infra actie nr 1
maart 2011 • Jaargang 14
in beeld
Snel klaar met Bossche kunstwerken
E 2
en deel van de nieuwe Randweg in Den Bosch is half maart in gebruik genomen. Deze verbinding tussen de A59 en de A2 werkt een aantal verkeersproblemen weg. In opdracht van de gemeente ’s-Hertogenbosch heeft aannemerscombinatie BAM Wegen/ BAM Civiel een deel van dit project gerealiseerd. BAM Wegen verzorgde het weggedeelte en BAM Civiel Zuidoost bouwde van eind 2008 tot eind 2010 onder meer twee viaducten, een brug, een onderdoorgang en een fietstunnel. De brug over het Drongelenskanaal bestaat uit twee parallelle in het werk gestorte dekken over drie velden. Ze zijn gekromd, liggen gekanteld, hebben veel schuine vlakken en een variabele dikte. Bovendien zijn ze erg slank ontworpen, waardoor veel voorspanning noodzakelijk was. ‘Met onze onderaannemers hebben we een grote inspanning geleverd om de bekisting, wapening en voorspanning op de juiste plaats te monteren’, aldus projectleider Mario Rodriguez, ‘en is het gelukt om de gecompliceerde kunstwerken vlot te realiseren.’ Begin 2011 hebben BAM Wegen en BAM Civiel de puntjes op de i gezet. Ze werkten het betonwerk van de tunnels en de bruggen af en plaatsten voegprofielen in de weg. Rodriguez: ‘Ik vind het prachtige kunstwerken geworden, die we binnen de planning en niet te vergeten veilig hebben opgeleverd.’
3
mix Vraag het Rob van Wingerden > Lid raad van
bestuur BAM Rob van Wingerden is binnen de raad van bestuur het eerste aanspreekpunt voor de Nederlandse infrabedrijven van BAM.
4
U bent nu bijna een half jaar verantwoordelijk voor de Nederlandse BAM Infrabedrijven. En, hoe bevalt het? ‘Goed: ik zie boeiende bedrijven die – in turbulente tijden – succesvolle projecten neerzetten. Prima ontwikkeling is dat onze werkmaatschappijen steeds nauwer samenwerken.’ Dat klinkt logisch, maar wat is het grootste voordeel? ‘Ik geef een voorbeeld: het grote spoorproject in Arnhem, waar BAM Rail, BAM Civiel, BAM Infratechniek en BAM Utiliteitsbouw samenwerken. Je ziet dat we slimmer opereren door samen op te trekken en daardoor de faalkosten reduceren.’ Alleen door samenwerken? ‘We werken ook volgens de Lean-methode, waarmee we knelpunten vooraf uitsluiten. En we zijn bezig met virtueel bouwen, waardoor we efficiënter kunnen werken en beter kunnen communiceren met de klant en onderaannemers. Degene die het beste in staat is kennis slim te bundelen gaat winnen.’ Dat is een flinke uitspraak… ‘Integraal denken is zeer belangrijk. Elders in dit blad praten vier experts over de exploitatie van infrastructuur, die steeds belangrijker wordt. Als je voor een termijn van tien of twintig jaar verantwoordelijk wordt voor de exploitatie van bijvoorbeeld een snelweg, dan moet je slim werken, innovatie stimuleren en elkaars kennis benutten.’
en verder Ondergrondse parkeergarage
Zwemmende brug
In opdracht van de gemeente Nijmegen bouwt BAM Civiel Zuidoost een parkeergarage onder de Van Schaeck Mathonsingel. Het gaat om een design & construct-contract. ‘Tijdens de tender hebben we nauw samengewerkt met de landschapsarchitect en constructeur’, zegt Hennie Nijrolder, projectleider bouwtechniek bij BAM Civiel Zuidoost. ‘Ons ontwerp was goed afgestemd op de omgeving en dat was een belangrijk selectiecriterium. Verder hebben we het ontwerp continu gespiegeld aan de vraagstelling, waardoor we meerwerk en meerkosten bespaard hebben.’ De nieuwe parkeergarage wordt medio 2012 opgeleverd, ze krijgt 650 parkeerplaatsen. De gemeente koos voor een nieuwe samenwerkingsvorm waarbij de gemeente en BAM als design & construct-partners samenwerken. Ze worden daarbij bijgestaan door adviesbureau Empaction. Nijrolder: ‘Brandcompartimentering is een belangrijk punt. Na uitgebreide simulaties hebben we de hele garage als een compartiment uitgevoerd.’ ‘Een andere uitdaging was de beperkte ruimte’, zegt projectleider Wijnand ten Elshof. ‘We bouwen midden in de stad. We voeren de bouwkuipwanden uit in cutter soil mix, waarmee we trillingsvrij kunnen werken. Deze techniek is nieuw voor BAM Civiel Zuidoost en zeer geschikt voor bouwen in de binnenstad.’
In combinatie met HSM Steel Structures gaat BAM Civiel Noordoost de nieuwe Vollenhoverbrug bouwen en onderhouden. De brug verbindt Flevoland en Overijssel. De bouw start in september, de oplevering is gepland voor juli 2012, waarna de bouwcombinatie de excentrieke brug voor 15 jaar gaat onderhouden. De brug is ontworpen door A&E Architecten (onderdeel van BAM) en lijkt op een zwemmer in de startblokken, als symbool voor de sprong van het oude land naar het nieuwe polderlandschap. Er is een bedrag gereserveerd van 7,5 miljoen euro. Dit bedrag is afkomstig van de betrokken provincies, gemeenten Noordoostpolder en Steenwijkerland en Royal Huisman Shipyard. Maximaal 1 miljoen euro daarvan is Europese subsidie, de zogenoemde POP-subsidie (Plattelandontwikkelingsprogramma).
Bovenaan CO2-prestatieladder BAM Civiel, BAM Infratechniek, BAM Rail en BAM Wegen bereikten alle niveau vijf op de CO2-prestatieladder van ProRail. Dit betekent dat zij zeer klimaatbewust werken en eerder in aanmerking komen voor nieuwe opdrachten van ProRail dan minder klimaatbewuste bedrijven. Hoe hebben de genoemde BAMbedrijven het hoogste niveau op de prestatieladder bereikt? Maurits Dekker, hoofd Business Development van BAM Infraconsult: ‘Bijvoorbeeld in onze asfaltcentrales en kantoren treffen wij maatregelen om CO2-uitstoot te verminderen. Ook worden medewerkers getraind in energiezuinig gebruik van auto’s en bouwplaatsmaterieel. Het belang van bewust ondernemen is diep geworteld in de hele organisatie. Ook met onze leveranciers en opdrachtgevers werken we aan CO2-reductie.’ Voor meer info: zie de websites van de BAM Infrabedrijven.
Negen nieuwe tanks Westway Terminals Amsterdam is bezig met de uitbreiding van haar terminal aan de Amsterdamse Usselincxhaven. Medio 2011 worden negen nieuwe roestvrijstalen tanks met een gezamenlijke inhoud van 15.750 kubieke meter in bedrijf genomen. De verwarmde tanks zijn geschikt voor de opslag van onder meer oliën en vetten. BAM Civiel Noordwest, dat via BAM Industrie Service bij het project betrokken raakte, realiseerde de onderheide fundamenten. ‘De tanks staan op ronde betonfunderingen met een dikte van 60 centimeter en een doorsnede van 10,50 meter’, vertelt projectleider Johan Wester. ‘Het aanleggen van negen losse funderingen was voor de klant voordeliger dan één grote funderingsplaat.’ In het tweede kwartaal van 2010 maakte BAM Civiel de vergunningsstukken gereed. Op 16 november 2010 ging de eerste van in totaal 217 boorpalen feestelijk de grond in. BAM Civiel verzorgde ook het riolerings- en asfaltwerk. Zusterbedrijf BAM Leidingen & Industrie paste op het terrein een aantal leidingen aan. Door de uitbreiding komt de totale capaciteit van de terminal uit op 116.000 kubieke meter.
Veel vragen in Nijmegen
6
Bewonersavonden, nieuwsbrieven en een telefoonnummer dat 24 uur per dag bereikbaar is. Nijmegenaren die in de buurt wonen van de locatie waar BAM Civiel met constructiebedrijf Max Bögl de nieuwe stadsbrug gaat bouwen, worden intensief op de hoogte gehouden van de ontwikkelingen. ‘In opdracht van de gemeente Nijmegen betrekken we omwonenden bij alles wat we doen’, zegt contractmanager Sander Roesink van de combinatie. Er waren veel vragen: ‘Zeker. Bijvoorbeeld wanneer de weg wordt afgesloten, hoe de omleiding loopt en hoeveel overlast de heitrillingen veroorzaken.’ De bouw start begin april; november 2013 moet de brug klaar zijn voor gebruik. Vanaf dat moment onderhouden BAM Civiel en Max Bögl de stadsbrug 25 jaar lang.
Boren op een eiland > Warmte- en koudeopslag voor IJdock in Amsterdam
10
Directeur Deltares Harry Baayen > ‘Onderzoek doe je samen met het bedrijfsleven’
5
Betrokken vanaf het begin Aan de rand van de Utrechtse wijk Ondiep ontstaat een nieuw woongebied waarin wonen, verblijven en sport samenkomen: het Thorbeckepark. Projectontwikkelaar AM Wonen ontwikkelt er 88 appartementen verdeeld over drie appartementengebouwen en woningcorporatie Mitros realiseert op het terrein een multifunctioneel centrum. AM Grondbedrijf is verantwoordelijk voor de aanleg van een sportpark en de inrichting van de openbare ruimte. Het sportpark is inmiddels klaar. BAM Wegen Regio Midden was vanaf het prille begin betrokken bij de inrichting van de openbare ruimte. ‘Toen het inrichtingsplan klaar was, hebben we BAM Wegen gevraagd om met ons mee te kijken naar de kosten en de mogelijkheden om het project zo efficiënt mogelijk uit te voeren’, zegt Klaas van der Meer, projectmanager bij AM Grondbedrijf. ‘We hebben vaker met BAM Wegen samengewerkt, maar het was de eerste keer dat we op deze manier
‘
16
te werk gingen. AM is ook onderdeel van Koninklijke BAM Groep. Door gebruik te maken van elkaars sterke punten kun je elkaar aanvullen en synergie laten ontstaan.’ ‘De meerwaarde van vroege betrokkenheid is dat je heel kostenbewust kunt engineeren’, zegt Alex Hak, technisch planontwikkelaar bij BAM Wegen Regio Midden. ‘Voor dit project deden we de engineering en het vergunningenwerk. We kunnen opdrachtgevers ook de complete coördinatie met nutsbedrijven, gemeenten en belanghebbenden uit handen nemen.’ De goede samenwerking in het voortraject resulteerde in een overeenkomst voor de uitvoering van het project. In opdracht van AM Grondbedrijf maakt BAM Wegen Regio Midden het terrein momenteel bouw- en woonrijp. Het multifunctionele centrum is in aanbouw en deze zomer start de bouw van het eerste appartementengebouw.
Het boren van de bronnen moest in één keer goed gaan zie pagina 8
’
280.000 kuub strandzand > Aanzanding met behulp van pvc - buizen?
17
Geluidsarm heien > In Utrecht gingen 340 palen stil de grond in
>
14 15 16 18 19 20
Rubrieken ja/nee de bouwput het getal bam@ column kroonjuweel
reportage
6
7 de feiten Opdrachtgever:
ASR Vastgoedontwikkeling uit Utrecht partners: gemeente Amsterdam en de Rijksgebouwendienst gebouw 1: Kantorencomplex (voor onder andere Waterpolitie), 8.000 m2 Aannemer: Dura Vermeer gebouw 2: Woningen (56 appartementen en winkels), 11.000 m2 Aannemer: Moes gebouw 3 & 5: Paleis van
Justitie en Koninklijke Landelijke Politie Diensten, totaal 33.000 m2 aannemer: J.P. van Eesteren Gebouw 4: Hotel, 18.000 m2 Aannemer: Moes
(Scholten: ‘Welk hotel het wordt, mag ik u helaas niet vertellen.’) Aannemer parkeergarage:
Strabag Twee jachthavens (passanten en politie)
Om koud/warm van te worden De Ruiter Boringen en Bemalingen maakt op het schiereiland IJDock een warmte- en koudeopslagsysteem voor de vijf gebouwen die er verrijzen. Eén collectief systeem om met grondwater gebouwen te verwarmen én te koelen.
‘omdat het zo nauw hebben we de vooral op één gekozen:
allemaal luisterde aannemer criterium kwaliteit’ vlnr: Frans Heinis, Kees Jan van der Zee en Charles Scholten
8
J
e zou er gemakkelijk aan voorbij gaan: de vier pilaren van elk zeventig centimeter doorsnede, die dwars door de verdiepingen lopen in de parkeergarage onder IJDock – het schiereiland in het IJ op een steenworp afstand van Amsterdam CS. Maar ze wijken af in kleur en materiaal: roestbruin ijzer, in plaats van witgrijs beton. Ze zijn niet bedoeld voor steun aan de constructie, ze zijn aangebracht voor warmte- en koudeopslag (WKO). ‘We zitten hier op een schiereiland van 60 bij 180 meter’, legt Charles Scholten uit. Scholten is directeur Techniek en realisatie bij projectontwikkelaar ASR. ‘Op de ondergrondse garage – die in december is opgeleverd – worden vijf gebouwen met een totaal bouwvolume van ongeveer 89.000 vierkante meter gerealiseerd. En dat volledige bouwvolume’, zegt Scholten, ‘maakt gebruik van één warmte- en koudeopslagsysteem. De Ruiter Boringen en
9 WKO: van Amsterdam tot den bosch
Bemalingen (onderdeel van BAM Infratechniek) bouwt dat voor ons.’
Cruciaal Het meest bijzondere is niet eens het WKOsysteem zelf, maar de ‘kritische omgeving’, aldus Kees Jan van der Zee, technisch manager bij ASR. ‘We moesten vier bronnen boren van 170 meter diep. Twee koudebronnen aan de noordkant van het schiereiland en twee warmtebronnen aan de zuidkant. Tussen de warmte- en de koudebronnen zit 150 meter. Die afstand is nodig, zodat ze elkaars temperatuur niet kunnen beïnvloeden. Omdat dit eilandje maar 180 meter lang is, kun je niet zomaar een nieuwe bron boren als een boring mislukt. Dan zou je een plek moeten zoeken buiten het eiland, op het water. Het boren van de bronnen móest in één keer goed gaan. Als het misgaat moet je niet alleen op zoek naar een alternatieve locatie, het veroorzaakt ook vertraging omdat je
opnieuw vergunningen moet aanvragen.’ Scholten: ‘Omdat het allemaal zo nauw luisterde, hebben we de aannemer vooral op één criterium gekozen: kwaliteit.’ Van der Zee: ‘En we hebben veel voorzorgsmaatregelen genomen. Bij het heiwerk voor de parkeergarage hebben we meteen casings geslagen: stalen pijpen – de roestbruine pilaren – van zeventig centimeter doorsnede. Daarín moesten de bronnen worden geboord. We hebben dag en nacht doorgewerkt. Alle vier de boringen zijn goed verlopen.’ Een prima prestatie. Ook Frans Heinis, bedrijfsleider bij De Ruiter Boringen en Bemalingen, benadrukt het belang van voorzorgsmaatregelen. ‘Zo hebben we geïnvesteerd in extra recht boren. De boor heeft een diameter van zeshonderd millimeter, de stalen casing zevenhonderd: zodra je maar iets afwijkt, loop je het risico dat je vastloopt tegen de zijkant.’ Ook werd een geleiding aangebracht om te voorkomen dat de boor
bij het terugtrekken achter de rand van de casing blijft haken. ‘De casing loopt tot 45 meter diepte. Als de boor blijft haken, dan trek je zowel de boor als het geboorde gat kapot. Met de geleiding hebben we dat tot nu toe in ieder geval één keer weten te voorkomen.’
Pompen Bovengronds is van de casings met daarin de bronnen weinig te zien; de vier uiteinden steken tot borsthoogte uit de grond. Sommige zijn afgeschermd met een soort emmer. ‘Ze worden nog afgeslepen’, zegt Van der Zee. ‘Daar zie je op maaiveldniveau straks niets meer van.’ In de garage tonen de mannen waar de technische ruimte van het warmte- en koudeopslagsysteem komt. Heinis legt de werking uit. ‘Op 80 tot 180 meter diepte ligt een zandlaag. Daaruit pomp je water. Het gebied rond de twee warmtebronnen is ongeveer 18 graden, het gebied rond de koudebronnen
8 à 9 graden. Als je wilt koelen, in de zomer dus, pomp je water uit de koudebuffer op en pompt dit vervolgens door de leidingen in de gebouwen. Bij dat proces warmt het water op. Dát pomp je weer terug in de warmtebron. In de winter vindt dit hele proces tegenovergesteld plaats.’ ‘Dat evenwicht tussen warm en koud moet er zijn’, voegt Van der Zee toe. ‘Alleen koelen kán niet. Het opgewarmde water beïnvloedt altijd de koudebron. En het warme water elders lozen, mag niet.’ Heinis: ‘En van dat gegeven wordt steeds optimaler gebruikgemaakt. Zo wordt de warmte van datacenters gebruikt in de glastuinbouw.’ In de gebouwen op het IJDock wordt gebruikgemaakt van vloerverwarming. In combinatie met het WKO-systeem levert dat een energiebesparing op van circa vijftig procent, vertelt Heinis. ‘En dat geldt ook voor de CO2-uitstoot.’
•
‘Het WKO-systeem is vrijwel overal toepasbaar’, zegt Frans Heinis. ‘We hebben ook geboord op moeilijke locaties, zoals aan de Amsterdamse grachten. En we zijn bezig met een plan voor het centrum van Amsterdam. Hoeveel energie je kunt opwekken uit de grond, is sterk afhankelijk van de watervoerende zandlagen. In Amsterdam is die grond heel goed: grof zand, waaruit je veel water kunt oppompen. Het enige nadeel is dat het water zout is. In bijvoorbeeld Rotterdam is de bodemopbouw anders. Daar moet je voor dezelfde hoeveelheid water dieper gaan, én meer bronnen boren. Dat maakt het duurder. Den Bosch is perfect: mooi grof zand en ook nog zoet water. Daar is het systeem het goedkoopst.’
interview
10
cv wie:
ir. A.J. (Harry) Baayen Huidige functie:
directeur van Deltares vorige functies:
Harry Baayen heeft dertig jaar gewerkt voor het ministerie van VROM, onder meer bij Wonen, Milieu en de Rijksgebouwendienst. Baayen is de oprichter van Pianoo, een kennisnetwerk voor aanbestedingen door overheidsorganisaties. opleiding:
studeerde architectuur en volkshuisvesting aan de faculteit Bouwkunde van de TU Delft
‘Goed toegepast onderzoek doen vanuit de studeerkamer bestaat niet’
• Directeur Deltares bepleit samenwerking onderzoeksinstituten en bedrijfsleven • En dat vindt hij zo logisch als wat...
Hij gelooft in onderzoek doen sámen met het bedrijfsleven. Directeur van het onafhankelijk kennisinstituut voor deltatechnologie, Harry Baayen, over het belang van de wisselwerking tussen onderzoeksinstituten en bedrijfsleven.
R
uim 14.000 kilometer van Nederland, in West-Australië, liggen grote betonnen blokken in de Indische Oceaan. Deze zogenoemde Xblocs, die de golven voor de kust breken, zijn ontwikkeld door BAM Infraconsult en bij (de voorloper van) Deltares beproefd en geoptimaliseerd. Dankzij hun afwijkende vorm haken ze makkelijk in elkaar en is minder beton nodig; en door een speciale betonsamenstelling is een korte bekistingstijd nodig. Een mooi voorbeeld aldus Baayen, van waar onderzoek en bedrijfsleven elkaar ontmoeten. Deltares is een onafhankelijk kennisinstituut en adviesbureau voor deltatechnologie. ‘We zoeken innovatieve oplossingen voor water-, ondergrond- en deltavraagstukken. Daarvoor werken we veel samen met het bedrijfsleven, door bijvoorbeeld als onderaannemer in tenders mee te doen. Wij doen de kennisontwikkeling. We zijn nu bijvoorbeeld intensief betrokken in een consortium, stichting EcoShape. Daarin hebben ook de grote baggeraars en ingenieursbureaus zitting, marktpartijen dus. We ontwikkelen kennis om het natuurlijke systeem van zand langs de kust in balans te houden. Goed toegepast onderzoek doen vanuit de studeerkamer is onmogelijk; wij moeten echt de praktijk in om te kunnen innoveren. Het bedrijfsleven kan daar gebruik van maken en innovatiever worden om zo de concurrentie voor te blijven. Dat is zo logisch als wat.’
Nieuwsgierigheid Logisch of niet, met zijn stevige pleidooi voor samenwerking lijkt Baayen te suggereren dat bedrijfsleven en onderzoek nog te veel langs elkaar heen werken. Kan de kruisbestuiving worden verbe-
11 terd? ‘Nou, onlangs hadden we een aanbesteding waarbij wij voor vier bedrijven die op het project hadden ingeschreven subcontractor waren, dus het gaat juist goed. Kijk, het gaat mij er meer om – als ik vanuit de onderzoekskant spreek – dat we in de toekomst naar virtuele kennisinstituten toe moeten, waarin verschillende wetenschappen worden gebundeld. Nu zie je partijen als Alterra, het KNMI en het RIVM zelfstandig werken. Eigenlijk moeten we als één partij werken. Stel dat BAM Infra ons nodig heeft. Dan zouden ze bij één loket terecht moeten kunnen, dat vervolgens de beste mensen voor de betreffende vraag zoekt. Het is evident dat je op die manier tot nieuwe zaken komt, omdat je kennis combineert. Juist samenwerken onderscheidt ons van het buitenland: dat kunnen wij heel goed. Ik vind dat marktpartijen nog steeds de neiging hebben vertrouwde werkwijzen te blijven toepassen. Terwijl de eerste gedachte moet zijn: hoe kan ik iets toevoegen aan wat ik al kan, zodat het nog beter wordt. Je ziet die gedachte wel bij het ingenieursbureau van BAM Infra: daar wordt voortdurend nagedacht over hoe je bouwfouten terugdringt en bouwtijden verkort. Die nieuwsgierigheid hebben we nodig. Omdat het geld oplevert, maar ook omdat je zo meer duurzame werkprocessen verzint, efficiënter gaat werken en je concurrentiepositie versterkt, vooral ook in het buitenland. Je ziet duidelijk dat onderzoek infrabedrijven helpt. Ons doel is daarbij kennis overdragen, zodat bedrijven die zelf in de praktijk kunnen toepassen en daarmee hun voordeel kunnen doen.’
•
project
mannen in
zwarte pakken
In opdracht van Dienst Landelijk Gebied (DLG) saneert BAM Milieu rondom de gemeente Hof van Twente asbestwegen, zoals oprijlanen van boerderijen. Infra Actie op werkbezoek in Enter. ‘Je maakt schrijnende dingen mee.’
12
13
Twee uur werken is maximaal, daarna moeten de mannen afspoelen en douchen in speciale units
handschoenen Asbest is een verzamelnaam voor een groep magnesiumhoudende silicaten met een vezelige structuur die van nature voorkomt in de aardbodem. Vroeger werd witte asbest gebruikt om brandweerpakken en handschoenen van te maken. Ook werd het gebruikt in dakplaten, isolerende platen, spouwstroken, sudderplaatjes en kachels. Alleen al in Nederland zijn tweeduizend toepassingen bekend. Asbest op zich is niet kankerverwekkend. Het is kankerbevorderend. Dus wie al gevoelige luchtwegen heeft, loopt na blootstelling meer kans om ziek te worden. Opdrachtgever: Dienst Landelijk
D
e feiten liegen er niet om. Omwonenden van golfplatenfabriek Eternit in Goor, zo’n acht kilometer van Enter, hebben zeventien procent meer kans op longkanker, zo heeft onderzoek uitgewezen. De oorzaak? Asbest. Het werd na de oorlog veelvuldig gebruikt als dakbedekking, in schuurtjes, kachels en onder oprijlanen. Asbest was immers geweldig spul. Het was slijt- en vormvast, en kon overal voor worden gebruikt. Maar na verloop van tijd bleek dat het gevaarlijk is, want het is kankerbevorderend. Er wordt op veel plekken gesaneerd. Bijvoorbeeld door de mannen van BAM Milieu, die in zwarte pakken met luchtfilters het asbest van oprijlanen bij boerderijen verwijderen. En daarbij om de twee uur onder de douche moeten.
Gebied
Campagne
Contractvorm: OMOP bestek (overeenkomst met open posten) Duur: beide bestekken samen circa 220 dagen Onderaannemers: Van Werven (materieel) en UDM (milieukundige onderzoeken en rapportages)
Na de oorlog werden de voordelen van asbest ontdekt, vertelt Martijn van Paassen, bedrijfsleider Uitvoering bij BAM Milieu. Asbestpulp en gebroken plaatmateriaal waren het restafval van de Eternit-fabriek in Goor, waar dak- en gevelproducten werden gemaakt. ‘Als zo’n vrachtwagen op weg was naar de stort,
werd hij vaak aangehouden door familie of bekenden van medewerkers. Laat dat spul maar hier. Het asbest werd gebruikt om een weggetje te verharden. Of om in de tuin een terras aan te leggen.’ Gaandeweg kwamen echter de gevaren van asbest aan het licht: de vezels vormen een gevaar voor de volksgezondheid. In 1993 werd het bezit en gebruik van asbest verboden. Het ministerie van Volksgezondheid, Ruimtelijke Ordening en Milieu (VROM) is een campagne gestart om de weggetjes en daken te saneren. Dat is nogal een procedure. Wie vermoedde asbest op zijn perceel te hebben, kon zich melden. BAM Milieu gaat in gesprek met de eigenaar en komt met een onderzoeksplan. Directievoerder Arcadis keurt dat plan en komt op basis daarvan met een saneringsvoorstel. Uiteindelijk wordt de bovenlaag gesaneerd en afgevoerd. En dat 278 keer, want om zoveel locaties gaat het.
Emoties BAM Milieu werkt hier volgens het Onestop-model, waarbij binnen 20 dagen een locatie onderzocht en waar nodig gesaneerd moet zijn. Gemiddeld zijn op zeven plaatsen
ploegen bezig, minimaal bestaand uit twee grondwerkers, een kraan met bestuurder en een milieukundig begeleider. De locaties zijn heel divers: campings, complete bedrijventerreinen, een kapschuur of een mooie oprijlaan. Het werk op zich is niet ingewikkeld, zegt Van Paassen. Maar alles wat erbij komt, maakt de zaak regelmatig complex. De emoties, bijvoorbeeld. Er moet soms een boom weg of er liggen huisdieren begraven. Fred Huibers voert namens BAM Milieu de gesprekken met bewoners: ‘Ik heb wel eens een man moeten vertellen dat een stuk van zijn perceel niet voor sanering in aanmerking kwam. Hij had me net verteld dat hij zijn vrouw had verloren aan asbestgerelateerde kanker.’
Douche En dan zijn er natuurlijk de veiligheidseisen. Een middag van tevoren wordt het terrein afgezet. Er wordt een zogeheten decontaminatie-unit geplaatst – een soort keet met een schone en een vuile zone, gescheiden door een doucheruimte. Na twee uur werken moeten de medewerkers de vuile ruimte in, zich afspoelen en hun speciale pak uittrekken. Met hun masker nog op stappen ze
vervolgens onder de douche. Dat moet, want er kunnen nog deeltjes rond dwarrelen, die ze anders kunnen inademen. Pas als het masker is afgespoeld, mag het af. Na het douchen stappen ze de schone ruimte binnen, waar een handdoek en ondergoed klaarliggen. Dat trekken ze aan, om de unit via de schone ruimte te verlaten. Vervolgens gaan ze een uur iets anders doen – een logboek bijhouden, de volgende locatie inrichten. Na dat uur mogen ze weer voor twee uur het terrein op. Nadat ze zich natuurlijk weer omgekleed hebben. Die maximumtijd van twee uur is een Arbo-eis. Dat heeft te maken met het luchtfilter: dat ademt te zwaar om de hele dag vol te kunnen houden. Het asbest wordt verwijderd en verpakt in big bags naar de stort gebracht. Wat reinigbaar is, wordt gescheiden van de grond. Die grond kan dan alsnog gebruikt worden – als onderlaag voor een snelweg bijvoorbeeld. De meeste mensen weten het wel als ze ergens iets van asbest hebben liggen, zegt Van Paassen. ‘Het is pas in gebruik sinds de oorlog – veel mensen hebben het er zelf neergelegd, of weten nog dat hun vader dat deed.’ Wel onderschatten mensen nog altijd de ge-
varen. Zo was er een campingbaas die bukte om met blote hand een klomp asbestpulp van de grond op te rapen. Of mensen die niet weten dat hun huisdieren ook niet het terrein op mogen. Fred Huibers: ‘Eén vezel zie je niet. Maar die ene vezel, die de hond naar binnen loopt, kan je wél ziek maken. De vezels zijn zo licht dat ze 24 uur nodig hebben om een meter te dalen. Als het om een vezel gaat die in de longen kan doordringen, heb je een probleem.’ Soms maak je schrijnende dingen mee, zegt Huibers. Neem nou die andere campingbaas. ‘Die man had een camping van vijf hectare geërfd, waar hij successierechten voor had betaald. Bijna zijn hele perceel zat vol asbest, en dat ging hij zelf saneren. Vervolgens kon hij die vuilniszakken nergens kwijt – dertig ton asbesthoudende pulp. En weet je wat het zo triest maakt? Als het op de grond ligt, valt het niet onder de regeling. Als die man het niet had verwijderd, was het op staatskosten gesaneerd. Nu had hij 60.000 euro stortkosten.’
•
ja/nee
de bouwput
Beheer en onderhoud van infrastructuur wordt steeds aantrekkelijker voor marktpartijen
14
Hans Draaijer
Mink Jaap Ypma
Hubert Habib
Paul Groot
projectdirecteur verbreding A12 tussen Utrecht-Lunetten en Veenendaal voor BAM PPP
directeur BAM Wegen Regio Noord
directeur Grontmij Nederland
programmaleider infrastructuur bij het Economisch Instituut voor de Bouw
‘Ik verwacht niet dat er nog veel nieuwe snelwegen worden aangelegd, maar wél dat het bestaande snelwegnet intensiever onderhouden moet worden. Het is positief dat Rijkswaterstaat dit werk uitbesteedt aan marktpartijen. Er ontstaat concurrentie en ik ben ervan overtuigd dat die ten goede komt aan de prijs- en de kwaliteitverhouding: betere infrastructuur tegen lagere kosten. Dat is ook voor de belastingbetaler gunstig. Commerciële partijen werken in het algemeen efficiënter, goedkoper en slagvaardiger dan de overheid. Het mooiste vind ik om zelf een weg te financieren, te ontwerpen, te realiseren én te onderhouden. Dan kun je bij de aanleg al optimaal inspelen op de exploitatie.’
‘Ik verdedig deze stelling graag met twee voorbeelden uit mijn werkgebied. Rijkswaterstaat heeft onder andere BAM Wegen ingehuurd voor de verdubbeling en het onderhoud van de N31 tussen Drachten en Leeuwarden. Wij bepalen zelf wanneer we de werkzaamheden uitvoeren – uiteraard rekening houdend met de verkeersdrukte. Ook in de voormalige gemeente Reiderland, waar BAM Wegen het gehele wegennet beheert en onderhoudt, hebben we veel vrijheid. Bij drukte kunnen we werkzaamheden laten rusten en als het rustig is kunnen we er aan de slag. De continuïteit van het werk is gewaarborgd. Integraal beheer en onderhoud is voordelig voor de gebruiker, de klant en daarmee ook voor ons.’
‘Een lifecycle-benadering – waarbij een aannemer bijvoorbeeld een snelweg bouwt én onderhoudt – is essentieel. Voor het ontwerp, de aanleg, het beheer én de exploitatie van een bouwproject. Duurzaamheid, toekomstige aanpassingen voor de gebruiker en de omgeving: die vormen de dynamiek die aantrekkelijk is voor marktpartijen. Nog een voordeel: een langdurige relatie tussen een opdrachtgever en opdrachtnemer zorgt ervoor dat kennis optimaal wordt benut en gestimuleerd. Het project PIM (Partnerprogramma Infrastructuur Management), waarin Grontmij een trekkende rol heeft gespeeld, heeft aangetoond dat een bedrijfsmatige aanpak tot meer kostenefficiëntie leidt.’
‘Het wordt steeds drukker op de wegen en dus is het belangrijk die goed te onderhouden. Alleen hebben infrastructuurbeheerders hier steeds minder geld voor. Voor wegenbouwers is het aantrekkelijk hierop in te spelen. Ze staan voor de uitdaging slimme, efficiënte oplossingen te verzinnen. Het is geen makkelijke markt. De overheid besteedt beheer- en onderhoudswerkzaamheden de laatste jaren steeds meer uit aan marktpartijen. Daarbij komen allerlei leerpunten aan het licht. Aannemers krijgen bijvoorbeeld de taak omwonenden en andere belanghebbenden te informeren en voorstellen te doen om het verkeer in goede banen te leiden. Normaal gesproken nemen overheden dit voor hun rekening. Kortom: er komt meer bij kijken dan alleen het onderhoud zélf.’
ja
ja
ja
15 15
ja
Zwevende rioolbuizen Toen het hoofdpersriool – hiermee wordt vuilwater onder druk afgevoerd – onder het Scheldeplein bij de aanleg van de Noordzuidlijn bleek te verzakken, moest de gemeente Amsterdam snel handelen om het dreigende springen van deze belangrijke leiding te voorkomen. BAM Wegen Regio Noordwest was de aangewezen partij om dat euvel te verhelpen, omdat het bedrijf een zogenoemd open postencontract heeft met de gemeente. Dit houdt onder meer in dat het bedrijf in actie komt zo gauw zich calamiteiten voordoen. De werkzaamheden moesten in drie weken worden geklaard en hierin is BAM in december 2010 geslaagd. Het resultaat is een tijdelijk zwevend riool, zes meter boven het Scheldeplein. De buizen steunen op stalen balken en kolommen van BAM Speciale Technieken. Guus Dijk, rayonmanager regio Amsterdam bij BAM Wegen, verwacht dat deze overkluizing over twee jaar wordt verwijderd. Dijk kijkt tevreden terug op de operatie bij het Scheldeplein. ‘Er waren vele werkzaamheden, die we goed op elkaar moesten afstemmen. Hierin zijn we geslaagd, met dank aan hoofduitvoerder Eddy Kolsteeg die het proces coördineerde.’
het getal
280.000
kubieke meter
16
meer mix Logistieke uitdaging in remisehal In december en januari heeft BAM Rail vijf nieuwe tramsporen aangelegd en evenzoveel bovenleidingen gemonteerd in de remisehal aan de Haagse Lijsterbesstraat. Den Haag krijgt nieuwe tramvoertuigen (type RandstadRail) en daarvoor moest opslagruimte worden gecreëerd. Terugkijkend op de werkzaamheden zegt projectorganisator Michiel Taks dat BAM voor een grote logistieke uitdaging stond. ‘De werkzaamheden vonden plaats in het achterste gedeelte van de hal. We moesten ons materieel via een omweg aanvoeren.’ BAM Rail werkte samen met BAM Wegen, dat beton stortte, het grondwerk voor haar rekening nam en de ruimte tussen de rails asfalteerde.
Zout gas
• Instandhouding kustlijn kost jaarlijks miljoenen • Ecobeach leidt tot natuurlijke aanzanding op de stranden
I
n Nederland wordt jaarlijks zo’n twaalf miljoen kuub zand opgespoten om de kustlijn in stand te houden. Het kost de samenleving ettelijke miljoenen en dit zal in de toekomst alleen maar toenemen. Als alternatief presenteerde Koninklijke BAM Groep enkele jaren geleden ‘Ecobeach’, een innovatief systeem dat op een natuurlijke manier zorgt voor meer zand op de stranden, de aanzanding. De uitvinding van de Deen Poul Jacobson werd door BAM voorgelegd aan kustlijnbeheerder Rijkswaterstaat. In oktober 2006 ging een proefproject van start in Egmond aan Zee. In twee proefvakken van elk drie kilometer lengte bracht BAM-dochter De Ruiter Boringen en Bemalingen om de honderd meter een rijtje verticale drainagebuizen aan tussen de hoogen laagwaterlijn. ‘Door de buisjes zou het water na vloed makkelijker kunnen afvloeien’, zegt Jelle Jan Pieterse, geotechnisch ingenieur bij BAM Infraconsult. ‘Als het strand droger is, worden fijne zanddeeltjes sneller weggeblazen
richting duinen. Daardoor groeien de duinen aan en wordt het strand grover, waardoor het minder snel wordt weggespoeld.’ Pieterse wijdde zijn afstudeerwerk aan het proefproject in Egmond, dat een looptijd van vier jaar had. Bij het verwijderen van de drainagebuizen werd duidelijk dat het strand was aangegroeid. ‘Toen we de buizen installeerden, zaten ze zo’n 25 centimeter onder het zand. Bij het verwijderen zaten ze soms meer dan anderhalve meter diep. We schatten de totale aanzanding in de twee proefvakken samen op 280.000 kubieke meter.’ De wetenschappelijke onderbouwing van dit proces door BAM Infraconsult wordt binnenkort afgerond. In mei sluiten BAM en Rijkswaterstaat het proefproject af met een wetenschappelijke workshop.
•
Eind januari is de ondergrondse gasopslag van Gasunie in het Groningse Zuidwending opgeleverd. BAM Leidingen & Industrie, BAM Civiel, BAM Wegen en Cegelec hebben deze buffer gebouwd. Een bijzondere opslagplaats, want het gas wordt bewaard in zogenoemde zoutcavernes. In de bodem zit zout, waar Gasunie water in heeft gepompt. De grote bellen zout water die zo ontstonden zijn vervolgens weer omhoog gezogen. Het resultaat: diepe, brede holtes in de grond met een zijwand van zoutgesteente. Dit gesteente is niet poreus waardoor geen gas kan ontsnappen. De bedrijven hebben in recordtijd de bovengrondse industriële installaties gebouwd. Er zijn vier cavernes: elk driehonderd meter hoog en met een doorsnede van vijftig à zestig meter. André Schouten, commercieel directeur van BAM Leidingen & Industrie: ‘Het is een flexibele opslagplaats. Als de vraag naar gas in de winter plotseling stijgt, kan het direct worden geleverd aan het bestaande gasnet.’
geluidsarm heien De techniek is geluidsarm en trillingsvrij en wordt de laatste drie jaar steeds meer toegepast: de BAM Verdringende Schroefpaal. BAM Speciale Technieken maakte er gebruik van ter voorbereiding op de uitbreiding van het Diakonessen Ziekenhuis in Utrecht. Het bedrijf heeft er geluidsarm 340 palen in de grond gedraaid. Over de werking van de techniek zegt projectleider Henk van der Vlies: ‘De paal wordt gevormd door een stalen mantelbuis in de grond te schroeven. De buis is aan de onderkant voorzien van een speciaal gevormde punt – met tanden – die de grond opzij drukt. Zo gauw de paal op diepte is, plaatsen we een wapeningskorf in de mantelbuis. We vullen de buis met beton, waarna we de buis weer terugtrekken. De punt blijft achter in de grond.’
Bijzonder geïntegreerd De grootschalige spooruitbreiding OVSAAL, van Schiphol via Amsterdam en Almere naar Lelystad, moet de toename van het treinverkeer door de groei van Almere en door de openstelling van de Hanzelijn opvangen. Het deel van het project tussen Amsterdam Zuid en Duivendrecht wordt uitgevoerd door een samenwerkingsverband van ProRail en BAM Combinatie Amstelspoor (BAM Rail, BAM Civiel, BAM Wegen en BAM Infratechniek). Om meerdere redenen is het een uitzonderlijke klus, zegt Bart van Riel, manager Bedrijfsbureau van de bouwcombinatie. ‘We werken binnen de uitvoeringscombinatie niet met een koepelorganisatie met zelfstandige werkmaatschappijen, maar met
een geïntegreerd project, waarbij zowel de voorbereiding als de uitvoering geïntegreerd plaatsvinden. We bouwen bruggen, viaducten, baanlichamen en spoor: de geïntegreerde aanpak moet een optimale samenwerking brengen. Ook bijzonder is het samenwerkingsverband met ProRail binnen het alliantiedeel van het contract. Hier wordt het ontwerp gemaakt en vindt onder meer het omgevingsmanagement plaats. We zijn in de opstartfase en kunnen nu, mede door de transparante opstelling tussen de Alliantie en de uitvoeringscombinatie, nog veel afstemmen om knelpunten in de toekomst te voorkomen.’ Het project start de tweede helft van 2011, de contractuele opleverdatum is in 2016.
Op de beurs BAM Civiel neemt deel aan ParkeerVak; de beurs die als doel heeft op nationaal niveau de parkeersector en andere betrokken branches te laten kennismaken met de nieuwste ontwikkelingen op het gebied van parkeren. De beurs vindt plaats van 5 tot en met 7 april 2011 in de Brabanthallen in ’s-Hertogenbosch. Het standnummer is E050.
17 Lean schept orde Koninklijke BAM Groep omarmt de Lean-managementmethode; een managementfilosofie die erop is gericht verspillingen en zaken die geen toegevoegde waarde leveren, te elimineren. Betrokkenen zijn het er inmiddels over eens: Lean schept orde. Een onderdeel van Lean-planning is dat alle partijen die aan een project meewerken (neven- en onderaannemers en leveranciers) vóór de bouwstart over planning en werkzaamheden praten. Zo verkorten zij de doorlooptijd van projecten aanzienlijk, én verminderen faalkosten. Bijvoorbeeld: om de methode te integreren kregen begin 2011 een kleine honderd BAM Rail’ers een Lean-cursus als onderdeel van verbeterproject Q. In lijn met de drie speerpunten van BAM: planning van projecten, zoals bij project Sporen in Arnhem al gebeurt, het stroomlijnen van de eigen processen en ook worden te bouwen projecten virtueel nagebootst. Jeroen Bouwhuis, uitvoerder bij BAM Infratechniek, die onlangs bij de Lean-sessie in Arnhem aanwezig was om een buitendienststelling van negen weken voor te bereiden: ‘Als je weet wat jouw werk voor een ander betekent, en wat de gevolgen zijn voor het totale werk, dan ben je sneller bereid tot een compromis dat voor iedereen werkt.’
volgens mij
bam@
@ Gouda BAM Civiel heeft de BAM Preventie Unit ingevoerd. Nieuwe bouwplaatsmedewerkers krijgen hierin op het project een projectintroductie waardoor het veiligheidsbewustzijn moet toenemen.
@ Zwolle Op station Zwolle verlaagde BAM Rail draagkabels van de bovenleiding zodat er een tijdelijke voetgangerstraverse over de bovenleiding kon worden geplaatst.
@ Den Haag In opdracht van de gemeente Den Haag leverde en installeerde VTN een selectieve toegangsinstallatie. Voertuigen worden uitsluitend toegelaten op basis van kenteken(herkenning).
@ Sneek December 2010, dwarsliggers leggen in de richting van een te plaatsen wissel nabij de overweg.
Frens Pries > >
18
@ Utrecht Starthandeling project A12, wegverbreding tussen Lunetten en Veenendaal, door onder anderen Minister Schultz van Haegen en Marco Glastra, directeur-rentmeester van Stichting Het Utrechts Landschap.
@ Utrecht BAM Milieu plaatst een waterzuivering voor een appartementencomplex met parkeergarage.
@ Arnhem Project Sporen in Arnhem.
@ Amsterdam Spoorwerk Lelylaan.
@ Rotterdam Het Finse bedrijf Neste Oil besloot een fabriek voor nieuwe biodiesel te bouwen op de Maasvlakte in Rotterdam. BAM Civiel was onder meer verantwoordelijk voor de aanleg van de fundering voor de vijftien opslagtanks.
@ Den Haag Onderdeel voor Haagsche Asfalt Centrale (HAC) die wordt omgebouwd voor productie van LEAB (Laag Energie AsfaltBeton).
@ Rotterdam Vernieuwing van de wegsignalering op Rotterdamse Ruit door Van den Berg en VTN.
@ Enschede Het aanleggen van een pekelleiding voor Akzo aan de RW 35, Enschedesestraat.
@ Moerdijk Essent laat in Moerdijk een Combined Cycle Gas Turbine (CCGT) bouwen. BAM Civiel verzorgde het beton- en staalwerk. De nieuwe centrale wordt naar verwachting eind 2011 in gebruik genomen.
De directeur van de Betonvereniging vindt dat het niet goed gaat met het onderwijs Maar we kunnen zelf bijdragen aan verbetering
‘H
et gaat niet goed met ons hoger beroepsonderwijs en dat heeft direct gevolgen voor de bouwsector. De overheid draait de geldkraan steeds verder dicht, terwijl het aantal hbo-studenten de afgelopen 30 jaar is verdubbeld. Het aantal contacturen is meer dan gehalveerd. Mijn kinderen zien nog maar acht uur per week een docent; verder is het vooral zelfstudie en projectonderwijs. Vanuit de Betonvereniging gaan we ons sterk maken voor verbetering van de technische vakken. Volgens mij is het niet alleen een geldkwestie. Bij veel hbo-instellingen bestaat slechts 50 procent van het
personeel uit docenten, de andere helft zijn managers, staf en ondersteuning. En daarbij is een docent ook nog veel tijd kwijt met administratief gedoe; de meeste toewijding is weggemanaged. Managers houden immers niet alleen graag elkaar flink bezig, maar ook de werkvloer. Het is net de bouw, waar we ook krampachtig proberen elkaar met papier en procedures te verstikken. Dat is allemaal niet best, want het hbo is de belangrijkste leverancier van young professionals voor de bouw. Mensen die we over twee jaar echt hard nodig gaan hebben. Hopeloos? Nee natuurlijk niet! Veel docenten zijn bezig met vernieuwing; ondanks alles houden ze van hun vak. Deze mensen moeten we als bouwsector helpen; met vrijblijvend mopperen veranderen we niks. Wat kunt u doen? Ga praten met een hbo-instelling in de buurt. Neem een paar maanden een docent in uw bedrijf op. Neem zitting in een beroepenveldcommissie en vertel wat u van het onderwijs verwacht. Stel een case ter beschikking, verzorg een gastcollege of organiseer een excursie. Het hoeft allemaal niet zo ingewikkeld te zijn. Het onderwijs moet beter en zwaarder; laat studenten 50 procent harder werken (vinden ze nog leuk ook). Mensen die niks meer kunnen, maar dat wel heel vaardig kunnen verhullen, daar hebben we niet veel aan in de bouw.’
@ Tiel Sanering van een voormalige stortplaats door BAM Milieu.
colofon
@ Amsterdam Vopak Westpoort, de bouw in vogelvlucht.
@ Venlo Minister Maxime Verhagen (links) en gedeputeerde Ger Driessen verrichtten de starthandeling voor de aanleg van de Greenportlane (N295) die binnenkort de A67 met de A73 verbindt.
Infra Actie informeert vier keer per jaar over de projecten van BAM Infra op het gebied van civiele en industriebouw en boven- en ondergrondse infrastructuur. In BAM Infra zijn de volgende bedrijven gebundeld: BAM Civiel, BAM Infratechniek, BAM Rail, BAM Wegen en BAM Infraconsult. Redactieleden Kathleen Banga-Davis, Jeroen Kleijn, Rona Kousoureta, Henk Kuipers, William van Niekerk, Karin van der Tas-Pennin, Willem Weeda, Rob van Wingerden Concept & realisatie ZB Communicatie & Media bv, Ede Vormgeving ZB/Marinka Reuten Tekst Willem Andrée, Sarah de Preter, Machiel Rebergen, René Vorderman Fotografie Ruud den Akker, Harmen de Jong, Jeroen van Loon, John Voermans, Beeldredaktie, Rob Melchior, TC Tubantia/Martijn ten Cate Drukwerk Modderkolk Grafische Projecten Contactadres BAM Infra, Postbus 2419, 3500 GK Utrecht, telefoon (030) 287 68 76 ISSN 1574-9568
19
kroon juweel PROJECT: Bouw BAVIRO,
Roosendaal wat: BAVIRO, de Bedrijfs-
AfvalVerbrandingsInstallatie Roosendaal wie: Jan van der Meer, directeur SITA ReEnergy Roosendaal
‘W
20
at dit project zo bijzonder maakt? De installatie wordt gebouwd met de modernste technieken. Bijna de helft van de energieopbrengst verlaat het terrein als groene stroom. De centrale behoort tot de top van Europa en daar zijn we trots op. In januari is de eerste stoom geproduceerd om de ketel en stoomleidingen schoon te blazen. Inmiddels is ook het eerste afval verbrand en nemen we de turbine in gebruik. Dat waren voor ons écht allemaal hoogtepunten. De komende weken voeren we de hoeveelheid afval die we verbranden nog verder op en vervolgens wordt de huidige centrale gedemonteerd. BAVIRO neemt die productie helemaal over. Dat kan ook, want de capaciteit van deze nieuwe centrale is vijf keer groter dan de oude. De opdracht van dit project hebben we gegund aan de combinatie BAM Energie/Hitachi Zosen Inova (voorheen AE&E Inova). Die begeleidt het hele proces, van ontwerp tot en met realisatie. Het is een omvangrijk en complex project met veel partijen. Ik kan gerust zeggen dat de samenwerking goed verloopt. Ook omdat we gebruikmaken van een zogenoemd integraal Project Management Systeem, en digitale hulpmiddelen als de Veiligheid & Gezondheidscoördinatietool en het 3D-ontwerpmodel. De goede samenwerking tussen alle partijen heeft ervoor gezorgd dat het project nu op schema loopt, wat bij zo’n omvangrijk project uniek is.’
