infra actie nr 2
juni 2011 • Jaargang 14
in beeld Virtueel bouwen onstuitbaar
O
2
ver vijf jaar is virtueel bouwen de standaard in bouwend Nederland. Tenminste, dat is de stellige mening van Dirk van der Ploeg, projectleider Business Development bij BAM Infraconsult. Bij virtueel bouwen, ofwel Building Information Modeling (BIM), simuleren ontwerpers en bouwers digitaal hoe het project uitgevoerd wordt. ‘BIM is geen doel op zich, maar een hulpmiddel voor onze projectmanagers. Het vergroot het inzicht in het bouwproces en verbetert de samenwerking. De mensen die bij een bouwproject betrokken zijn, sturen elkaar veel tekeningen en rapporten toe, maar deze informatie is niet slim aan elkaar gekoppeld. Door het bouwproces te digitaliseren, maak je de informatie en daarmee ook de samenwerking efficiënter en transparanter.’ BIM wordt onder meer toegepast op het project OV SAAL, de verdubbeling van het spoor tussen de Zuidas in Amsterdam en station Duivendrecht. Het digitale beeld (3D-simulatie) ondersteunt Lean werken, een werkmethode om verspilling te reduceren. ‘Met BIM kunnen we tijdens de voorbereiding problemen tackelen die we anders pas tijdens de uitvoering zouden tegenkomen.’ De techniek voor virtueel bouwen wordt volgens Van der Ploeg steeds toegankelijker. ‘Als BAM realiseren we steeds vaker geïntegreerde projecten, waarbij we zowel het ontwerp en de bouw als het onderhoud verzorgen. Vooral bij deze projecten is BIM een uitstekend hulpmiddel om meer waarde te creëren met minder kosten.’
3
mix Vraag het Rob van Wingerden > Lid raad van
bestuur BAM
4
BAM Infra gaat elektrisch rijden? ‘Klopt. We hebben 16 Nissan Leafs gekocht, die we groen-oranje hebben laten spuiten. Ze zijn voor medewerkers, die er korte ritjes mee kunnen maken. Op een volle accu rijden de auto’s 160 kilometer.’ Is dat geen druppel op de gloeiende plaat? ‘Het is een kleine, maar belangrijke stap. Het bevestigt weer waar we heen willen met maatschappelijk verantwoord ondernemen. Je kunt op verschillende manieren duurzame doelstellingen behalen. Als een klant bij ons komt met de vraag groen te bouwen, dan vertalen wij dat naar innovatieve oplossingen. Maar we kunnen ook zorgen dat er zo min mogelijk files zijn tijdens wegwerkzaamheden.’ Hoe verloopt de verbreding van de A12 bij Bunnik? ‘Het gaat voorspoedig. Op pagina 6 tot en met 9 nemen we er een kijkje. Ook dit is trouwens een project waar duurzaamheid een belangrijke rol speelt.’ Nog nieuwe projecten? ‘Momenteel zijn er grote opdrachten waarop we kunnen inschrijven. Het gaat om publiek-private samenwerkingscontracten, projecten die zeker zo groot zijn als de verbreding van de A12. We zijn daar zeer serieus mee bezig.’ En nieuwe gezichten? ‘Ja en nee. Theo Winter verruilt BAM Rail voor BAM Wegen, waar hij de directie komt versterken. Hij neemt de plek in van Hans Ramler, die zich bij BAM gaat inzetten voor grote infrastructurele projecten, de multidisciplinaire PPS-contracten. Daar willen we vooroplopen. Jan Wierenga is vertrokken bij BAM Utiliteitsbouw en is gestart bij BAM Civiel, waar hij de voorzittersrol van Erik Staps heeft overgenomen, die onze organisatie heeft verlaten.’
en verder Intelligente toeters
VAARWEL ZANDZAK
BAM Rail en BAM Infratechniek vervangen veertig jaar oude omroepinstallaties op negen stations in Limburg en 36 stations in de omgeving van Amsterdam. De nieuwe installaties zijn van het type IROS: Intelligent Reizigers Omroep Systeem. Het systeem heeft een betere geluidskwaliteit dan de huidige installaties. Het intelligente van IROS zit in het vermogen om omgevingsgeluid te registreren; op momenten dat er veel geluid is, klinken de omroepberichten harder dan wanneer het rustig is. BAM Infratechniek verzorgt het kabelwerk in de perrons en trekt de kabels richting de speakers. ‘Wij zorgen ervoor dat het treinverkeer en de reizigers zo min mogelijk hinder ondervinden van de werkzaamheden’, zegt productieleider Henny Zwartbol van BAM Rail. De spooraannemer neemt de inkoop van de techniek voor haar rekening en levert specialistische telecommonteurs. Het project is in april begonnen en duurt een jaar.
Water tegenhouden met water. Dat is het idee achter de BoxBarrier: gele plastic boxen van ongeveer 60 centimeter hoog en 85 centimeter lang. ‘Als ergens een dijk dreigt te overstromen, vul je ter plekke de boxen met water’, vertelt Bas Reedijk, hoofd Kustwaterbouw bij BAM Infraconsult. ‘Ze worden aan elkaar gekoppeld waardoor er geen water meer doorheen kan. Er kan ook nog een laag bovenop.’ Een snellere methode dan het versjouwen van zware zandzakken, zegt Reedijk. ‘Dat is nodig, want wereldwijd zijn er steeds meer overstromingen. Er is behoefte aan een snelle manier om water tegen te houden.’ BAM Infraconsult en GMB ontwikkelen de BoxBarrier, 11 april werd deze getest bij waterschap Hunze en Aa’s in Veendam.
BAM Infra Innovatieprijs Maar liefst 84 ideeën werden dit jaar ingezonden voor de BAM Infra Innovatieprijs, een recordaantal. Om in aanmerking te komen, worden medewerkers van de BAM Infra-werkmaatschappijen uitgenodigd hun innovatie in te sturen. De winnaar wordt woensdag 29 juni bekend gemaakt. De toetsingscriteria zijn: Profit (wat levert het BAM Infra op?), Planet (is het goed voor het milieu?) en People (is de uitvinding gebruiksvriendelijk?). Voor de tweede keer wordt de BAM Afstudeerprijs uitgereikt.
Werken vanuit water
6
BAM Civiel en staalbouwer HSM bouwen een 611 meter lange fietsbrug tussen Spijkenisse en Botlek, over het Hartelkanaal in Zuid-Holland. Dit is nodig omdat de fietsstrook op de nabijgelegen N218 verdwijnt als gevolg van de aanleg van een extra rijstrook op deze provinciale weg. De werkzaamheden vinden plaats tussen de N218 en de Hartelkering. ‘Een bijzondere locatie’, vertelt projectleider Cor van Vlimmeren, ‘omdat een groot deel van het werk vanuit het water moet gebeuren. Bovendien hebben we weinig ruimte om te bouwen.’ De fundering van de brug is in de zomer van 2010 reeds gelegd.
Verbreding A12 tussen Lunetten en Veenendaal > ‘Duurzaamheid moet doorsijpelen in de hele bouwketen’
10
Eerlijk over gas > Directeur Business Development bij Gasunie Ulco Vermeulen
Koninklijk bewegwijzeren
Ondergrondse renovatie Rijksmuseum gereed Het Rijksmuseum ondergaat sinds 2003 een grootscheepse renovatie en uitbreiding. BAM Civiel Noordwest realiseerde onlangs in opdracht van de programmadirectie Het Nieuwe Rijksmuseum het eerste van de zeven bouwpercelen waarin de renovatie is opgedeeld. Perceel 1
omvatte vijf ondergrondse onderdelen waaronder de passage en het souterrain in het hoofdgebouw en het energiecentrum, de energiering en het Aziatisch paviljoen. De bouw van de andere percelen liep deels gelijktijdig, waardoor specialisten naast, onder en boven
elkaar moesten werken. Ook de houten paalfundering, waar omheen en tussendoor werd gewerkt, vormde een complexe factor. Een bijzondere projectfase ontstond toen een hulpconstructie de belasting van de pilaren van het gebouw tijdelijk overnam.
Hare Majesteit de Koningin bezocht met haar gevolg op Koninginnedag het Limburgse Weert. HOKA Verkeerstechniek, onderdeel van BAM Wegen, verzorgde de verkeersmaatregelen. Geert Kerkhof van HOKA vertelt: ‘We hebben zo’n vijfhonderd omleiding- en bewegwijzeringborden geplaatst, parkeer- en stopverboden ingesteld en alle toegangswegen naar het centrum afgesloten. Na het drama in Apeldoorn zijn de veiligheidseisen erg hoog.’ Half maart begon HOKA met de voorbereidingen, tussen Pasen en Koninginnedag plaatste het bedrijf de vijfhonderd borden. HOKA zette zich tijdens het tweede weekend van april ook in bij het Cooperative Mobility Weekend op de A270 tussen Eindhoven en Helmond. Tijdens dat evenement, georganiseerd door onderzoeks- en kennisinstituut TNO, werd met verschillende voertuigen getest hoe de wegcapaciteit beter benut kan worden om onder andere files te vermijden. Geert: ‘Wij mochten de wegafsluitingen en de omleidingen doen, net als vorig jaar.’
‘
5 Knap staaltje in Den Haag
12
BAM Rail heeft razendsnel een tijdelijke stalen constructie gemaakt op het tramstation van Den Haag Centraal en daaraan de bovenleidingen gemonteerd. Deze zaten vast aan de metalen kap boven het station, die de komende twee jaar wordt vervangen door een glazen koepel. Projectleider Jan Bekker: ‘HTM benaderde ons eind december voor dit werk. We hebben HTM geadviseerd, de calculaties gemaakt, het materieel en onderaannemers ingekocht en het project voorbereid. Dat én het bouwen zelf moest in drie maanden klaar zijn. Dat is gelukt.’ De stalen constructie blijft twee jaar staan. Dan moeten de bovenleidingen worden vastgemaakt aan de glazen koepel. HTM wil daarvoor weer met BAM Rail in zee.
Het is voor Gasunie evident dat er gasopslag moet zijn zie pagina 11
’
Spoorwerk in Lage Zwaluwe > 250 man, drie disciplines en drie werkmaatschappijen in één bouwput
16 Hoe schoon is treinreizen? > BAM Rail’er Ingeborg Brouwer berekent CO2uitstoot per treinreiziger
>
14 15 16 18 19 20
Rubrieken ja/nee de bouwput het getal bam@ column kroonjuweel
reportage
6
• Poort van Bunnik verbreedt de A12 tussen Lunetten en Veenendaal • Een voorbeeld van duurzaamheid, aldus het platform Vernieuwing Bouw
In het licht van de keten
7 de feiten WIE:
BAM-consortium Poort van Bunnik is een samenwerking tussen BAM PPP, BAM Wegen, BAM Civiel, BAM Infratechniek met BAM Infraconsult als ingenieursbureau WAT:
Verbreding van de A12 tussen knooppunt Lunetten en Veenendaal WERKZAAMHEDEN:
Wegverbreding, vernieuwing van kunstwerken, geluidsschermen, onderliggend wegennet, aanpassing van verkeerstechnische installaties, nieuwbouw van twee ecoducten, aanleg van ecopassages en aansluitend 20 jaar onderhoud OPDRACHTGEVER:
Rijkswaterstaat LOOPTIJD:
Juli 2010 – november 2012 Onderhoudsperiode tot 2032
‘Dat bouw duurzaam geloven we wel willen dat dit in de hele
bedrijven werken, maar wij doorsijpelt bouwketen’ Jasper Hagen (l) en Pieter Blokland onthullen de duurzame oplossingen van project Poort van Bunnik
8
P
ieter Blokland en Jasper Hagen zijn een berg grond langs de A12 in Odijk opgeklauterd en kijken uit over het werkterrein van Poort van Bunnik. Naast de snelweg maken grondwerkers ruimte voor een extra rijstrook en is een nieuwe oprit in aanbouw. Terwijl de werkzaamheden in volle gang zijn, raast het verkeer voorbij. Wat direct opvalt: op de bouwlocatie is maar weinig materieel te bespeuren. ‘Dat is direct een voorbeeld van duurzaam bouwen’, zegt Hagen, coördinator duurzaamheid en contractmanager bij Poort van Bunnik. ‘We beperken de hoeveelheden materiaal tot een minimum. We kijken goed wanneer we iets nodig hebben en laten dat pas op het laatste moment aanleveren om de overlast voor de omgeving te beperken.’ Poort van Bunnik realiseert het project op basis van een Design, Build, Finance, Maintenance-contract (DBFM), waarbij het consortium naast het ontwerp en de bouw ook de financiering en het onderhoud van de snelweg voor haar rekening neemt. Rijkswaterstaat (RWS) ziet in DBFM-contracten een
stimulans voor duurzaam bouwen. ‘Als ze je alleen vragen iets te bouwen, is de druk vaak groot om het zo goedkoop mogelijk te doen’, zegt Blokland, manager Techniek, verkeer en veiligheid bij Rijkswaterstaat. ‘Maar deze contractvorm dwingt je investeringsafwegingen te maken in het licht van de hele lifecycle van een project. Omdat marktpartijen ook het onderhoud mogen doen, kunnen zij investeringen afschrijven. We merken dat ze daardoor eerder kiezen voor duurzame oplossingen.’
Duurzaam Een aanvullende wens van RWS was duurzaam bouwen: dat werd tijdens de tenderfase omschreven naast de contractuele verplichtingen. Blokland: ‘Sinds Al Gore is maatschappelijk verantwoord ondernemen een trend. Iederéén heeft het in zijn jaarverslag staan. Maar: hoe neem je duurzaam werken concreet mee in het aansturen van je projecten en onderaannemers? Hoe rapporteer je de opdrachtgever? Welke rol speelt het in je bouwlogistiek en bij je materiaalkeuze? En ben je ook bezig met duurzame
innovaties? Dát wilden wij weten van de deelnemers aan de tender.’ ‘Voor ons was deze manier van opdracht geven in combinatie met de contractvorm spannend’, reageert Hagen. ‘We hebben drie speerpunten benoemd: veiligheid, CO2-reductie en duurzaam materiaalgebruik. De eisen die we onszelf hebben opgelegd zijn ook doorvertaald naar de contracten met onderaannemers.’ Blokland: ‘Een uitstekende aanpak. Dat de beursgenoteerde bouwbedrijven duurzaam werken, geloven we wel. Maar we willen graag dat dit ook doorsijpelt in de hele bouwketen. Bijvoorbeeld doordat bouwcombinaties erop sturen.’ Met behulp van de rekenmodule van RWS DuboCalc brengt Poort van Bunnik één keer per kwartaal de duurzaamheidsprestaties in kaart. Die vormen de basis voor de rapportage aan Rijkswaterstaat. DuboCalc houdt onder meer rekening met de materiaalkeuze. Hagen: ‘We werken met LEAB, Laag Energie AsfaltBeton. Dat wordt onder een lagere temperatuur geproduceerd en aangelegd dan traditioneel asfalt. Daardoor
kost de productie van LEAB minder energie en gaat de aanleg gepaard met lagere emissies van koolwaterstoffen. Verder passen we innovatieve onderhoudstechnieken toe, waarmee de levensduur van het asfalt dusdanig wordt verlengd dat we de deklaag binnen de contractperiode slechts één keer hoeven te vervangen.’ Bijkomend pluspunt is volgens Blokland de manier waarop Poort van Bunnik de werkzaamheden inpast in het verkeerssysteem. ‘De beste duurzaamheidsoplossing is nog steeds: de auto laten staan. Maar second best is een goede verkeersdoorstroming en daarmee de CO2-uitstoot reduceren. Poort van Bunnik zorgt ervoor dat weggebruikers tijdens de werkzaamheden zoveel mogelijk met een snelheid van honderd kilometer per uur kunnen blijven rijden.’
Schoorsteen Over de samenwerking met het BAM-consortium is Blokland tevreden. ‘Het belangrijkste binnen een publiek-private samenwerking als deze is dat je begrip hebt voor elkaars belangen. Die van RWS zijn veiligheid, een
goede verkeersdoorstroming en leefbaarheid. Een aannemer die zijn werkzaamheden in deze doelstellingen kan inpassen, terwijl ook zijn eigen schoorsteen blijft roken, kan volgens mij ook de komende twintig jaar heel goed op publiek-private basis samenwerken.’ Hagen: ‘Wij vinden het een uitdaging om vanuit een langetermijnperspectief na te denken over ons werk. Daar rollen leuke innovaties uit. En het bewijst dat duurzaamheid geen kostenpost, maar juist een kans is.’ ‘Waarbij het een breed begrip is’, besluit Blokland. ‘Het gaat ook over het inpassen van je werk in de omgeving. Geluidsschermen moeten mooi zijn, niet alleen functioneel. En door de bouw van ecoducten en ecopassages kan straks ook het wild zich gewoon verplaatsen. Het platform Vernieuwing Bouw, dat BAM en Rijkswaterstaat mede hebben opgericht, heeft dit project terecht naar voren geschoven als een voorbeeld van duurzaam bouwen.’
•
9 Zuinig met ruimte Tussen knooppunt Lunetten en Veenendaal wordt de A12 over een afstand van circa 30 kilometer verbreed. Het bouwconsortium Poort van Bunnik legt in beide rijrichtingen een extra rijstrook, een plusstrook of een combinatie van beide aan. ‘Als het druk wordt op de weg, schakelen we makkelijk en snel de plusstroken in’, zegt Pieter Blokland. ‘Hierdoor kan het verkeer vlot doorstromen zonder dat we er nóg een extra rijstrook naast hoeven te leggen. We springen zuinig om met de beschikbare ruimte om de ecologie zo goed mogelijk in stand te houden. Voor elke boom die we weghalen planten we er elders één terug. Ingrepen in de natuur compenseren we door de aanleg van ecopassages en ecoducten.’ De verbrede A12 moet in het eerste kwartaal van 2013 zijn gerealiseerd.
interview
10
cv wie:
Ulco Vermeulen Huidige functie:
directeur Business Development bij Gasunie en voorzitter van Platform Nieuw Gas vorige functie:
managing director bij Gate Terminal opleiding: economie, Universiteit van Groningen
‘We hebben meer gasopslag nodig’
• Gas in Nederland: steeds meer van ver weg • Alles over gasopslag
Gas opslaan in ondergrondse zoutcavernes; die noviteit nam Gasunie onlangs in gebruik. Maar er is meer nieuwe opslagcapaciteit nodig en het publiek daarover informeren wordt steeds belangrijker. Welkom in de energieke wereld van het gas.
V
anaf de jaren zestig begon Nederland vanuit Groningen een groot deel van Europa te voorzien van aardgas. Momenteel verbruiken we jaarlijks zo’n 45 miljard kubieke meter. Geen wonder dat het gigantische Groningenveld – nergens ter wereld ligt zo’n groot gasveld zo dicht bij de gebruikers – inmiddels half leeg is. En ook de productieflexibiliteit van het veld loopt terug. Daarom werkt Gasunie al jaren aan buffers waarin gas kan worden opgeslagen en op afroep beschikbaar is. Directeur Business Development bij Gasunie Ulco Vermeulen: ‘Het is voor ons evident dat er opslag moet zijn. We hebben destijds eerst de productie verhoogd met gasvelden buiten Groningen, het kleine-veldenbeleid. Maar dat bleek niet voldoende. Toen zijn we gasopslagfaciliteiten gaan bouwen in Grijpskerk en Norg. Dat zijn oude gasvelden, waar we in de zomer gas in pompen, dat we er in de winter weer uithalen. Dat kan overal vandaan komen: uit Noorwegen, uit Rusland of per schip uit het Midden-Oosten.’ Sinds kort heeft het gasinfrastructuurbedrijf ook zogenoemde zoutcavernes in gebruik genomen, gebouwd door BAM Leidingen & Industrie, BAM Civiel, BAM Wegen en Cegelec. In de bodem bij Zuidwending zit zout, waar water in wordt gepompt. De grote bellen water die ontstaan, worden omhoog gezogen waardoor diepe, brede holtes achterblijven met een zijwand van zoutgesteente. Het gas kan daaruit niet ontsnappen. Vermeulen: ‘Hiermee kunnen we van het ene op het andere uur leveren. En in Rotterdam gebruiken we tegenwoordig de opslag via Liquefied Natural Gas (LNG)-opslag. Deze tanks kunnen ons direct van gas voorzien.’
Meer opslag Daarmee lijkt Gasunie de zaken goed op orde te hebben: flexibiliteit en voldoende gas. Maar het Groningenveld zal nog leger raken en daarom blijft de noodzaak om opslagfaciliteiten te creëren. Vermeulen: ‘Er zal steeds meer gas nodig zijn, juist nu we streven naar meer energie uit hernieuwbare bronnen. Energie uit wind en zon is onvoorspelbaar; het ene moment te weinig, het andere moment te veel, zodat netten overbelast raken. We hebben een betrouwbare basis nodig, die wel flexibel is. Dus gas. Weinig mensen realiseren zich dat, maar energie is moeilijk op een betaalbare en praktische manier op te slaan. Gas onderscheidt zich van bijvoorbeeld elektriciteit omdat het makkelijk kan worden opgeslagen.
11 Bovendien is het relatief schoon en wordt het nog schoner door groen gas toe te voegen. In de toekomst hebben we dus alleen maar meer opslagfaciliteiten nodig, omdat de flexibiliteit van het Groningenveld minder wordt. Verder komt er meer import - en biogas. Op andere plekken in Europa en de wereld hebben ze trouwens al lang vele opslagfaciliteiten. Wij zijn in Nederland verwend geweest met de natuurlijke flexibiliteit uit het Groningenveld. Met de opslag die wij inmiddels hebben en die nog in aanbouw is, hebben we nu wel een stevige basis.’
Publieke opinie In de vaak grootschalige projecten die op energiegebied – dus ook bij gas – moeten worden uitgevoerd, speelt de publieke opinie in toenemende mate een rol. Ook al zit gas overal in Nederland gewoon in de grond, gasopslag vinden sommige mensen eng. Zeker als projecten dichtbij worden uitgevoerd. In Bergen is bijvoorbeeld grote weerstand tegen een nieuwe opslag (niet van Gasunie). Liefst 3.000 mensen tekenden tégen de bouw. Vermeulen begrijpt de sentimenten: ‘De eigenaren van het veld moeten samen met de bewoners de discussie voeren. Onze visie is: open en eerlijk communiceren. Uitleggen wat de risico’s wel en niet zijn. Juist het onbekende maakt achterdochtig of bang. In ons opslagproject in Zuidwending waren de bewoners zeer te spreken over de gang van zaken en is er een uitstekende relatie opgebouwd.’ Er zijn ook vragen over winstgevendheid. Leveren investeringen in grote gasopslagprojecten wat op? ‘Het zijn grote investeringen, maar die zijn we gewend. En natuurlijk renderen ze, dat is de basis van ons investeringsbeleid. Maar je verdient ze niet in twee jaar terug. Denk eerder aan tien of twintig jaar.’
•
project
Hoogtepunt
in Lage Zwaluwe 12
In het paasweekeinde hebben BAM Rail en BAM Infratechniek het emplacement in het Brabantse Lage Zwaluwe klaargemaakt voor intensiever gebruik. Infra Actie bezoekt de bouwput tijdens het paasweekend terwijl er 250 man aan het werk zijn.
13
Eén van de 250 BAM Rail’ers die in het paasweekend op Lage Zwaluwe werkte, sleutelt aan een ‘dwerg’-sein
Multidisciplinair Bij het plaatselijke station van Lage Zwaluwe ligt een emplacement dat nauwelijks werd gebruikt. Omdat de rangeerterreinen in Breda en Tilburg verdwijnen, moest Lage Zwaluwe klaar worden gemaakt voor intensiever gebruik. De disciplines Seinwezen, Baan en Bovenleiding van BAM Rail en BAM Infratechniek werkten hieraan. Ook de afdeling Railontwerp binnen BAM Infraconsult is gevraagd voor ondersteunende werkzaamheden tijdens en na de uitvoering. Er is onder meer een multidisciplinaire overzichtstekening gemaakt waardoor raakvlakken tussen techniekvelden als seinwezen, kabels & leidingen, bovenleiding en spoor gevisualiseerd worden. Opdrachtgever: ProRail Contractvorm: UAV89 (gedetailleerd uitgewerkte, multidisciplinaire opdracht) Duur: Drie maanden, inclusief voorbereiding Onderaannemers: Constructiebedrijf Van den Besselaar (montage gaasramen) en de firma Prinsen, leverancier van spoorwegmaterialen.
‘H
et is een topprestatie dat we dit project op tijd af gaan krijgen’, zegt Patrick Schut, hoofduitvoerder van BAM Rail. ‘Toen wij in februari aan de voorbereiding van de klus begonnen, bleek dat er meer dan zestig afwijkingen waren op het bouwbestek.’ Schut doet zijn verhaal in één van de bouwketen op het werkterrein in Lage Zwaluwe. Projectleider Bart Arreman – ook BAM Rail – staat hem bij. Het is paaszaterdag, tien uur, en terwijl het tweetal het project ‘Lage Zwaluwe, functionaliteitsuitbreiding spoor’ evalueert, doen de eerste problemen door de warmte zich al voor. Een monteur komt de keet binnenvallen en roept met Brabantse tongval: ‘Patrick, ik kan alleen nog maar boren, slijpen gaat niet meer. De rails zijn uitgezet.’
Opknappen BAM Rail en BAM Infratechniek nemen het vernieuwen van het emplacement bij station Lage Zwaluwe voor hun rekening. Het rangeerterrein werd de laatste decennia nauwelijks gebruikt. Machinisten stalden hun goederentreinen in Breda of Tilburg en de rangeerterreinen in deze steden verdwe-
nen als gevolg van herontwikkeling van de stationsgebieden. Om toch parkeerruimte voor goederentreinen in het westelijke deel van Brabant te behouden, moest Lage Zwaluwe flink worden opgeknapt én beveiligd. Dit laatste wil zeggen: aansluiten op het plaatselijke relaishuis (soort stroomhuisje), zodat de treindienstleider in Roosendaal de wissels kan sturen, de seinen kan bedienen en de treinbewegingen op het emplacement kan volgen op zijn computer. BAM Rail en BAM Infratechniek hebben in drie weken tijd 28 spoelen, dertien wissels, veertien seinen, 800 meter bovenleiding en 900 meter spoor vernieuwd of aangelegd. In het voorbereidingstraject, tussen januari en april, had BAM Rail al vijftig kilometer kabels in de grond aangebracht en het relaishuis omgebouwd. Om de klus op tijd af te krijgen, steken 250 BAM Rail’ers in het paasweekend de handen uit de mouwen. Want: dinsdagochtend 26 april moet het emplacement weer in dienst worden genomen.
Harder lopen Terug in de keet maakt Schut zich – ondanks zijn grote betrokkenheid – niet al te druk over de mededeling dat de rails zijn uitgezet
door de warmte. Hij blijkt bij dit project voor hetere vuren te hebben gestaan. Bij de start van de uitvoering kwam direct de eerste grote afwijking aan het licht: volgens de opdracht moesten zes mechanische wissels worden vervangen door elektrische exemplaren, terwijl zeven andere wissels moesten worden omgebouwd en aangesloten op een elektromotor. Maar voor dat laatste bleken de wissels te oud. Arreman: ‘Er zat zoveel slijtage op die wissels, dat wij niet konden garanderen dat ze met een elektromotor goed zouden werken. Die wissels hadden te veel speling. Dat zag de technische man van ProRail ook in toen wij hem dit vertelden.’ Schut: ‘Als we dat eerder hadden geweten, hadden we nieuwe wissels kunnen bestellen. Het duurt namelijk twintig weken voordat die geleverd worden.’ De enige optie was de wissels – bouwjaar 1967 – op te knappen. ‘Daarmee verlengen we de levensduur’, zegt Schut. ‘Die wissels kunnen weer een paar jaar mee, maar moeten op een gegeven moment vervangen worden.’ Door het meerwerk aan de wissels werd de doorlooptijd van het project met twee weken verlengd. ‘Er zit ook altijd een goede
kant aan meerwerk’, vindt Schut. ‘We trekken onder meer lering uit het opknappen van die oude wissels. Maar je realiseert je ook maar al te goed: nu moeten we wel harder lopen.’
Oude ambachten Dat er hard wordt gewerkt is later in de ochtend duidelijk te zien vanaf de stationsbrug, een plek die een mooi uitzicht geeft op het werkterrein. Zo’n veertig BAM Rail’ers, her en der verspreid, sleutelen aan wissels, spoelen en seinen of scheppen overbodige ballast weg. Schut loopt richting een groepje oudere BAM Rail’ers, die bezig zijn met het maken van constructielassen. Dit soort lassen wordt tegenwoordig niet meer gemaakt, maar in Lage Zwaluwe zijn ze wél nodig omdat de monteurs spoorstaven moeten aansluiten op nieuwe wissels. ‘Oude ambachten herleven’, zegt Schut. ‘De ervaren monteurs leven daar helemaal van op. Die gaan er echt hard en gemotiveerd tegenaan. Ze vinden het vooral leuk om jongeren uit te leggen hoe je constructielassen maakt. Die leraarrol nemen ze echt op zich. De jongeren pakken het overigens goed op, zij willen graag leren.’
Willem Schouten is met zijn 53 jaar één van die oudere BAM Rail’ers. Als uitvoerder van Seinwezen neemt hij bij al zijn collega’s een kijkje hoe de werkzaamheden verlopen. Zo ook in het relaishuis, waar hoofdmonteur Martijn van Crugten testhulpmiddelen aansluit om treinbewegingen na te bootsen. Dit is nodig voor de functietest van het emplacement, die in de nacht van zaterdag op zondag wordt uitgevoerd. ‘Dan controleren we of alle wissels en seinen goed werken en of treinen niet in elkaars spoorbaan rijden.’ In het relaishuis is het een wirwar van schakelaars en kabels. De schakelaars, die beginnen te tikken als een trein passeert, geven allerlei signalen door aan de verkeersleider. Bijvoorbeeld waar zich storingen voordoen. Alles is onder controle en dat betekent dat het emplacement klaar is voor de test. Tot tevredenheid van Bart Arreman en Patrick Schut. Arreman wil graag nog één ding gezegd hebben: ‘Alle monteurs die hier in het paasweekeinde hebben gewerkt, hebben van ProRail een groot chocolade-ei gekregen. Zo’n gebaar waarderen we zeer. Het is een leuk extraatje voor het uitvoerend personeel.’
•
ja/nee
de bouwput
Elektrisch rijden en rijden op brandstof blijven nog lang concurrenten 14
KOOB BOVENHUIS
MERLIJN RADEMAKER
SERGE VAN DAM
GEERT VERMEER
manager technische en materieeldienst BAM Infratechniek Noordoost
projectontwikkelaar BAM Utiliteitsbouw en berijder elektrische auto
directeur DOET, branchevereniging elektrisch rijden
Bondsvoorzitter BOVAG
‘Vanwege de korte afstanden leent Nederland zich uitstekend voor elektrisch rijden, het is dus ideaal voor woon-werkverkeer. Een elektrische auto stoot geen verontreinigende stoffen uit en dat is goed voor de luchtkwaliteit. Toch denk ik dat het nog wel even duurt voordat de elektrische auto is ingeburgerd. Er moeten meer en snellere oplaadpunten komen, de actieradius moet omhoog en elektrische auto’s moeten betaalbaar zijn, ook zonder subsidie of belastingvoordeel. Elektrisch rijden wordt trouwens pas écht milieuvriendelijk als er meer groene stroom beschikbaar komt. Voorlopig zal de elektrische auto nog veel concurrentie ondervinden van de verbrandingsmotor, die steeds schoner wordt.’
‘Bij Utiliteitsbouw was ik één van de eerste berijders van de elektrische bedrijfsauto Nissan Leaf. En ik moet zeggen: hij rijdt erg goed. Omdat hij zo stil is, lijkt het alsof je over de weg zoeft. Ik ben een optimist en denk dat over tien jaar dertig procent van de Nederlanders een elektrische auto heeft. Je kunt er geen grote afstanden mee rijden, maar voor woonwerkverkeer is het ideaal. Het milieubewustzijn onder de mensen groeit en er komen steeds meer oplaadpunten. Bovendien zien veel fabrikanten toekomst in de elektrische auto. Zo weet ik bijvoorbeeld dat BMW, Audi en Aziatische fabrikanten exemplaren aan het ontwikkelen zijn. Net als ik, geloven zij erin.’
‘Ze gaan elkaar aanvullen. De olieprijzen blijven stijgen en dus zullen er meer elektrisch aangedreven auto’s op de markt komen, mét een brandstofmotor. Want elektrische auto’s kunnen nu nog maar een beperkte afstand afleggen. Ik vind dat overheden flink moeten investeren in meer oplaadpunten, want dan pas is er écht toekomst voor de elektrische auto. Toen we met paard en wagen van A naar B gingen, was er weerstand tegen de auto. Er waren namelijk geen benzinestations. Nu zijn er weinig oplaadpunten, maar dat is een kwestie van tijd.’
‘Daar kan ik kort over zijn: ze zullen inderdaad nog lang blijven concurreren. Elektrisch rijden gaat ooit zijn plekje verwerven, maar we moeten niet vergeten dat brandstofmotoren schoner worden. Er is geen industrie die zoveel investeert in duurzaamheid als de automobielindustrie. Bovendien moet de elektrische auto obstakels overwinnen: de actieradius is nog te laag en er zijn nog te weinig oplaadpunten. Ik denk dat binnen tien jaar een aanzienlijk deel van de auto’s elektrisch rijdt, maar dan met name in stedelijke gebieden, omdat daar de afstanden kort zijn en de vervuiling het grootst. Amsterdam kan er een schonere stad door worden.’
ja
nee
nee
ja
Diep in Dongen Een klus op grote diepte voor BAM Civiel Zuidwest en BAM Speciale Technieken. Samen met De Ruiter Boringen en Bemalingen hebben zij de keldervloer van glasproducent Ardagh Glass uit Dongen verlaagd, om de kelder gereed te maken voor de plaatsing van een nieuwe, grote glasoven. ‘Een bijzondere klus’, blikt Jacco Susan van BAM Civiel terug, ‘omdat alle werkzaamheden binnen uitgevoerd werden.’ Om de bestaande keldervloer te kunnen slopen, moest allereerst de grondwaterstand worden verlaagd. De Ruiter Boringen en Bemalingen nam deze taak voor haar rekening. Vervolgens heeft BAM Civiel Zuidwest de bestaande, plaatselijk twee meter dikke keldervloer gesloopt. Dat gaf BAM Speciale Technieken de ruimte om groutankers en Gewiankers aan te brengen en – in het ontstane gat – een stalen bouwkuip te plaatsen. Tot slot was opnieuw BAM Civiel aan zet. ‘Om onderwaterbeton aan te brengen en de constructievloer en de wanden te storten’, zegt Susan. De werkzaamheden hebben in totaal drie maanden geduurd. De installatie van de nieuwe glasoven is volgens planning 20 mei begonnen.
15 15
het getal
meer mix
54
Totaaloplossing voor parkeerprojecten Nooit meer parkeerergernissen. Vaarwel overlast. BAM Civiel introduceerde begin juni het parkeerconcept GO-Park tijdens de start van de beurs Provada in Amsterdam RAI. BAM GO-Park is ontwikkeld door BAM Civiel, vanuit de specialistische kennis om parkeergarages te bouwen: een nieuwe totaaloplossing voor parkeervraagstukken die ontwikkeling, ontwerp, kosten, bouw en exploitatie integreert. De toenemende vraag naar parkeergelegenheid in binnensteden, rondom ziekenhuizen en bij nieuwbouwprojecten en de steeds complexere bouwvraagstukken, vragen om een totale benadering. BAM GO-Park brengt alle benodigde disciplines samen vanuit BAM of werkt samen met externe partners. Meer informatie: www.bamgopark.nl.
16 • Onderzoek berekent CO2-uitstoot per treinreiziger, het kwam uit op 54 gram per kilometer • Het kan altijd duurzamer
R
eizen per trein is na fietsen en lopen de meest duurzame vervoersvorm. Maar hoe kan het reizen per trein nóg duurzamer? Een onderzoeksgroep, met onder andere BAM Rail in de gelederen, deed hiernaar onder leiding van spoorbrancheorganisatie Railforum een studie. Consultant MVO Ingeborg Brouwer was de afgevaardigde namens BAM Rail. ‘We hebben de hele spoorketen meegenomen’, vertelt Brouwer. ‘Van de productie van materialen voor de bouw van het spoor tot de energie die nodig is voor het rijden van de treinen. De totale CO2-uitstoot hebben we teruggerekend naar de reiziger, omdat je dan een goede vergelijking kunt maken met andere vervoermiddelen. Een zuinige benzineauto stoot bijvoorbeeld 111 tot 140 gram CO2 uit per kilometer.’ De CO2-uitstoot van de spoorketen bedraagt
924 kiloton op jaarbasis. Teruggerekend is dit 54 gram per reizigerskilometer. Zeventig procent van de uitstoot wordt veroorzaakt door het energieverbruik van de trein. De productie van materialen om spoorinfrastructuur te bouwen – bijvoorbeeld het delven van de ballast (steentjes onder het spoor) uit groeven – beslaat 12 procent van de uitstoot. Op basis van dit resultaat doet de onderzoeksgroep vijf vervolgonderzoeken. Bijvoorbeeld of het mogelijk is een recyclebare trein te ontwikkelen en of in plaats van ballast ander materiaal gebruikt kan worden. Ook het onderhoud aan het spoor kan op een schonere manier. Uit het buitenland valt op het gebied van spoorduurzaamheid nog wel wat te leren. Brouwer: ‘Er zijn stations waar het spoor een beetje is verhoogd, zodat de trein bij aankomst door de zwaartekracht afremt en bij vertrek een zetje mee krijgt. Een trein verbruikt bij het remmen en optrekken de meeste energie.’
•
Nieuwe ouderwetse meerpalen Om het grootscheepse project Sommelsdijk af te sluiten, organiseerde de gemeente Middelharnis in samenwerking met BAM Wegen en AM Wonen op 26 maart een historische stadswandeling voor zo’n honderd omwonenden en betrokkenen. Annemiek Verheijden, communicatieadviseur BAM Wegen Regio West: ‘We wilden meer dan een lintje knippen en iets blijvends aan de gemeente schenken. Tijdens de wandeling hebben we drie informatiezuilen – van die mooie, ouderwetse meerpalen – onthuld met informatie over de historie van het gebied.’ In Sommelsdijk (gemeente Middelharnis) is een compleet nieuwe woonwijk gebouwd. Het oude Havenkanaal is gedempt, er is een nieuw kanaal gegraven en er zijn appartementencomplexen gebouwd. Samen met AM bouwde BAM Wegen onder meer een nieuwe kademuur en vier bruggen en legde de bestrating en riolering aan.
elektrisch rijden ‘BAM Infratechniek heeft de laatste tijd veel geïnvesteerd in kennis, techniek en mensen voor het plaatsen van laadvoorzieningen voor elektrische auto’s’, zegt Magrita Noordmans, hoofd Business Development BAM Infratechniek. ‘We verwachten er veel van. In de komende jaren hopen we er tientallen, misschien wel honderden te plaatsen.’ Grote plannen dus. Met één belangrijke variabele factor: ‘Uiteraard zijn we afhankelijk van de populariteit van elektrische auto’s. Daar hebben we absoluut vertrouwen in. Op de AutoRAI, waar wij als enige bouwonderneming deelnamen, zag ik veel enthousiasme. Wij hebben inmiddels zestien Nissan Leafs besteld waarvoor wij uiteraard ook zelf de oplaadpunten verzorgen.’ De laadvoorziening bij BAM Utiliteitsbouw in Amsterdam is inmiddels gereed.
17
LEAB naar Japan Hoewel Laag Energie Asfalt Beton (LEAB) al lang op onze wegen ligt, staan de ontwikkelingen beslist niet stil.
Zorgboulevard Rotterdam opgeleverd
Wim Konings (directeur BAM Wegen) en de heer Kagawa, directeur van MAEDA Roads
‘We gaan 150.000 ton LEAB produceren en verwerken voor de A12, project Poort van Bunnik’, zegt Stefan de Munck, directeur BAM Wegen Asfalt. ‘Voor een groot deel danken we dat aan het duurzame aspect. En omdat dat alleen nog maar belangrijker wordt, zie ik zeker groeipotentieel.’ Vanwege het A12-project en het sluiten van de Zuid-Nederlandse Asfalt Centrale is de Haagse Asfalt Centrale omgebouwd
voor onder andere de productie van LEAB. De productie in Amsterdam blijft. Maar dat is niet al het nieuws: BAM Wegen heeft namelijk de LEAB-technologie verkocht aan een van grootste wegenbouwers van Japan, MAEDA Roads. De Munck: ‘Voor ons is het een prachtig succes en een bevestiging dat ze voor onze technologie hebben gekozen. Het zet ons extra op de kaart, nationaal én internationaal.’
Hij is 295 meter lang, 35 meter breed, 13 meter hoog, er kunnen 1.800 auto’s in en hij is op dinsdag 17 mei officieel in gebruikgenomen: de parkeergarage van de Zorgboulevard Rotterdam, gebouwd door BAM Wegen Regio Zuidwest. ‘En met zijn markante gevel met honingraatstructuur is hij mooi om te zien’, aldus regiodirecteur Vivienne Klaassen. De Zorgboulevard bestaat uit het nieuwe Medisch Centrum Rijnmond-Zuid en de Medimall; een verzameling zorginstellingen, waaronder een kraamhotel, een revalidatiecentrum en restaurants. Klaassen: ‘Jaarlijks maken zo’n 2,5 miljoen mensen gebruik van de Zorgboulevard. We hebben iets neergezet om trots op te zijn, vind ik.’ Dat ‘we’ is niet alleen BAM Wegen: BAM Utiliteitsbouw en Ballast Nedam bouwden het ziekenhuis en de Medimall, BAM-dochter Vitaal ZorgVast werkte aan de gebiedsontwikkeling, BAM Techniek Regio West was verantwoordelijk voor de elektrotechnische, werktuigbouwkundige en ICT-installaties van de Medimall, en Mostert De Winter nam het groen in de omgeving op zich.
volgens mij
bam@
@ Hoorn Kinderen van de Montessorischool in Hoorn krijgen een rondleiding van BAM Milieu en BAM Wegen Regio Noordwest over het project de Blauwe Berg in het kader van de Geoweek.
@ Amsterdam Schilderen van opslagtanks bij Vopak.
@ Zwolle Op 16 mei 2011 vond de officiële opening van de A28 plaats door minister Schultz van Haegen (Infrastructuur), samen met Guido van Woerkom (ANWB) en Alexander Sakkers (TLN).
@ ’s-Hertogenbosch In opdracht van de gemeente ’s-Hertogenbosch is door Streetprint, DuraTherm aangebracht op de Onderwijsboulevard. De markering ligt in het asfalt verzonken.
Max van den Berg >
Groningen is een wereldvoorbeeld op het gebied van duurzame energie, vindt Commissaris van de Koningin Max van den Berg > De infrastructuur rondom energie wordt vaak schromelijk onderschat
18
@ Rotterdam BAM Milieu realiseert op de Ossenisseweg een bouwkuip met waterzuivering voor het reinigen van de verontreinigde grond en grondwater.
@ Amersfoort BAM Rail verving op zondag 29 mei versleten rijdraden op het emplacement van station Amersfoort.
@ Uitgeest BAM Rail heeft met twee stopmachines een kruiswisselcomplex vernieuwd. Naast het vernieuwen van drie wissels, hebben de monteurs de houten dwarsliggers vervangen door betonnen exemplaren en nieuwe ballast gestort.
@ Burgerveen-Leiden Met 100 ton ballastgewicht is de stalen bak voor het aquaduct in de A4 bij Leiderdorp opnieuw afgezonken voor project A4 Burgerveen-Leiden Zuid, waarvoor BAM en Van Oord verantwoordelijk zijn.
@ Arnhem Zo’n 300 bouwplaatsmedewerkers van BAM Civiel kwamen op 10 januari naar het Gelredome in Arnhem. De rode draad was het krachtige motto: ‘Zo werken we bij BAM!’
@ Vught Bij BAM Rail loopt sinds begin juni een pilot met een innovatieve kortsluitlans waarmee het spoor op afstand buiten dienst kan worden genomen. Monteurs testen deze in Vught en Breda.
@ Boxtel Het maaien van de daktuin van de Rabobank in Boxtel. Mostert De Winter doet dit met op afstand bestuurbare maaimachines.
@ Rotterdam Begin mei heeft de eerste tram een succesvol rondje gemaakt door de nieuwe tramremise voor RET in de Rotterdamse Beverwaard, gebouwd door BAM Civiel Zuidwest.
@ Arnhem 1.670 geïnteresseerden bezochten eind mei de dive-under bij station Arnhem tijdens de open dag. De dive-under is onderdeel van het project Sporen in Arnhem waar BAM Rail onder meer sporen vernieuwt.
@ Scheemderzwaag Aanleg ondergrondse leiding NAM-project.
@ Veendam Op het Nedmag-industrieterrein bouwt BAM Civiel Noordoost in opdracht van BAVIN (BedrijfsAfvalVerwerkingsINstallatie) een gebouw voor een restafvalvergasser. De opgewekte stoom en elektriciteit gebruikt Nedmag voor het productieproces.
@ Groningen Tien voormalig langdurig werkzoekenden kregen op 11 mei van BAM Civiel Noordoost een getuigschrift voor de werkzaamheden die zij op het project kademuren Wilhelminahaven in Eemshaven hebben verricht.
‘W
e zijn hier in Nederland heel goed in de aanleg van bruggen en wegen. Aan de infrastructuur rondom energie wordt vaak minder aandacht besteed. Terwijl de impact daarvan enorm is. Hoe leg je een stopcontact aan in zee? Die infrastructuur is vaak pure chaos, die veel efficiënter kan als je zaken bundelt en ordent. Neem buisleidingen voor aardgas, en de netten waarmee we elektriciteit opwekken bij TenneT. Gas uit biomassa dat op de Gasunieleiding komt. Al deze gigaprojecten vergen enorme ingrepen langs wegen, in dorpen en in steden.
De koppeling van de energie-infrastructuur aan de gevestigde infrastructuur wordt steeds belangrijker. Om die koppeling te verbeteren, startten we in 2003 Energy Valley, een samenwerking van onderwijs op alle niveaus, wetenschap en bedrijven die met energie te maken hebben. Begin dit jaar kwam daar de Energy Academy bij. En vorig jaar ook de Energy Valley Topclub, een samenwerking van BAM, Gasunie, Gasterra, Essent, Energy Valley en Imtech. In de Euroborg ontmoeten energiedeskundigen uit Groningen andere energie-deskundigen, voor wedstrijden van FC Groningen. Een informele uitwisseling van kennis. Voorafgaand aan FC Groningen – Feyenoord hadden we mensen van de Rotterdamse haven en van DCMR die hun energieplannen presenteerden. De volgende keer krijgen we Duitsers op bezoek. Energy Valley sponsort vier regionale sportclubs met Europese potentie; het is uniek dat één sponsor vier clubs sponsort. Zo willen we Energy Valley meer bekendheid geven én toegankelijker maken bij het grote publiek. Waarom juist in Noord-Nederland? We hadden turf in 1850, olie in 1930 en met het aardgas dat we in 1960 vonden voorzien we heel Nederland. We hebben alle kennis in huis: niet alleen over het opwekken, maar ook over de ondergrond, de handel en het aanleggen van infrastructuur. Wij zijn het gasknooppunt van NoordwestEuropa. Niemand komt bij ons in de buurt.’
colofon Infra Actie informeert vier keer per jaar over de projecten van BAM Infra op het gebied van civiele en industriebouw en boven- en ondergrondse infrastructuur. In BAM Infra zijn de volgende bedrijven gebundeld: BAM Civiel, BAM Infratechniek, BAM Rail, BAM Wegen en BAM Infraconsult. Redactieleden Kathleen Banga-Davis, Jeroen Kleijn, Rona Kousoureta, Henk Kuipers, William van Niekerk, Karin van der Tas-Pennin, Willem Weeda, Rob van Wingerden Concept & realisatie ZB Communicatie & Media bv, Ede Vormgeving ZB/Marinka Reuten Tekst Willem Andrée, Sarah de Preter, Karin Sitalsing, Machiel Rebergen, René Vorderman Fotografie Harmen de Jong, John Voermans, Jane van Raaphorst, IXI Bedrijfsfotografie/Remco Gerritse, Beeldredaktie, Koos Boertjens, Janssen & de Kievith, Drukwerk Modderkolk Grafische Projecten Contactadres BAM Infra, Postbus 2419, 3500 GK Utrecht, telefoon (030) 287 68 76 ISSN 1574-9568
19
kroon juweel PROJECT: Verbreding A28
Zwolle-Meppel wie: Mark Eichner,
projectmanager RWS
Voortdurend op zoek naar projectversnelling
‘D 20
e verbreding van de A28 tussen Zwolle en Meppel is één van de dertig projecten uit het programma Spoedaanpak Wegen. We hebben dit project als design & constructcontract in de markt gezet. Hierbij is de aannemer verantwoordelijk voor het ontwerp én de uitvoering. Als opdrachtgever steken we periodiek de thermometer in het proces om te kijken of er gewerkt wordt volgens het kwaliteitsysteem dat de aannemer zichzelf heeft opgelegd. Want behalve prijs weegt ook de kwaliteit mee in de aanbesteding. Met de Spoedaanpak Wegen willen we snel resultaat boeken op het gebied van verkeersveiligheid en -doorstroming. De snelheid waarmee BAM de verbreding heeft uitgevoerd, verdient dan ook een groot compliment. De verbrede A28 is keurig op tijd opengesteld. Sterker nog, bepaalde deeltrajecten zijn zelfs eerder opengegaan. We zijn samen met BAM voortdurend op zoek geweest naar projectversnellingen. Dit harmonische en kritische samenspel was een belangrijke factor in het tijdig behalen van de doelen die we vooraf hadden gesteld.’
