of Neurology; Eur J Neurol 372 Biglan KM, Schwid S, Eberly S, Blindauer K, Fahn S, Goren T, Kieburtz K, Oakes D, Plumb S, Siderowf A, Stern M, Shoulson I, -Parkinson-Study-Group (2006) Rasagiline improves quality of life in patients with early Parkinson's disease 24. Movement disorders : official journal of the Movement Disorder Society 616-623 Bloem B.R., van Laar, T., Keus S.H.J., de Beer, H., Poot E., uskens E., Aarden W., Munneke M., and namens de Centrale Werkgroep. Multidisciplinaire richtlijn ziekte van Parkinson. Van Zuiden Communications. 2010. Alphen a/d Rijn. Ref Type: Report Braak H, Rub U, Jansen Steur ENH, Del TK, De Vos RAI (2005) Cognitive status correlates with neuropathologic stage in Parkinson disease 563. Neurology 1404-1410



Brand M, Labudda K, Kalbe E, Hilker R, Emmans D, Fuchs G, Kessler J, Markowitsch HJ (2004) Decision-making impairments in patients with Parkinson's disease. [References] 241. Behavioural Neurology (3-4): 77-85 Broeders M, De BR, Speelman H, Muslimovic D, Schmand B Cognitive decline in Parkinson's disease: A 5-year follow-up study 177. Neurodegenerative Diseases Alzheimer Bronnick K, Alves G, Aarsland D, Tysnes OB, Larsen JP (2011) Verbal memory in drug-naive, newly diagnosed Parkinson's disease. The retrieval deficit hypothesis revisited. [References] 74. Neuropsychology (1): 114-124 Bruck A, Kurki T, Kaasinen V, Vahlberg T, Rinne JO (2004) Hippocampal and prefrontal atrophy in patients with early non-demented Parkinson's disease is related to cognitive impairment. [References] 245. Journal of Neurology, Neurosurgery's Psychiatry (10): 1467-1469 Buck PO, Trautman H, Clark J (2010) Scales for assessing nonmotor symptom severity changes in Parkinson's disease patients with symptom fluctuations. [Review]. International Journal of Neuroscience; Int J Neurosci (8): 523-530 Bugalho P, Da Silva JA, Cargaleiro I, Serra M, Neto B (2012) Psychiatric symptoms screening in the early stages of Parkinson's disease. Journal of Neurology (1): 124-131 Bugalho P, Vale J (2011) Brief cognitive assessment in the early stages of Parkinson disease. Cogn Behav Neurol 24: (4): 169-173 Caballol N, Marti MJ, Tolosa E (2007) Cognitive dysfunction and dementia in Parkinson disease. Mov Disord 22 Suppl 17 S358-S366, doi:10.1002/mds.21677 [doi] Caltagirone C, Masullo C, Benedetti N, Gainotti G (1985) Dementia in Parkinson's disease: possible specific involvement of the frontal lobes. International Journal of Neuroscience (1-2): 15-26 Caparros-Lefebvre D, Pecheux N, Petit V, Duhamel A, Petit H (1995) Which factors predict cognitive decline in Parkinson's disease? Journal of Neurology, Neurosurgery Psychiatry (1): 51-55 Carbon M, Marie RM (2003) Functional imaging of cognition in Parkinson's disease. [Review] [82 refs]. Current Opinion in Neurology (4): 475-480 Carter MD, Stewart BJ, Lyons KS, Archbold PG (2008). Do Motor and Nonmotor Symptoms in PD Patients Predict Caregiver Strain and Depression? Movement Disorders (23): 1211–1216 Casanova I, Sampedro A, Marcos A, Villanueva C, Val JD, Fernandez C, Catalan MJ (2010) Motor and cognitive status in a cohort of patients with Parkinson's disease. Cross-sectional study in two different points of time 331. Movement Disorders; Mov Disord S316 Caviness JN, Driver-Dunckley E, Connor DJ, Sabbagh MN, Hentz JG, Noble B, Evidente VG, Shill HA, Adler CH (2007) Defining mild cognitive impairment in Parkinson's disease. Movement Disorders; Mov Disord (9): 1272-1277 Chaudhuri KR, Healy DG, Schapira AH (2006) Non-motor symptoms of Parkinson's disease: diagnosis and management. Lancet Neurol 5 (3): 235-245, doi:S1474-4422(06)70373-8 [pii];10.1016/S1474-4422(06)70373-8 [doi] Cheon S, Kim JW (2009) Mild cognitive impairment in Parkinson's disease according to age 419. European Journal of Neurology; Eur J Neurol 537 Cinar N, Bozdemir M, Sahin S, Unal F, Karsidag S (2011) Verbal memory and executive function impairment: A comparative study between Parkinson's and Alzheimer's disease 137. Movement Disorders; Mov Disord S152-S153 Clair JW (1995) Cognitive and affective processing in hemiparkinson's disease 273. Dissertation Abstracts International: Section B: The Sciences and Engineering (11-B): 5118

117



Clark US, Neargarder S, Cronin-Golomb A (2008) Specific impairments in the recognition of emotional facial expressions in Parkinson's disease. [References] 168. Neuropsychologia (9): 23002309 Cooper JA, Sagar HJ, Jordan N, Harvey NS, Sullivan EV (1991) Cognitive impairment in early, untreated Parkinson's disease and its relationship to motor disability. Brain (Pt 5): 2095-2122 da Cunha C (2007) Cognitive disorders in Parkinson's disease. [References] 197. 211-230 Daum I, Reimold C, Spieker S (1994) Cognitive deficits in the early stages of Parkinson's disease: An exploratory study with 18 untreated de novo patients. [German] 275. Zeitschrift fur Gerontopsychologie und -psychiatrie (2): 85-94 Davidsdottir S, Cronin-Golomb A, Lee A (2005) Visual and spatial symptoms in Parkinson's disease. Vision Research; Vision Res (10): 1285-1296 Davie CA (2008) A review of Parkinsons disease. British Medical Bulletin 109-127 de Lau LM, Giesbergen PC, de Rijk MC, Hofman A, Koudstaal PJ, Breteler MM (2004) Incidence of parkinsonism and Parkinson disease in a general population: the Rotterdam Study. Neurology 63 (7): 1240-1244, doi:63/7/1240 [pii] De BS, Christopher F, Waugh N (1920) The role of specialist nurses in multiple sclerosis: a rapid and systematic review. [Review] [52 refs]. Health Technology Assessment (Winchester, 2001; Health Technol Assess (Winchester, 200111.): 1-47 Deane KH, Ellis-Hill C, Jones D, Whurr R, Ben-Shlomo Y, Playford ED, Clarke CE (2002) Systematic review of paramedical therapies for Parkinsons disease. [Review] [52 refs]. Movement Disorders; Mov Disord (5): 984-991 Den Oudsten BL, Van Heck GL, De VJ (2007a) Quality of life and related concepts in Parkinsons disease: a systematic review. [Review] [108 refs]. Movement Disorders; Mov Disord (11): 15281537 Den Oudsten BL, Van Heck GL, De VJ (2007b) The suitability of patient-based measures in the field of Parkinsons disease: a systematic review. [Review] [84 refs]. Movement Disorders; Mov Disord (10): 1390-1401 Di LR, Biundo R, Gasparoli E, Pilleri M, Facchini S, Bernardi L, Antonini A (2011) Relationship between orthostatic hypotension and cognitive impairment in Parkinson disease 117. Clinical Autonomic Research; Clin Auton Res 438-439 Dixon L, Duncan D, Johnson P, Kirkby L, O& Connell H, Taylor H, Deane KH (2007) Occupational therapy for patients with Parkinsons disease. [Review] [77 refs][Update of Cochrane Database Syst Rev. 2001;(3):CD002813; PMID: 11687028]. Cochrane Database of Systematic Reviews; Cochrane Database Syst Rev (3): CD002813, 2007 Domellof ME, Elgh E, Forsgren L Cognitive training: An alternative rehabilitation program in Parkinson's disease, a pilot study 176. Neurodegenerative Diseases Conference: 10th International Conference AD/PD Alzheimer's and Parkinson's Diseases: Advances, Concepts and New Challenges Barcelona Spain. Conference Start: 20110309 Conference End: 20110313. Conference Publication: -Alzheimer, doi:http://dx.doi.org/10.1159/000327701 Domellof ME, Elgh E, Forsgren L (2011) The relation between cognition and motor dysfunction in drug-naive newly diagnosed patients with Parkinson's disease. Movement Disorders; Mov Disord (12): 2183-2189 Dubois B, Burn D, Goetz C, Aarsland D, Brown RG, Broe GA, Dickson D, Duyckaerts C, Cummings J, Gauthier S, Korczyn A, Lees A, Levy R, Litvan I, Mizuno Y, McKeith IG, Olanow CW, Poewe W, Sampaio C, Tolosa E, Emre M (2007) Diagnostic procedures for Parkinson's disease dementia:

118



recommendations from the movement disorder society task force. Mov Disord 22 (16): 2314-2324, doi:10.1002/mds.21844 [doi] Dubois B, Pillon B (1997) Cognitive deficits in Parkinson's disease. [Review] [86 refs]. Journal of Neurology (1): 2-8 Duits A, Vlagsma T, Spikman J (2011) Neuropsychological treatment in patients with Parkinson's disease 157. Verhaltenstherapie 24 Elgh E, Domellof M, Linder J, Edstrom M, Stenlund H, Forsgren L (2009) Cognitive function in early Parkinson's disease: a population-based study. Eur J Neurol 16: (12): 1278-1284 Emre M, Aarsland D, Brown R, Burn DJ, Duyckaerts C, Mizuno Y, Broe GA, Cummings J, Dickson DW, Gauthier S, Goldman J, Goetz C, Korczyn A, Lees A, Levy R, Litvan I, McKeith I, Olanow W, Poewe W, Quinn N, Sampaio C, Tolosa E, Dubois B (2007) Clinical diagnostic criteria for dementia associated with Parkinson's disease. Mov Disord 22 (12): 1689-1707, doi:10.1002/mds.21507 [doi] Eun MY, Kim MJ, Lee HM, Jang JW, Kim J, Lee CN, Kwon DY, Koh SB (2012) Dementia, nonmotor symptoms and health-related quality of life in patients with Parkinson's disease 43. Parkinsonism and Related Disorders S35 Farnikova K, Kanovsky P (2009) Prodromal non-motor symptoms of Parkinson's disease, long-term ineffective non-dopaminergic treatment and subsequent response to dopaminergic medication: A retrospective study 421. European Journal of Neurology; Eur J Neurol 529 Fernandez-Prieto M, Lens M, Lopez-Real A, Puy A, Dias-Silva JJ, Sobrido MJ (2010) Disorders affecting the emotional sphere and impulse control in Parkinson's disease 249. Revista de Neurologia; Rev Neurol S41-S49 Ferrer I (2011) Neuropathology and neurochemistry of nonmotor symptoms in Parkinson's disease. Parkinson's dis 2011:708404, 2011. 708404, 2011 Ferrer I, Martinez A, Blanco R, Dalfo E, Carmona M (2011) Neuropathology of sporadic Parkinson disease before the appearance of parkinsonism: Preclinical Parkinson disease. [References] 48. J Neural Transm (5): 821-839, doi:http://dx.doi.org/10.1007/s00702-010-0482-8 Foltynie T, Brayne CE, Robbins TW, Barker RA (2004a) The cognitive ability of an incident cohort of Parkinson's patients in the UK. The CamPaIGN study. Brain (Pt 3): 550-560 Foltynie T, Brayne CE, Robbins TW, Barker RA (2004b) The cognitive ability of an incident cohort of Parkinson's patients in the UK. The CamPaIGN study. Brain 127: (Pt 3): 550-560 Foster E (2010) Executive dysfunction and instrumental activities of daily living performance in Parkinson's disease without dementia 312. Clinical and Translational Science S10 Gaenslen A, Swid I, Liepelt-Scarfone I, Godau J, Berg D (2011) The patients' perception of prodromal symptoms before the initial diagnosis of Parkinson's disease. Mov Disord 26 (4): 653658, doi:10.1002/mds.23499 [doi] Gagnon-Guay MA, Monetta L (2011) The influence of Levodopa intake on Parkinsons diseaserelated language problems: A literature review. Movement Disorders; Mov Disord S150-S151 Gilbert B, Belleville S, Bherer L, Chouinard S (2005) Study of Verbal Working Memory in Patients With Parkinson's Disease. [References] 237. Neuropsychology (1): 106-114 Goetz CG, Koller WC, Poewe W, Rascol O, Sampaio C, Brin MF, Lees AJ, LeWitt P, Lozano A, Mizuno Y, Nutt J, Oertel W, Olanow CW, Tolosa E (2002) Treatment of depression in idiopathic Parkinson's disease. Movement Disorders; Mov Disord S112-S119 Goldman JG, Litvan I (2011) Mild cognitive impairment in Parkinson's disease. Minerva Medica (6): 441-459

119



Goldman WP, Baty JD, Buckles VD, Sahrmann S, Morris JC (1998) Cognitive and motor functioning in Parkinson disease: subjects with and without questionable dementia. Archives of Neurology (5): 674-680 Grace J, Amick MM, Friedman JH (2009) A double-blind comparison of galantamine hydrobromide ER and placebo in Parkinson disease. Journal of Neurology, 2009 Jan (1): 18-23 Gutmann ML (2009) The effect of frontal lobe function on proverb interpretation in Parkinson's disease 136. Dissertation Abstracts International: Section B: The Sciences and Engineering (5-B): Hanagasi HA, Gurvit H, Unsalan P, Horozoglu H, Tuncer N, Feyzioglu A, Ince-Gunal D, Cakmur R, Yener GG, Sahin HA, Emre M (2011) The effects of rasagiline on cognitive deficits in Parkinson's disease patients without dementia: A randomized, double-blind, placebo-controlled, multi-center study 122. Movement Disorders; Mov Disord S280 Hasegawa K (2012) [Does Early Detection of Non-motor Symptoms Facilitate Early Treatment of Parkinson's Disease?]. [Japanese]. Brain & Nerve / Shinkei Kenkyu no Shinpo (4): 453-461 Hempel S, Norman G, Golder S, Aguiar-Ibanez R, Eastwood A (2008) Psychosocial interventions for non-professional carers of people with Parkinsons disease: a systematic scoping review. [Review] [53 refs]. Journal of Advanced Nursing; J Adv Nurs (3): 214-228 Herrera E, Cuetos F, Rodriguez-Ferreiro J (2011) Emotion recognition impairment in Parkinson's disease patients without dementia. Journal of the Neurological Sciences; J Neurol Sci (1-2): 237240 Hitzeman N, Rafii F (2009) Dopamine agonists for early Parkinson disease. American Family Physician 28-32 Imamura K, Wada-Isoe K, Kitayama M, Nakashima K (2008) Executive dysfunction in nondemented Parkinson's disease patients with hallucinations. [References] 172. Acta Neurologica Scandinavica; Acta Neurol Scand (4): 255-259 Institute for Clinical Effectiveness and Health Policy. Early Review Organizing Software Version 2.0. 2012. Buenos Aires, Argentina. Ref Type: Computer Program Ivory SJ, Knight RG, Longmore BE, Caradoc-Davies T (1999) Verbal memory in non-demented patients with idiopathic Parkinson's disease. Neuropsychologia (7): 817-828 Janvin CC, Larsen JP, Aarsland D, Hugdahl K (2006) Subtypes of mild cognitive impairment in Parkinson's disease: progression to dementia. Mov Disord 21: (9): 1343-1349 Janvin C, Aarsland D, Larsen JP, Hugdahl K (2003) Neuropsychological profile of patients with Parkinson's disease without dementia. Dementia and Geriatric Cognitive Disorders (3): 126-131 Janvin CC, Aarsland D, Larsen JP (2005) Cognitive Predictors of Dementia in Parkinson's Disease: A Community-Based, 4-Year Longitudinal Study. Journal of Geriatric Psychiatry and Neurology (3): 149-154 Jarcho JM, Mayer EA, Jiang ZK, Feier NA, London ED (2012) Pain, affective symptoms, and cognitive deficits in patients with cerebral dopamine dysfunction. Pain (4): 744-754 Jellinger K (2012) Heterogenous mechanisms of mild cognitive impairment in Parkinson's disease. Journal of Neural Transmission (3): 381-382 Jellinger KA (2011) Mild cognitive impairment in Parkinsons disease: A critical update 97. Aging Health 103-106 Johnson DK, Galvin JE (2011) Longitudinal changes in cognition in Parkinson's disease with and without dementia. Dementia & Geriatric Cognitive Disorders; Dement Geriatr Cogn Disord (2): 98-108

120



Joosten-Weyn Banningh LW, Prins JB, Vernooij-Dassen MJ, Wijnen HH, Olde Rikkert MG, Kessels RP. Group therapy for patients with mild cognitive impairment and their significant others: results of a waiting-list controlled trial. Gerontology. 2011;57(5):444-54. doi: 10.1159/000315933. Epub 2010 Jul 20. Kandiah N, Narasimhalu K, Lau PN, Seah SH, Au WL, Tan LC (2009) Cognitive decline in early Parkinson's disease. Movement Disorders; Mov Disord (4): 605-608 Kane R, Mordecai K, Anderson K, Cernich A, Grattan L, Weiner W, Short P, Reich S, Shulman L (2011) Functional capacity in parkinson's disease: The value added of assessing cognition 170. Brain Impairment 19 Kawamura M, Kobayakawa M (2009) Emotional impairment in Parkinson's disease. [References] 148. Parkinsonism & Related Disorders; Parkinsonism Relat Disord (Suppl1): S47-S52 Kehagia AA, Barker RA, Robbins TW (2010) Neuropsychological and clinical heterogeneity of cognitive impairment and dementia in patients with Parkinson's disease. Lancet Neurol 9 (12): 1200-1213, doi:S1474-4422(10)70212-X [pii];10.1016/S1474-4422(10)70212-X [doi] Kierzynka A, Kazmierski R, Kozubski W (2011) Educational level and cognitive impairment in patients with Parkinson disease. Neurologia i Neurochirurgia Polska; Neurol Neurochir Pol (1): 2431 Kim JW, Cheon SM, Park MJ, Kim SY, Jo HY (2009) Cognitive Impairment in Parkinson's Disease without Dementia: Subtypes and Influences of Age. Journal of Clinical Neurology; J Clin Neurol (3): 133-138 Kirsch-Darrow L, Marsiske M, Okun MS, Bauer R, Bowers D (2011) Apathy and depression: separate factors in Parkinson's disease. J Int Neuropsychol Soc 17 (6): 1058-1066, doi:S1355617711001068 [pii];10.1017/S1355617711001068 [doi] Klaassen T, Verhey FR, Sneijders GH, Rozendaal N, de Vet HC, van Praag HM (1995) Treatment of depression in Parkinsons disease: a meta-analysis. Journal of Neuropsychiatry & Clinical Neurosciences; J Neuropsychiatry Clin Neurosci (3): 281-286 Klepac N, Hajnsek S, Trkulja V (2009) Health-related quality of life in non-demented Parkinson's disease patients with a history of depression before the onset of ypical motor symptoms 434. Journal of the Neurological Sciences; J Neurol Sci S133 Klepac N, Trkulja V, Relja M, Babic T (2008) Is quality of life in non-demented Parkinson's disease patients related to cognitive performance? A clinic-based cross-sectional study. European Journal of Neurology; Eur J Neurol (2): 128-133 Koerts J, Leenders KL, Brouwer WH (2009) Cognitive dysfunction in non-demented Parkinson's disease patients: Controlled and automatic behavior 384. Cortex 922-929 Koerts J, Leenders KL, Koning M, Bouma A, Van BM (2008) The assessment of depression in Parkinson's disease. Eur J Neurol 15 (5): 487-492, doi:ENE2101 [pii];10.1111/j.14681331.2008.02101.x [doi] Koerts J, Van BM, Leenders KL, Brouwer WH, Tucha L, Tucha O (2012) Complaints about impairments in executive functions in Parkinson's disease: the association with neuropsychological assessment. Parkinsonism Relat Disord 18 (2): 194-197, doi:S1353-8020(11)00324-5 [pii];10.1016/j.parkreldis.2011.10.002 [doi] Koerts J, Van BM, Tucha O, Leenders KL, Brouwer WH (2011) Executive functioning in daily life in Parkinson's disease: initiative, planning and multi-task performance. PLoS One 6 (12): e29254, doi:10.1371/journal.pone.0029254 [doi];PONE-D-11-19858 [pii] Kudlicka A, Clare L, Hindle JV (2011) Executive functions in Parkinson's disease: systematic review and meta-analysis. Mov Disord 26 (13): 2305-2315, doi:10.1002/mds.23868 [doi]

121



Kulisevsky J (2009) Cognitive dysfunction/dementia 408. Parkinsonism and Related Disorders S27 Kulisevsky J (2010) Progresssion of cognitive dysfunction in Parkinson's disease 288. Movement Disorders; Mov Disord S570 Kulisevsky J, Pagonabarraga J (2009) Cognitive impairment in Parkinson's disease: tools for diagnosis and assessment. Mov Disord 24 (8): 1103-1110, doi:10.1002/mds.22506 [doi] Kummer A, Harsanyi E, Dias FM, Cardoso F, Caramelli P, Teixeira AL (2009) Depression impairs executive functioning in Parkinson disease patients with low educational level. Cognitive & Behavioral Neurology; Cogn Behav Neurol (3): 167-172 Lau PN, Chong MS, Seah ISH, Lim WS, Au WL, Tan LCS (2010) Significance of subjective memory complaints in non-demented patients with Parkinson's disease 327. Movement Disorders; Mov Disord S320 Laudate TM, Neargarder S, Dunne TE, Sullivan KD, Joshi P, Gilmore GC, Riedel TM, Cronin-Golomb A (2012) Bingo! Externally supported performance intervention for deficient visual search in normal aging, Parkinson's disease, and Alzheimer's disease. [References] 7. Aging, Neuropsychology, and Cognition (1-2): 102-121 Leentjens AF, Dujardin K, Marsh L, Martinez-Martin P, Richard IH, Starkstein SE, Weintraub D, Sampaio C, Poewe W, Rascol O, Stebbins GT, Goetz CG (2008) Anxiety rating scales in Parkinsons disease: critique and recommendations. Movement Disorders; Mov Disord (14): 2015-2025 Leentjens AF, Van den Akker M, Metsemakers JF, Lousberg R, Verhey FR (2003) Higher incidence of depression preceding the onset of Parkinson's disease: a register study. Mov Disord 18 (4): 414418, doi:10.1002/mds.10387 [doi] Lees AJ, Smith E (1983) Cognitive deficits in the early stages of Parkinson's disease. Brain (Pt 2): 257-270 Leroi I, Ahearn DJ, Andrews M, McDonald KR, Byrne EJ, Burns A (2011) Behavioural disorders, disability and quality of life in Parkinson's disease. Age & Ageing; Age Ageing (5): 614-621 Leverenz JB, Watson GS, Shofer J, Zabetian CP, Zhang J, Montine TJ (2011) Cerebrospinal fluid biomarkers and cognitive performance in non-demented patients with Parkinson's disease. Parkinsonism & Related Disorders; Parkinsonism Relat Disord (1): 61-64 Li Y (2009) Visual related cognitive assessments in Parkinson disease and MCI patients 398. Parkinsonism and Related Disorders S82 Linazasoro G, Lasa A, Van BN (2005) Efficacy and safety of donepezil in the treatment of executive dysfunction in Parkinson disease: a pilot study. Clinical Neuropharmacology; Clin Neuropharmacol (4): 176-178 Lippa CF (2010) Review of issue: Patient and caregiver interventions. American Journal of Alzheimers Disease and other Dementias 545-546 Litvan I, Aarsland D, Adler CH, Goldman JG, Kulisevsky J, Mollenhauer B, Rodriguez-Oroz MC, Troster AI, Weintraub D (2011) MDS task force on mild cognitive impairment in Parkinsons disease: Critical review of PD-MCI. Movement Disorders; Mov Disord 1814-1824 Litvan I, Goldman JG, Troster AI, Schmand BA, Weintraub D (2012). Diagnostic Criteria for Mild Cognitive Impairment in Parkinson’s Disease: Movement Disorder Society Task Force Guidelines. Movement Disorders; Mov Disord 349-356 Ronald C. Petersen, MD, PhD,6 Brit Mollenhauer, MD,7 Charles H. Adler, MD, PhD,8 Karen Marder, MD,9 Caroline H. Williams-Gray, MRCP, PhD,10 Dag Aarsland, MD, PhD,11 Jaime Kulisevsky, MD, PhD,12

122



Maria C. Rodriguez-Oroz, MD, PhD,13 David J. Burn, MD, FRCP,14 Roger A. Barker, BSc, MBBS, MRCP, PhD,10 and Murat Emre, MD15 Lowit A, Howell P, Brendel B (2005) Cognitive Impairment in Parkinson's Disease: Is it a Unified Phenomenon? [References] 219. Brain Impairment (3): 191-204 Luo XG, Feng Y, Liu R, Yu HM, Wang L, Wu Z, Ren Y, He ZY (2010) Cognitive deterioration rates in patients with Parkinson's disease from northeastern China 253. Dementia and Geriatric Cognitive Disorders 64-70 Maranon D, Amayra I, Uterga JM, Gomez-Esteban JC (2011) [Neuropsychological impairment in Parkinson's disease without dementia]. [Spanish]. Psicothema (4): 732-737 Marder K (2010) Cognitive impairment and dementia in Parkinson's disease. Mov Disord 25 Suppl 1 S110-S116, doi:10.1002/mds.22787 [doi] Marinelli L, Perfetti B, Moisello C, Di RA, Eidelberg D, Ghilardi MF, Abbruzzese G (2010) Increased reaction time predicts visual learning deficits in Parkinson's disease 334. Movement Disorders; Mov Disord S311-S312 Marini P, Ramat S, Ginestroni A, Paganini M (2003) Deficit of short-term memory in newly diagnosed untreated parkinsonian patients: reversal after L-dopa therapy. Neurological Sciences (3): 184-185 Marinus J, Ramaker C, van Hilten JJ, Stiggelbout AM (2002) Health related quality of life in Parkinsons disease: a systematic review of disease specific instruments. Journal of Neurology, 2002 Feb; J Neurol Neurosurg Psychiatry (2): 241-248 Martinez-Martin P (2001) Health-related quality of life in Parkinsons disease: Outcomes of the therapeutic interventions. Expert Review of Pharmacoeconomics and Outcomes Research 99-108 Martinez-Martin P, Deuschl G (2007) Effect of medical and surgical interventions on health-related quality of life in Parkinsons disease. Movement Disorders; Mov Disord 757-765 McKinlay A (2011) A quarter of people with Parkinson's disease without dementia have mild cognitive impairment. Evidence-Based Mental Health; Evid Based Ment Health (1): 5, 2011 McKinlay A, Grace RC (2011) Characteristic of cognitive decline in Parkinson's disease: a 1-year follow-up. Applied Neuropsychology; Appl Neuropsychol (4): 269-277 McKinlay A, Grace RC, Dalrymple-Alford JC, Roger D (2010) Characteristics of executive function impairment in Parkinson's disease patients without dementia. [References] 116. Journal of the International Neuropsychological Society; J Int Neuropsychol Soc (2): 268-277 Miah IP, Dubbelink KTO, Stoffers D, Deijen JB, Berendse HW (2012) Early-stage cognitive impairment in Parkinson's disease and the influence of dopamine replacement therapy. [References] 10. European Journal of Neurology; Eur J Neurol (3): 510-516 Modugno N (2010) Long-term program of social theatre for the management of motor and motor symptoms of Parkinson's disease 276. Movement Disorders; Mov Disord S721 Mollion H, Ventre DJ, Dominey PF, Broussolle E (2003) Dissociable effects of dopaminergic therapy on spatial versus non-spatial working memory in Parkinson's disease 34. Neuropsychologia 14421451 Monchi O (2012) Cognitive deficits in Parkinson's disease: Variability, evolution, and effect of dopaminergic mediation 51. Parkinsonism and Related Disorders S7 Monchi O, Degroot C, Mejia-Constain B, Bruneau MA (2012) Neuroimaging studies of different cognitive profiles in Parkinson's disease. Parkinsonism & Related Disorders Suppl-9

123



Monetta L, Grindrod CM, Pell MD (2009) Irony comprehension and theory of mind deficits in patients with Parkinson's disease. [References] 127. Cortex: A Journal Devoted to the Study of the Nervous System and Behavior (8): 972-981 Muslimovic D, Post B, Speelman JD, de Haan RJ, Schmand B (2009) Cognitive decline in Parkinson's disease: a prospective longitudinal study. J Int Neuropsychol Soc 15: (3): 426-437 Muslimovic D, Post B, Speelman JD, Schmand B (2005) Cognitive profile of patients with newly diagnosed Parkinson disease. Neurology 65: (8): 1239-1245 Muslimovic D, Post B, Speelman JD, Schmand B (2007a) Motor procedural learning in Parkinson's disease. Brain (Pt 11): 2887-2897 Muslimovic D, Post B, Speelman JD, Schmand B, de Haan RJ (2008) Determinants of disability and quality of life in mild to moderate Parkinson disease 448. Neurology 2241-2247 Muslimovic D, Schmand B, Speelman JD, de Haan RJ (2007b) Course of cognitive decline in Parkinson's disease: a meta-analysis. Journal of the International Neuropsychological Society; J Int Neuropsychol Soc (6): 920-932 Naismith SL, Lewis SJ (2011) "DASH" symptoms in patients with Parkinson's disease: red flags for early cognitive decline. Journal of Clinical Neuroscience; J Clin Neurosci (3): 352-355 Oh ES, Lee JH, Seo JG, Sohn EH, Lee AY (2011) Autonomic and cognitive functions in Parkinson's disease (PD). Archives of Gerontology & Geriatrics; Arch Gerontol Geriatr (1): 84-88 Pagni C, Poletti M, Frosini D, Baldacci F, Nicoletti V, Tognoni G, Lucetti C, Del DP, Ceravolo R, Bonuccelli U (2012) Mild cognitive impairment and cognitive-motor relationships in newly diagnosed drug-naive Parkinson's disease patients 12. Journal of Alzheimers Disease; J Alzheimers Dis 78 Pagni C, Frosini D, Ceravolo R, Giunti G, Unti E, Poletti M, Shawn M, Murri L, Bonuccelli U, Tognoni G (2011) Event-based prospective memory in newly diagnosed, drug-naive Parkinson's disease patients. [References] 25. Journal of the International Neuropsychological Society; J Int Neuropsychol Soc (6): 1158-1162 Pagonabarraga J, Garcia-Sanchez C, Llebaria G, Pascual-Sedano B, Gironell A, Kulisevsky J (2007) Controlled study of decision-making and cognitive impairment in Parkinson's disease 504. Movement Disorders; Mov Disord 1430-1435 Pai MC, Chan SH (2001) Education and cognitive decline in parkinson's disease: A study of 102 patients 605. Acta Neurologica Scandinavica; Acta Neurol Scand 243-247 Papapetropoulos S, Tibbetts A, Seitzman R, Kerner J, Barnard J, Ward A, Michels SL, Neil G (2009) Non-motor comorbidities in patients with Parkinson's disease: A US claims database analysis 402. Parkinsonism and Related Disorders S69 Paulig M (2006) Cognitive deficits in idiopathic Parkinson's disease 536. PsychoNeuro 443-445 Petrova M, Raycheva M, Traykov L (2009) Specific influence of depression on the early stages of cognitive impairment and dementia in Parkinson's disease 443. Journal of Neurology; J Neurol S143 Petrova M, Raycheva M, Traykov L (2010a) Relationship between apathy and cognitive deficits in Parkinson's disease patients with mild cognitive impairment 279. Movement Disorders; Mov Disord S692 Petrova M, Raycheva M, Zhelev Y, Traykov L (2010b) Cognitive differences between the earliest stages of cognitive impairment and dementia in Parkinson's disease 299. European Journal of Neurology; Eur J Neurol 396

124



Pfeiffer HCV, Lokkegaard A, Zoetmulder M, Friberg L, Werdelin LM (2011) Mild cognitive impairment is common in early-stage non- demented Parkinson's disease patients 133. Movement Disorders; Mov Disord S159 Poewe W (2007) Dysautonomia and cognitive dysfunction in Parkinsons disease. Movement Disorders; Mov Disord S374-S378 Poewe W (2008) Non-motor symptoms in Parkinson's disease. [References] 165. European Journal of Neurology; Eur J Neurol (Suppl1): 14-20 Poewe W, Hauser R (2009) Rasagiline 1 mg/day provides benefits in the progression of non-motor symptoms in patients with early Parkinson's disease 15. Neurology A320, Abstract Poletti M, Emre M, Bonuccelli U (2011) Mild cognitive impairment and cognitive reserve in Parkinson's disease. [References] 40. Parkinsonism & Related Disorders; Parkinsonism Relat Disord (8): 579-586 Poliakoff E, Smith-Spark JH (2008) Everyday cognitive failures and memory problems in Parkinson's patients without dementia. Brain & Cognition; Brain Cogn (3): 340-350 Post B, Merkus MP, de Haan RJ, Speelman JD, CARPA Study Group. (2007) Prognostic factors for the progression of Parkinsons disease: a systematic review. Movement Disorders; Mov Disord (13): 1839-1851 Post B, Speelman JD, de Haan RJ. On behalf of the CARPA Study Group. (2008) Clinical heterogeneity in newly diagnosed Parkinson’s disease J Neurol (255):716–722 Postuma RB, Aarsland D, Barone P, Burn DJ, Hawkes CH, Oertel W, Ziemssen T (2012a) Identifying prodromal Parkinson's disease: Pre-Motor disorders in Parkinson's disease. Mov Disord 27 617626, doi:http://dx.doi.org/10.1002/mds.24996 Postuma RB, Aarsland D, Barone P, Burn DJ, Hawkes CH, Oertel W, Ziemssen T (2012b) Identifying prodromal Parkinson's disease: Pre-Motor disorders in Parkinson's disease. Movement Disorders (5): 617-626 Prats A, Guerra H, Crespo MC, Del HL, Inma N, Bayes A (2011) Controversial mild cognitive impairment criteria in Parkinson's disease 132. Movement Disorders; Mov Disord S159 Rahman S, Griffin HJ, Quinn NP, Jahanshahi M (2008). Quality of Life in Parkinson’s Disease: The Relative Importance of the Symptoms. Movement Disorders (23): 1428-1434 Reijnders JS, Ehrt U, Weber WE, Aarsland D, Leentjens AF (2008) A systematic review of prevalence studies of depression in Parkinson's disease. Mov Disord 23 (2): 183-189, doi:10.1002/mds.21803 Riedel O, Klotsche J, Spottke A, Deuschl G, Forstl H, Henn F, Heuser I, Oertel W, Reichmann H, Riederer P, Trenkwalder C, Dodel R, Wittchen HU (2008) Cognitive impairment in 873 patients with idiopathic Parkinson's disease. Results from the German Study on Epidemiology of Parkinson's Disease with Dementia (GEPAD). J Neurol 255 (2): 255-264, doi:10.1007/s00415-008-0720-2 [doi] Roca M, Torralva T, Gleichgerrcht E, Chade A, Arevalo GG, Gershanik O, Manes F (2010) Impairments in social cognition in early medicated and unmedicated Parkinson disease. [References] 87. Cognitive and Behavioral Neurology (3): 152-158 Rosenthal E, Brennan L, Xie S, Hurtig H, Milber J, Weintraub D, Karlawish J, Siderowf A (2010a) Association between cognition and function in patients with Parkinson disease with and without dementia. Movement Disorders; Mov Disord (9): 1170-1176 Rosenthal E, Brennan L, Xie S, Hurtig H, Milber J, Weintraub D, Karlawish J, Siderowf A (2010b) Association between cognition and function in patients with Parkinson disease with and without dementia. Mov Disord 25: (9): 1170-1176

125



Sahakian BJ, Morris RG, Evenden JL, Heald A, Levy R, Philpot M, Robbins TW (1988) A comparative study of visuospatial memory and learning in Alzheimer-type dementia and Parkinson's disease. Brain (Pt 3): 695-718 Salawu FK, Danburam A, Olokoba AB (2010) Non-motor symptoms of Parkinsons disease: diagnosis and management. [Review] [60 refs]. Nigerian Journal of Medicine: Journal of the National Association of Resident Doctors of Nigeria; Niger J Med (2): 126-131 Schiehser DM, Han SD, Lessig S, Song DD, Zizak V, Filoteo JV (2009) Predictors of health status in nondepressed and nondemented individuals with Parkinson's disease. Archives of Clinical Neuropsychology; Arch Clin Neuropsychol (7): 699-709 Schneider JS, Elm JJ, Parashos SA, Ravina BM, Galpern WR (2010) Predictors of cognitive outcomes in early Parkinson disease patients: The National Institutes of Health Exploratory Trials in Parkinson Disease (NET-PD) experience 256. Parkinsonism and Related Disorders 507-512 Scholtissen B, Verhey FR, Adam JJ, Prickaerts J, Leentjens AF (2006) Effects of acute tryptophan depletion on cognition, memory and motor performance in Parkinson's disease. Journal of the Neurological Sciences; J Neurol Sci (1-2): 259-265 Schrag A, Jahanshahi M, Quinn N (2000) What contributes to quality of life in patients with Parkinson's disease? J Neurol Neurosurg Psychiatry 69 (3): 308-312 Seichepine P, Diaz-Santos M, Neargarder S, Sullivan KD, Cronin-Golomb A (2009) Self-reported problems on visual activities of daily living in non-demented Parkinson's disease 396. Parkinsonism and Related Disorders S140 Shabnam GN, Th C, Kho D, H R, Ce C (2003) Therapies for depression in Parkinsons disease. [Review] [56 refs]. Cochrane Database of Systematic Reviews; Cochrane Database Syst Rev (3): CD003465, 2003 Siderowf A, Lang AE (2012) Premotor Parkinson's disease: concepts and definitions. Mov Disord 27 (5): 608-616, doi:10.1002/mds.24954 [doi] Signorini M, Volpato C (2006) Action fluency in Parkinson's disease: a follow-up study. Movement Disorders; Mov Disord (4): 467-472 Sinforiani E, Banchieri L, Zucchella C, Pacchetti C, Sandrini G (2004) Cognitive rehabilitation in Parkinson's disease. Archives of Gerontology & Geriatrics - Supplement; Arch Gerontol Geriatr Suppl (9): 387-391 Soh SE, Morris ME, McGinley JL (2011) Determinants of health-related quality of life in Parkinsons disease: a systematic review. [Review]. Parkinsonism & Related Disorders; Parkinsonism Relat Disord (1): 1-9 Sollinger AB, Goldstein FC, Lah JJ, Levey AI, Factor SA (2010) Mild cognitive impairment in Parkinson's disease: subtypes and motor characteristics. Parkinsonism & Related Disorders; Parkinsonism Relat Disord (3): 177-180 Song IU, Kim JS, Jeong DS, Song HJ, Lee KS (2008) Early neuropsychological detection and the characteristics of Parkinson's disease associated with mild dementia. Parkinsonism & Related Disorders; Parkinsonism Relat Disord (7): 558-562 Stavitsky K, Neargarder S, Bogdanova Y, McNamara P, Cronin-Golomb A (2012) The impact of sleep quality on cognitive functioning in Parkinson's disease. Journal of the International Neuropsychological Society; J Int Neuropsychol Soc 108-117 Stocchi F (2009) Improving patient well-being in Parkinson's disease - Impact on treatment choices 415. European Journal of Neurology; Eur J Neurol 657 Stoffers D, Berendse HW, Deijen JB, Wolters EC (2003) Deficits on Corsi's block-tapping task in early stage Parkinson's disease. Parkinsonism & Related Disorders (2): 107-111

126



Tanaka K, Quadros ACJr, Santos RF, Stella F, Gobbi LT, Gobbi S (2009). Benefits of physical exercise on executive functions in older people with Parkinson’s disease. Brain Cogn. (69):435– 441. Taylor JP, Rowan EN, Lett D, O', Brien JT, McKeith IG, Burn DJ (2008) Poor attentional function predicts cognitive decline in patients with non-demented Parkinson's disease independent of motor phenotype. Journal of Neurology, 2008 Dec (12): 1318-1323 Tsuchiya H, Yamaguchi S, Kobayashi S (2000) Impaired novelty detection and frontal lobe dysfunction in Parkinson's disease 611. Neuropsychologia 645-654 Uc EY, McDermott MP, Marder KS, Anderson SW, Litvan I, Como PG, Auinger P, Chou KL, Growdon JC (2009a) Incidence of and risk factors for cognitive impairment in an early Parkinson disease clinical trial cohort. [References] 108. Neurology (18): 1469-1477 Uc EY, Rizzo M, Anderson SW, Qian S, Rodnitzky RL, Dawson JD (2005) Visual dysfunction in Parkinson disease without dementia. Neurology (12): 1907-1913 Uc EY, Rizzo M, Johnson AM, Dastrup E, Anderson SW, Dawson JD (2009b) Road safety in drivers with Parkinson disease. Neurology 73 (24): 2112-2119, doi:73/24/2112 [pii];10.1212/WNL.0b013e3181c67b77 [doi] Uc EY, Rizzo M, Johnson AM, Emerson JL, Liu D, Mills ED, Anderson SW, Dawson JD (2011) Reallife driving outcomes in Parkinson disease. Neurology 76 (22): 1894-1902, doi:76/22/1894 [pii];10.1212/WNL.0b013e31821d74fa [doi] Waterfall ML, Crowe SF (1995) Meta-analytic comparison of the components of visual cognition in Parkinsons disease. Journal of Clinical & Experimental Neuropsychology: Official Journal of the International Neuropsychological Society; J Clin Exp Neuropsychol (5): 759-772 Weintraub D, Doshi J, Koka D, Davatzikos C, Siderowf AD, Duda JE, Wolk DA, Moberg PJ, Xie SX, Clark CM (2011) Neurodegeneration across stages of cognitive decline in Parkinson disease. Arch Neurol 68 (12): 1562-1568, doi:68/12/1562 [pii];10.1001/archneurol.2011.725 [doi] Whitehead P, Simpson A, Hurt C, Burn D, Hindle J, Landau S, Samuel M, Wilson K, Brown RG (2009) Cognitive profile and Mild Cognitive Impairment (MCI) in Parkinson's disease: Baseline data from the PROMS-PD cohort 406. Parkinsonism and Related Disorders S35 Whittington CJ, Podd J, Kan MM (2000a) Recognition memory impairment in Parkinsons disease: power and meta-analyses. Neuropsychology (2): 233-246 Whittington CJ, Podd J, Kan MM (2000b) Recognition memory impairment in Parkinson's disease: Power and meta-analyses 610. Neuropsychology 233-246 Whittington CJ, Podd J, Stewart-Williams S (2006) Memory Deficits in Parkinson's Disease. Journal of Clinical and Experimental Neuropsychology (5): 738-754 Wielinski CL, Johnson ML, VandenDolder R, Nance MA, Wichmann R, Parashos SA (2011) Cognitive rehabilitation in Parkinson's disease: Restorative rehabilitation of attention. Movement Disorders; Mov Disord S168 Williams-Gray CH, Evans JR, Goris A, Foltynie T, Ban M, Robbins TW, Brayne C, Kolachana BS, Weinberger DR, Sawcer SJ, Barker RA (2009) The distinct cognitive syndromes of Parkinson's disease: 5 year follow-up of the CamPaIGN cohort. Brain 132 (Pt 11): 2958-2969, doi:awp245 [pii];10.1093/brain/awp245 [doi] Williams-Gray CH, Foltynie T, Brayne CEG, Robbins TW, Barker RA (2007a) Evolution of cognitive dysfunction in an incident Parkinson's disease cohort 501. Brain 130 1787-1798, doi:http://dx.doi.org/10.1093/brain/awm111 Williams-Gray CH, Foltynie T, Lewis SJG, Barker RA (2006) Cognitive deficits and psychosis in Parkinsons disease: A review of pathophysiology and therapeutic options. CNS Drugs 477-505

127



Williams-Gray CH, Hampshire A, Robbins TW, Owen AM, Barker RA (2007b) Catechol Omethyltransferase Val158Met genotype influences frontoparietal activity during planning in patients with Parkinson's disease. Journal of Neuroscience; J Neurosci (18): 4832-4838 Wittchen H, Riedel O (2011) Depression and anxiety in Parkinsons disease: Under-diagnosed and undertreated. European Neuropsychopharmacology S220-S221

128

De onzichtbare kant van Parkinson

Recommend Documents