inhoud 10 de kinderwagenafstand 12 monumenten 12 reserveren & informatie 29 monumentale activiteiten

inhoud

3 stad & land 4 wandelen met rembrandt 6 het ideale landschap 8 het stadspark

10 de kinderwagenafstand 12 monumenten 12 reserveren & informatie 29 monumentale activiteiten

30 debat 30 fietstochten 32 wandelingen 34 lezingen

37 exposities 39 avondprogramma's 41 tijdschema 42 juniorprogramma

45 ymere in de stad 46 toen hier 48 plattegronden 51 colofon & sponsors

verhalen door Vincent van Rossem ~ Met trots presenteren wij de 26ste editie van Open Monumentendag Amsterdam. Op 8 en 9 september kunt u een keuze maken uit ruim 30 activiteiten en uit 65 Amsterdamse monumenten. Panden, tuinen en hofjes waar je anders niet gemakkelijk binnenkomt. ~

~ De stad en de natuur lijken op het eerste gezicht twee uitersten, maar dat valt in de praktijk nogal mee. Ooit, om maar een voorbeeld te noemen, was de merel een zeldzame bosvogel, maar tegenwoordig wordt het voorjaar in de stad aangekondigd door een zingende merel. ~

Het thema is groen van toen. Dat betekent aandacht voor het groen in Amsterdam en groen in relatie tot stedenbouw, architectuur en ornamentiek. Wat is de geschiedenis achter de landschapsschilderingen? Hoe kwamen de stadsparken tot stand? Wat zijn keurtuinen en wat is eigenlijk groen erfgoed? U krijgt de kans dit te ontdekken tijdens Open Monumentendag Amsterdam.

Ook veel andere vogels zijn echte stadsbewoners geworden, gierzwaluwen denken dat de stad een rotsformatie is. En ook na duizenden jaren verlangt de stedeling nog altijd terug naar de natuur, waar onze verre voorouders begonnen zijn aan het wonderlijke avontuur dat beschaving heet. Lange tijd waren stedelijke nederzettingen nog heel klein. Zelfs in het Amsterdam van de Gouden Eeuw, de belangrijkste stad van Europa, was lopen de meest gangbare vorm van mobiliteit. En voor degenen die bereid waren om nog wat verder te lopen, begon bij de Singelgracht, die nooit ver weg was, een andere wereld. Rond de stad, in het middeleeuwse polderland, lagen aan de west- en de zuidzijde de molenwijken, die ook aan het eind van de negentiende eeuw nog altijd een sprookjesachtig recreatiegebied vormden. Men kwam er graag. Destijds voer er bijvoorbeeld aan het eind van de Rozengracht een pontje over de Singelgracht, via het Lange Bleekerspad (de De Clercqstraat) ging de wandeling naar de Wiegbrug over de Kostverlorenvaart, en dan verder langs het Slatuinenpad (de Willem de Zwijgerlaan) naar de Haarlemmertrekvaart, die weer terug voerde naar de stad. Nog verder buiten het stedelijk bouwwerk strekte zich een agrarisch gebied uit dat Jac.P. Thijsse inmiddels ruim een eeuw geleden heeft beschreven als een paradijs voor de natuurliefhebber: De bonte wei (Verkade-album 1911). 'Wij maken het dien vogels niet gemakkelijk', schreef hij toen al. Ook de Romeinen hadden buitenhuizen om van de natuur te genieten. Een traditie die door rijke burgers van Florence in de late middeleeuwen nieuw leven werd ingeblazen. Amsterdamse kooplieden volgden hun voorbeeld met zomerverblijven in het Gooi en in de duinstreek. Natuur betekende telkens weer iets anders. Niemand heeft de sublieme ruimte van het zeventiende-eeuwse polderland mooier geschilderd dan Jan van Goyen. Maar voor vogels en bloemen had hij geen geduld. Die zien we wel bij de schilders van de Haagse School, door Thijsse aangeduid als 'onze jongens'.

Bureau Monumenten & Archeologie heeft voor u rond groen van toen een boeiend en gevarieerd programma samengesteld met een aantal primeurs. Zo doet voor het eerst het monumentale groen in De Bijlmer mee. De specifieke bouw van de Bijlmer wordt zichtbaar helemaal boven vanaf Flat Groenhoven en u kunt onder andere over de Amsterdam Old Course golfbaan lopen. Ook nieuw is de samenwerking met Toen Hier, de voormalige organisatie van de Dag van de Amsterdamse Geschiedenis. Samen bieden wij u op verwachte, maar vooral onverwachte locaties in het Vondelpark en in Park Frankendael de verhalen van de parken. Het monumentale treintje van het Haarlemmermeerstation brengt u naar de heemtuinen van Amstelveen en voor het eerst zijn er rondleidingen in de Nederlandse Gebarentaal. Voor jong en oud valt er veel te beleven. Jongerengidsen staan klaar om hun leeftijdgenoten door hun lievelingsmonument te leiden en er zijn lezingen, fietstochten, wandelingen, een debat, een rondvaart, verschillende exposities en een junior- en avondprogramma. Maar op de eerste plaats staan natuurlijk de ruim zestig Amsterdamse monumenten centraal in alle delen van de stad met o.a. op de grachten panden met prachtige beschilderde behangsels, monumenten in de Plantage zoals De Burcht en de panden van het Joods Cultureel Kwartier en monumenten rond parken. Alle monumenten, begraafplaatsen, paviljoens, hofjes en heemtuinen openen gratis een weekendlang hun deuren, hekken en poorten.In dit programmaboekje leest u verhalen die dieper ingaan op het thema. Ook het debat aan de vooravond van Open Monumentendag Amsterdam gaat in op groen van toen, heden en toekomst. Mis het niet. Open Monumentendag Amsterdam wordt mogelijk gemaakt door de medewerking van talloze particulieren, ruim 200 vrijwilligers, hoofdsponsor Ymere, monumentenorganisaties, corporaties, architecten, bouwers en bedrijven. Wij danken hen hartelijk. Wij zien u graag op Open Monumentendag Amsterdam en wensen u een onvergetelijk weekend toe! Carolien Gehrels, wethouder Monumenten Gemeente Amsterdam Esther Agricola, directeur Bureau Monumenten & Archeologie

2

Stad en land vormen een onverbrekelijke eenheid. De bonte wei produceerde eeuwenlang melk, boter en vlees voor Amsterdam. De stedeling zocht er rust en verpozing en talloze kunstenaars hebben het polderland in de loop der tijd verbeeld. Rembrandt was niet gespecialiseerd in het schilderen van landschappen, maar hij wandelde graag in en rond de stad. Die wandelingen zijn vereeuwigd in tekeningen en ook vele van zijn etsen laten zien dat de beroemde kunstenaar een scherp oog had voor oude boerderijtjes en andere landelijke motieven die ook de hedendaagse recreant nog direct herkent. Stad en land vormen tegenwoordig ook in ruimtelijk opzicht een eenheid. De stadsmuren en de Schans zijn verdwenen. In de moderne stedenbouw heeft men juist gestreefd naar woonwijken met veel groen, dat geleidelijk aan overgaat in het agrarische landschap. Met het Algemeen Uitbreidingsplan van Amsterdam uit 1934 werd een stedenbouwkundig ideaal op de kaart gezet voor de stad van de twintigste eeuw. Een groene stad, als waardige opvolger van de grachtengordel met zijn majestueuze iepen.

3

De Omval aan de Amstel ets van Rembrandt uit 1645 ~ Museum het Rembrandthuis

Berlage wist natuurlijk niet dat de Hollandse iepen die de grachtengordel zo betoverend mooi maken ooit een stedenbouwkundig wereldwonder waren. In middeleeuwse steden werden geen bomen geplant. Amsterdam was aan het begin van de zeventiende eeuw de eerste Europese stad met systematische boombeplanting. Buitenlandse bezoekers waren vol lof over deze verrijking van het stadsbeeld. De bomen waren bovendien nuttig en gaven uiteraard op warme zomerdagen verkoeling. Vele kunstenaars hebben die bomen weergegeven in hun stadsgezichten. Dit eerste 'groen' in de stad werd duidelijk gewaardeerd, ook door Rembrandt, maar hij had nog meer behoefte aan frisse lucht en landelijkheid. Zijn wandelingen rond Amsterdam, vereeuwigd met tekenpen en etsnaald, geven een prachtig beeld van het polderland dat nog lange tijd ongerept zou blijven. Pas laat in de negentiende eeuw kwamen er grote veranderingen, maar zelfs nog in 1940 was het niet ver lopen naar de rand van de stad. Bovendien hadden veel mensen toen al een fiets. De directeur van Dienst Publieke Werken maakte rond 1930 elke zondag fietstochten en misschien gebruikte hij daarbij wel het toen al befaamde boek Wandelingen met Rembrandt in en om Amsterdam van Frits Lugt uit 1915. De sprookjesachtige boerderijen die Rembrandt had gezien waren toen verdwenen, net als de meeste molens, maar met name de Amsteloevers gaven nog een schitterend beeld van de oorspronkelijke eenheid tussen de rivier en de stad. Mede daarom werd dit recreatiegebied van begin af aan beschouwd als een essentieel onderdeel van het Algemeen Uitbreidingsplan. Zelfs tegenwoordig is het nog mogelijk om talloze locaties waar Rembrandt heeft gewerkt terug te vinden. Het Huis Te Vraag bijvoorbeeld bestaat niet meer, maar de groene oase rond de begraafplaats Te Vraag en het water van de Schinkel geven toch een idee van het historische landschap. Het meest merkwaardige is echter dat de hedendaagse stedeling in het landelijk gebied rond de stad nog altijd precies dezelfde ontspanning zoekt als een kunstenaar uit de zeventiende eeuw. Rembrandt wandelde voor zijn plezier. De talloze tekeningen die hij daarbij maakte, waren niet bestemd voor de verkoop. Vele andere bewoners van het toenmalige Amsterdam maakten dezelfde wandelingen, langs de Zuiderzee, de Amstel, de Amstelveenseweg, de Sloterweg, de Kostverlorenkade en de Spaarndammerdijk, tot bij Haarlem.

~ “ontsnappen aan het drukke leven in de stad” ~

~ Toen H.P. Berlage tijdens zijn Italiaanse studiereis in Venetië was, juli 1881, kon hij het niet laten om een vergelijking te maken met Amsterdam, zijn geboortestad. De jeugdige architect gaf meteen toe dat de paleizen aan het Canal Grande van een andere orde waren, maar, zo vervolgde hij, denkende aan de Herengracht: 'de sombere ernst der statige boomenrij die Amsterdams patricische huizen beschaduwen, en zich in het water weerspiegelen, zal een Venetiaan misschien benijden'. ~ monumenten bij het verhaal Gemeenlandshuis Hinlopen Huis

54

Plantage: Nu en Toen I p.33

4

01

| Muiderpoort

41

| Artis Bibliotheek

42

| Dr. Sarphatihuis

43

Geelvinck

monumentale activiteiten bij het verhaal lezing Groen erfgoed? I p.34 wandeling De Groene

De wandelingen van Rembrandt en zijn tijdgenoten markeren het begin van een stedelijke cultuur die het landelijk gebied beschouwt als een lustoord, dat de mogelijkheid biedt om even te ontsnappen aan het drukke en vieze leven in de stad. Na 1900 zou de recreatie een dominant thema worden in de stedenbouw, maar het buitenleven was toen al eeuwenlang een populaire vorm van verpozing. Rijke mensen hadden zomerhuizen langs de Vecht en de Amstel, in Kennemerland en in de Watergraafsmeer. Dichter bij de stad lagen ook talloze moes- en pleziertuinen waar de minder welgestelden op hun manier genoten van het buitenleven. Aan het eind van de zeventiende eeuw werd de Plantage ingericht als een voorloper van de latere volkstuincomplexen. Groen is altijd een essentiële levensbehoefte geweest voor de stedeling. Er waren geen parken in de historische stad, dus men trok net als Rembrandt de stad uit. De luxe van een tuin was alleen weggelegd voor de gefortuneerde bewoners van de grachtengordel, maar deze keurtuinen waren oorspronkelijk niet erg 'groen'. De tuin bij het Geelvinck Hinlopen Huis laat dat goed zien. Om ook thuis te kunnen genieten van het landelijk gebied hing men schilderijen op. Jan van Goyen, Salomon van Ruysdael en vele andere Hollandse schilders uit de zeventiende eeuw hebben het groen geïntroduceerd als een zelfstandig en belangrijk thema in de Europese schilderkunst dat grote invloed zou hebben. Zo kon het geschilderde landschap zich gaandeweg ontwikkelen tot een ideaal landschap. Het landschap rond Amsterdam is nog altijd deels groen van toen. Rembrandt zou het waarschijnlijk niet herkennen, maar delen van het historische polderland zijn bewaard gebleven en natuurlijk ook de duinstreek en het Gooi. Waterland en het veenweidegebied langs de Amstel zijn van groot belang voor de recreatie van de moderne stedeling. Dit regionale groen is kwetsbaar en staat voortdurend onder druk. Toch vormen deze restanten van het zeventiende-eeuwse landschap een wezenlijk onderdeel van de schoonheid van het hedendaagse Amsterdam. De stedenbouwkundige betekenis van dit landschappelijke erfgoed is reeds in 1934 aangegeven op kaart B, het gewest, behorende bij het Algemeen Uitbreidingsplan van Amsterdam. Ook de plassen met ruimte voor de zeilsport zijn uitdrukkelijk op de kaart gezet. De Gemeentelijke Woningdienst had daar overigens al eerder aandacht aan besteed. Kaart B getuigt zodoende van een opmerkelijke visie op de toekomstige stad. Het groen van toen werd opgenomen in een uiterst geavanceerd stedenbouwkundig ontwerp waarbij veel ruimte werd gereserveerd voor nieuw groen.

5

basis gelegd voor de hedendaagse landschapsarchitectuur en de gedachte dat de ideale natuur 'gemaakt' kan worden. Die ideale natuur werd ook toegepast bij de aanleg van de eerste moderne begraafplaatsen. Toen de kerkhoven van Parijs rond 1800 overvol begonnen te raken, ontstond een geheel nieuwe visie op de omgang met de dood. De overledenen moesten voortaan buiten de stad ter aarde worden besteld, in een aangename zo niet paradijselijke omgeving. Het Engelse landschapspark bood daarvoor de ideale formule. De beroemde begraafplaats Père Lachaise was het eerste voorbeeld en werd kort na 1800 aangelegd, aan de rand van het toenmalige Parijs. Al een kwart eeuw later trok het park met zijn graftomben grote aantallen bezoekers en waren er plattegronden met wandelingen langs bezienswaardigheden verkrijgbaar. Dit voorbeeld vond overal in Europa en dus ook in Amsterdam navolging. Andere Nederlandse steden waren daar overigens in voorgegaan, Haarlem al in 1828. Pas in 1869 werd begonnen met de aanleg van Zorgvlied, op een oud landgoed aan de Amstel. De Nieuwe Oosterbegraafplaats ging op 1 mei 1894 open. Het zijn in feite prachtige oude parken, waar het ook voor nog levende Amsterdammers goed toeven is. Begraafplaatsen en parken werden aangelegd door een landschapsarchitect, in Nederland was dat vaak J.D. Zocher (1791-1870), de ontwerper van zowel het Vondelpark als Zorgvlied. De joodse begraafplaatsen rond Amsterdam zijn veel ouder en volkomen elementair ingericht. Juist hier kan men goed zien wat er in de negentiende eeuw veranderde. Mede door het succes van de nieuwe begraafplaatsen bij Europese steden werd het geïdealiseerde landschap van Lorrain en Poussin, dat ook talloze Amsterdamse zalen had gedecoreerd, herboren in de negentiendeeeuwse stedenbouw. Uiteraard in een eigentijdse gestalte, de landschappen van Zocher waren meer een praktisch rondje door het park op zondagmiddag dan een denkbeeldige reis door de klassieke oudheid. Maar cultureel gezien is er toch sprake van een historische samenhang. De stedeling bleef verlangen naar de natuur en gaf telkens weer op een andere wijze uitdrukking aan dit verlangen. Het ideale landschap werd aan het eind van de negentiende eeuw een stadspark, natuur die geheel was aangepast aan het stadsleven. Maar tegelijkertijd gingen de schilders van de Haagse School weer in het polderland werken, terwijl de eerste moderne biologen de flora en fauna van de weiden en plassen in kaart brachten.

~ In de loop van de zeventiende eeuw raakte het nuchtere polderlandschap van de Hollandse schilders uit de mode. Uit Italië kwamen nieuwe ideeën voor het landschap. ~ monumenten bij het verhaal De Bazel Grachtenhuis Van den Santheuvel, Sobbe Grachtenhuis Hammerstein

64

| Joodse Begraafplaats 53

02

| Geelvinck Hinlopen Huis

| Huis Bartolotti 54

32

| Waldorf Astoria Hotel

| Museum Van Loon

55

Het Grachtenhuis

52 59

monumentale activiteiten bij het verhaal wandeling De begraafplaats als park I p.32

Nicolas Poussin en Claude Lorrain, beiden geboren in Frankrijk en woonachtig in Rome, schilderden het landschap rond de stad, maar geïdealiseerd, als een verbeelding van de wereld rond de Middellandse Zee in een ver verleden, met klassieke tempels of ruïnes en soms scènes uit de mythologie en de Romeinse literatuur. Claude Lorrain was bevriend met Nederlandse schilders die in Rome verbleven en maakte zo kennis met de gewoonte om te wandelen en buiten naar de natuur te tekenen. Dit landschap werd door Gerard de Lairesse (1640-1711) in Nederland geïntroduceerd. Tegelijkertijd diende zich in Amsterdam een nieuwe mode aan, men ging de meest representatieve ruimte in grachtenhuizen, de zaal, decoreren met geschilderd behang: landschappen die niet ingelijst aan de muur hingen maar die vrijwel de gehele wand bedekten, zodat de zaal veranderde in het middelpunt van een droomwereld. Doorgaans een fictief Italiaans landschap maar later ook wel sprookjesachtige inheemse taferelen.

~ “een praktisch rondje door het park op zondagmiddag” ~

De Lairesse was befaamd als 'kamerschilder', Isaac de Moucheron (1667-1744) en Jurriaan Andriessen (1742-1819) zetten deze traditie voort. Dit groen van toen moet ooit rijk vertegenwoordigd zijn geweest in de stad, vele schilders verdienden er de kost mee. Inmiddels resteren er echter nog maar weinig complete geschilderde interieurs uit die tijd. De zaal van Grachtenhuis Van den Santheuvel, Sobbe toont vroeg werk van Andriessen, uit 1771. De oudere landschappen van De Moucheron in het Huis Bartolotti zijn afkomstig uit een ander huis. De Italiaanse zaal in De Bazel is in 1772 geschilderd door Jan Augustini. Deze schilderingen zijn afkomstig uit een huis op de hoek van de Nieuwe Spiegelstraat en de Herengracht, het oude hoofdkantoor van de Handelmaatschappij. Ook het Geelvinck Hinlopen Huis, Het Grachtenhuis en Museum van Loon geven een fraai beeld van deze fictieve natuur. Na Andriessen kwam er een definitief einde aan het werk van de 'kamerschilder'. De Amsterdamse zaal met zijn fictieve natuur is zodoende een museumstuk geworden. Het geïdealiseerde landschap van Poussin en Lorrain heeft echter ook geresulteerd in de aanleg van de eerste Europese parken. Romeinse villa's hadden al in de zestiende en vooral de zeventiende eeuw grote en fraai aangelegde tuinen, maar het was de Engelse aristocratie die in de achttiende eeuw de geschilderde landschappen van Poussin en Lorrain ook werkelijk kon realiseren, in de vorm van uitgestrekte landschapsparken. Voor de Amsterdamse elite was dergelijke rijkdom niets eens voorstelbaar, men moest genoegen nemen met beschilderde zalen, maar rond de grote Engelse landhuizen konden de ideale vergezichten daadwerkelijk worden aangelegd. Ook deze befaamde parken zijn nu groen van toen, ze worden gekoesterd als monumenten. Daarmee was in Engeland de

6

18e-eeuwse geschilderde behangsels in Huis Bartolotti door Isaac de Moucheron ~ Hendrick de Keyser

7

Al rond 1900 was een enorme ring nieuwbouwwijken verrezen, die een barrière vormde tussen de oude metropool en het groen in de regio: de Dapperbuurt, de Oosterparkbuurt, de Pijp, Oud-Zuid, Oud-West, de Staatsliedenbuurt en de Spaarndammerbuurt. De molenwijken verdwenen en overal verrezen fabrieken met rokende schoorstenen. De haven kwam weer tot leven en tegelijkertijd werd Amsterdam een moderne industriestad. Parijs was de eerste Europese stad waar in de negentiende eeuw onder leiding van de visionaire ambtenaar Adolphe Alphand een groot aantal parken werd gerealiseerd voor het snel groeiende aantal inwoners. Andere steden volgden snel, zoals New York, waar vanaf 1853 werd gewerkt aan de realisering van Central Park. In Amsterdam kwam het initiatief in eerste instantie niet van het gemeentebestuur maar van particuliere zijde. De 'Vereeniging tot aanleg van een Rij- en Wandelpark' bracht in 1864 geld bijeen voor het Vondelpark. Het eerste grote gemeentelijke park, het Oosterpark, werd pas na 1890 gerealiseerd. Het was onderdeel van het uitbreidingsplan dat in 1877 door de gemeenteraad werd vastgesteld, het Plan Kalff. Het inrichtingsplan voor het Oosterpark werd in 1891 ontworpen door de tuinarchitect L.A. Springer. Toen begonnen zich belangrijke veranderingen af te tekenen in het functioneren van stadsparken. De vereniging die het Vondelpark had gecreëerd sprak nog van een 'rij- en wandelpark'. Het was bestemd voor beschaafde paardrijders en nette wandelaars, waarbij de dames een parasol droegen wanneer de zon scheen. Men wandelde ook alleen op de paden, het was verboden om de gazons te betreden. Grote bloemvakken werden ingericht met een bonte zee van eenjarige planten. Deze min of meer passieve vorm van recreatie zou gaandeweg plaats moeten maken voor actieve recreatie. Springer kreeg van het gemeentebestuur het uitdrukkelijke verzoek om in het Oosterpark ruimte te bieden aan sportbeoefening en kinderspeelplaatsen. Dat strookte niet met zijn eigen opvattingen over parken maar hij zocht naar een compromis tussen het romantische wandelpark in Engelse landschapsstijl met zijn vloeiende lijnen en de strakke rechthoekige begrenzingen die sportvelden met zich meebrengen. Zo werd het gevraagde cricketveld een eivormig gazon en andere functies situeerde hij zoveel mogelijk aan de rand van het park, verscholen achter beplanting, zodat het beeld van een ideale natuur zo min mogelijk verstoord werd. Het Oosterpark zou later deels bebouwd worden, onder meer met een open luchtschool, waar de kinderen ook tijdens de les konden genieten van gezonde frisse lucht.

~ Het Amsterdam van Rembrandt en het polderland rond de stad waarin hij wandelde, vormden rond 1850 nog een gaaf historisch geheel. Dat zou na de opening van het Noordzeekanaal in 1876 snel veranderen. ~ monumenten bij het verhaal Huize Frankendael Cuypers

26

| Hollandsche Manege

27

05

| B&B Berlage

| Het Witsenhuis

37

20

| BankGiro Loterij

21

| Koninklijk Instituut voor de Tropen

| De Roos 38

22

| Woonhuis

| Openluchtschool

39

monumentale activiteiten bij het verhaal avondprogramma Het Vondelpark en de mythe van de natuur I p.39

~ “het was verboden om de gazons te betreden” ~

Wintergezicht Oosterpark, olieverf op doek van Willem Witsen na 1910 ~ Singer Laren

8

De nieuwe opvattingen over de betekenis van stadsparken waren afkomstig uit Amerika en werden via Duitsland in Nederland geïntroduceerd. In de Duitse landschapsarchitectuur had zich al een ontwikkeling ingezet naar meer andere ontwerpprincipes. De Duitse 'Volksparken', de naam zegt het al, waren uitdrukkelijk bestemd voor de 'gewone man' die in de open lucht aan lichaamsbeweging wilde doen. De dagen van de Engelse landschapsstijl waren definitief geteld. Het stadspark werd meer en meer gedomineerd door moderne vormen van recreatie en een zeer functionele inrichtingsplannen. De medische wetenschap heeft aan het eind van de negentiende eeuw eveneens sterk bijgedragen aan het succes van de stadsparken. Meer en meer werd duidelijk dat de woonomstandigheden in miljoenensteden vrijwel fataal waren voor de gezondheid van het overgrote deel van de bevolking. De enige remedie daartegen waren betere woningen in een stad met veel meer groen. Dat was rond 1900 de opgave voor de moderne stedenbouw. De technische infrastructuur van de stad, vooral voor schoon water en riolering, was toen al sterk verbeterd, omdat ook rijke mensen daar baat bij hadden, maar de volkswoningbouw liet nog altijd te wensen over en de oude stadsparken waren eigenlijk allemaal veel te klein. Die parken lagen bovendien als geïsoleerde 'groene eilanden' in het stedelijk bouwwerk. Men kwam tot het inzicht dat toekomstige steden zich heel anders zouden moeten ontwikkelen, niet met groeiringen, zoals een boom, maar stervormig, zodat er een meer harmonieuze relatie met het open landschap kon ontstaan. Het idee van een uitgestrekt 'park systeem' was afkomstig uit Amerika. In Boston werd al sinds 1893 gewerkt aan een zeer ambitieus plan om de stadsparken en het groen in de regio te ontwikkelen tot een samenhangend geheel van recreatiegebieden. Duitse stedenbouwkundigen volgden ook deze nieuwe ontwikkeling met grote aandacht. Dat bleek in 1910 toen vrijwel alle toonaangevende ontwerpers deelnamen aan een prijsvraag met als opgave de stedenbouwkundige toekomst van Berlijn. De resultaten waren teleurstellend, een eerste prijs werd niet uitgereikt, maar tegelijkertijd maakte de prijsvraag duidelijk dat het stedelijk groen de kern van het ontwerpprobleem vormde. De parken van de negentiende-eeuwse stad waren mooi, maar boden niet genoeg ruimte aan de recreërende stedeling. De stad van de twintigste eeuw zou daarom een heel andere stad moeten worden.

9

~ Door een wijziging van de gemeentegrens in 1921 kreeg Amsterdam de ruimte om voor het eerst sinds de bouw van de negentiende-eeuwse wijken weer een groot uitbreidingsplan te maken. Grote delen van het landelijk gebied rond de stad waar Amsterdammers eeuwenlang gewandeld hadden, kwamen beschikbaar voor toekomstige ontwikkelingen. ~ monumenten bij het verhaal Flat Groenhoven

07

| Garage Klieverink

08

| Van Eesterenmuseum

29

monumentale

activiteiten bij het verhaal wandeling Levend openluchtmuseum I p.33 wandeling Groen in de Bijlmer I p.33 wandeling Tuindorp Oostzaan I p.33 wandeling Tuindorp Frankendael I p.32 fietstocht Het groene hart van Nieuw-West I p.30 fietstocht Van pont naar pont door het groen in Noord | p.30 lezing Het verlangen naar groen | p.34 lezing Stad der Toekomst | p.36 expositie Bijlmertentoonstelling | p.37

Daarbij ontstonden echter ook grote ambtelijke meningsverschillen over stedenbouwkundige idealen. Na een discussie die jaren duurde, werd gekozen voor de meest vooruitstrevende richting in de stedenbouw, voor een stad met veel groen. Het ontwerp voor die stad, het Algemeen Uitbreidingsplan, werd eind 1934 aan de gemeenteraad gepresenteerd. Zo bereikte de ontwikkeling in het denken over stedelijk groen die in Amerika begonnen was en via Duitsland invloed kreeg in Europa een verrassend hoogtepunt in Amsterdam, de handelsmetropool die met de grachtengordel al eerder een groots uitbreidingsplan had gerealiseerd. Dat voorbeeld speelde zeker een rol, als inspiratie voor de ontwerpers, maar de opgave was totaal anders. Er moesten woonwijken gebouwd worden voor gezinnen met een bescheiden inkomen, met ruimte voor spelende peuters, sportende tieners en uitstapjes op zondagmiddag, toen nog zonder auto, naar grotere recreatiegebieden aan de rand van de stad. Werk was belangrijk, ruimte voor de haven en de industrie, maar gezond wonen en recreëren waren van even groot belang. Groen werd voor het eerst in de geschiedenis van de Europese stad een bepalende factor voor het stedenbouwkundig ontwerp. Dit heeft men in de uitvoerige toelichting als volgt verwoord: 'er is dan ook naar gestreefd het plan voor de toekomststad landschappelijk gezien zoodanig in te richten, dat de bebouwingscomplexen met hun bijbehoorende ontspanningsterreinen zooveel mogelijk harmonisch aansluiten op de gebieden, waar de landelijke cultuur blijvend zal kunnen worden bedreven, zodat enerzijds de stadsrand zich duidelijk en gaaf zal markeren en anderzijds het open land, geleidelijk overgaande in kunstmatig aangelegde ontspanningsgebieden, tussen de wijken door diep in het stadslichaam doordringen kan'. De verleiding om deze toelichting uitvoerig te citeren is groot, want er werd een ware doorbraak in de stedenbouw verwoord. Nog één voorbeeld: 'er kan niet genoeg op gewezen worden, hoe groot de waarde van zulke diep doordringende park- of groenstrooken voor de toekomstige stad zal blijken te zijn. Het gevoel van openheid, de samenhang tusschen land en stad is zoowel uit psychisch als hygiënisch noodzakelijk om de bewoonbaarheid van de stad, die anders maar al te zeer tot een eindelooze huizenzee uitgroeit, te bevorderen'. In de toelichting bij het Algemeen Uitbreidingsplan werd niet meer gesproken van parken, het betreffende hoofdstuk heet 'Ontspanning'. Daarbij dachten de ontwerpers niet alleen aan parken in de traditionele zin van het woord maar ook aan sportterreinen, volkstuincomplexen, plantsoenruimte

10

Wandelen in het Oosterpark ~ Stadsarchief Amsterdam

in de directe woonomgeving, buurtparken, 'verbindingsgroen' tussen de recreatieve voorzieningen, het enorme Amsterdamse Bos, en landelijk groen zoals de Amsteloevers en Waterland. Voor elke leeftijdscategorie van de bevolking werd nauwkeurig berekend wat de behoefte was aan groen. Dat begon met een cirkel van 400 meter rond de woning, de zogenoemde kinderwagenafstand. Moeders moesten op 400 meter van hun voordeur in een plantsoen kunnen zitten om met een kind in de kinderwagen te genieten van het zonnetje. Die cirkel werd gaandeweg groter. Opgroeiende kinderen konden verder fietsen naar hun sportvelden. Het Amsterdamse Bos, op een nog grotere afstand, was bestemd voor de zondagmiddagen. Actieve recreanten konden dan gaan fietsen langs het IJsselmeer en de Amstel. Men gebruikte een rekenmodel uit een befaamd Duits proefschrift om de behoefte aan groen tot in de finesses te verantwoorden. Elke vierkante meter kost immers geld. De plantsoenen voor moeders met kinderen, het verbindingsgroen en de buurtparken waren ook van groot belang voor de inrichting van de woonwijken. De 'eindeloze huizenzee' van de negentiende-eeuwse volksbuurten was een schrikbeeld voor moderne stedenbouwkundigen. De traditionele straat moest plaats maken voor woningbouw in een groene omgeving. Het Uitbreidingsplan voor Tuinstad Slotermeer dat in 1939 werd goedgekeurd door de gemeenteraad, een kostbaar ontwerp met veel groen, markeert een mijlpaal in de Nederlandse volkshuisvesting. Met deze nieuwe visie op de woonwijk werd al kort na de oorlog geëxperimenteerd in Tuindorp Frankendael, beter bekend als Jeruzalem. Twintig jaar later zou de Bijlmer het einde markeren van een stormachtige ontwikkeling in het denken over stedenbouw en volkshuisvesting.

~ “een ware doorbraak in de stedenbouw” ~ Het is anno 2012 nog steeds mogelijk om door een groots moment in de geschiedenis van de stedenbouw te wandelen. Wie vanuit Bos en Lommer, bij voorkeur via het Lidewijdepad, waar de woningdichtheid nog heel hoog is, naar de Burgemeester Vening Meineszlaan loopt, ziet het verschil meteen, die laan biedt de bewoners van Bos en Lommer een aangename wandelroute naar de Sloterplas. Dat is verbindingsgroen. Vanaf de Burgemeester Fockstraat gaat de wandeling verder via het Arthur Meerwaldtpad en de bomenrijke Burgemeester Eliasstraat naar de Bastiaansestraat, en dan, onder het viaduct door, naar het centrum van Amsterdam West, het Sloterpark met de plas. Het terras van Café Oostoever biedt uitzicht op een adembenemende stedelijke ruimte. Het ooit perfect uitgebalanceerde profiel van Osdorp is verstoord door een nieuwe toren, maar toch, de plas is gegraven en het park is aangelegd: hier is het werkelijk gelukt om een nieuw evenwicht te vinden tussen stad en land.

11

01

~ Open Monumentendag Amsterdam vindt plaats op zaterdag 8 & zondag 9 september 10.00-17.00 u. Bekijk de tijdsplanning voor extra openingstijden. ~ vooraf reserveren voor deze monumenten ING Etablissement Amsterdam Museum van Loon

55

35

| Het Witsenhuis

37

09

| Woonhuis Cuypers

| Hortus Botanicus

49

26

| Huis Bartolotti

32

| Trippenhuis

34

Diemerzeedijk 27 za 10.00-17.00 u zo 10.00-17.00 u www.hendrickdekeyser.nl

| Marine

| Grachtenhuis Van den Santheuvel, Sobbe

53

02

vooraf reserveren voor deze monumentale activiteiten avondprogramma UNESCO-boot

avondtour | p.39 wandeling De begraafplaats als park | p.32 wandeling De Groene Plantage: Nu en Toen | p.33 lezing Groen Erfgoed? | p.34 lezing Hout van toen | p.35 lezing Het Scheepvaartmuseum vernieuwd | p.36 Fietstochten p.30 & 31

~ centraal informatiepunt ~

~ beperkt toegang ~

Gebouw De Bazel is het centraal informatiepunt van Open Monumentendag Amsterdam. Hier kunt u het programmaboekje en de gereserveerde kaartjes ophalen.

Om zoveel mogelijk mensen de kans te bieden om een uniek monument te bezoeken, kunt u per monument maximaal twee kaartjes reserveren. Wij rekenen op uw begrip. Wees er op tijd bij, want vol=vol!

De Bazel

Vijzelstraat 32 | za & zo 09.00-17.00 u

~ gratis - reserveren ~

~ kaartjes ophalen ~

Alle deelnemende monumenten zijn gratis te bezoeken. Echter vanwege de beperkte publiekscapaciteit zijn sommige monumenten en een aantal monumentale activiteiten alleen via reservering toegankelijk. Kaartjes zijn uitsluitend online te reserveren vanaf 27 augustus t/m 4 september via

Gereserveerde kaartjes kunt u ophalen bij het centraal informatiepunt op:

www.amsterdam.nl/openmonumentendag

De Bazel

03

donderdag 6 september 10.00-12.00 u vrijdag 7 september

10.00-12.00 u

zaterdag 8 september

09.00-11.00 u

zondag 9 september

09.00-11.00 u

~

Ringdijk 58 za 10.00-17.00 u zo 10.00-17.00 u www.oost.amsterdam.nl/ deverguldeneenhoorn

Vijzelstraat 32

De Bazel | Centraal Informatiepunt Het imposante gebouw

Vijzelstraat 32 za 9.00-17.00 u zo 9.00-17.00 u www.stadsarchief.amsterdam.nl 12

Valentijnkade t.h.v. 102 za GESLOTEN zo 10.00-17.00 u www.eerherstelzeeburg.nl

werd rond 1918 ontworpen door K.P.C. de Bazel. Opdrachtgever was de Nederlandsche Handel-Maatschappij. Van de interieurs op de tweede en derde verdieping is veel uit de begintijd bewaard gebleven. In de huidige Italiaanse zaal werd een interieur uit de achttiende eeuw aangebracht, afkomstig uit de vergaderkamer van het vorige kantoor. Dit gebeurde tegen de zin van de architect, want het paste helemaal niet bij de rest van het gebouw. De landschapsschilderingen uit 1772 zijn van Jan Augustini. In 2002 werd het gebouw verkocht aan de gemeente die het bestemde als nieuwe locatie voor het stadsarchief. Bijzonder is de safedeposit in de kelder. Hier is nu de Schatkamer, waar historische topstukken uit de archieven en collecties permanent voor het publiek tentoongesteld zijn. De plafond- en wanddecoraties zijn hier gereconstrueerd naar het oorspronkelijke ontwerp. Bureau Monumenten & Archeologie is ook gevestigd in De Bazel.

te zien italiaanse zaal directeurskamer schatkamer te doen jongerengids | p.42 lezing | p.36 expositie | p. 38 rondleiding za & zo doorlopend toegang vrije inloop

04

Linnaeushof 93 za 10.00-17.00 u zo 12.00-17.00 u www.hofkerk.nl

Het Gemeenlandshuis

In 2008 werd het Gemeenlandshuis overgedragen aan Vereniging Hendrick de Keyser nadat het bijna 275 jaar het onderkomen was van het 'Hoogheemraadschap van den Zeeburg en Diemerdijk' en haar rechtsopvolgers. Dit waterschap beheerde de dijk van de Zuiderzee tussen Amsterdam en Muiden. Wat omvang en indeling betreft, is het gebouw vergelijkbaar met een buitenhuis. De voor- en achtergevel beslaan ieder vijf raamtraveeën. De ingangspartij is opgenomen in de middelste travee. De bel-etage bezit een rijk gestuukte middenhal in Lodewijk XIV-stijl. Aan weerszijden van de hal bevinden zich twee zalen met fraai bewerkte schouwen. In de zaal links hangen op de schoorsteen de wapens van de stemgerechtigde districten met aan weerszijden die van de hoogheemraden. Achter het pand verrezen een koetshuis en een stal, waardoor een symmetrische tuinaanleg werd gerealiseerd alsof het een voorname buitenplaats betrof.

Joodse Begraafplaats

Op een stuk land tussen de huidige Zeeburgerdijk en het Nieuwe Diep werd in 1714 de joodse begraafplaats Zeeburg in gebruik genomen. Wat nu lijkt op een afgesloten en ruig natuurgebied was ooit een van de grootste joodse begraafplaatsen van West-Europa. Op de dodenakker werd overwegend de arme massa uit de Hoogduitse gemeenschap begraven; naar schatting ruim 200.000 graven. In het begin van de vorige eeuw raakte Zeeburg vol. Na opening van de begraafplaats in Diemen werd zij steeds minder gebruikt om in 1942 te worden gesloten. Het verval nam daarop toe. In 1956 werd het oudste deel geruimd voor de aanleg van de Amsterdamsebrug. De stoffelijke resten zijn herbegraven in Diemen, waar ook de overgebleven grafzerken een plaats kregen. Stichting Eerherstel Joodse Begraafplaats Zeeburg streeft sinds 2008 naar herstel en restauratie van deze unieke locatie, onder andere in combinatie met behoud van de natuurwaarde.

De Vergulden Eenhoorn

Evenwijdig aan de Ringdijk ligt de voormalige hofstede De Vergulden Eenhoorn. Dijk en vaart werden aangelegd bij het droogmaken van het Diemer- of Watergraafsmeer in 1629. Het hoogteverschil tussen polder- en stadspeil, aan de overzijde van de vaart, is nog steeds in het oog springend. Het pand werd gebouwd in 1702 door de Amsterdamse chirurgijn Jan van Meekeren. Vanaf de vroege negentiende eeuw werd het pand gebruikt als boerderij. Op het erf achter het gebouw werden diverse bijgebouwen geplaatst. Rond 1935 bestond het complex behalve uit het hoofdgebouw, uit een hooiberg, twee stalgebouwen, diverse schuren en een melkhuisje met kelder. Bij het complex hoorde een stuk weiland van tien hectare. Een ingrijpende restauratie door Dienst Publieke Werken werd in 1975 voltooid. Sindsdien deed het complex dienst als buurtcentrum annex peuterspeelzaal. Stadsdeel Oost is op zoek naar een nieuwe bestemming.

te zien gehele huis tuin te doen expositie over hendrick de keyser toegang vrije inloop

te zien zuidzijde begraafplaats toegang vrije inloop

te zien boerderij koeienstal te doen za & zo doorlopend rondleiding door boederij in kleine groepjes toegang vrije inloop

Hofkerk A.J. Kropholler ontwierp de kerk in 1928. De architect ontwierp ook de bijbehorende pastorie en de omringende hofwoningen. In verband met de oriëntatie van het koor op het oosten werd de kerk een kwartslag gedraaid ten opzichte van de overige bebouwing. De robuuste en vrijwel geheel uit schoon metselwerk opgetrokken kruiskerk heeft een breed middenschip met steunberen en smalle, lage zijbeuken en een laag transept. Het gebouw is ontworpen in een traditionele stijl met Berlagiaanse invloeden. Vooral de vensterloze en vrijwel onversierde voorgevel met het vlak uitgevoerde metselwerk, het drievoudige spitsboogportaal en de asymmetrische opbouw toont verwantschap met de Beurs van Berlage. Het interieur suggereert een grote ruimtelijkheid door de toegepaste boogconstructies en de open houten kapconstructie. Kropholler leverde ook ontwerpen voor het interieur van de kerk, zoals het meubilair, de verlichting en het altaar. Andere vooraanstaande kunstenaars ontwierpen het overige interieur.

te zien kerk tuin te doen zo 15.30 u orgelconcert za & zo 13.00 | 15.00 u rondleiding toegang vrije inloop

13

05

Middenweg 72 za GESLOTEN zo 10.00-17.00 u www.huizefrankendael.nl

06

Van 't Hofflaan 20 za 10.00-17.00 u zo GESLOTEN www.ebga.nl

07

Groenhoven 650 za 10.00-17.00 u zo 10.00-17.00 u www.vvegroenhoven.nl

08

Klieverink 100B za 11.00-17.00 u za 17.00-21.00 u zo 11.00-17.00 u www.fatform.com 14

Huize Frankendael

Langs de Middenweg lagen ooit tientallen buitenplaatsen. Dit is de enig overgebleven buitenplaats in de Watergraafsmeer. Het buiten werd hoogstwaarschijnlijk gesticht in 1660. Omstreeks 1695 werd achter het huis een formele tuin aangelegd. In 1733 kreeg het buiten het huidige aanzien en in 1759 werden huis en tuin uitgebreid en verfraaid. Het diende toen als zomerverblijf van vermogende Amsterdammers. Sinds de negentiende eeuw tot 2006 werd Huize Frankendael permanent bewoond. Vanaf 1835 werd het park gedeeltelijk opengesteld voor de gegoede burgerij en groeide uit tot een geliefde plezieren theetuin. In 1867 werden er een handelskwekerij en een tuinbouwschool gevestigd en in 1882 de Stadskwekerij. In 1998 besloot het stadsdeel het huis met het terrein te bestemmen met openbare en culturele functies. De laatste bewoners, de familie Merkelbach-Van Vliet, bewoonden Frankendael met veel liefde en toewijding. Het overgebleven mozaïek is illustratief voor het gezinsleven van de familie.

te zien koetshuis bel-etage bovenverdieping te doen zo 11.00 | 13.00 u rondleiding toen hier I p.46 groen eten & drinken toegang vrije inloop

Koningskerk Deze kerk is ontworpen door W. van de Kuilen en C. Trappenburg en werd in 1956 in gebruik genomen. Opdrachtgever was de Gereformeerde Kerk van de Watergraafsmeer. Het complex omvat drie onderdelen: het kerkgebouw, een pastorie en een verbindingsvleugel met dienstgebouw. De gebouwen liggen in een plantsoen. De bouwmassa wordt gedomineerd door de rechthoekige kerkzaal met aan de langsgevels een glas-in-betonstructuur en de ijle 28 meter hoge klokkentoren. De toren is opgebouwd uit een met baksteen beklede betonconstructie. Het complex wordt gekenmerkt door een afwisseling van open en gesloten delen. De kerkzaal is berekend op 800 zitplaatsen. De glas-in-betonramen hebben figuratieve voorstellingen, die verwijzen naar het Bijbelboek Openbaringen. De ramen zijn ontworpen door kunstenaar B. Hendriks. In het interieur staan op het podium de preekstoel en doopvont, beide van beton. De kerk is eigendom van de Surinaamse Evangelische Broedergemeente Amsterdam.

te zien kerkgebouw toegang vrije inloop

te zien uitzicht van boven loopstraat beneden collectieve ruimte te doen debat I p.30 wandeling I p.33 lezing I p.36 expositie I p.37 toegang vrije inloop

Garage Klieverink Amsterdam Zuidoost heeft de afgelopen jaren door de Bijlmer-vernieuwing veel veranderingen ondergaan. Gebouwen zijn gesloopt en er worden weer nieuwe voor in de plaats gezet. Enkele oude winkelcentra en parkeergarages zijn in onbruik geraakt. Fatform, een platform voor nationale en internationale kunstenaars, was eerst gevestigd in de voormalige garage en winkelcentrum Kraaiennest. Dit gebouw wordt soms een monument van de oude Bijlmer genoemd, maar zal binnenkort gesloopt worden. Vanwege deze plannen is de organisatie verhuisd naar de overkant: Garage Klieverink en het aangrenzende kantoorgebouw. Waar vroeger auto's geparkeerd stonden stelt Fatform nu werken van uiteenlopende kunstenaars tentoon. Op het dak zijn moestuinen aanwezig en het uitzicht geeft een goed overzicht van de omgeving: Kraaiennest, de Bijlmerflats, winkelcentra en een moskee.

Bijlmerplein 888 za beperkt toegankelijk zo GESLOTEN

10

De Entree 43 za 10.00-17.00 u zo 10.00-17.00 u www.amvest.nl

Flat Groenhoven Samen met de Gouden Leeuw is Groenhoven een architectonisch uniek complex in de Bijlmer. De woontorens zijn ontworpen door Joop van Stigt en gebouwd in 1975, een hoogtepunt van het structuralisme. Groenhoven bestaat uit acht woontorens van zeven tot twaalf woonlagen met in totaal 431 appartementen. Het complex is opgebouwd uit vierkanten met een standaardmaat van 2,5 meter. De collectieve ruimten zijn in gebruik als café, danszaal of winkeltjes. Dergelijke ruimten waren voorzien in alle Bijlmerflats, maar nu alleen nog in Groenhoven en de naastgelegen flat Gouden Leeuw in gebruik. Anders dan de honingraatflats uit de jaren zestig bevat Groenhoven uitsluitend koopflats. Groenhoven is een van de grootste Vereniging(en) van Eigenaren in Nederland. De flat is fraai gelegen midden in een groene omgeving. Loopstraten verbinden de torens met elkaar, zowel op straatniveau als bovenin op de negende verdieping. Daarnaast hebben bewoners individuele binnentuinen aangelegd.

09

te zien uitzicht van boven gehele garage te doen expositie I p.37 avondprogr. I p.40 toegang vrije inloop

11

Zwarte Laantje 4 za 10.00-17.00 u zo 10.00-17.00 u www.amsterdamoldcourse.nl

12

Van der Veerelaan 30A Amstelveen za 10.00-17.00 u zo 14.00-17.00 u www.kruiskerk-amstelveen.nl

ING

Het hoofdkantoor van ING, werd in 1987 gebouwd als kantoor voor de Nederlandse Middenstandsbank, de voorloper van de bank die nu in het pand huist. Het nog steeds spraakmakende gebouw (dat dit jaar 25 jaar bestaat) van Alberts & Van Huut bestaat uit geschakelde bakstenen torenclusters van drie tot acht verdiepingen hoog die op de begane grond met elkaar verbonden zijn door een binnenstraat waar een deel van de ING collectie te zien is. Een veelkleurig kronkelend pad loopt door het gebouw en voert langs spectaculaire scheve kolommen, klaterende waterpartijen, vensters van gekleurd glas en golvende plafonds. Tien gekleurde vides zorgen via spiegelende koperen platen voor de reflectie van het zonlicht in het binnenste van het gebouw. Een verdieping bestaat uit vijf werkeenheden en verschillende vergaderruimtes rond een vide. De architecten beschouwden het complex als een voorbeeld van ‘organische architectuur’, waar mensen vrij en creatief kunnen werken.

te zien gehele gebouw toegang beperkt

reserveren verplicht zie I p.12

Toren Amvest Na de woningbouw in de eerste fase van de Bijlmer werden in het centrumgebied Zuidoost vanaf de jaren negentig uitgaanscentra – nog onlangs is als nieuwste de Ziggo Dome in gebruik genomen – winkels en kantoren gepland. Deze ingrepen dienden bij te dragen aan de ontwikkeling van het stadsdeel met een gemengde invulling aan stedelijke functies. Rond de Amsterdam Arena verrezen kantoren overwegend in hoogbouw. Een van die torens is kantoortoren A, waar Amvest is gevestigd. Deze negentig meter hoge toren ligt op het eerste oog niet in het groen. De twintigste verdieping biedt echter een fascinerend uitzicht over het groen van Amsterdam: de stad, het Amstelland en de kenmerkende Bijlmerstructuur. Het gebouw werd in 2001 opgeleverd naar ontwerp van het Amerikaanse architecten- en ingenieursbureau Skidmore Owings & Merill (SOM), gespecialiseerd in internationale hoogbouwprojecten.

te zien uitzicht van boven te doen fietstocht I p.31 lezing | p.35 toegang vrije inloop

Amsterdam Old Course

Aan de voet van de Amsterdam Arena ligt een van de oudste golfbanen van Nederland. De baan is aangelegd in 1934; het karakteristieke clubhuis werd een jaar later geopend. De villa in de vorm van een groot landhuis is ontworpen door F.A. Warners. Typerend zijn de haaks op elkaar geplaatste bouwdelen en het overkragende rieten dak. Sinds de aanleg is de baan een paar keer ingrijpend gewijzigd, waarbij in 1984 negen van de achttien holes overbleven. Sinds 1990 wordt de baan bespeeld door de golfclub Amsterdam Old Course. Bij aanleg van de zogeheten Utrechtboog, de verbinding tussen Utrecht en Schiphol, werd een spoorwegviaduct dwars door en over de baan gebouwd. Na voltooiing van de boog in 2005, is de baan aangepast en gerenoveerd door F. Pont. Momenteel bestaan er vergevorderde plannen voor een nieuwe baanrenovatie waarbij de veengrond vervangen wordt door zandgrond.

te zien clubhuis golfbaan te doen za 16.00-17.00 u golfen maximaal hcp 36 vereist toegang vrije inloop

Kruiskerk

De bouw van de Nederlands Hervormde Kruiskerk in Amstelveen werd in 1951 voltooid. Het was een gedurfd expressief ontwerp van M.F. Duintjer, dat zowel kritiek als waardering kreeg. De plattegrond van de kerk bestaat uit een vierkant waartegen twaalf gelijkzijdige driehoeken zijn geplaatst, die als het ware zijn geperforeerd door een groot aantal kleine ramen. De kerk heeft hierdoor een bijzondere lichtinval en dankt hieraan de bijnaam 'kerk met de duizend ramen'. Het gebouw was prominent en vrij gelegen in een al bestaand park. Opvallend is het contrast tussen de eenvoudige bijgebouwen aan weerszijden van het voorplein en het rijzige torenfront met de daarachter gelegen kerkzaal met de harmonica-achtige zijgevels. In het symmetrische ingedeelde interieur is het staalskelet in het zicht gelaten. Vanaf de torens, die te beklimmen zijn tijdens het weekend, heeft men een prachtig uitzicht op heemtuinen.

te zien gehele kerk uitzicht vanaf de toren op de heemtuinen te doen toren beklimmen museumtram I p.32 toegang vrije inloop

15

13

Amsterdamseweg 311 Amstelveen za 10.00-16.00 u zo 11.30-16.00 u www.luthersamsterdam.nl

14

Prins Bernhardlaan t.h.v. 8 Amstelveen za 10.00-17.00 u zo 10.00-17.00 u www.amstelveen.nl/parken

15

Amstelveenseweg 264 za 10.00-17.00 u zo 10.00-17.00 u www.museumtramlijn.org

16

Amstelveenseweg 163 za 13.00-17.00 u zo 13.00-17.00 u www.agneskerk.org 16

Johanneskapel

De kapel is gebouwd in 1928 door A.U. Ingwersen, gemeentearchitect van Amstelveen. Aanvankelijk werd het gebruikt voor diensten van de meer vrijzinnige volgelingen van ds. Geelkerken. Sinds 1953 is de kapel het kerkelijk centrum van de Evangelisch-Lutherse Gemeente in Amstelveen en omstreken. Het kleine kerkgebouw bestaat uit een rechthoekige zaal van een bouwlaag en een smaller koor. Haaks daarop sluiten twee driezijdige uitbouwen, in de vorm van transepten aan. De entrees van de kerkzaal bevinden zich in de voorgebouwen. Al voor 1994 was de toren zonder spits. Een nieuwe koperen torenspits werd tijdens een flinke storm in 2003 van het gebouw geblazen. In de torenopbouw bevindt zich het symbool van de lutheranen, de zwaan. Het orgel dateert uit 1935 en werd gebouwd door de firma Valckx en Van Kouteren. In 1968 werd het interieur deels gewijzigd door A. ten Cate. Het kerkje grenst tegenwoordig aan een heemtuin in het dr. Landwehrpark.

Rijksmonumentale Heemparken

In de eerste helft van de twintigste eeuw ontstond belangstelling voor de inheemse natuur. Door studie van plantgemeenschappen werden ideaalstukjes uit de nabije natuur gekopieerd. Het gebruik van inheems groen was de stelregel. Dergelijke stukken natuur werden heemparken genoemd. Amstelveen heeft twee heemparken: De Braak en het Jac. P. Thijssepark. De Braak is de oudste van de twee. De aanleg startte in 1939 rond een oude veenplas met dezelfde naam naar een ontwerp van C. P. Broerse. Aangezien er behoefte was aan nog meer groen werd in de jaren veertig een tweede heempark aangelegd, het Jac. P. Thijssepark. Beide parken zijn onlangs benoemd tot rijksmonument. Het nabijgelegen dr. Landwehrpark en Broersepark kennen eveneens een bijzondere geschiedenis. Het Broersepark is het oudste park van Amstelveen. Het dr. Landwehrpark is ook aangelegd door C.P. Broerse. Amstelveen is een van de best bewaarde groengeheimen van Nederland.

te zien gehele kerk te doen wandeling I p.34 museumtram I p.32 expositie I p.38 juniorprogr. I p.44 toegang vrije inloop

Olympiaweg 14 za 10.00-17.00 u zo 12.30-17.00 u www.willemdezwijgerkerk.nl

te zien alle parken te doen wandeling I p.34 juniorprogr. I p.44 toegang vrije inloop

te zien lokalen remise te doen museumtram | p.32 toegang vrije inloop

19

Apollolaan 138 za 11.00-17.00 u zo 11.00-17.00 u www.hilton.nl

Sint Agneskerk

De bouw van de aan de Heilige Agnes gewijde kerk werd in twee fasen voltooid. Rond 1920 werden het schip en de zijbeuken opgetrokken. De gezichtsbepalende en vrijstaande toren, het dwarsschip en het priesterkoor werden echter pas rond 1930 gebouwd. De kerk heeft de vorm van een driebeukige kruisbasiliek en is gebouwd in een neoromaanse stijl, geïnspireerd op vroegchristelijke en -romaanse Italiaanse architectuur. Het ontwerp is van Jan Stuyt. Boven de centrale toegang bevindt zich een afbeelding van de Heilige Agnes, uitgevoerd in glanzend mozaïek. Het wijde middenschip wordt door forse pijlers en ronde, witgeschilderde bogen gescheiden van de smalle zijbeuken. Bijzonder zijn de decoraties op de wanden van de apsis en het aangrenzende priesterkoor. In het interieur van de kerk bevindt zich een grote verzameling religieuze kunst uit de vorige eeuw door destijds vooraanstaande kunstenaars. Bovendien beschikt de kerk over een bijzonder verrassende tuin.

18

Valeriusplein 15 za 10.00-17.00 u zo GESLOTEN www.amsterdamslyceum.nl

Haarlemmermeerstation

Het kopstation Amsterdam Haarlemmermeer werd in 1914 gebouwd door H. van Emmerik jr. Van hem is geen ander bouwwerk bekend. Opdrachtgever was de in 1898 opgerichte Hollandsche Electrische Spoorweg-Maatschappij. Op 1 mei 1915 werd de lijn Aalsmeer-Amsterdam Willemspark geopend. Het gebouw is ontworpen in een landhuisachtige trant. Rechts op de begane grond bevond zich het goederen- en bagagelokaal, links kon men langs het kantoor van de chef en de controle in de wachtkamers komen. Links en haaks op het hoofdgebouw bevindt zich de restauratie in dezelfde stijl. Op de eerste verdieping waren woningen voor de 'restaurateur' en de stationschef, bereikbaar via afzonderlijke spiltrappen. Op de zolderverdieping bevonden zich de slaapkamers. In 1950 werden de Haarlemmermeerlijnen niet meer ingezet voor personenvervoer. Momenteel verzorgt de Electrische Museumtramlijn Amsterdam ritten in oude trams naar Bovenkerk/Amstelveen.

17

te zien gehele kerk tuin pastorie te doen za & zo 14.00 | 16.00 u rondleiding toegang vrije inloop

20

Koninginneweg 18 za 10.00-17.00 u zo 10.00-17.00 u www.bb-berlage.nl

Willem de Zwijgerkerk

Deze kerk werd in 1931 in gebruik genomen. Naast de kerk behoren een wijkgebouw, een rusthuis, een kosterswoning en een reeks woningen tot het complex. Het geheel is ontworpen door C. Kruyswijk in een wat strakke variant van de Amsterdamse School. De kerk met hoge kap en ranke toren heeft een belangrijke stedenbouwkundige waarde. Door de vrije ligging aan een voorplein wordt het stedenbouwkundig belang benadrukt. Het kerkgebouw heeft een drieschepige opbouw met een hoog middenschip en lage zijbeuken. Aan weerszijden van de voorgevel staan transeptachtige uitbouwen, waarin trappenhuizen zijn ondergebracht. De rechthoekige kerkzaal was berekend op 930 zitplaatsen. In een uitbouw aan de achterzijde werden dienst- en vergaderruimten gerealiseerd. Het interieur wordt door een wijde gestukadoorde kap overdekt. Orgel, preekstoel en banken voor de ouderlingen zijn opgenomen in één monumentaal ensemble. De toren biedt een mooi uitzicht op de omgeving.

te zien gehele kerk uitzicht van boven te doen toren beklimmen toegang vrije inloop

Het Amsterdams Lyceum Het schoolgebouw is ontworpen door H.A.J. en J. Baanders in 1920. Het gebouw bestaat uit kubistische bouwvolumes van baksteen onder platte daken in de stijl van de Amsterdamse School. Het hoofdgebouw is als een poort over het Valeriusplein gebouwd en bestaat uit een middenpartij tussen twee risalerende torens. De rondboogdoorgangen zijn voorzien van kruisgewelven, de voetgangersdoorgangen hebben een ton- en een kloostergewelf. De gewelfconstructie wordt ondersteund door twaalf gemetselde kolommen en acht halfzuilen. Boven de doorgang staat vrij vertaald het motto: 'liever (ten) onder(door) gaan dan wanhopen' en aan de andere kant 'in het eerste vredesjaar'. De zijvleugels hebben elk twee verdiepingen en een hoger uitgevoerde hoekpartij. De gebrandschilderde ramen in het interieur zijn in fasen aangebracht in de jaren twintig. Het ontwerp is van R.N. Roland Holst. Hij ontwierp ook de glasmozaïeken in de aula. De oranjerode baksteen en het houten cassetteplafond uit 1927 zijn origineel.

te zien gehele schoolgebouw te doen rondleiding doorlopend toegang vrije inloop

Hilton Hotel

In 1962 werd het Hilton Hotel geopend. Het pand was daarmee de eerste Europese vestiging van de Amerikaanse hotelketen. Het functionele ontwerp is van architectenbureau De Vlaming en Salm en kwam tot stand onder toeziend oog van architect H.A. Maaskant. Het hotel is gebouwd op het kruispunt van twee belangrijke stedelijke assen in Plan Zuid: de Apollolaan en de Minervalaan. De hoofdopzet van het hotel bestaat uit een lage onderbouw met voorzieningen en negen verdiepingen met hotelkamers erboven. De vloeren en wanden van de kamers zijn van gewapend beton, zodat er geen dragende balken nodig waren en er ruimtewinst kon worden behaald. Intern is zoveel mogelijk gebruik gemaakt van gestandaardiseerde elementen, zoals identieke kamers, functionele werkruimten en efficiënte verkeersroutes conform de visie van Conrad Hilton. De bovenste etage is te bezoeken en biedt een geweldig uitzicht op het groen van Amsterdam.

B&B Berlage

Aan het Vondelpark staat deze door H.P. Berlage in 1907 ontworpen halfvrijstaande villa. De asymmetrische voorgevel heeft links een vijfzijdige erker over de verdiepingen en sluit beneden aan op een uitspringende toegangspartij. De achtergevel heeft een uitbouw over twee verdiepingen met daarnaast een uitgebouwde tuinkamer. Rond de centrale hal bevinden zich de voornaamste vertrekken. Berlage leverde voor de villa een totaalontwerp, ook het interieur werd door hem vormgegeven. Van dit oorspronkelijke interieur is veel bewaard gebleven. Opvallend zijn het schone metselwerk met geglazuurde baksteen, de gekleurde tegelvloeren en wanden en het glas-in-lood. De achterkamer is qua afwerking het meest luxueuze vertrek van het pand. De vaste buffetkast en de lambrisering in dit vertrek zijn afkomstig van de toonaangevende interieurwinkel 't Binnenhuis, waar naast Berlage ook Jac. van den Bosch als ontwerper actief was. Een voorname bordestrap van grenenhout ontsluit de verdiepingen en de zolder.

te zien uitzicht van boven toegang via rondleiding za & zo doorlopend kleine groepjes

te zien tuinkamer keuken trappenhuis toegang via rondleiding za & zo doorlopend kleine groepjes

17

21

Van Eeghenstraat 78 za 10.00-17.00 u zo GESLOTEN www.bankgiroloterij.nl

22

P.C. Hooftstraat 183 za 10.00-17.00 u za 19.30-21.30 u zo 10.00-17.00 u www.roos.nl

23

Vondelpark 8A za 10.00-17.00 u za 21.00-23.00 u zo 10.00-17.00 u www.vondelbunker.nl

24

Vondelpark 3 za 10.00-17.00 u za 20.00-22.00 u zo 10.00-17.00 u 18

BankGiro Loterij

Op de hoek met het Vondelpark ligt deze dubbele villa uit 1900. Het ontwerp is van Th. Sanders, die de helft van het gebouw zelf betrok. De villa lag in het in 1881 tot stand gekomen Willemspark dat een uitbreiding vormde van het Vondelpark en maakt deel uit van een geplande wijk met vrijstaande huizen. Het gebouw flankeert samen met een andere villa een halfcirkelvormig plantsoen aan een van de monumentale entrees van het Vondelpark. Het riante woonhuis bestaat uit een gevarieerde en schilderachtige bouwmassa met diverse markante elementen zoals erkers, balkons, torenachtige hoekpartijen en verspringende geveldelen met hardstenen accenten. De beide woningen beschikten aanvankelijk op de bel-etage over kamers en suite met een eetkamer aan de tuinzijde. Een centraal trappenhuis voerde naar de verdieping waar de slaapkamers, twee extra kamers en de badkamer lagen. Het pand is nu in gebruik door de BankGiro Loterij.

te zien trappenhuis bel-etage toegang via rondleiding doorlopend kleine groepjes

Vondelstraat 41 za 10.00-17.00 u zo 10.00-17.00 u www.schakel-schrale.nl

De Roos Pal aan het Vondelpark ligt een in diverse bouwfasen tot stand gekomen villacomplex. Het oudste deel aan de P.C. Hooftstraat dateert uit 1880 en werd ontworpen door G. van Arkel en W. Hamer jr. Omstreeks 1915 werd het pand fors uitgebreid door A. Jacot, waardoor twee woonhuizen ontstonden. Het oudere deel is voorzien van diverse balkons en sierelementen, het jongere deel is vlak en langgerekt. Beide bouwdelen hebben witgepleisterde gevels. Opvallend zijn de erkers en de halfronde glazen serre aan de kopzijde van het pand. Verspringende dakpartijen versterken een schilderachtig totaalbeeld. In het interieur zijn diverse onderdelen uit de verschillende bouwfasen bewaard gebleven. Nadat het complex in de jaren dertig was verkocht aan een uitvaartcentrum bleef het tot 1980 als zodanig in gebruik, waarna er de School voor Filosofie werd gevestigd. Deze organisatie verhuurt het gebouw aan Stichting De Roos, centrum voor creatieve en spirituele groei.

te zien blauwe kamer serre filosofenkamer te doen avondprogr. | p.39 juniorprogr. | p.44 doorlopend activiteiten toegang vrije inloop

Vondelbunker

De Vondelbrug over het Vondelpark tussen de Eerste Constantijn Huygensstraat en de Van Baerlestraat werd gebouwd in 1947 naar ontwerp van P.L. Kramer in opdracht van Dienst Publieke Werken. Hildo Krop voorzag de brug van beeldhouwwerk. Verborgen onder die brug werd een schuilkelder gebouwd. Een dieselmotor kon bij nood energie opwekken en op dynamo's aangesloten trapfietsen boden soelaas bij stroomuitval. In 1968 kreeg de ruimte een nieuwe invulling, een eigentijdse beatkelder met de naam Lijn 3, naar de gelijknamige tramlijn over de brug. Na twee jaar ging die functie verloren en werd de kelder voor het publiek weer gesloten. Na meer dan veertig jaar werd de voormalige bunker nieuw leven ingeblazen voor allerlei culturele activiteiten en projecten. De Vondelbunker wordt gehuurd door stichting Nulpunt. Alle activiteiten worden gecoördineerd door cultureel collectief Schijnheilig. De officiële opening vond plaats in maart 2012.

Vondelparkpaviljoen Het Eye Film Instituut Nederland is sinds april 2012 gevestigd in de spectaculaire nieuwbouw aan het IJ. Het Filmmuseum was hiervoor vanaf 1974 gevestigd in het uit 1881 daterende Vondelparkpaviljoen. De oorspronkelijke uitspanning werd ontworpen door W. Hamer In 1889 werd het gebouw uitgebreid met een Franse zaal in een neo Lodewijk XIV-stijl. In 1924 werd het ingrijpend verbouwd, waarbij onder andere een centrale toegangstrap naar het terras werd gesloopt, een nieuwe entree op de benedenverdieping werd gemaakt en op de hoofdverdieping een Japanse zaal werd ingericht. Nadat het Filmmuseum zich in het gebouw vestigde, werd het pand wederom verbouwd, waarbij een bioscoopzaal werd aangebracht. Bij de laatste grote renovatie vanaf 1990 werd de Japanse zaal veranderd in een tweede bioscoopzaal. Bij die gelegenheid werd in de eerste filmzaal het Art Deco interieur uit 1924 van de voormalige cinema Parisien aan de Nieuwendijk ingebouwd. Momenteel staat het Vondelparkpaviljoen leeg.

25

te zien schuilkelder trapfietsen te doen avondprogr. I p.40 theater I za 15.00 u toen hier | p.46 toegang vrije inloop

te zien entree oude filmzalen te doen avondprogr. I p.40 toen hier I p.46 toegang vrije inloop

26

Vondelstraat 77 za beperkt toegankelijk zo beperkt toegankelijk

27

Vondelstraat 140 za 10.00-17.00 u zo 10.00-17.00 u www.dehollandschemanege.nl

28

Staringplein 9 za 10.00-17.00 u zo GESLOTEN www.lutherhof.nl

Vrijmetselaarsloge

Het logegebouw met verenigingslokaal en conciërgewoning is de hoofdzetel van de Amsterdamse vrijmetselaars. Het huidige aanzicht van de panden dateert van 1910 als gevolg van een ingrijpende verbouwing naar ontwerp van P. Heyn. In het logegebouw bevinden zich de Blauwe en de Rode Tempel. Het complex verrees ter plaatse van het Bierhuis 'Vondel' en het voormalige 'Vondelhuis'. In 1904 gingen beide panden als 'Huize Vondel' over aan de toen net opgerichte Vrijmetselaarsstichting. Daarna volgde een verbouwing en uitbreiding in 1911 naar ontwerp van W. Kromhout Czn. Na de verbouwing bleef het complex nagenoeg ongewijzigd. Aan het begin van de Duitse bezetting werd de Vrijmetselarij verboden en de bezetters confisqueerden daarop het gebouw; de inventaris werd gesloopt of verkocht. Na de oorlog werd de schade geleidelijk hersteld. In 1946 werd in glas-in-lood de gepolijste diamant in het grote roosvenster van het logegebouw aangebracht. Het pand is nu in restauratie.

Woonhuis Cuypers P.J.H. Cuypers is nauw betrokken geweest bij het ontwerp en de ontwikkeling van de Vondelstraat. Hij heeft er de Vondelkerk, een bierhuis, woonhuizen en villa's ontworpen, waaronder twee die hij zelf bewoond heeft. Vanaf 1877 woonde hij in de villa op nummer 73-75, maar vier jaar later verhuisde hij naar deze dubbele villa. Het linker deel werd door hem en zijn gezin bewoond, de andere woning werd verhuurd. In 1922 werd de villa verbouwd door zijn kleinzoon P. Cuypers. Hoewel het asymmetrische exterieur van de dubbele villa twee verschillende woonhuizen suggereert, waren de oorspronkelijke plattegronden vrijwel identiek. De grote kamers bevinden zich op het zuiden aan de achterkant. Aan de voorzijde springen de drie tegeltableaus in het oog met links de architect, in het midden de ambachtsman en rechts de criticus. Tijdens recente restauraties zijn veel interieuronderdelen teruggebracht in oorspronkelijke staat.

Hollandsche Manege

Aan de rand van het Vondelpark werd in 1882 de Hollandsche Manege gebouwd. De ruiterpaden in het park waren al aangelegd en de bouw van grote woonhuizen en vrijstaande villa's van de toekomstige clientèle in de buurt was in volle gang. Het ontwerp van architect A.L. van Gendt voorzag in een 'Manegegebouw met Stalling voor 74 paarden'. Een woonhuis vormde de verbindingspoort tussen de Vondelstraat en de achtergelegen manege. In 1882 werd het voorliggende pand opgewaardeerd tot directeurswoning. Deze ontwikkeling ging gepaard met het ontwerp van een nieuwe voorgevel. De manege is overkapt met ijzeren spanten en de wanden van het pand zijn bewerkt met portlandcement en kunststeen. Op het decoratieve stucwerk zijn voorstellingen aangebracht die verwijzen naar het manegebedrijf. De foyer op de eerste verdieping biedt zicht op de rijbaan en het orkestbalkon. Nagenoeg alle onderdelen van het gebouw verkeren nog in hun oorspronkelijk staat.

te zien tempels vrijmetselaar souterrain begane grond eerste verdieping toegang vrije inloop

te zien woonhuis toegang beperkt

reserveren verplicht zie I p.12

te zien gehele gebouw te doen toen hier I p.46 toegang vrije inloop

Lutherhof

Dit hof werd in 1907 gebouwd als woonruimte voor 70 vrouwen van evangelisch lutherse gezindte. Inpandig was tevens een conciërgewoning opgenomen. Het met strak symmetrische gevels uitgevoerde ontwerp is van D. van Oort Hzn. De gevelstenen aan het binnenhof dateren uit respectievelijk 1670 en 1720 en zijn afkomstig van een elders gevestigde voorganger van het Lutherhof. Zij werden in 1909 overgebracht naar het huidige gebouw. De fraaie onderdoorgang achter de hoofdingang is uitgevoerd als driebeukige ruimte met een centrale hal en biedt toegang tot de woning van de huismeester en de gang naar de regentenkamer. De doorgang is voorzien van gemetselde gewelven. De verdiepingen aan het binnenhof zijn voorzien van een arcade met Toscaanse zuilen op basementen en galerijen. Het hof is een aantal keren gerenoveerd. Bij de verbouwing in 1982 door A.J. Starreveld werden de wooneenheden samengevoegd tot 60 woningen.

te zien binnentuin trappenhuis bestuurskamer toegang vrije inloop

19

29

Burgemeester de Vlugtlaan 125 za 10.00-17.00 u zo 10.00-17.00 u www.vaneesterenmuseum.nl

30

Tuinstraat 199-225 za 10.00-17.00 u zo 10.00-17.00 u www.ymere.nl

31

Prinsengracht 85-133 za 10.00-17.00 u zo GESLOTEN www.stadgenoot.nl

32

Herengracht 172 za beperkt toegankelijk zo beperkt toegankelijk www.hendrickdekeyser.nl 20

Van Eesterenmuseum Dit museum bestaat uit een buiten- en binnenmuseum. Het buitenmuseum wordt gevormd door een woon- en groengebied in het noordoosten van Slotermeer dat in 2007 werd aangewezen als beschermd stadsgezicht. Het is vernoemd naar de stedenbouwkundige Cornelis van Eesteren onder wiens leiding het in 1935 vastgestelde Algemeen Uitbreidingsplan van Amsterdam is ontwikkeld. Uitgangspunt van het plan was de scheiding van de functies wonen, werken, verkeer en recreatie. Aan de volkshuisvesting werden nieuwe eisen gesteld, zoals een ruime opzet, open bebouwing, meer laagbouw en veel groen. De wijk vormt een hoogtepunt in de naoorlogse stedenbouw en architectuur in Amsterdam. In een voormalige school in het gebied ligt Broedplaats De Vlugt, dat als binnenmuseum fungeert. In het museum worden permanente en wisselende tentoonstellingen gehouden. Daarnaast worden er ook wandelingen, lezingen en debatten over stedelijke en stedenbouwkundige kwesties georganiseerd.

te zien binnenmuseum buitenmuseum te doen lezing I p.34 fietstocht I p.30 wandeling I p.33 expositie I p.38 toegang vrije inloop

De Zeven Keurvorsten Verscholen achter een blinde muur aan de Tuinstraat ligt het Zeven Keurvorstenhofje. Het hofje oogt achttiende-eeuws, maar de stichting gaat vermoedelijk terug tot 1645. Eerst werden enkele huisjes gebouwd aan de straatzijde; in 1724 werd het hofje uitgebreid met de bouw van nog eens zeven kleine huizen aan het binnenterrein. Ieder huisje bestond uit een boven- en een benedenwoning. Het hofje was bestemd voor arme, oudere rooms-katholieke vrouwen. In 1775 werd het hofje aangepast. In 1862 werd het uitgebreid met een kapel in neogotische stijl. Al vóór 1940 kwam de kapel buiten gebruik; de rijke inventaris werd verkocht of in bruikleen gegeven. In de vorige eeuw werd het hofje gemoderniseerd en kamers werden samengevoegd tot ruimere woningen. Momenteel worden de woningen beheerd door woningcorporatie Ymere; de voormalige kapel is verhuurd aan kunstenaars. Na de laatste renovatie van 2012 verkeert het hofje weer in prima staat.

Van Brienenhofje De bouw van het door Abraham van der Hart ontworpen hofje werd in 1806 voltooid. In eerste instantie was het bedoeld voor alleenstaande mannen van minimaal zestig jaar. Uiteindelijk werden ook echtparen, weduwen en ongehuwde vrouwen van ten minste vijftig jaar toegelaten. Het hofje telde in de zijvleugels twintig dubbele woningen voor mannen en echtparen en in het achtergebouw zes enkele woningen voor de alleenstaande vrouwen. Alle bewoners moesten rooms-katholiek zijn. In 1886 werden ook op de verdieping een- en tweekamerwoningen ingebouwd. De uiterst gesloten gevel aan de gracht contrasteert sterk met de omringende bebouwing. Alleen bij de ingangspartij is spaarzaam gebruik gemaakt van ornamentiek. Alleen de regenten gebruikten de verhoogde ingang. De binnenplaats heeft een opener karakter met een fraaie binnentuin en waterpomp. Op de verdieping van het hoofdgebouw bevonden zich een kapel en de regentenkamer. Sinds 1995 is het eigendom van woningcorporatie Stadgenoot.

Huis Bartolotti Dit huis werd omstreeks 1620 gebouwd in opdracht van de schatrijke bankier-koopman Willem Bartolotti van den Heuvel. Het grote koopmanshuis in Hollandse renaissance-stijl is vermoedelijk ontworpen door Hendrick de Keyser. Achter het huis lag een grote tuin met twee bloemperken, een moestuin en een achteruitgang met koetshuis naar de Keizersgracht. Het rechterhuis, nummer 170, werd in 1735 gemoderniseerd. In 1755 werd achter dit deel van het pand een geheel nieuw achterhuis in de stijl van Lodewijk XV opgetrokken. In 1872 is een aantal vertrekken verfraaid. Hierbij werden oudere interieurelementen ingebracht, waaronder achttiende-eeuwse geschilderde behangsels van Isaac de Moucheron in het voorhuis en plafondstukken van Jacob de Wit. Na in 1924 de ene helft al was aangekocht, kon Vereniging Hendrick de Keyser in 1971 ook het andere gedeelte kopen. Na restauratie van het exterieur werd in 1997 het rijke interieur onder handen genomen.

te zien alleen de tuin toegang vrije inloop

33

Beursplein 1 zo 10.00-17.00 u Oudebrugsteeg 11 za & zo 10.00-17.00 u www.beursvanberlage.nl

34

Kloveniersburgwal 29 za beperkt toegankelijk zo beperkt toegankelijk www.knaw.nl

te zien alleen de tuin toegang vrije inloop

35

Kattenburgerstraat 7 za beperkt toegankelijk zo GESLOTEN

te zien stijlkamers in voorhuis geschilderde behangsels toegang beperkt

reserveren verplicht zie I p.12

36

Eikenplein 2-22 za 10.00-17.00 u zo 10.00-17.00 u www.ymere.nl

Beurs van Berlage & Tuchtcollege De Beurs van Berlage uit 1903, oorspronkelijk Koopmansbeurs geheten, is een van de meesterwerken van architect H.P. Berlage. Hoewel het gebouw geregeld wordt gepresenteerd als een breuk met de negentiende-eeuwse neostijlen, baseerde Berlage zich duidelijk op de middeleeuwse baksteenarchitectuur. Het gebouw is een totaalkunstwerk, omdat in het ontwerp een hechte samenhang is gezocht tussen constructie, materiaalgebruik, functie en decoratie. De Raad voor de Scheepvaart, het huidige Tuchtcollege, is al sinds 1914 gevestigd in de Koopmansbeurs. Dit vertrek doet tot vandaag de dag dienst als zittingszaal van het college. Oorspronkelijke interieurs van Berlage zijn tegenwoordig uiterst zeldzaam geworden. Deze ruimte verkeert echter nog vrijwel geheel in originele staat. De architect ontwierp het rijk gedecoreerde eikenhouten binnenwerk, inclusief het meubelbeslag, in 1903. Het houtsnijwerk en decoraties van diverse onderdelen vormen symbolische verwijzingen naar de geldhandel.

te zien zalen tuchtcollege berlage zaal grote zaal toren te doen zo elke 60 min. toren beklimmen zo elke 30 min. rondleiding gebouw toegang vrije inloop

Het Trippenhuis

Dit pand is in 1662 gebouwd voor de gebroeders Louys en Hendrick Trip, kooplieden in onder meer ijzer en wapens. Het ontwerp van het woonhuis is van Justus Vingboons. Het pand heeft een rijk gedetailleerde classicistische voorgevel van zandsteen met daarin symbolen van oorlog en vrede. In enkele landschapsschilderingen in het interieur zijn verwijzingen te vinden naar de specifieke handel van de gebroeders Trip. In diverse zalen bevinden zich schoorsteenmantels in zeventiende-eeuwse trant die echter uit de late negentiende eeuw stammen. In de voorzaal van het linker huis bevindt zich een plafond met in de compartimenten schilderingen van Nicolaas de Heldt Stockade. Het zijn allegorische voorstellingen die verwijzen naar vrede en vrijheid, situaties die in het denken van de gebroeders Trip, door oorlog werden afgedwongen en met wapens gehandhaafd. Kort na 1885 werd in het pand de Koninklijke Nederlandse Akademie voor Wetenschappen gehuisvest.

te zien stijlkamers trappenhuizen toegang beperkt

reserveren verplicht zie I p.12

Marine Etablissement Amsterdam

Het eiland Kattenburg, waarop het marine etablissement is gelegen, werd vanaf 1655 aangeplempt. Achter het huidige Scheepvaartmuseum ontstond langs de Kattenburgerstraat een werfcomplex. In de eeuwen daarna is dit werfterrein uitgebreid. Van het oudste deel van het complex resteert slechts de historische 'voorwerf' met de langgerekte blinde voorgevel van het poortgebouw en de toegangspoort uit 1657 aan de straatzijde. Tot aan de sluiting van de werf in 1915 is hier een groot deel van de Nederlandse oorlogsvloot gebouwd en onderhouden. Vanaf 1960 kreeg het terrein zijn huidige vorm toen het tracé van de IJtunnel het terrein doorkruiste. Er verscheen veel nieuwbouw die nog grotendeels bestaat. Het terrein is onder te verdelen in verschillende gebieden met ieder een eigen ontwikkeling en een eigen architectonisch karakter. Naar verwachting zal Defensie het etablissement op termijn ontruimen en wordt het gebied herontwikkeld.

Elisabeth Otter-Knoll Voor dames 'van stand' werd in 1904 begonnen met de bouw van een rusthuis op deze plek nabij het Oosterpark. De dames moesten protestants, minstens 55 jaar oud, ongehuwd of 'buiten eigen schuld' gescheiden en kinderloos zijn. Het ontwerp is van J. van Looy. Het eclectische gebouw met stijlkenmerken van een sobere Art Nouveau heeft vier vleugels rond een binnentuin en is stedenbouwkundig zeer bepalend voor de situatie ter plaatse. Het gebouw heeft onmiskenbaar een voorname uitstraling, wat versterkt wordt door de overdekte ingangspartij en de afzonderlijke daken. Het silhouet wordt nog eens verlevendigd door het grote aantal dakkapellen. Het bouwblok bevatte zestien woningen, een eetzaal, leeszaal, conversatieruimten en een regentenkamer. Even representatief en rijk was het interieur. In 1983 werd het gebouw verbouwd en geschikt gemaakt voor groepswoningen, ateliers en een bedrijfsruimte. Tegenwoordig is het in gebruik als appartementencomplex. Dit jaar bestaat het pand 100 jaar.

te zien panden alleen van buitenaf toegang beperkt legitimatie verplicht

reserveren verplicht zie I p.12

te zien regentenzaal eetzaal tuin woonruimte te doen foto-expositie: toen, nu en tussendoor toegang via rondleiding za & zo doorlopend kleine groepjes 21

37

Oosterpark 82A za beperkt toegankelijk zo beperkt toegankelijk

38

Mauritskade 63 za 10.00-17.00 u zo 10.00-17.00 u www.kit.nl

39

Mauritskade 56 za 10.00-17.00 u zo 10.00-17.00 u www.dasarts.nl

40

Sarphatistraat 470 za 10.00-17.00 u zo 10.00-17.00 u www.rijksakademie.nl 22

Het Witsenhuis

Deze atelierwoning aan het Oosterpark werd in 1884 ontworpen door Ed. Cuypers in een eclectische stijl met invloeden van de neorenaissance. Oorspronkelijk was het pand bestemd voor de beeldhouwer Roskam, die echter naar het buitenland vertrok voordat het gebouw gereed was. De blokken natuursteen boven de toegang getuigen van zijn vertrek: ze zijn nog altijd onbewerkt. Vanaf 1895 hebben altijd kunstenaars, waaronder George Breitner, Hendrik Haverman, Isaac Israëls en Willem Kloos in het pand gewoond. De naamgever van het pand, de graficus en schilder Willem Witsen, heeft twee periodes in het huis gewoond. Vanaf 1891 tot 1893 en vanaf 1906 tot zijn dood in 1923. Witsen gebruikte de eerste twee etages als atelier en woonde met zijn tweede vrouw op de bovenste verdieping. Zij liet het pand en de gehele inboedel na aan het Rijk onder de voorwaarde dat de artistieke inboedel bewaard zou blijven. Bovendien moest het huis ter beschikking gesteld worden voor armlastige schrijvers wat sinds 1949 ook gebeurt.

Koninklijk Instituut voor de Tropen

Het huidige Koninklijk Instituut voor de Tropen werd in de periode 1915-1926 gebouwd. Het ontwerp is van de broers M.A. en J. van Nieukerken. Het complex bestaat uit drie gebouwen: een hoofdgebouw, een museumgebouw en als verbinding tussen beide een laag gebouw. Het exterieur is opgetrokken in de stijl van de maniëristische Hollandse neorenaissance. Kosten noch moeite zijn gespaard om het complex tot een kunsthistorisch juweel te maken. De totale kosten zouden uiteindelijk het destijds formidabele bedrag van zes miljoen gulden bedragen. Achter de hoofdingang aan de Mauritskade ligt de indrukwekkende hal met koepel. Alle onderdelen van de hal zijn bekleed met of vervaardigd van twaalf unieke Italiaanse marmersoorten. De grote aula heeft een open kapconstructie voorzien van beeldhouwwerk en messing lampen. Voor de talloze beeldhouwwerken, muur- en plafondschilderingen, reliëfs, smeedwerk en andere decoraties zijn vele kunstenaars ingeschakeld.

te zien witsenkamer verlainekamer toegang beperkt

reserveren verplicht zie I p.12

te zien marmeren hal grote zaal bestuurskamers lichthal museum tuin te doen na rondleiding bezoek museum toegang via rondleiding za & zo elke 30 min. kleine groepjes

Openluchtschool

In Nederland bestonden openluchtscholen vanaf 1908. Aanvankelijk waren ze alleen bestemd voor zieke of zwakke kinderen. De scholen werden gebouwd in een natuurrijke omgeving, waar de kinderen in combinatie met goede voeding en hygiënische omgeving konden aansterken en tegelijk onderwijs kregen. Dergelijke scholen in Amsterdam verrezen aan het Vondelpark en in 1931 aan het Oosterpark. De school aan het Oosterpark kon 150 leerlingen opnemen. Het centrale idee achter het ontwerp van Dienst Publieke Werken was het samenvoegen van een binnen- en een buitenklas tot één ruimte. De lichte lokalen zijn alle gelegen op het zuidoosten en worden slechts door een zomerterras en speeltuin gescheiden van het park. Met zijn lage muren en hoge kap heeft het gebouw een 'landelijk' voorkomen. Deze stijl vormde aanleiding tot kritiek en werd afgezet tegen de veel modernere Eerste Openluchtschool voor het Gezonde Kind aan de Cliostraat uit 1930. Sinds 2003 is DasArts gevestigd in het gebouw.

te zien trappenhuis eetzaal oud klaslokaal gymnastiekzaal douches toegang via rondleiding za & zo doorlopend kleine groepjes

Rijksakademie van beeldende kunsten

De eerste rijksakademie van Nederland was vanaf 1875 gevestigd aan de Stadhouderskade. Na ruim 120 jaar verhuisde de instelling naar de voormalige cavaleriekazerne aan de Sarphatistraat. Deze kazerne was in 1865 op het vroegere bolwerk Muiden gebouwd en bestond uit vier vleugels rond een binnenplaats, die dienst deed als open rijbaan. De begane grond was bestemd voor de stalling van ongeveer 200 paarden, op de verdieping en zolder waren manschappen gelegerd en werd het voer voor de paarden opgeslagen. Een overdekte manege werd in 1874 naast de kazerne opgetrokken. De manege kreeg een ijzeren kapconstructie. Na de Tweede Wereldoorlog kwamen kazerne en manege grotendeels leeg te staan. Ze werden steeds vaker gebruikt als opslagruimten voor het naastgelegen Rijksmagazijn van Geneesmiddelen. Vanaf 1989 werden kazerne en manege door architect Koen van Velsen ingrijpend verbouwd als nieuw onderkomen voor de akademie.

te zien werkplaatsen manege te doen expositie | p.39 toegang via rondleiding za & zo doorlopend kleine groepjes

41

Sarphatistraat 500 za 10.00-17.00 u zo 10.00-17.00 u www.nob.net

42

Plantage Middenlaan 45 za 10.00-17.00 u zo 10.00-17.00 u www.artis.nl

43

Roetersstraat 2 za 10.00-17.00 u zo 10.00-17.00 u www.amsta.nl

44

Nieuwe Keizersgracht 94 za 10.00-17.00 u zo 10.00-17.00 u

Muiderpoort Van de poorten die in de zeventiende en achttiende eeuw toegang tot de stad gaven, is de Muiderpoort als enige overgebleven. De bouw werd in 1771 voltooid, nadat zijn voorganger twee jaar eerder was ingestort. Het ontwerp is van Cornelis Rauws. Het classicistische gebouw is voorzien van Dorische zuilen en pilasters. In de frontons zijn de stadswapens aangebracht; de drie Andreaskruisen en het oudere stadswapen met het koggeschip. Het beeldhouwwerk is van Anthonie Ziesenis. Boven de frontons is een vierkante opbouw geplaatst, waarop de achtzijdige houten koepelopbouw staat. De poort sloot aan op een brug over de Singelgracht met op het einde een voorpoort met smeedijzeren hekken. Vanaf 1903 leidde een nieuwe brug het verkeer langs de Muiderpoort. De voorpoort was al in 1898 verwijderd en siert sinds 1938 de ingang van het Flevopark. De vroegere stadspoort heeft sinds 1963 een kantoorfunctie.

Artis Bibliotheek Enkele decennia na de oprichting van het genootschap Natura Artis Magistra had Artis een topcollectie boeken op het gebied van de natuurlijke historie opgebouwd. In 1866 verrees aan de Plantage Middenlaan een nieuw bibliotheekgebouw. Naast de bibliotheek werd in 1869 een identiek vormgegeven faunamuseum gebouwd. Het middendeel dat beide gebouwen verbindt en de hoofdingang bevat, dateert uit 1872. De vormgeving sluit naadloos aan op de twee oudere gebouwen. Het complex is ontworpen door G.B. Salm. Evenals bij het hoofdgebouw en het daarboven gesitueerde zoölogisch museum stond het complex aan de achterzijde in directe verbinding met de dierentuin. De aanwezigheid van deze musea bewijst dat Artis er niet alleen was voor het aangenaam verpozen, maar zich van begin af aan ook richtte op wetenschappelijke en educatieve activiteiten. De bibliotheek bevat werken van biologen en de collectie Linnaeana met publicaties van en over de beroemde Zweedse wetenschapper Carl Linnaeus.

te zien trappenhuizen koepel toegang via rondleiding za & zo doorlopend kleine groepjes

te zien bibliotheek te doen lezing I p.34 & p.35 toegang via rondleiding za & zo doorlopend kleine groepjes

Dr. Sarphatihuis

Het huidige verzorgingshuis werd als het Nieuwe Werkhuis in 1782 op het Roeterseiland gebouwd. Het ontwerp is van Abraham van der Hart. Het was de opvolger van het Willige Rasphuis dat als doel had bedelarij en landloperij te bestrijden door tewerkstelling en het aanleren van discipline en vaardigheden. Het was het grootste stadsgebouw dat in de achttiende eeuw in Amsterdam werd neergezet en bood plaats aan een kleine 800 personen. In het fronton van de voorgevel worden ondeugden en deugden gesymboliseerd. Het enorme complex telde vier strikt gescheiden vleugels met binnenplaatsen rond een centraal hoofdgebouw. Op de hoofdverdieping lagen de werkzalen, daarboven de slaap- en ziekenzalen. In 1875 werd het Werkhuis onder het Burgerlijk Armenbestuur veranderd in het Armenhuis. Een eeuw later werd het ingrijpend verbouwd en gemoderniseerd tot bejaardenhuis. Naast een overdekt atrium is er nu ook een zogenaamde 'belevingstuin'.

Occo Hofje Uit de nalatenschap van Cornelia Elisabeth Occo werd in 1774 een gelijknamig hofje in gebruik genomen. Het was bestemd voor arme weduwen zonder kinderen en voor ongehuwde vrouwen ouder dan vijftig jaar van roomse gezindte. Meester-timmerman Jan Luyten ontwierp het neoclassicistische gebouw. Boven de toegangspoort bevindt zich de regentenkamer. Een groot aantal familieportretten siert de wanden. Achter de voorgevel bestond het hofje oorspronkelijk uit drie vleugels rondom een bleekveld. De vleugels hadden slechts een verdieping, waarin 22 woninkjes voor 33 vrouwen waren ondergebracht. Het hof werd in 1816 verrijkt met een kapel met een bijzonder altaar. In 1893 werden de bestaande vleugels afgebroken en vervangen door twee lange zijvleugels van twee verdiepingen met zolder, waardoor er 24 woningen bij kwamen. In 1991 zijn de eenkamerwoningen samengevoegd, waardoor het hof nu 23 moderne woningen heeft.

te zien atrium trappenhuis belevingstuin regentenzalen te doen jongerengids | p.42 rondleiding za & zo doorlopend kleine groepjes toegang vrije inloop

te zien regentenkamer kapel tuin toegang vrije inloop

23

45

Nieuwe Keizersgracht 28-44 za 10.00-17.00 u zo 10.00-17.00 u

46

Plantage Middenlaan 24 za 10.00-17.00 u zo 10.00-17.00 u www.hollandscheschouwburg.nl

47

Henri Polaklaan 40A za 10.00-17.00 u zo 10.00-17.00 u

48

Henri Polaklaan 9 za 10.00-17.00 u zo 10.00-17.00 u www.hendrickdekeyser.nl 24

Van Brants Rus Hofje Dit hofje is ontworpen door Daniel Marot, hofarchitect van Koning-Stadhouder Willem III, in 1733. Stichter van het hofje was de vermogende koopman Christoffel Brants, die in 1717 in de Russische adelstand werd verheven. Het hofje bood plaats aan 48 vrouwen van de Lutherse Gemeente, verspreid over 21 eenkamerwoningen. In de natuurstenen omlijsting in het midden van de voorgevel zijn het wapen en een lofdicht op de stichter opgenomen. In het timpaan wordt de Barmhartigheid gesymboliseerd, omringd door armlastige vrouwen. Aan de binnenplaats zijn in 1899 uitbouwen aangebracht voor toiletten. Onder de binnenplaats waren de voedsel- en waterkelders van het hofje. In de achtervleugel bevindt zich de regentenkamer, die in achttiende-eeuwse stijl is behouden. Alle woningen zijn inmiddels gemoderniseerd, op een na die in oorspronkelijke toestand is teruggebracht. De tuin is voorzien van een breed tuinhuis.

te zien regentenkamer binnenplaats stijlkamer voorhal tuin te doen film over geschiedenis van het hofje toegang vrije inloop

Hollandsche Schouwburg Dit theater werd op 5 mei 1892 in gebruik genomen. Het was het grootste en het meest luxueuze theater in de Plantage. Het ontwerp was van C.A. Bombach. De gevel is opgetrokken in een variant van het 'internationale' neoclassicisme. De zaal bood zitgelegenheid aan 1360 bezoekers met diverse foyers. De witte zaal werd verlicht door een enorme gaskroonluchter met 140 lichten. Stukken van Herman Heijermans gingen hier in première; Louis Davids maakte er furore. Vanaf zomer 1942 werd het gebouw een verzamelplaats voor transport van Joden naar het doorgangskamp Westerbork. Van daar volgden deportaties naar de vernietigingskampen in het oosten. In 1958 besloot de gemeente de voormalige schouwburg te bestemmen als monument voor de joodse slachtoffers van het naziregime. In 1992 werd de inrichting van de gedenkplaats uitgebreid met een wand van 6700 gegraveerde namen. Centraal in de ruimte brandt een eeuwige vlam.

Apostolische Zendingskerk

De kerk van de Hersteld Evangelische Zendingsgemeente werd in 1913 gewijd. Architect van het oorspronkelijk 560 zitplaatsen tellende kerkgebouw is H.F. Sijmons jr. Het gebouw is opvallend vanwege de twee vierkante torens en de ingetogen Berlagiaanse stijl. Kenmerken hiervan zijn de vlakke gevels in schoon metselwerk met sober gebruik van ornamenten. Het fries tussen de torens is voorzien van terracotta van de bekende kunstenaar en fabrikant Willem Brouwer. Het glas-in-lood in het rondboogportiek toont het kruis, de zon met stralen, de volkeren en de vruchtdragende korenaren; het embleem van de gemeenschap. De detaillering van het gebouw is uiterst verfijnd. Het dak werd gedragen door een open, samengestelde en onderling gekoppelde houten kapconstructie. Eind jaren tachtig van de vorige eeuw verloor het gebouw zijn religieuze functie. Bij een ingrijpende verbouwing in 1994 werden in het schip van het gebouw appartementen gerealiseerd.

te zien gehele pand binnenplaats toegang vrije inloop

Plantage Middenlaan 2A za beperkt toegankelijk zo beperkt toegankelijk www.dehortus.nl

50

Mr. Visserplein 3 za GESLOTEN zo 10.00-17.00 u www.jhm.nl

te zien entree één woonlaag toegang via rondleiding za & zo doorlopend kleine groepjes

51

Nieuwe Amstelstraat 1 za 10.00-17.00 u zo 10.00-17.00 u www.jhm.nl

De Burcht

Dit gebouw van de Algemeene Nederlandsche Diamantbewerkersbond, is het oudste vakbondsgebouw in Nederland. Het werd in 1900 gebouwd naar een ontwerp van H.P. Berlage. Het pand is geïnspireerd op middeleeuwse Italiaanse raadhuizen, voor Berlage het symbool van volkssoevereiniteit. Direct achter de ingang liggen de grote hal en het trappenhuis, die verlicht worden door een glazen overkapping. Het uitzonderlijke interieur, waaraan vooraanstaande kunstenaars als R.N. Roland Holst en J. Eissenloeffel meewerkten, is een uniek voorbeeld van de stijl rond 1900. Berlage streefde in het ontwerp naar eenvoud en helderheid, waarbij vormen en decoraties de constructie niet mochten verhullen. Dit was een revolutionaire stap in de geschiedenis van de architectuur op weg naar het moderne bouwen. Vanaf 1991 was hier het Nationaal Vakbondsmuseum gevestigd. Inmiddels is het pand eigendom van de Vereniging Hendrick de Keyser en na een zorgvuldige restauratie in gebruik als congrescentrum.

49

te zien gehele pand te doen jongerengids | p.42 toegang vrije inloop

52

Keizersgrachtzijde 683 za 10.00-17.00 u zo 10.00-17.00 u www.hilton.com

Hortus Botanicus

De Hortus werd als medicinale kruidentuin opgericht in 1638. Daarmee is het een van de oudste botanische tuinen ter wereld. Naast kruiden werden er ook exotische planten verzameld en gekweekt. In 1682 werd de Hortus verplaatst naar de Plantage. De huidige aanleg van de buitentuin dateert overwegend uit de jaren zestig en zeventig van de negentiende eeuw. Uit die periode stamt ook een deel van de huidige bebouwing. De bekendste directeur is wellicht de wetenschapper Hugo de Vries geweest. Onder zijn leiding werd het complex sterk uitgebreid. J.M. van der Mey ontwierp in 1912 een botanisch laboratorium, dat later de naam van de professor zou krijgen, evenals de grote palmen- en varenkas. In 1986 dreigde de tuin gesloten te worden. Dankzij de actieve inzet van een stichting en steun van een vriendenvereniging werd dit voorkomen. Laatste aanwinst van de Hortus is de Drieklimatenkas uit 1993.

te zien tuin kassen toegang beperkt

reserveren verplicht zie I p.12

Portugese Synagoge

Deze synagoge, de 'snoge', is symbool van de glorietijd die de Amsterdamse Sefardische gemeente beleefde aan het eind van de zeventiende eeuw. De bouw werd voltooid in 1675 door Elias Bouman, die als metselaarsbaas een paar jaar eerder ook betrokken was bij de bouw van de Grote Synagoge. Het gebouw vertoont de kenmerken van de 'strakke stijl': sobere ornamentiek, afgewogen proporties, strakke vormgeving en symmetrie. De synagoge was indertijd de grootste ter wereld en heeft een belangrijke voorbeeldfunctie vervuld. Ook uniek is het interieur dat vrijwel gaaf bewaard is gebleven. In 1978-1993 werd de synagoge in fasen geheel gerestaureerd. In 2010 volgde restauratie van de omringende lage aanbouwen, waarin zich onder andere een kleine wintersynagoge bevindt. De bibliotheek van het bijbehorende seminarium Ets Haim bevat een zeldzame collectie joodse boeken en handschriften. In 2004 werden de collecties op de UNESCO werelderfgoedlijst geplaatst.

te zien synagoge bibliotheek binnenplaats toegang vrije inloop

Joods Historisch Museum

Dit museum is sinds 1987 gevestigd in het voormalige synagogencomplex van de Hoogduitse gemeente. De eerste Hoogduitse Joden of Asjkenaziem uit Midden en Oost-Europa vestigden zich omstreeks 1630 in Amsterdam. Aan het huidige Jonas Daniël Meijerplein werd in 1670 als eerste de Grote Synagoge of Grote Sjoel gebouwd. Daarachter en daarnaast volgden in de periode 1685-1778 de bouw van nog drie synagogen. Na afzonderlijke aanpassingen onderging het gehele complex in 1854 een ingrijpende onderhoudsbeurt. De Tweede Wereldoorlog betekende het dramatische einde van het gebruik van het complex. Na de oorlog bleven de leeggeplunderde gebouwen achter in een ontvolkte en vervallen buurt. Na diverse restauraties werd het complex in 1974 bestemd als museum en ingrijpend verbouwd en vernieuwd. Het museum én de tegenoverliggende Portugese Synagoge zijn een waardevolle en tastbare herinnering van de rijke joodse geschiedenis en cultuur in Amsterdam en Nederland.

Waldorf Astoria Hotel

In 2013 zal Amsterdam beschikken over een vestiging van een Waldorf Astoria Hotel. Het hotel wordt gehuisvest in zes dubbele grachtenpanden. Oorspronkelijk stonden op deze plek panden uit de laatste decennia van de zeventiende eeuw. In de eeuwen daarna zijn alle panden gemoderniseerd en veranderd naar gebruik en mode van die tijd. Toch is er ook veel waardevols bewaard gebleven. In kamers op de bel-etages zijn delen van het interieur uit de achttiende en negentiende eeuw aanwezig. In pand 548 dateren de met rijk stucwerk afgewerkte vestibule en het trappenhuis uit de eerste helft van de achttiende eeuw. De grote achterzaal van Herengracht 550 is ingericht in een rococostijl uit 1768. De idyllische landschapsschilderingen zijn van Jacob Maurer. Het pand 556 heeft nog een fraaie marmeren gang met decoratief stucwerk. In de huidige keurtuin bevindt zich nog het restant van een tuinhuis met koepel uit omstreeks 1750.

te zien gehele museum kindermuseum te doen juniorprogr. I p.44 toegang vrije inloop

te zien tuin enkele ruimtes in verbouwing te doen za & zo doorlopend rondleiding door enkele ruimtes in kleine groepjes toegang vrije inloop tuin

25

53

Herengracht 524A za beperkt toegankelijk zo beperkt toegankelijk www.fundatiesobbe.nl

54

Keizersgracht 633 za 11.00-17.00 u zo 11.00-16.30 u www.geelvinck.nl

55

Keizersgracht 672 za beperkt toegankelijk zo beperkt toegankelijk www.museumvanloon.nl

56

Eerste Weteringdwarsstraat 83 za 10.00-17.00 u zo 10.00-17.00 u www.stadsherstel.nl 26

Grachtenhuis Van den Santheuvel, Sobbe Op de percelen Herengracht 522 en 524 werden in 1698 twee identieke koopmanshuizen gebouwd. In 1769 werd nummer 524 inwendig gemoderniseerd in de Lodewijk XV-stijl en uitgebreid met een achterhuis. De voorgevel met een bakstenen halsgevel en de gebeeldhouwde klauwstukken bleven daarbij gehandhaafd. Kroon op het werk was de inrichting in 1771 van de zaal in het achterhuis met behangselschilderingen van Jurriaan Andriessen, de belangrijkste Hollandse behangselschilder in de achttiende eeuw. De schildering van Andriessen is opgenomen in een rijke wandbetimmering van eikenhout en bestaat uit voorstellingen van een arcadisch landschap met figuren en bouwfragmenten. De schilderingen aan weerszijden van de vensters worden niet aan Andriessen toegeschreven. In 1949 legateerde de eigenaar de schilderingen aan het Rijksmuseum, op voorwaarde dat deze in het huis zouden blijven. Sinds 1995 is het grachtenhuis in bezit van Vereniging Hendrick de Keyser.

te zien stijlkamer in achterhuis geschilderde behangsels toegang beperkt

reserveren verplicht zie I p.12

Geelvinck Hinlopen Huis Het dubbele huis aan de Herengracht werd in 1687 gebouwd en omstreeks het midden van de volgende eeuw gemoderniseerd. Aan weerszijden van de brede middengang op de bel-etage liggen vier stijlkamers. Beide voorkamers, de 'rode' salon en de bibliotheek, dateren uit de tweede helft van de negentiende eeuw. De 'blauwe' achterkamer ademt een laatachttiende-eeuwse sfeer. De landschapsschilderingen van Egbert van Drielst zijn van elders ingebracht. De 'Chinese' achterkamer vertoont het oudste interieurbeeld van het pand; het is rondom voorzien van geschilderde chinoiserie-behangsels. Rond 1991 is het complex van hoofdhuis, keurtuin en koetshuis geheel gerestaureerd en herbergt sindsdien Museum Geelvinck Hinlopen Huis. Het interieur is stijlvol gerestaureerd en in de tuin met vijver werd een combinatie van historiserende stijlen aangelegd. De ingang van het museum is in het voormalige koetshuis.

Museum Van Loon

Het dubbele grachtenhuis werd in 1672 ontworpen door Adriaen Dortsman. De met natuursteen beklede voorgevel geeft het huis een voornaam karakter. Achterin de tuin ligt het tuinhuis dat tegen het koetshuis gebouwd is. Ook dit is ontworpen door Adriaen Dortsman met een aparte ingang aan de Kerkstraat vanwaar de rijtuigen konden binnenrijden. De siergevel van het tuinhuis uit omstreeks 1775 heeft de vorm van een tempelfront. Boven de deur is het borstbeeld van de god Apollo aangebracht. In nissen staan de beelden van Flora (godin van de bloemen) en Silenus (god van het platteland). Ter bescherming van de privacy van de hoofdbewoners aan de gracht werden op de verdieping van het tuinhuis geen vensters aangebracht; achter de schijnvensters met op glas geschilderde gordijntjes loopt een muur. De tuin is aangelegd in de stijl van de zeventiende eeuw. Sinds 1974 is Museum Van Loon in het pand gevestigd.

Hodshon-Dedelhofje Afgescheiden van de straat door een lange bakstenen muur ligt dit hofje uit 1842. Het hofje had een voorganger in de Passeerdersstraat, het zogeheten Blokshofje. Toen een naastgelegen fabriek ging uitbreiden werd besloten het hofje te verplaatsen. Het echtpaar Hodshon-Dedel kon een deel van een grote tuin achter Prinsengracht 636-640 verwerven. Daar bouwden zij het nieuwe hofje in een U-vorm. In totaal waren er 21 woningen en een conciërgewoning. De woningen waren bedoeld voor protestantse dienstboden uit de familie Hodshon en aanverwante families. Het geheel is opgetrokken in een sobere neoclassicistische stijl met als enige luchtige uitzondering de familiewapens van de stichters boven de toegangspoort. Opvallend is de waterpomp met daarop de door smeedijzeren dolfijnen ondersteunde lantaarn. In 1980 werd het hofje aangekocht door Stadsherstel Amsterdam, die het in 1985 restaureerde. Door samenvoeging ontstonden twaalf moderne appartementen voor vrouwen van middelbare leeftijd.

te zien tuin stijlkamers te doen expositie I p.38 lezing I p.35 kinderspeurtocht kindermatinee 15,toegang vrije inloop kleine groepjes naar de stijlkamers

te zien koetshuis tuin huis toegang beperkt

reserveren verplicht zie I p.12

te zien alleen de tuin toegang vrije inloop

57

Prinsengracht 855 za 10.00-17.00 u zo GESLOTEN www.stadsherstel.nl

58

Keizersgracht 334 za 10.00-17.00 u zo 10.00-17.00 u www.rcoak.nl

59

Herengracht 386 za 10.00-17.00 u zo 10.00-17.00 u www.hetgrachtenhuis.nl

60

Herengracht 395 za 10.00-17.00 u zo 10.00-17.00 u www.burgy.nl

Deutzenhofje

Dit hofje werd in 1695 gebouwd door Pieter Adolfse de Zeeuw. Het kwam tot stand door de vermogende Agneta Deutz en was bedoeld voor arme, alleenstaande vrouwen van vijftig jaar en ouder. Zij moesten lid zijn van de Gereformeerde Kerk. Twee huizenblokken flankeren een poortgebouw met opschrift en de wapens van de stichteres en haar beide echtgenoten. Boven de natuurstenen poort kwam de regentenkamer. Rond het binnenterrein met pomp, bleekvelden en bloementuinen lagen twintig huizen, ieder met kelder, twee kamers en een zolder. Het complex werd afgesloten met een zuilenportiek. Het hofje werd door tijdgenoten geroemd als het mooiste en aanzienlijkste van Amsterdam. De bewoonsters waren niet slecht af. Behalve vrij wonen, werden zij tot in het begin van de negentiende eeuw jaarlijks verzorgd met geld, turf, rijst, boter, kazen, kaarsen en af en toe vlees. In 1964 werd het hof uitgebreid met vier huizen aan de Kerkstraat.

Liefde is het Fondament Verscholen achter de bebouwing van de Keizersgracht, aan het eind van een lange gang ligt het Claes Reinierszhofje. Het werd gebouwd in 1914 naar ontwerp van J.N. Hendrix. Opdrachtgever was het Roomsch Catholiek Oude Armenkantoor. Het hofje telde aanvankelijk negen huisjes met achttien eenkamerwoningen. Het geheel is opgetrokken in de trant van de neorenaissance. Het complex verrees op de plek van een in 1618 gestichte voorganger en was oorspronkelijk bestemd voor niet geheel behoeftige rooms-katholieke vrouwen. Het devies van de stichter 'Liefde is het Fondament' en zijn van een ster voorziene wapenschild sieren nog altijd de ingang van het hofje. In 1866 werd het beheer overgedragen aan het RC Oude Armenkantoor dat het hofje nog steeds beheert. Het is nu geheel voor kantoorfuncties in gebruik. De huidige tuinaanleg dateert van 2004 en is ontworpen door de landschapsarchitect A.J. van der Horst.

te zien alleen de tuin toegang vrije inloop

te zien alleen de tuin toegang vrije inloop

Het Grachtenhuis

Het brede woonhuis met de pilastergevel werd in 1665 gebouwd in de stijl van het Hollands classicisme door Philips Vingboons. De voorgevel bleef lange tijd ongewijzigd. Pas tegen het einde van de achttiende eeuw werd de middenrisaliet van de huidige omlijsting voorzien en werden de guirlandes onder de ramen van de tweede verdieping verwijderd. Omstreeks 1875 werd de stoep verwijderd, de ingang naar straatniveau verplaatst en de kelderpartij gemoderniseerd. Het interieur is overwegend uitgevoerd in diverse (neo)Lodewijk-stijlen. Bijzonder zijn de landschapsschilderingen van Jurriaan Andriessen in de tuinkamer uit 1776. Het pand is lang als woonhuis in gebruik gebleven. Vanaf 1924 was het in gebruik als kantoor. Na een restauratie werd in 2011 Museum Het Grachtenhuis geopend. Het museum vertelt de geschiedenis van de Amsterdamse grachtengordel, die in 2010 op de Unesco werelderfgoedlijst is geplaatst.

Grachtenhuis Beulingsloot

Het pand met traptoren en spits op de hoek van de Beulingsloot werd gebouwd in 1882 naar ontwerp van J.P.F. van Rossem en W.J. Vuijk. Deze architecten zijn in Amsterdam vooral bekend van hun ontwerp voor het huidige Carré. Het hoekpand is opgetrokken in een traditionele stijl, geïnspireerd op de Hollandse renaissance uit de zestiende en begin zeventiende eeuw. De zijgevel grenst direct aan het water van de Beulingsloot. In plaats van een volwaardige trapgevel is de trapgevel aan de waterkant uitgevoerd als grote stenen dakkapel, een zogeheten Vlaamse gevel. Opdrachtgever van de bouw was de firma Broekman & Henny, boter- en kaasexporteur die hier zijn kantoor vestigde. Opmerkelijk zijn de twee ontsluitingen, waarvan een met stoep, in de ronde hoektoren. Een voert naar de kelder, de ander naar de verdieping. Boven de waterlijst gaat de toren over in een achthoek. Het pand wordt momenteel gerestaureerd.

te zien tuin tuinkamer te doen za & zo doorlopend rondleiding naar tuinkamer in kleine groepjes expositie tegen betaling toegang vrije inloop tuin

te zien gehele pand toegang via rondleiding za & zo doorlopend kleine groepjes

27

61

Herengracht 415 za 10.00-17.00 u zo 10.00-17.00 u www.boekman.nl

62

Herengracht 406 za 10.00-17.00 u zo 10.00-17.00 u www.burovanstigt.nl

63

Herengracht 476 za 10.00-17.00 u zo 10.00-17.00 u www.cultuurfonds.nl

64

Herengracht 480 za 10.00-17.00 u zo 10.00-17.00 u www.hammerstein.com 28

Boekmanstichting In 1891 werd dit pand ingrijpend verbouwd. Deze verbouwing door W.G. Welsing betrof een herindeling van de vertrekken, een nieuwe kap en voorgevel. Het geheel werd uitgevoerd in de stijl van de neoHollandse renaissance met invloeden van de neogotiek. Opdrachtgever was de St. Willibrordusstichting, die in het pand de vereniging 'Geloof en Wetenschap' vestigde. In 1919 werd het pand aan de tuinzijde uitgebreid met een kapel en sacristie. Op de eerste verdieping kwam een gehoorzaal met bibliotheek. Het oorspronkelijke interieur van deze zaal, met lambrisering, plafondschilderingen, wandpilasters en gedecoreerde korbelen met engel (fides; geloof) en uil (scientia; wetenschap) is goed bewaard gebleven. De letters F en S in het glas-in-lood in de ramen aan de achterzijde verwijzen eveneens naar de oorspronkelijke bestemming van het vertrek. Het pand is thans in gebruik bij de Boekmanstichting, centrum voor kunst, cultuur en beleid.

Architectenbureau Van Stigt In 1665 werden Herengracht 400 tot en met 408 gelijktijdig gebouwd met vijf identieke halsgevels in de stijl van het Hollands classicisme. Het ontwerp is van Justus Vingboons. Van de vijf hebben er slechts twee de oorspronkelijke topgevels behouden. De voorgevel van nummer 406 werd in de eerste helft van de negentiende eeuw van alle decoratie ontdaan en voorzien van een nieuwe rechte kroonlijst. Slechts de vooruitspringende middenrisaliet verwijst naar de oorspronkelijke halsgevel. In het pand is onder andere het architectenbureau J. van Stigt gevestigd. Het bureau heeft zich vanaf de jaren tachtig gespecialiseerd in restauratie, renovatie en hergebruik van monumentale gebouwen. Vanuit het pand kan een blik worden geworpen op de keurtuinen van het gesloten bouwblok. André van Stigt zelf licht bouwprojecten toe en Rob van Maanen vertelt alles over kleur, in het bijzonder de kleur groen.

Huis de Vicq

De bouw van deze pilastergevel werd in 1670 voltooid. Omstreeks 1730 werd het huis van binnen en buiten naar de mode van die tijd verbouwd. In de rechter achterkamer bevindt zich een plafondschildering van Jacob de Wit met als thema 'De Dageraad verdrijft de Nacht'. Dit plafondstuk heeft hier oorspronkelijk niet gezeten, maar is in 1904 ingebracht. Tijdens een restauratie in 1928 zijn de achttiende-eeuwse schouw met schoorsteenstuk van De Wit en de twee bovendeurstukken toegevoegd. Het fraai uitgevoerde trappenhuis vangt licht door een koepel, ook wel lantaarn genoemd. Achterin de tuin ligt één van de mooiste tuinhuizen van Amsterdam. Een tuinhuis uit 1730 in Lodewijk XIV-stijl met een reliëf van Mercurius in het middenfronton en beelden van Apollo en Diana in nissen aan beide zijkanten. De tuin staat in een zogenaamd keurblok. Sinds 1982 is het Prins Bernhard Cultuurfonds in het pand gevestigd.

te zien gang in souterrain trappenhuis eerste verdieping toegang vrije inloop max. 50 pers.

te zien bel-etage blik op keurtuin te doen de architect vertelt expositie van stigt rob van maanen vertelt over kleur in het bijzonder de kleur groen toegang vrije inloop

~ Open Monumentendag Amsterdam biedt naast de open monumenten een gevarieerd programma met ruim dertig activiteiten. ~ reserveer een kaartje vooraf voor de volgende monumentale activiteiten avondprogramma UNESCO-boot avondtour | p.39 wandeling De begraafplaats als park | p.32 wandeling De Groene Plantage: Nu en Toen | p.33 lezing Groen Erfgoed? | p.34 lezing Hout van toen | p.35 lezing Het Scheepvaartmuseum vernieuwd | p.36 Fietstochten p.30 & 31

Architecten, historici en andere deskundigen vertellen bezielend over groen van toen in relatie tot hun werk, de geschiedenis, architectuur, stedenbouwplannen en nog veel meer tijdens de verschillende lezingen. Wandelt of fietst u liever? Doe dan mee aan de georganiseerde wandelingen of uitgestip-

pelde fietstochten. Of bezoek een van de exposities. Energie over? Ook 's avonds vinden er rondleidingen plaats, en nog een lezing, een boottocht, een fantastische filmvoorstelling en verschillende muziekperformances. Alle activiteiten op andere monumentale locaties.

te zien souterrain tuin bel-etage toegang via rondleiding za & zo doorlopend kleine groepjes

Grachtenhuis Hammerstein De bouw van dit dubbele woonhuis werd in 1670 voltooid. In die tijd was het pand vijf vensterassen breed. Het drie traveeën brede middengedeelte werd bekroond met een fronton. In de achttiende eeuw kreeg de gevel overwegend zijn huidige uiterlijk met decoratieve deur- en vensteromlijsting, afsluitend hoofdgestel en attiek. Kort daarna werd het pand voorzien van een imposante dubbele bordesstoep met gezwenkte wangen of harpstukken. De marmeren middengang is voorzien van rijk gedecoreerd stuc- en beeldhouwwerk. In het grachtenhuis bevinden zich vier stijlkamers met elementen uit diverse stijlperioden. In de voorkamer zijn plafondschilderingen te vinden uit het eind van de zeventiende eeuw die worden toegeschreven aan Gerard de Lairesse. De blauwe zaal dateert uit de late achttiende eeuw en omvat tevens onderdelen uit de jaren zestig van de negentiende eeuw. Sinds 1942 is het huis in gebruik als kantoorpand. In de tuin achter het huis bevindt zich een bunkergang.

te zien bel-etage tuin bar souterrain toegang via rondleiding za & zo doorlopend kleine groepjes

Open Monumentendag Amsterdam LIVE! Benieuwd naar de verschillende activiteiten en monumenten? Tijdens de voorbereidingen en het evenement doet Open Monumentendag Amsterdam live verslag van de ontwikkelingen. Volg ons op de voet, bekijk interviews, sfeerimpressies, monumenten, leef mee en wees als eerste op de hoogte. Meer weten? Bekijk dan de website of volg ons op Twitter @omd_amsterdam en Facebook.

www.amsterdam.nl/openmonumentendag 29

1 debat D

Groen van toen, nu en toekomst ARCAM organiseert in samenwerking met Bureau Monumenten & Archeologie aan de vooravond van Open Monumentendag Amsterdam een debat dat aansluit bij het thema van het weekend groen van toen. Amsterdam is een stad rijk aan groen. Getuige de overvolle parken en groenstroken in de zomer, hebben de groene delen van de stad een belangrijke toegevoegde waarde voor stadbewoners als ontsnapping aan de drukte. Naast de recreatieve waarde voor de gebruikers, zijn de verschillende soorten groen in Amsterdam tevens van grote historische waarde, gezien hun ontstaan in verschillende periodes. Waar voor gebouwd erfgoed al uitgebreide wettelijke kaders bestaan, is monumentaal groen nog niet op eenzelfde wijze ingebed in het overheidsbeleid. Vele vragen omtrent de omgang met groene monumenten zijn daarom nog onbeantwoord. Want hoe moeten deze worden behouden en vernieuwd? Hoe kan de monumentale waarde worden bepaald? Hoe moet een keurtuin in de grachtengordel beschermd en vernieuwd worden en hoe moet dit worden aangepakt in het geval van de enorme omvang van bijvoorbeeld de Bijlmermeer? Zou de Floriade in 2022 hiervoor een goede oplossing kunnen zijn of doet dit juist af aan de monumentale waarde? De inleidingen op het debat worden gegeven door architectuurhistoricus Jaap Evert Abrahamse over de keurtuinen van de grachtengordel, door bijzonder hoogleraar Cultuur, landschap en natuur Erik de Jong over de groene erfenis van de negentiende-eeuwse gordel en door landschapsarchitect Yttje Feddes over de groene stadsuitbreidingen van de twintigste eeuw en de Floriade van 2022.

waar Flat Groenhoven adres Groenhoven 650 tijd vrijdag 7 september 14.30-16.30 u toegang graag aanmelden via [email protected]

F2

Van pont naar pont door het groen in Noord De Water-

F3

Floriade in Zuidoost Sinds 1960 wordt de Wereldtuinbouwtentoon-

F4

Van gesloten naar open Nieuw-West bestaat dit jaar 60 jaar. Toen

F5

Langs gemalen Hoe houden we de parken droog en groen? Water-

07

Boekentips

Een aantal recent uitgegeven boeken willen wij u niet onthouden. Zo is daar het boek Wonen in een monumentaal huis, waarin meer dan tachtig bijzondere interieurs van woningen in Amsterdam Zuid uit de periode 1875 tot 1945 in beeld zijn gebracht. Natuurlijk Amsterdam is een boek waarin stadsecoloog Remco Daalder aanstekelijk vertelt over de natuur in de hoofdstad en Rob van Maanen vertelt alles over kleur in De kleur van de stad. Meer informatie over de boeken: www.amsterdam.nl/openmonumentendag

5 fietstochten F1

30

Het groene hart van Nieuw-West De recente aanwijzing van nieuwe monumenten en het beschermd stadsgezicht tonen een groeiende belangstelling voor de Westelijke Tuinsteden, gebouwd op basis van een stedenbouwkundig plan van Cornelis van Eesteren. De woonwijken die zijn opgezet als gezonde en groenrijke gebieden, met de Sloterplas als het blauwgroene hart, bieden een kijk in de ideologie van het Nieuwe Bouwen. Centraal stond: strokenbouw, elke woning in de zon en een aaneengeschakelde groenstructuur van stadspark tot tuin. De route voert rond de Sloterplas en toont de bouwblokken die zo kenmerkend zijn voor Nieuw-West. Tijdens de tocht wordt verteld over de geschiedenis, de ideologie en de opzet van dit gebied. De fietstocht wordt georganiseerd door Erfgoedvereniging Heemschut en het Van Eesterenmuseum. Erfgoedvereniging Heemschut zet zich in voor het beschermen van cultuurmonumenten. Het Van Eesterenmuseum organiseert over Nieuw-West tentoonstellingen, fietstochten, wandelingen en lezingen.

start Van Eesterenmuseum 29 adres Burgemeester de Vlugtlaan 125 tijd za & zo 11.00 | 14.00 u 90 min. toegang reserveren verplicht zie I p.12

landse Zeedijk, die dateert uit de twaalfde of dertiende eeuw, heeft door de eeuwen heen Amsterdam Noord beschermd tegen het water van de Zuiderzee. Samen met het Noord-Hollands Kanaal uit de negentiende eeuw vormen zij de historische hoofdstructuur van Amsterdam Noord. Dit gebied is rijk aan groen. De fietstocht gaat van de groene IJ-oever langs intieme, natuurlijke en grote parken, langs de vroegere zeedijk en via verschillende tuindorpen naar de museumwoning in Tuindorp Oostzaan. Onderweg komt u langs gemeentelijke, provinciale en rijksmonumenten, monumentale bomen en historische structuren. De museumwoning in Tuindorp Oostzaan uit 1923 is aansluitend te bezoeken. De fietsroute wordt georganiseerd door Stichting Monumenten Amsterdam-Noord. De stichting zet zich in voor bekend en onbekend erfgoed in Amsterdam Noord en brengt dit onder de aandacht door rondleidingen en erover spreken.

stelling Floriade één keer in de tien jaar ergens in Nederland gehouden. In 1972 en 1982 vond de tentoonstelling plaats in Amsterdam. Het gebied rond het Amstelpark en Beatrixpark was in 1972 de locatie voor de Floriade. In 1982 vond het evenement plaats in Zuidoost op de plaats van het huidige Gaasperpark. Na afloop van de Floriade werden alle toevoegingen verwijderd, waardoor het park overbleef. Het was en bleef een groene omgeving, nabij het metrostation. Voor 2022 heeft Amsterdam zich opnieuw kandidaat gesteld om als gaststad voor de Floriade op te treden. De stad heeft voorgesteld om de tentoonstelling voor de tweede keer plaats te laten vinden in Zuidoost, dit keer rond het Bijlmerpark. De fietstocht voert langs het groene gebied waar de Floriade in 1982 plaats vond, en leidt u naar de mogelijke locatie voor 2022.

Slotermeer en Bos & Lommer eind jaren vijftig werden gebouwd stonden licht, lucht en ruimte centraal. Dat betekende een open bebouwingswijze en veel groen: een radicale breuk met de dichtheid en gesloten bouwblokken in oudere wijken. Hoe verliep die ontwikkeling van gesloten naar open bouwblok? Wat is daar nu nog van te zien? Medewerkers van Amsterdamse woningcorporaties geven antwoord tijdens de fietstocht door Bos & Lommer en Slotermeer. De tocht begint bij de voormalige Pniëlkerk. Daarna fietst u langs diverse monumenten richting eindbestemming: het Van Eesterenmuseum. De fietsroute is een gezamenlijk initiatief van de Amsterdamse woningcorporaties Ymere, de Alliantie, De Key, Rochdale, Eigen Haard en Stadgenoot.

schap Amstel, Gooi en Vecht zorgt voor droge voeten in Amsterdam. Gemalen houden onder andere het waterpeil op de juiste hoogte. In en om de Amsterdamse parken zijn soms prachtige gemalen te vinden. Zij zorgen ervoor dat u als bezoeker droog in de groene parken kunt recreëren. Nieuwsgierig hoe het waterbeheer werkt? Fiets dan mee door het centrum van Amsterdam langs kenmerkende plekken en enkele oude, nog werkende gemalen. U bezoekt daarbij een oud gemaal waar een waterschapsmedewerker vertelt over het waterbeheer. De fietstocht wordt georganiseerd door Waterschap Amstel, Gooi en Vecht.

start pont Buiksloterweg noordzijde tijd za & zo 12.00 | 15.00 u 120 min. toegang reserveren verplicht zie I p.12

start Toren Amvest 10 adres De Entree 43 tijd za & zo 12.00 u 120 min. toegang reserveren verplicht zie I p.12

start Podium Mozaïek adres Bos en Lommerweg 191 tijd za & zo 11.00 13.00 | 15.00 u 90 min. toegang reserveren verplicht zie I p.12

start De Bazel adres Vijzelstraat 32 tijd za & zo 15.00 u 120 min. toegang reserveren verplicht zie I p.12

31

W4

Tuindorp Oostzaan Door de bloeiende scheepvaartindustrie waren er

start Begraafplaats De Nieuwe Ooster wachtruimte adres Kruislaan 126 tijd za & zo 11.00 I 13.00 u 60 min. toegang reserveren verplicht zie I p.12

W5

Levend openluchtmuseum Van Eesteren verkreeg wereldfaam

start voor de Emmakerk adres Hugo de Vrieslaan kruising Middenweg tijd za & zo 11.30 I 13.30 15.30 u 60 min. toegang vrije inloop vol=vol

W6

Wandelen door de Plantage betekent wandelen door het oudste groengebied binnen de zeventiendeeeuwse grachtengordel. Tijdens de wandeling gaan we op zoek naar de unieke structuur in de (West-Europese) stedenbouw van die periode. Geen andere Europese stad had zo'n groot recreatie areaal binnen de stadsmuren. Ook na het einde van de zeventiende eeuw heeft de Plantage die betekenis gehouden: de zeventiende-eeuwse Hortus is het oudst overgebleven relict van betekenis, het Artispark gaf in de negentiende eeuw een nieuwe vorm aan het stadsgroen. Samen met de stedenbouwkundige context zijn deze twee parken belangrijke getuigen van de duurzaamheid van de groene gedachte die onlosmakelijk met de stad is verbonden. De wandeling komt tot stand door een samenwerking tussen Artis Natura Magistra en de Hortus Botanicus. www.artis.nl | www.dehortus.nl

start voor Café Meerzicht adres Middenweg kruising hoek Brinkstraat halte lijn 9 tijd za & zo 11.30 I 13.30 15.30 u 60 min. toegang vrije inloop vol=vol

W7

In het oorspronkelijke ontwerp van de Bijlmer was veel plaats ingeruimd voor groenvoorzieningen. In de jaren zeventig werd dit gebied bebouwd met hoogbouw in de kenmerkende honingraatstructuur, waar de Bijlmer zo bekend om is. Hoewel er ingrijpende veranderingen hebben plaats gevonden in de Bijlmer, zijn er nog diverse oorspronkelijke groenstructuren te vinden. De binnenpaden met tuintjes in de flat Groenhoven zijn daar een goed voorbeeld van. De wandeling toont de overgebleven groenstructuren rond de flats Groenhoven en de Gouden Leeuw, en gaat via de Bijlmerweide richting Kraaiennest. Onderweg passeert u verrassend veel groen en krijgt u de mogelijkheid om het groen in de Bijlmer van bovenaf te bekijken. De wandeling wordt in samenwerking met het Bijlmermuseum georganiseerd. Het Bijlmermuseum probeert de herinnering aan de oude Bijlmer levend te houden, en tegelijkertijd de actuele ontwikkelingen te volgen.

Amstelveen & Museumtram

Amstelveen is met haar tweeëntwintig parken een van de meest groene gemeentes van Nederland. Zij organiseert tijdens dit weekend rondleidingen door een aantal monumentale heemparken en geeft u de kans twee kerken te bezoeken. In de Kruiskerk 12 krijgt u de mogelijkheid om de toren te beklimmen en het groen van Amstelveen eens van boven te zien. Overigens valt er veel meer te doen. Zo kunnen kinderen een tochtje maken in een fluisterboot over de Hoornsloot. Amstelveen ver weg? Dat valt reuze mee. Bovendien kunt u bij het Haarlemmermeerstation 15 gratis op de museumtram stappen. De tram van de Electrische Museumtramlijn Amsterdam leidt u door groene gebieden naar Bovenkerk. Onderweg kunt u uitstappen bij heempark De Braak 14 en het Broersepark. za elke 20 min. 11.00-17.00 u | zo elke 30 min. 11.00-13.00 u | zo elke 20 min. 13.00-17.00 u | 30 min. | gratis

8 wandelingen

32

De begraafplaats als park

W1

Net als het nabijgelegen Oosterpark is ook begraafplaats De Nieuwe Ooster ontworpen door tuinarchitect Leonard A. Springer. Zijn ontwerp had het karakter van een landschappelijk wandelpark, met veel slingerende paden. De begraafplaats werd in 1894 in gebruik genomen. In het ontwerp was plaats ingeruimd voor ontvangst - en dienstgebouwen. De gebouwen werden in 1892 ontworpen door stadsarchitect A.W. Weissman. Rond 1939 maakte de aula van Weissman plaats voor nieuwbouw van de hand van J. Leupen. De begraafplaats werd meerdere malen uitgebreid. In 2003 werden de parkaanleg en de historische bebouwing, evenals zeventien afzonderlijke grafmonumenten op de rijksmonumentenlijst geplaatst. De wandeling toont de oorspronkelijke opzet van Springer, de uitbreidingen die later zijn toegevoegd, de talloze monumentale bomen die het park telt en de bijzondere plekjes van het gedenkpark.

W2

In de moderne stedenbouw vervulde groen voor het eerst een wezenlijke functie. Naast wonen, werken en verkeer was recreëren in het groen een van de vier stedelijke functies. Tuindorp Frankendael is een voorbeeld hiervan. De wandeling voert door deze wijk en toont de grote rol die het groen speelt in deze buurt. De wijk bestaat uit woningen in een hakenverkaveling waarbinnen groene hoven en binnentuinen liggen. De eerste hakenverkaveling in Amsterdam, ontworpen door Merkelbach en Karsten in 1948. De binnentuinen zijn ontworpen door Mien Ruys. Wonen in het groen, harmonie tussen binnen en buiten, gebruiksgroen in plaats van siergroen waren Ruys' uitgangspunten. Zij paste steeds hetzelfde motief toe en bracht variatie aan in de soort beplanting en in de kleur van de beplanting. Het Cuypersgenootschap organiseert de wandeling. Zij richten zich op behoud van waardevolle negentiende- en twintigsteeeuwse architectuur in & rond Amsterdam | www.cuypersgenootschap.nl

W3

Betondorp Als antwoord op het tekort aan goedkope woningen werd in 1923

Tuindorp Frankendael

Tuindorp Watergraafsmeer gebouwd: in de volksmond Betondorp. Het ontwerp werd gemaakt door Gratama en Versteeg volgens de principes van de tuinstad: de straten komen uit op de 'brink', waaraan de centrale voorzieningen zijn gelegen. Het 'dorp' is ruim opgezet en bevat veel groen in de vorm van plantsoenen en hofjes. De woningen zijn gebouwd in een tijd dat baksteen relatief schaars en dus duur was waardoor er geëxperimenteerd moest worden met een goedkoper materiaal: beton. Dit heeft echter wel zijn gevolgen gehad: vanaf de jaren vijftig waren meerdere renovaties verantwoordelijk voor het verlies van het oorspronkelijke karakter, dat in 1987 weer zoveel mogelijk is teruggebracht. In de architectuur zijn kenmerken te vinden van het nieuwe bouwen, met name de platte daken waren vernieuwend voor die tijd. Medewerkers van Ymere leiden u rond langs het verhaal achter de monumenten.

begin twintigste eeuw steeds meer bedrijven neergestreken op de noordelijke IJ-oevers. Mede hierdoor en door de woningnood leidde dit tot de bouw van grote wooncomplexen in Amsterdam Noord. Tuindorp Oostzaan is, na Vogeldorp en Disteldorp, de derde grote uitbreiding. Het stedenbouwkundig ontwerp werd net als Vogeldorp en Disteldorp door Boeyinga en Mulder gemaakt. De wijk is geïnspireerd op de tuinstad gedachte, waarin de connectie met het platteland essentieel was. Tussen 1934 en 1939 werd Tuindorp Oostzaan uitgebreid, dit was meer volgens de principes van Cornelis van Eesteren. De woningen waren eigenlijk bestemd als noodwoningen en moesten zo'n 35 jaar meegaan. Een flinke renovatie in 2002 heeft de wijk weer een hedendaags niveau gegeven, op uitzondering van één woning: de originele museumwoning aan de Meteorenweg waar de wandeling zal starten. Medewerkers van Ymere leiden u rond langs het verhaal achter de monumenten.

vanwege zijn uitgesproken visie op het wonen in de stad. Namelijk het concept van de tuinsteden: compacte, groene woonwijken met een eigen voorzieningenpakket, goede verbindingen met de stad (fiets, tram) én met het omliggende gebied. Dit concept is vervolgens toegepast op alle schaalniveaus: in de verkaveling met de kenmerkende open bebouwing en hovenstructuur, in de vorm van de parken en de groenstroken en in de bruggen en het straatmeubilair. Samen met architecten en woningcorporaties zijn - ondanks de beperkte financiële middelen - prachtige woonblokken gebouwd. De wandeling voert door het Van Eesteren Buitenmuseum en toont Van Eesterens concept van de tuinstad. Het beschermde stadsgezicht van Slotermeer vormt het hoogtepunt in de naoorlogse stedenbouw en architectuur in Amsterdam. Het Van Eesterenmuseum vertelt het verhaal over Nieuw-West aan de hand van tentoonstellingen, fietstochten, wandelingen en lezingen.

De Groene Plantage: Nu en Toen

Groen in de Bijlmer

start museumwoning adres Meteorenweg 174 tijd za & zo 11.30 I 13.30 | 15.30 u 60 min. toegang vrije inloop vol=vol

start Van Eesterenmuseum 29 adres Burgemeester de Vlugtlaan 125 tijd za & zo 11.00 I 13.00 I 15.00 u 60 min. toegang vrije inloop vol=vol

start Muiderpoort 41 adres Sarphatistraat 500 tijd za & zo 11.00 I 13.00 I 15.00 u 90 min. toegang reserveren verplicht zie I p.12

start Flat Groenhoven 07 adres Groenhoeven 650 tijd za & zo 12.00 | 15.00 u 60 min. toegang vrije inloop vol=vol

33

W8

Amstelveense parken De Braak en het J.P. Thijssepark zijn twee prachtige heemparken. Deze parken zijn opgezet met wilde unieke planten uit de Nederlandse flora. De Braak is het oudst en werd in de jaren dertig aangelegd. Het ontwerp is van C. P. Broerse. In 1941 werd besloten de parkaanleg naar het oosten uit te breiden. C.P. Broerse startte met de aanleg van het Thijssepark. Dit voormalig drassige weiland toverde hij om in een intiem park met heembeplanting, paden en reliëf. Deze twee parken zijn vorig jaar benoemd tot rijksmonument. Het dr. Landwehrpark en het Broersepark kennen eveneens een bijzondere geschiedenis. De wandelingen voeren door één of meer Amstelveense parken en tonen de bijzondere aanleg, structuur en beplanting. J.P. Thijsse- & Landwehrpark za 12.00 | 15.00 u & zo 13.00 | 15.00 u De Braak za 13.00 u I zo 12.00 | 14.00 | 15.00 u Broersepark za & zo 14.00 u toegang vrije inloop | vol = vol

L3

De Amsterdamse keurtuinen De Amsterdamse binnenstad heeft

L4

Miljoenen bomen zijn gebruikt om Amsterdam te bouwen tot wat het is; voor funderingen, balken en vloeren. Dat dit hout meer is dan alleen bouwmateriaal, wordt duidelijk gemaakt tijdens de lezing. Hoe kun je er achter komen hoe oud hout is? En waar kwam al dat hout eigenlijk vandaan? Wat is het tot nog toe oudste huis van Amsterdam? Spannende ontdekkingen over geheimzinnige tekens van houthandelaren, sporen van houtvlotten en tal van zaken meer passeren de revue. De lezing wordt gegeven in het Scheepvaartmuseum en ook het hout van dit pand kent een bijzondere geschiedenis. Spreker Gabri van Tussenbroek is bouwhistoricus bij Bureau Monumenten & Archeologie. Hij publiceert regelmatig over de geschiedenis van de stad en is onder andere auteur van het boek Amsterdam in 1597.

waar Van Eesterenmuseum 29 adres Burgemeester de Vlugtlaan 125 tijd za & zo 13.00 u 60 min. toegang vrije inloop vol=vol

L5

Amsterdam plant al meer dan 400 jaar bomen Bomen

waar Natura Artis Magistra adres Plantage Kerklaan 38-40 tijd za 16.00 u 60 min. toegang reserveren verplicht zie I p.12

L6

Het landschap rondom Amsterdam vanaf de laatste IJstijd Bij opgravingen van de Noord/Zuidlijn kwamen allerlei plantenresten aan

start J.P. Thijsse- & Landwehrpark De Braak Johanneskapel 13 Amsterdamseweg 311 I Amstelveen start Broersepark bij Indiëmonument Molenweg 17-19 duur 60 min

10 lezingen

34

Het verlangen naar groen

L1

Groen is van primair belang voor de leefbaarheid van de stad. Nederzettingen waren lange tijd nog heel klein, maar in moderne miljoenensteden dient zich de noodzaak aan om ook in de stad parken en andere groenvoorzieningen in te richten. Die noodzaak heeft de ontwikkeling van de moderne stedenbouw sinds 1850 diepgaand beïnvloed. Het Algemeen Uitbreidingsplan van Amsterdam uit 1934 geldt als een klassiek voorbeeld van een moderne stadsuitbreiding met een ruim aanbod van stedelijk groen. Spreker Vincent van Rossem studeerde kunstgeschiedenis in Utrecht en in Amsterdam. Hij promoveerde in 1991 aan de Universiteit van Amsterdam op een proefschrift over het Algemeen Uitbreidingsplan en werkt sinds 1997 bij Bureau Monumenten & Archeologie.

L2

Parken en tuinen vormen een belangrijk onderdeel binnen de stad. Want wat is een stad immers zonder haar tuinen, parken en andere groenstructuren? Van toen en van nu. Toch bestaat er veel onduidelijkheid over groen, met name over monumentaal groen, zoals Artis. Het is bijvoorbeeld nog onduidelijk wat groen erfgoed precies is en hoe moet worden omgegaan met dergelijke historische structuren. Bovenal rest daarbij de vraag; hoe kunnen we de specifieke groene geschiedenis van een park als Artis begrijpen, lezen en ervaren? Op deze en andere vragen wordt in de bloeiende omgeving van Artis dieper ingegaan. Spreker Erik A. de Jong is bijzonder hoogleraar Cultuur, landschap en natuur aan de Faculteit der Geesteswetenschappen van de Universiteit van Amsterdam. De Jong is verbonden aan Artis Natura Magistra als adviseur van de vernieuwingsplannen.

Groen erfgoed?

een bijzondere structuur van grachten die als concentrische cirkels rond het oude stadshart liggen. Vanuit de lucht is goed te zien hoe groen de binnenstad is. Niet alleen langs de grachten, maar ook in de gesloten bouwblokken tussen de grachten bevinden zich bomen. De tuinen van de Heren- en Keizersgracht staan bekend als 'keurtuinen', omdat de tuinen werden beschermd door een zeventiende-eeuwse keur (= wet). Het zijn oases van rust in het drukke stadsgewoel en zijn van groot belang in de stedenbouwkundige opzet van de binnenstad. De geschiedenis van de keurtuinen wordt verteld in het hart van de grachtengordel. Spreker Jaap Evert Abrahamsen, architectuurhistoricus, is gespecialiseerd in de Amsterdamse stadsontwikkeling in de 17e eeuw en onderzoeker bij de RCE. Vereniging Vrienden van de Amsterdamse Binnenstad organiseert de lezing. Zij geven advies over behoud en herstel van de binnenstad. www.amsterdamsebinnenstad.nl

Hout van toen

worden wel duizend jaar oud. Sterker nog; bomen blijven eeuwig jong. Toch vinden we in Amsterdam niet veel oude bomen. Alleen op plekken waar bomen ongestoord kunnen groeien, zoals in binnentuinen en op begraafplaatsen, worden ze ouder. Storm, boomziekten en de dynamiek van de stad maakt dat de oudste bomen in deze stad 'slechts' zo'n 250 jaar oud zijn. Vanaf de zestiende eeuw plant de gemeente bomen langs de grachten en in de straten. Het grachtenpatroon met bomenrijen is uniek. Bomen werden geplant om kades te verstevigen en later vanwege de luchtzuiverende werking. Nog steeds plant de stad vanuit deze historische traditie in vrijwel elke straat en op de gracht bomen. In totaal telt Amsterdam nu zo'n 350.000 laan- en straatbomen. Spreker Hans Kaljee is bomenconsulent bij de Dienst Ruimtelijke Ordening Amsterdam. Hij is dè bomenspecialist van Amsterdam en kan alles vertellen over monumentale bomen en houtopstanden.

het licht, zoals zaden, vruchten, mossen, takjes, blaadjes, stuifmeelkorrels en algen. Deze botanische overblijfselen bieden een schat aan informatie over de landschappelijke ontwikkeling rondom Amsterdam vanaf de laatste IJstijd tot nu. Deze lezing gaat in op de vroegere vegetatie vanaf het Pleistoceen naar het Holoceen (circa 15.000 jaar geleden) en de veranderingen die daarin optraden. De botanische informatie kan nu worden aangevuld met gegevens uit geologische grondboringen en bodemprofielen van de Noord/Zuidlijn. Het geologisch onderzoek biedt een beeld van de verschillende bodemlagen onder Amsterdam, die bij de landschappelijke ontwikkelingen horen. Spreker Dirk van Smeerdijk is palynoloog en werkte onder andere voor BIAX. Hij is betrokken bij de opgravingen van de Noord/Zuidlijn waar hij het onderzoek aan de botanische resten voor zijn rekening neemt.

waar Geelvinck Hinlopen Huis 54 adres Keizersgracht 633 tijd za & zo 12.00 u 60 min. toegang vrije inloop vol=vol

waar Scheepvaartmuseum adres Kattenburgerplein 1 tijd za & zo 11.00 u 60 min. toegang reserveren verplicht zie I p.12

waar Toren Amvest 10 adres De Entree 43 tijd za & zo 15.30 u 60 min. toegang vrije inloop vol=vol

waar Artis Bibliotheek adres Plantage Middenlaan 45 tijd za 15.30 u 60 min. toegang vrije inloop vol=vol

42

35

L7

36

Het Scheepvaartmuseum vernieuwd Het museum is gevestigd in 's Lands Zeemagazijn, werd in 1656 ontworpen door Daniel Stalpaert als pakhuis van de Admiraliteit. Het Zeemagazijn werd gebouwd in de Gouden Eeuw, toen Amsterdam de grootste haven ter wereld was. Nu, ruim 350 jaar later, is het Zeemagazijn nog altijd een indrukwekkend gebouw. Het Scheepvaartmuseum heeft net een grondige renovatie achter de rug door architect Liesbeth van der Pol. Haar werk kenmerkt zich door aandacht voor de locatie en gebruiker, kracht, kleur en expressie. In de zoektocht naar het karakter van de gebouwen gebruikt ze aquarellen en schetsen, waarin de kern van de ontwerpen ligt besloten. Spreker Liesbeth van der Pol is architect en voormalig rijksbouwmeester. Naast haar werk als architect is ze verbonden als gastdocent aan verschillende universiteiten en academies en heeft ze zitting genomen in talloze jury's. In de loop der tijd ontving zij een keur aan prijzen.

L8

De Hortus & Frankendael archeologisch bekeken In

L9

In de negentiende eeuw maakten de begrafenisrituelen een enorme ommezwaai. De eeuwenoude gewoonte om de doden te begraven rondom de kerk maakte plaats voor speciale dodenakkers buiten de bebouwde kom. Eerst gebeurde dat in het polderland buiten de Singelgracht. Al snel werd het noodzakelijk meer begraafplaatsen aan te leggen. Dit zorgde eind negentiende eeuw voor een reeks nieuwe dodenakkers, ieder met een geheel eigen karakter en ontwikkeling. De door Leonard Springer aangelegde Nieuwe Ooster is nog volop in gebruik, terwijl begraafplaats Huis te Vraag inmiddels gesloten is en meer het karakter heeft van een vergeten paradijsje. Spreker Margriet de Roever en Jenny Bierenbroodspot verzorgen de lezing namens het Cuypersgenootschap. Deze organisatie zet zich in voor het behoud van bouwkundig erfgoed uit de negentiende en twintigste eeuw en in toenemende mate op de bescherming van erfgoed uit de periode van na 1940 | www.cuypersgenootschap.nl

L10

Stad der Toekomst 'Daar staat een hoeveelheid architectuurgeschiede-

de Plantage bevond zich vanaf 1628 de botanische tuin van Amsterdam. Deze Hortus Botanicus werd in de 17e en 18e eeuw verscheidene malen uitgebreid. Hier werden sierplanten en medische kruiden vanuit de hele wereld geteeld. In diezelfde tijd werd ook het platteland buiten de stad belangrijker als tuin- en recreatiegebied. Na inpoldering van de Watergraafsmeer in 1627, kwamen hier landerijen met boerderijen die gaandeweg werden omgebouwd tot luxe zomerhuizen met tuinen voor rijke Amsterdammers. Een van laatste overgebleven buitens is Frankendael. Archeologisch onderzoek in de Hortus en Frankendael heeft structuren aan het licht gebracht die in de 19e eeuw waren verdwenen en die ons nu meer vertellen over de geschiedenis van deze tuinen en groenplaatsen. Spreker Jerzy Gawronski is stadsarcheoloog bij Bureau Monumenten & Archeologie en als hoogleraar verbonden aan de Universiteit van Amsterdam. Hij is auteur van de catalogus Amsterdam Ceramics.

Amsterdamse begraafplaatsen

nis die ons allen aangaat'. Deze uitspraak van Rem Koolhaas over de Bijlmermeer dateert van 1980, aan de vooravond van de eerste vernieuwingsplannen, en is het thema van de lezing. Hoewel de gedroomde Stad der Toekomst vanaf eind jaren zeventig veranderde in de sociale en financiële nachtmerrie die Nederland - Amsterdam voorop - nog lang zou heugen, had Koolhaas natuurlijk volkomen gelijk: de Bijlmermeer als slotakkoord van de moderne woonwijkontwikkeling toont, of beter: toonde, een riante open stedenbouw in een secuur ontworpen parklandschap met gescheiden verkeerswegen voor voetganger, fietser en automobilist, een configuratie van hoofdzakelijk flatgebouwen uitgevoerd in zware industriële prefabbouw met, voor de allereerste keer, vijf-kamerwoningen van maar liefst 100m2. Spreker Jeroen Schilt is architectuurhistoricus bij Bureau Monumenten & Archeologie en gespecialiseerd in naoorlogse stedenbouw, volkshuisvesting en architectuur.

waar Scheepvaartmuseum adres Kattenburgerplein 1 tijd za 14.00 u 60 min. toegang reserveren verplicht zie I p.12

waar Artis Bibliotheek adres Plantage Middenlaan 45 tijd zo 15.30 u 60 min. toegang vrije inloop vol=vol

42

waar De Bazel adres Vijzelstraat 32 tijd za & zo 13.30 u 60 min. toegang vrije inloop vol=vol

waar Flat Groenhoven adres Groenhoven 650 tijd za & zo 14.00 u 60 min. toegang vrije inloop vol=vol

07

Amsterdam aan je voeten

Bekijk Amsterdam vanaf verschillende hoogtes. Dit kan in de Bijlmer maar liefst vanaf drie locaties. Zie de Bijlmer en haar omgeving, haar specifieke bouw en het monumentale groen vanuit telkens een ander perspectief: Toren Amvest 10 Flat Groenhoven 07 en Garage Klieverink 08 . Een prachtig uitzicht op de oude binnenstad biedt de klokkentoren van de Beurs van Berlage 33 . Vanaf de hoogste etage van het Hilton Hotel 19 krijgt u een fascinerend uitzicht over heel Amsterdam. Vanaf de toren van de Willem de Zwijgerkerk 17 krijgt u het overzicht op Amsterdam-Zuid: dat is de klim dubbel en dwars waard! En de toren van de Kruiskerk 12 brengt u tree na tree dichter bij het onvergetelijke uitzicht op de heemtuinen in Amstelveen.

8 exposities E1

Bijlmertentoonstelling Het groen is niet weg te denken in de Bijlmer.

E2

In Garage Klieverink presenteert FATFORM de tentoonstelling Present Forever, 55 Contemporary Dutch Artists. Vijfenvijftig beeldend kunstenaars exposeren hun nieuwste werk op meerdere, over elkaar heen krullende, verdiepingen van de parkeergarage. De imposante ruimte in combinatie met de kunstwerken zorgen samen voor een unieke visuele ervaring. Bewust dat de toekomst zich niet aandient, maar dient te worden gemaakt, geven de kunstenaars een eigen visie op hun persoonlijke toekomst en bepalen hun eigen positie in dat wat nog niet is. Fatform is een platform waar lokale en internationale kunstenaars en artiesten elkaar ontmoeten, ervaringen uitwisselen, tentoonstellen en optreden. www.fatform.com

E3

Beelden in de binnentuin Het Centrum voor Beeldende Kunst

Joop van Stigt ontwierp de flats de Gouden Leeuw en Groenhoven, met rondom en in de gebouwen veel groen. Het in 2007 opgerichte Bijlmermuseum zet zich in om de herinnering aan de oude Bijlmer levend te houden, die ondanks alle verhalen voor veel bewoners een uitermate geliefde woonlocatie was. De uitgangspunten bij de oprichting van de Bijlmer, zoals die door Nasuth cs in de Bijlmer vertaald werden, hadden ook zeker grote pluspunten. Aan de hand van foto's, maquettes, tekeningen en ander materiaal laat de tentoonstelling de geschiedenis van de Bijlmer en de Bijlmer Vernieuwing zien. De tentoonstelling is ingericht door het Bijlmermuseum en architectenbureau Van Stigt | www.bijlmermuseum.nl

Present Forever

Zuidoost deelt samen met andere huurders aan het Anton de Komplein een binnentuin. Hier stelt het CBK beelden van Hartmut Wilkening tentoon. Zijn beelden comprimeren beladen gebeurtenissen uit de internationale politiek en geschiedenis tot een bepaalde uitdrukking. Ze roepen gebeurtenissen die tot de verleden tijd behoren op, zoals bijvoorbeeld de geschiedenis van Amerikaanse slavernij. De overige beelden in de binnentuin zijn onderdeel van een reeks werken gebaseerd op illustraties afkomstig van bankbiljetten. Binnen heeft het CBK een tentoonstelling ter ere van haar 25 jarig bestaan. De kunstenaars die voor deze jubileumtentoonstelling zijn geselecteerd, visualiseren allen maatschappelijke thema's in hun werk. Zij lokken uit tot participatie en brengen discussie op gang. www.cbkzuidoost.nl

waar Flat Groenhoven adres Groenhoven 650 tijd za & zo 10.00-17.00 u

waar Garage Klieverink adres Klieverink 100B tijd za 11.00-21.00 u zo 11.00-17.00 u

07

08

waar CBK Zuidoost adres Anton de Komplein 120 tijd za 10.00-17.00 u

37

38

Groen op archeologische vondsten

E4

Alledaags serviesgoed uit de zeventiende en achttiende eeuw, dat archeologen opgraven, maakt duidelijk dat groen en de natuur toen in de belevingswereld van Amsterdammers een prominente rol innamen. De borden waarvan ze graag aten waren beschilderd met landschappen, planten of bloemen. Hun woonvertrekken bekleedden ze met wandtegels met vergelijkbare decors. Met de bloemendecoraties werd ook ingespeeld op actuele thema's. Zo werden er in de periode van de tulpenmanie in de eerste helft van de zeventiende eeuw grote hoeveelheden borden en tegels geproduceerd met kleurrijke afbeeldingen van tulpen. De Chinese porseleinen serviezen die de VOC importeerde, brachten Amsterdammers in aanraking met Oosterse landschappen en tuinen. Die decors werden zo populair dat ze werden geïmiteerd op Nederlandse majolica en faience.

E5

Naar buiten! Lange tijd was het voor welgestelde Amsterdammers een gewoonte om in de zomer de drukte van de stad te ontvluchten. Zij zochten hun toevlucht op de buitenplaatsen. De parken van de historische buitenplaatsen hebben vaak een interessante geschiedenis. De relatie van de parken met de stadspaleizen, hun huidig onderhoud, herstel en toekomstig gebruik, blijven fascineren. In de tentoonstelling 'Naar buiten! - Stedelingen en hun buitenplaatsen' vloeien heden en verleden in elkaar over. Het verlangen van de rijke Amsterdammers naar het landelijke gebied komt hier tot leven. www.geelvinck.nl

E6

Pionieren in het zand Het

E7

Koos Landwehr Een van de Amstelveense parken is vernoemd naar de

Van Eesterenmuseum bestaat uit een binnen- en buitenmuseum. In het binnenmuseum kunt u de tentoonstelling 'Pionieren in het zand' zien. Het verhaal van een nieuwe wijk in opbouw geven een gevarieerd beeld over de ontstaansgeschiedenis van een volledig nieuwe wijk in de jaren vijftig. Nieuw-West was lang één groot bouwterrein, toen nog zonder enig groen. Overal stonden bouwketen. Noodwegen verbonden de nieuwe wijken met de oude stad. En waar in de oude stad alles 'om de hoek' was, waren de afstanden in Nieuw-West vele malen groter. De eerste bewoners voelden zich pioniers in een nieuwe wereld. De tentoonstelling is een terugblik op de jeugdjaren van Nieuw-West, tussen herinnering en geschiedenis. www.vaneesterenmuseum.nl

botanisch tekenaar en veldbioloog Koos Landwehr. Hij was de belangrijkste collega van Chris Broerse, die het principe van de heemparken in Amstelveen introduceerde. Landwehr onderhield samen met Broerse park De Braak. Na zijn dood in 1966 werd het voormalige Mauritsplantsoen naar hem vernoemd: het Landwehrpark. De expositie toont prachtige botanische tekeningen van Landwehr en vertelt eveneens het verhaal over zijn leven en zijn invloed op de Amstelveense parken.

waar De Bazel adres Vijzelstraat 32 tijd za & zo 10.00-17.00 u

E8

Kees Verwey in de Rijksakademie

In het kader van de tentoonstelling 'Studio Verwey' met werk van vijf Rijksakademie alumni in De Hallen in Haarlem toont de Rijksakademie werk van de Haarlemse schilder Kees Verwey. Aanleiding voor de tentoonstelling is vijf jaar het Kees Verwey Fellowship. Met dit Fellowship ondersteunde Stichting Kees Verwey van 2005 tot en met 2009 de werkperiode van vijf jonge, getalenteerde kunstenaars werkzaam aan de Rijksakademie. De samenwerking is erop gericht het gedachtegoed van de Haarlemse schilder levend te houden en een jonge generatie talenten te steunen in de ontwikkeling van hun werk. Centraal in het werk van Verwey en de vijf kunstenaars staat de rol van het atelier.

waar Rijksakademie van beeldende kunsten 40 adres Sarphatistraat 470 tijd za & zo 10.00-17.00 u

waar Museum Geelvinck Hinlopen 54 adres Keizersgracht 633 tijd za & zo 11.00-16.30 u

6 avondprogramma's waar Van Eesterenmuseum 29 adres Burgemeester de Vlugtlaan 125 tijd za & zo 10.00-17.00 u

A1

UNESCO-boot avondtour De Amsterdamse grachtengordel

waar Johanneskapel 13 adres Amsterdamseweg 311 tijd za & zo 10.00-16.00 u

A2

Het Vondelpark & de mythe van de natuur

staat nu twee jaar op de Werelderfgoedlijst van UNESCO. Daarom organiseert Bureau Werelderfgoed Amsterdam een speciale avondtour door dit UNESCOgebied. Tijdens de avondtour kunt u de grachten op een bijzondere manier ervaren. Onderweg hoort u boeiende verhalen en spannende anekdotes, die aansluiten bij het thema van deze Open Monumentendag. En als u bij Felix Meritis weer van boord gaat, kent u nog meer geheimen van de grachtengordel. www.amsterdam.nl/werelderfgoed/unesco

Bij het plan voor het Vondelpark stond de initiatiefnemers een gevarieerd wandelgebied voor ogen, dat zich in schilderachtigheid zou kunnen meten met de stad. Jan David Zocher Jr., in 1865 al decennia dé schepper van landschappelijke architectuur, was aangetrokken voor ontwerp en aanleg. Hij legde zijn creatie aan op een stuk polderland, aan de rand van de toenmalige stedelijke bebouwing. Het eenvormige en open cultuurlandschap werd getransformeerd tot een 'natuurlijk' gebied. Paradoxaal genoeg werd het stuk grond uiteindelijk juist definitief onderdeel van de stad. Wandel na de lezing samen met de spreker in de avondschemer door en om het park. Spreker drs. Hanneke Schreiber, hoofd Tuin & Collectie van de Hortus Botanicus Amsterdam geeft samen met het Genootschap Amstelodamum de lezing. Het Genootschap Amstelodamum heeft tot doel de kennis van en de belangstelling voor het verleden en heden van Amsterdam te bevorderen | www.amstelodamum.nl

start Amstel 51 Hermitage Amsterdam eind Keizersgracht 324 Felix Meritis tijd za 19.30-21.00 u toegang reserveren verplicht zie I p.12

waar De Roos 22 adres P. C Hooftstraat 183 tijd za 19.30-21.30 u toegang vrije inloop

39

40

Vette Muziek

A3

Fatform presenteert een dynamisch avondprogramma met beeldende kunst, rondleidingen, verhalen en muziek door de 3000 m² grote parkeergarage. Het verhaal over De Bijlmer in relatie tot de tentoonstelling en de kunstenaars hoort u in de kantine van het gebouw, gelardeerd door live muziekperformances en muziek van verschillende DJ's. Aan de bar kunt u tegen betaling u tegoed doen aan drankjes en originele hapjes. www.fatform.com

A4

Felix Meritis is een onafhankelijk Europees centrum voor kunst, cultuur en wetenschap en een (inter) nationale ontmoetingsplaats in hartje Amsterdam. In dit huis van de burger zijn kunst, politiek, cultuur, filosofie, wetenschap en ondernemerschap zaken van alledag. Felix zet de tradities en waarden voort die uit de Verlichting stammen en die de oprichters inspireerden toen zij Felix Meritis oprichtten. Deze veertig burgers lieten een van de meest imposante en prestigieuze panden aan de Keizersgracht bouwen met de oudste Concertzaal. Deze laatste werd ingewijd op 31 oktober 1788, tijdens de opening van dit stadspaleis. Felix Meritis bestaat 225 jaar in 2013 en viert dat onder andere met de openstelling van het Observatorium met een kunstwerk. Het kunstwerk is onderdeel van de rondleiding door het imposante pand met de sfeervolle zalen en een van de hoogste trappenhuizen aan de Amsterdamse grachten | www.felix.meritis.nl

A5

Music from the underground In de geheimzinnige ruimte onder

A6

Een ironische Franse markies die in de Hermitage van Sint Petersburg door de tijd wandelt en samen met een onzichtbaar figuur commentaar levert op de honderden aanwezige historische personages, de kunstwerken en de Russische geschiedenis. Russian Ark is het meesterwerk van Aleksandr Sokurov. De film leidt het publiek in één opname van anderhalf uur via de zalen van de Hermitage door drie eeuwen Russische geschiedenis. Aan de film werkten ruim tweeduizend acteurs en figuranten mee. Dit gegeven en om de film in één shot op te kunnen nemen, maakten het noodzakelijk dat alles tot in het kleinste detail gerepeteerd werd. Na zeven maanden oefenen werd Russian Ark door cameraman Tilman Büttner vastgelegd.

Avondrondleiding door stadspaleis

de Vondelbrug, in de bunker, vindt een gevarieerd muziekprogramma plaats. Deze plek was oorspronkelijk bedoeld als schuilkelder, maar wordt tegenwoordig gebruikt voor diverse culturele activiteiten, georganiseerd door collectief Schijnheilig. Dit is een non-commercieel en niet-gesubsidieerd collectief dat zich inzet om ongebruikte ruimtes te betrekken bij de stad, waaronder de Vondelbunker. Deze avond wordt georganiseerd door het Sin Sin Collective. De Doppelgangers en de Raaskall Bom Fukkerz voor een swingende ervaring midden in de groene omgeving van het Vondelpark. www.freefringefestivalamsterdam.com

Russian Ark

waar Garage Klieverink 08 adres Klieverink 100B tijd za 17.00-21.00 u toegang vrije inloop

waar Felix Meritis adres Keizersgracht 324 tijd za 17.00-22.00 u toegang vrije inloop rondleiding elk heel uur

waar Vondelbunker 23 adres Vondelpark 8A tijd za vanaf 21.00 u toegang vrije inloop

waar Vondelparkpaviljoen 24 adres Vondelpark 3 tijd za 20.00-21.45 u toegang vrije inloop

41

~ Ontdek een monument met een jongerengids. Speciaal voor kinderen zijn er dit jaar weer jongerengidsen die rondleidingen geven door een beroemd Amsterdams monument. Jongerengids word je niet zomaar! Van te voren krijgen de gidsen een cursus, waarin zij alles leren over de monumenten. Er staat een team van 30 jongerengidsen tussen de 8 en 17 jaar klaar om rondleidingen te verzorgen door de monumenten. ~ jongerengidsen leiden je rond door De Bazel

| Dr. Sarphatihuis

43

| De Burcht

48

| rondleidingen jongerengidsen

zijn gratis. Reserveren niet nodig. De jongerengidsen worden financieel mogelijk gemaakt door Ymere.

42

J1

J2

J3

~ Gebouw De Bazel ~

~ Dr. Sarphatihuis ~

~ De Burcht van Berlage ~

Het reusachtige gebouw De Bazel in de Vijzelstraat is een van de grootste van Amsterdam. Het is gebouwd als het deftige hoofdkantoor van de machtige Nederlandsche Handel-Maatschappij en als een bank. Nu is er het stadsarchief van Amsterdam gevestigd. Van buiten ziet het er gesloten uit, maar van binnen is de hal verrassend licht. En als je boven komt dan zie je groen van toen in de Italiaanse zaal. En ook vertrekken die hun oorspronkelijke inrichting hebben behouden. De geheimzinnige schatkamer in de kelder doet denken aan een Oosterse tempel. Vroeger was dit de kluis van de bank. Nu worden er honderden topstukken tentoongesteld die de geschiedenis van de stad vertellen. Toen het in 1926 werd geopend, was De Bazel het modernste gebouw van Nederland. Veel technische snufjes van toen zijn nog aanwezig, waaronder centrale verwarming en het luchtverversingssysteem. In de machinekamer zie je ook nog een hendel waarmee de afvoer van de directietoiletten werd bediend.

Ook het Dr. Sarphatihuis is een enorm bouwwerk. Het is meer dan 200 jaar geleden gebouwd als een werkhuis. Mensen zonder inkomen kregen hier onderdak en eten in ruil voor onbetaald werk. Opgepakte zwervers en bedelaars moesten er bij wijze van straf dwangarbeid verrichten. De opbrengsten van dit zware werk waren voor de stad. Mannen en vrouwen en armen en gestraften leefden er streng gescheiden in de vier vleugels. De regenten van het werkhuis, de bestuurders, hadden mooie vergaderkamers in het gebouw. Een indrukwekkend trappenhuis, schilderijen en beeldhouwwerken gaven het een voornaam aanzien. Minder aangenaam waren de kerkers waarin lastige bewoners tijdelijk werden opgesloten. Al deze dingen kun je er nog steeds zien. Tegenwoordig is het Dr. Sarphatihuis een verpleeghuis voor bejaarde Amsterdammers. Die drinken ontspannen hun koffie in de overdekte binnenplaats of de prachtige tuin. Zij hoeven niet meer te werken.

De Burcht dankt zijn bijnaam aan het kasteelachtige uiterlijk. Architect Berlage bouwde het in de zelfde tijd als zijn veel beroemdere en grotere beurs. Net als bij dat gebouw had hij goed gekeken naar Italiaanse stadhuizen uit de middeleeuwen. De Burcht was het hoofdkwartier van de rijke Algemeene Nederlandsche Diamantbewerkersbond. Deze vakbond kwam op voor de belangen van werknemers in de belangrijke diamantindustrie. Kosten nog moeite werden gespaard bij de bouw. Het trappenhuis lijkt wel dat van een paleis en de grote vergaderzaal boven is net de ridderzaal van een kasteel. Beroemde kunstenaars maakten er kunstwerken. Het gebouw was de trots van de arbeidersbeweging in Nederland. Van al die pracht en praal valt nog veel te zien: meubels die door Berlage zijn ontworpen, muurschilderingen, beeldhouwwerken en tegeltableaus. De prachtig gerestaureerde Burcht werd na het verdwijnen van de diamantindustrie het Nationaal Vakbondsmuseum. Tegenwoordig kun je er vergaderen en feesten houden.

waar De Bazel adres Vijzelstraat 32 tijd za & zo 10.30 I 11.30 I 12.30 | 13.30 14.30 I 15.30 16.30 I 30 min. leeftijd vanaf 6 jaar

waar Dr. Sarphatihuis 43 adres Roetersstraat 2 tijd za & zo 10.30 I 11.30 I 12.30 | 13.30 14.30 I 15.30 16.30 I 30 min. leeftijd vanaf 6 jaar

waar De Burcht 48 adres Henri Polaklaan 9 tijd za & zo 10.30 I 11.30 I 12.30 | 13.30 14.30 I 15.30 16.30 I 30 min. leeftijd vanaf 6 jaar 43

~ Tuinieren in het Oosterpark ~ start Oosterpark Muziekkoepel tijd za 10.00-13.00 u aanmelden graag via oosterpark@ oost.amsterdam.nl

Heb jij 'groene' vingers? Altijd al een keer willen werken in een park? Kom dan naar het Oosterpark om lekker een paar uur je handen uit je mouwen te steken met snoeien, harken en wieden. Je helpt dan mee om het park klaar te maken voor de herfst. Tegelijkertijd hoor je van alles over dit park dat al meer dan honderd jaar oud is. Bovendien staan er veel bijzondere planten en bomen. Help je mee het Oosterpark mooi, groen en schoon te houden? Tip! Trek kleren aan die vies mogen worden.

J4

J6

start Emmakade t.h.v. nr 15 tijd za & zo 12.30 | 13.30 14.30 | 15.30 u 15 min. toegang max. 12 deelnemers

44

~ Wonder Yoga ~ Bij WonderYoga leer je van alles over yoga, waarbij je reuk, je zicht, je smaak en gehoor op scherpworden gezet. Op een verre reis naar Wonderland maak je kennis met bijzondere dieren, wonderlijke kleuren en zeldzame geuren. In een mix van yoga en dansexpressie ontdek je allerlei nieuwe dingen van jezelf. Samen doen we yogahoudingen en massage-, adem- en visualisatieoefeningen. Duik in dit yoga-avontuur!

waar De Roos 22 adres P.C.Hooftstraat 183 tijd za & zo 11.00 | 14.00 u 45 min. leeftijd 4 t/m 12 jaar

J5

J7

~ Varen over de Hoornsloot ~

~ Elimelech ~

De heemparken van Amstelveen staan vol mooie bloemen, planten en bomen. Je kunt natuurlijk door deze prachtige parken lopen, maar het is nog veel leuker om deze vanaf een bootje te bekijken. Achter de Johanneskapel kun je op de fluisterboot stappen en al varende van alles leren over deze bijzondere tuinen. Na vijftien minuten stap je uit bij het Veenbespad, vanwaar je via een uitgestippelde route door het Thijssepark en het Landwehrpark naar de Johanneskapel kunt lopen. Kinderen met begeleiding zwemvest verkrijgbaar & verplicht

Het Joods Historisch Museum presenteert de muzikale voorstelling Elimelich. Het gaat over het leven van een oude zeer wijze rebbe. Er wordt gezongen, verteld en muziek gemaakt door Lija Hirsch samen met Peter de Leeuw op viool en Sander Veeken op accordeon. Het is een programma vol humor en muziek en het laat je kennismaken met de joodse verhalentraditie. Na afloop kun je het Joods Historisch Kindermuseum bezoeken. Dit programma wordt mogelijk gemaakt door Bnai Brith Loge Hilleel in het kader van het Europese programma Joods Cultureel Erfgoed 2012 in samenwerking met het Joods Historisch Museum.

waar Joods Historisch Museum 51 adres Nieuwe Amstelstraat 1 tijd zo 14.30 u 50 min. toegang vol=vol | max. 25 deelnemers leeftijd vanaf 7 jaar

monumenten van ymere De Zeven Keurvorsten

30

| Elisabeth Otter-Knol

36

monumentale activiteiten van ymere

wandeling Betondorp | p.32 wandeling Tuindorp Oostzaan | p.33 juniorprogramma jongerengidsen | p.45

~ Jong geleerd… ~

~ Rondleidingen ~

Als maatschappelijk ondernemer is het onze ambitie om jongeren de kans te geven om hun talenten te ontwikkelen. Daarom leiden wij niet alleen onze eigen medewerkers op tot gids, maar hebben we ook de jongerengidsen geadopteerd. Jongerengidsen zijn kinderen tussen de 10 en 18 jaar die andere jeugdige bezoekers rondleiden, in opengestelde monumenten. Wij steunen dit initiatief omdat we de jongeren willen stimuleren in het ontwikkelen van kennis over en liefde voor monumenten. Veel enthousiaste kinderen hebben zich aangemeld. Dus neem dit jaar uw kinderen mee naar Open Monumentendag en laat ze rondleiden door een van onze jongerengidsen!

Deze Open Monumentendag stellen wij niet alleen een aantal bijzondere monumenten open maar organiseren wij ook in samenwerking met Bureau Monumenten & Archeologie rondleidingen door de tuindorpen Betondorp en Oostzaan. Tijdens de wandelingen hoort u van alles over de ontstaansgeschiedenis van deze unieke monumenten.

~

monument De Zeven Keurvorsten 30 monument Elisabeth Otter-Knol 36

~

wandeling Betondorp | p.32 wandeling Tuindorp Oostzaan | p.33

~ Een tuindorp in de stad ~

~ Hoofdsponsor ~

Plekken waar groen centraal staat in de stad zijn de tuindorpen van Amsterdam. Vanaf de jaren 20 van de twintigste eeuw werden tuindorpen gebouwd om een tegenwicht te bieden aan de verpauperde volksbuurten in de binnenstad. Ze zijn te herkennen aan de lage eengezinswoningen met een voor- en een achtertuin in een omgeving met veel groen. De geschiedenis van deze tuindorpen en de veelal prachtige monumentale woningen maken een bezoek aan Open Monumentdag Amsterdam meer dan waard.

Ymere is voor de vijfde maal op rij hoofdsponsor van Open Monumentendag Amsterdam. Ons bezit telt ruim 370 rijksen gemeentelijke monumenten. Hiermee bewaakt Ymere de kwaliteit van de woonomgeving en behoudt zij cultureel en historisch erfgoed. Oude plekken krijgen een nieuwe bestemming en hebben daarmee betekenis voor de bewoners en gebruikers van nu. Monumenten geven buurten een eigen identiteit waar bewoners zich mee verbonden voelen. 45

27 V2 V3 V7

V5

V8

V9

V4

V1 V6

~ Amsterdamse plekken met een verhaal. De stad is spannender als je weet wat er her en der gebeurde. Het informele collectief Toen Hier brengt de Amsterdamse geschiedenis tot leven op de plekken waar die geschiedenis zich ook afspeelde. ~

Het Vondelpark

~

15.30 u Opening Presentator Jan Meng oud-boekhandelaar & radiojournalist Locatie Muziekkoepel V1 15.40 u Muziek Amsterdams Volks Salon- en Amusementsorkest Locatie Muziekkoepel V1

toen hier Annemarie de Wildt conservator Amsterdam Museum Peter-Paul de Baar hoofdredacteur Ons Amsterdam Paul Arnoldussen redacteur Het Parool zoeken de verhalen bij de plekken en enthousiaste historici en ooggetuigen om die te vertellen. Toen Hier komt voort uit de Dag van de Amsterdamse Geschiedenis en presenteert tijdens Open Monumentendag Amsterdam programma's in het Vondelpark en Park Frankendael.

15.55 u Muziek in het Vondelpark in 1877 kreeg het Vondelpark een muziektent voor gratis openluchtconcerten als culturele volksverheffing Spreker Dr. Florian Diepenbrock | historicus | musicus Locatie Muziekkoepel V1 15.55 u Paviljoen Vondelpark huis van illusies korte geschiedenis van de suikertaart bij het voormalige Filmmuseum Spreker Annemiek Hendriks | historica | journaliste Locatie Vondelparkpaviljoen V2

waar Vondelpark muziekkoepel & diverse locaties tijd za 15.30-18.30 u TH

46

~ zaterdag Verhalen van het Vondelpark ~

Het Vondelpark werd in 1865 geopend om rijke en arme Amsterdammers ontspanning, frisse lucht en natuurgenot te bieden. Tot 1953 was het particulier bezit. In de laatste anderhalve eeuw bood het plaats aan een uiterst breed scala aan activiteiten, al dan niet toegestaan. De elite reed er paard, jongeren leerden er in de negentiende eeuw fietsen en een eeuw later skaten, er werd gemusiceerd, gevrijd, gevochten, en ook geroofd. Maar meestal bleef het gezellig. Op verwachte en onverwachte locaties vertellen bekende en onbekende Nederlanders verhalen over: muziek in het Vondelpark, het park van Remco Campert, de koude oorlog, de huishoudschool, liefde en passie en nog veel meer. Muziek en twaalf verhalen.

~ zondag Verhalen van Frankendael ~

Huize Frankendael is de enig overgebleven buitenplaats op het huidige Amsterdamse grondgebied. Gelukkig is het groen bewaard gebleven, en naast het ecologische Park Frankendael zijn er schooltuinen en volkstuinen. Het huis werd na het vertrek van de laatste bewoonster een culturele ontmoetingsplek. In het rechter koetshuis zit restaurant Merkelbach. Het programma start in Huize Frankendael waar u getrakteerd wordt op verhalen van Bert Vreeken, kunsthistoricus Theo Kentie en een verhaal van de laatste bewoonster Cecilia van Vliet-Lichtveld. Hierna krijgt u de mogelijkheid om op zeven locaties - van de oudste schooltuin tot en met een wapenopslag van het verzet - verhalen te horen over onder andere 'de heremiet van Frankendael' en de slag op het Watergraafsmeer.

Park Frankendael

~

14.20 u Opening Presentator Jan Meng oud-boekhandelaar & radiojournalist Locatie Koetshuis Huize Frankendael P1

waar Huize Frankendael 05 Middenweg 72 & diverse locaties tijd zo 14.20-18.00 u TH

14.25 u Buitenhuizen van Amsterdam de rijken konden zich vroeger 'buitenplaatsen' veroorloven, om zich zomers terug te trekken, als de grachten ondraaglijk stonken Spreker dr. Bert Vreeken | conservator Museum WilletHolthuysen Locatie Koetshuis P1 14.40 u Bloemen & huiselijkheid de vereniging Floralia probeerde arbeiders op te wekken thuis bloemen en planten te verzorgen en zo de huiselijkheid te bevorderen Spreker drs. Theo Kentie | kunsthistoricus Locatie Koetshuis P1 14.55 u Mijn leven op Frankendael de laatste bewoonster van Huize Frankendael vertelt over de brede culturele kring die hier op bezoek kwam Spreker oud bewoonster Cecilia van Vliet-Lichtveld (88) Locatie Koetshuis P1

16.15 u Fietsen in het Vondelpark eind negentiende eeuw de oefenplek voor het leren van wielrijden Spreker Merel Ligtelijn | freelance-journaliste Locatie centraal fietspad ter hoogte van het Vondelparkpaviljoen V3 16.15 u Koude Oorlog en jaren '60-revolte onder het viaduct ligt een atoomschuilkelder uit 1947 dat in 1968 als jongerencentrum Beatkelder Lijn 3 werd gebruikt Spreker Peter-Paul de Baar | Ons Amsterdam Locatie onder viaduct V4 16.35 u Vondels ups & downs toen in 1867 het standbeeld van Vondel werd onthuld stond hij op het toppunt van roem | in 1983 was daar weinig van over toen krakers zijn beeld omtrokken en onthoofden Spreker dr. Lodewijk Wagenaar oud-conservator Amsterdams Historisch Museum Locatie bij beeld Vondel V5

16.35 u Picasso te koop! in 1994 ontstond tumult toen Rita Weeda | stadsdeel Oud-Zuid | de Picasso sculptuur 'Figure Découpée' wilde verkopen Spreker Paul Arnoldussen in gesprek met Rita Weeda Locatie bij het Picasso-sculptuur V6

17.15 u Duel Campert & Gans volgens schrijver Jacques Gans vocht hij in de jaren '30 een sullig duel uit met dichter Jan Campert. Wat is daarvan waar? Spreker prof. dr. Hans Renders & dr. Wim Maas biografen Locatie ingang park V9

16.50 u Paardrijden in en om het Vondelpark het park heette niet voor niets oorspronkelijk Rij- en Wandelpark | met kleine demonstratie figuurrijden Spreker Vincent Valk | directeur De Hollandsche Manege Locatie Hollandsche Manege 27

17.35 u Passie & misdaad het romantische park heeft veel verscholen plekken | ideaal voor vrijpartijen en andere zaken Spreker Niek Hollander M.A. | historicus Locatie Moordenaarslaantje

16.55 u Freule Jeltje de Bosch Kemper Amsterdamsche Huishoudschool de huidige Stayokay is van oorsprong de Amsterdamsche Huishoudschool | oprichtster was de feministische Jeltje de Bosch Kemper Spreker dr. Els Kloek | hoofdredacteur Vrouwenlexicon Locatie Stayokay V7 17.15 u Het Vondelpark van Remco Campert de vrije sfeer van de jaren '60 in het boek 'Het leven is vurrukkukluk' dat hier deels afspeelde Spreker prof. dr. Elsbeth Etty | literatuurhistorica Locatie terras Melkhuis V8

17.35 u De 'Summer of Love' van 1971 nadat het Damslapen verboden werd wees de gemeente het Vondelpark aan als nieuwe plek voor rugzak-toeristen Paradijs, of Sodom en Gomorra? Spreker drs. Paul Damen journalist Locatie grote ligweide 18.00 u Muziek Amsterdams Volks Salon- en Amusementsorkest Locatie Muziekkoepel V1 18.20 u Afsluiting Presentator Jan Meng Locatie Muziekkoepel V1

15.15 & 15.30 u Groente van vlakbij kok Geert Burema vertelt hoe hij in zijn keuken groenten van de volkstuin en kruiden uit het park gebruikt Locatie Restaurant Merkelbach P2 15.15 & 15.30 u De Heremiet van Frankendael een houten pop op landgoed Frankendael gold tot 1887 als top attractie | nu rust hij in het depot van het Amsterdam Museum Spreker Bert Vreeken | conservator Amsterdam Museum Locatie ruïne P3 15.45 & 16.00 u De slag op het Watergraafsmeer 1573 voerden de Geuzen & de Spanjaarden een slag op het meer waar nu dit park is Jan van Schaik maakte samen met kinderen wilgenboten op de bodem van de vroegere zee Spreker Jan van Schaik | kunstenaar Locatie P4 15.45 & 16.00 u Wapenopslagplaats van het verzet restaurant De Kas zit in de kassen van de voormalige Stadskwekerij | het verzet verborg hier in de WO II wapens & onderduikers Spreker Alex Hendriksen | historicus Locatie schoorsteen naast De Kas P5

P5

P3

P6

P4

P7 P2 P1

16.15 u Volkstuinenpark Klein Dantzig Hofstede Klein Dantzig waar o.a. voedsel voor de Artisdieren werd verbouwd werd in 1921 een volkstuinencomplex Spreker Marianne Meijerink | bestuurslid Locatie Klein Dantzig P6 16.45 u De oudste schooltuin van Amsterdam de eerste schooltuin uit 1920 is verdwenen door de nieuwe havens | nu is deze schooltuin de

oudste geopend in 1921 | er zijn nog 13 schooltuincomplexen over Spreker Jan Bergman Locatie Schooltuin H.C. Vink P7 17.30 u Pastinaak, knolkervel & kliswortel eetworkshop met vergeten groenten | met fantastische groenten tafel | georganiseerd door de Youth Food Movement Spreker Joris Loman & Daaf Vonk Locatie Schooltuin H.C. Vink P7 47

I

plattegronden kaarten I II III IV V | p.50 II

III

I

V IV

48

De Bazel Het Gemeenlandshuis 02 Joodse Begraafplaats 03 De Vergulden Eenhoorn 04 Hofkerk 05 Huize Frankendael 06 Koningskerk 07 Flat Groenhoven V 08 Garage Klieverink V 09 ING V 10 Toren Amvest V 11 Amsterdam Old Course V 12 Kruiskerk IV 13 Johanneskapel IV 14 Rijksmonumentale Heemparken IV 15 Haarlemmermeerstation 16 Sint Agneskerk 17 Willem de Zwijgerkerk 18 Het Amsterdams Lyceum 19 Hilton Hotel 20 B&B Berlage 21 BankGiro Loterij 22 De Roos 23 Vondelbunker 24 Vondelparkpaviljoen 25 Vrijmetselaarsloge 26 Woonhuis Cuypers 27 Hollandsche Manege 28 Lutherhof 29 Van Eesterenmuseum III 30 De Zeven Keurvorsten 31 Van Brienenhofje 32 Huis Bartolotti 33 Beurs van Berlage & Tuchtcollege 34 Trippenhuis 35 Marine Etablissement Amsterdam 36 Elisabeth Otter-Knol 01



Het Witsenhuis Koninklijk Instituut voor de Tropen 39 Openluchtschool 40 Rijksakademie van beeldende kunsten 41 Muiderpoort 42 Artis Bibliotheek 43 Dr. Sarphatihuis 44 Occo Hofje 45 Van Brants Rus Hofje 46 Hollandsche Schouwburg 47 Apostolische Zendingskerk 48 De Burcht 49 Hortus Botanicus 50 Portugese Synagoge 51 Joods Historisch Museum 52 Waldorf Astoria Hotel 53 Grachtenhuis Van den Santheuvel, Sobbe 54 Geelvinck Hinlopen Huis 55 Museum Van Loon 56 Hodshon-Dedelhofje 57 Deutzenhofje 58 Liefde is het Fondament 59 Het Grachtenhuis 60 Grachtenhuis Beulingsloot 61 Boekmanstichting 62 Architectenbureau Van Stigt 63 Huis de Vicq 64 Grachtenhuis Hammerstein 37 38

avondprogramma's wandelingen L lezingen E exposities F fietstochten D debat J juniorprogramma's TH toen hier A

W

49

III

colofon

II

II

hoofdsponsor

I

Gemeente Amsterdam Bureau Monumenten & Archeologie De Bazel | Vijzelstraat 32 | 1017 CB Amsterdam | 020 2514900 [email protected] www.amsterdam.nl/openmonumentendag | www.bma.amsterdam.nl

V IV

amsterdam noord tuindorp

III

IV

amsterdam west

amstelveen

V

amsterdam zuidoost 50

~ organisatie ~ Projectleider Mildred van der Zwan Projectmedewerkers Lisette Breedveld | Veerle Simons Paul Nieuwenhuizen | Bep van Achthoven | Luud de Haas Stagiaire Anneleen van der Kolk Pers & media Mick Witteveen Website Trudie de Vries Teksten verhalen Vincent van Rossem Teksten monumenten Dick van der Horst Teksten monumentale activiteiten Lisette Breedveld Mick Witteveen | Anneleen van der Kolk Foto's Bureau Monumenten & Archeologie | Han van Gool Stadsarchief Amsterdam | Hendrick de Keyser | Dirk P.H. Spits De Vergulden Eenhoorn | Alberts & Van Huut | Klaas Schoof Edwin van Eis | Audiovisuele Dienst Defensie | Ronald Spek Lonneke Stulen | Hans Kaljee | Scheepvaartmuseum | FATFORM Plattegrond Dienst Basis Informatie | unit Geo-informatie Jongerengidsen Mees de Tempe | Thomas Rutgers | Bente Kox Marijn Kox | Ravar Thöne | Fien Christen | Evi Thöne | Felix Maas Samuel Peach | Aya Heeren | Kees Veerkamp | Ajiri Ogbovoh Vera Posthumus | Zaïra van Roon | Veerle van der Werf | Mazen el Majdoubi | Miron Chapochnikov | Rian Wagenhuis | Maren Stork Theun Hoffman | IJsbrand Wiggelaar | Clara Martens Ávila Fietje Engelhard | Anjana Gahar | Louis Veerkamp Fiona George | Igoné de Bruijne | Vanicia Pollack Druk Dijkman Offset Oplage 135.000 Vormgeving Hanneke Meijers | Hannekekijkt.nl Met dank aan Alle medewerkers Bureau Monumenten & Archeologie | Amstelodamum | Amstelveen | ARCAM Cuypersgenootschap | Dr. Sarphatihuis & Marine Etablissement Amsterdam voor de lezingen vooraf | Gilde Amsterdam | Groenhoven en alle bewoners | Hendrick de Keyser | Ons Amsterdam | Stadsarchief Amsterdam | Stadsdeel Centrum | Stadsdeel Noord | Stadsdeel Oost Stadsdeel West | Stadsdeel Zuid | Stadsdeel Zuidoost Stadsherstel Amsterdam | Stichting Mee in Mokum | Stichting Monumenten Amsterdam-Noord | Stichting | Open Monumentendag | Toen Hier & alle sprekers & betrokkenen | Vereniging Heemkennis Ons Amsterdam Vereniging Vrienden van de Amsterdamse Binnenstad Werelderfgoed Amsterdam | Freek de Adelhart Toorop Iris van Meer | Marcella van Schie | Rick van Niekerk | Frank Uiterwaal | Bas Alberts | Hans Bartelsmans | Theodoor Dekker

Wij danken alle vrijwilligers, rondleiders, eigenaren & bewoners!

~ partners ~

~ sponsors ~

~ mediapartner ~ 51

open monumentendag amsterdam 2012

~

65 monumenten 1 debat 5 fietstochten 8 wandelingen 10 lezingen 8 exposities 6 avondprogramma’s 7 juniorprogramma’s 2 toen hier

bureau monumenten & archeologie

~

Amsterdam is de grootste monumentenstad in Nederland. De grachtengordel, jonge en oude monumenten, bijzondere stedelijke gebieden, de archeologische vindplaatsen en vondstcollectie, alle vertellen zij iets over de rijke geschiedenis van Amsterdam. Bureau Monumenten & Archeologie is als gemeentelijk kenniscentrum het aanspreekpunt voor belanghebbenden en belangstellenden voor het Amsterdamse erfgoed.

www.amsterdam.nl/openmonumentendag