Industrie 4.0 voorlopig een hype. Enveloppenvuller op kantoor Neopost verandert ontwikkelaanpak om functies verder te integreren

6

30 augustus 18 oktober 2013

Enveloppenvuller op kantoor

Neopost verandert ontwikkelaanpak om functies verder te integreren

Industrie 4.0 voorlopig een hype

Cyberdreiging gemalen en bruggen

Besef groeit dat security industriële controlesystemen vaak verouderd is

COLUMN

Industrie 3.1

I Alexander Pil is hoofdredacteur van Mechatronica&Machinebouw.

k begin oud te worden. Dat merk ik niet alleen fysiek nu het nieuwe volleybalseizoen is begonnen en ik weer gelijk overal pijntjes heb. Ik merk het ook aan mijn zapgedrag. De afgelopen weken heb ik naar Zomergasten gekeken, dat ik vroeger vooral een traag oudemensenprogramma vond. Ik zag onder meer de uitzending met Beatrice de Graaf, hoogleraar conflict en veiligheid aan de Universiteit Leiden. Ze vertelde dat de aanslag van 11 september 2001 voorkomen hadden kunnen worden; de informatie om de terroristen tegen te houden, was beschikbaar. Maar ja, er stond zo veel data in de CIA- en NSA-files dat niemand de duistere plannen had opgemerkt. Ik moest eraan denken toen ik de artikelen over Industrie 4.0 las (vanaf pagina 29). Wellicht moet ik die term even uitleggen want hij is vooral in Duitsland in zwang. Industrie 4.0 verwijst naar de vierde industriële revolutie waarvan we aan de vooravond staan – als we de hype mogen geloven. Het is de overgang naar intelligente fabrieken waar alles met elkaar communiceert: het lege potje vertelt aan de vulmachine wat hij wil en het CNC-station laat aan de centrale weten dat zijn frees aan vervanging toe is. Alles online, alles gekoppeld, alles bekend. Leuk hoor, maar ik zie vooral problemen. Als alle onderdelen, modules en machines van alles door elkaar roepen, krijg je een kakofonie van data. Wie kan daar nog wijs uit? Je zit al direct aan de problematiek van big data: zo veel gegevens dat je door de bomen het bos niet meer ziet. Net als de Amerikaanse opsporingsdiensten in alle intel niet de juiste links konden leggen om het gevaar te lokaliseren. Achteraf ja, toen ze wisten waar ze moesten kijken maar toen was het te laat. In een afgezonderde fabriek zie ik Industrie 4.0 nog wel werken. Verschillende autofabrikanten zijn al een heel eind op weg. In de productielijnen van Tesla Motors in Californië (zie de foto op de voorpagina) rijden de dragers bijvoorbeeld zelfstandig en willekeurig routes langs de verschillende bewerkingsstations. Hoewel dat op zich een knappe prestatie is, is zo’n fabriek nog redelijk overzichtelijk. Echt Industrie 4.0 is het niet. Industrie 4.0 gaat veel verder. Het predikt communicatie naar buiten, naar de fabrieken van toeleveranciers en klanten die misschien wel aan de andere kant van de wereld staan.

Vind dan nog maar eens een optimale verdeling in je productie. Walmart is een typisch voorbeeld in de big data-discussie. De Amerikaanse supermarktreus verwerkt een miljoen transacties per uur die worden opgeslagen in databases met in totaal 2560 terabyte aan gegevens. Het kan daar zelf al nauwelijks wijs uit, laat staan dat het optimale instructies kan geven aan zijn toeleveranciers die op hun buurt een eigen netwerk aan gegevens onder controle proberen te houden. Dat is toch echt waar de adepten van Industrie 4.0 naartoe willen. Maar oké, laten we aannemen dat de hardware over een paar jaar geavanceerd genoeg zal zijn om alle superintelligente software-instructies snel genoeg te kunnen verwerken (in het verleden behaalden resultaten zijn immers een garantie voor de toekomst). Dan komen we bij het volgende probleem: welke taal gaan we spreken? Ik hoef nauwelijks te beargumenteren dat een Babylonische spraakverwarring evident is. Op PLM-niveau lukt het nu niet eens om een standaard taal (af) te spreken, getuige onder meer het ‘PLM in de keten’-initiatief van Brainport Industries. Er moet nog heel wat water door de Rijn voordat we zover zijn. En eerlijk gezegd, zie ik het niet gebeuren. Met heel veel moeite zal het één marktsegment misschien lukken om het op termijn voor elkaar te boksen – mijn hoop is gevestigd op de autoindustrie – maar dat is onmogelijk compatibel met bijvoorbeeld de halfgeleidersector. Dan is er nog een heikel punt: security. Het is nu al een hele uitdaging om kwaadwillenden buiten te houden (zie pagina 25). Stel je voor hoe hard hackers en louche concurrenten zullen lachen wanneer iedereen zijn systemen openzet zodat partners erop kunnen inhaken. Dat is bijna uitlokking. Kortom: een vierde industriële revolutie? Dat valt voorlopig wel mee. Het is zeker geen revolutie; daarvoor moeten er nog veel te veel hobbels worden genomen. Ik zie het meer als een logisch vervolg van de digitalisering (de derde industriële revolutie). Industrie 3.1 dus. Op initiatief van de overheid neemt de Duitse industrie het wel zeer serieus. Het kan dus geen kwaad om u er eens in te verdiepen. Wellicht blijken uw systemen al Industrie 4.0-compatibel te zijn.

Wie kan er straks nog wijs uit de kakofonie van data in de fabriek?

MECHATRONICA&MACHINEBOUW 6

3

5

11

Nieuws

Pezy geeft Greentech steun in de rug

Greentech Engineering ging bijna kopje onder. Bij kapitaalschieter Pezy vond het een complementair bedrijvencluster om bij aan te sluiten.

14

Nieuws

Andere aanpak Neopost verkleint enveloppenvuller

Compactheid en gebruiksvriendelijkheid waren de voornaamste eisen aan Neoposts nieuwste enveloppenvulmachine. Dat leverde de ontwikkelaars in Drachten flink wat hoofdbrekens op.

4


INHOUD

25

Thema

Kritieke infrastructuur wacht harde security-les

De beveiligingssystemen van onze bruggen, energiecentrales en fabrieken blijken veelal een gatenkaas. Een makkelijke oplossing is er niet, maar er kunnen wel maatregelen worden getroffen.

OPINIE 3

Industrie 3.1 – Alexander Pil

9

Hoe kom ik authentieker over? – Jaco Friedrich

13 De logica van de ervaren ondernemer – Twan Smetsers 21 Apple, het merk van mijn vader – Eric Hezemans

NIEUWS 8

Kort nieuws

11 Pezy geeft Greentech steun in de rug 14 Andere aanpak Neopost verkleint enveloppenvuller 19 Participatiefonds start met 27 miljoen euro 22 Orthocyclisch koper en ver automatiseren

THEMA INDUSTRIËLE AUTOMATISERING 25 Kritieke infrastructuur wacht harde security-les 29 De haken en ogen aan communicerende producten en machines 34 Op weg naar zelfsturende productie 37 Kermisattractie zuiniger door supercondensatoren 39 Besturingssysteem Omron geeft Entrec meer flexibiliteit 43 De veranderende eisen in machineveiligheid 47 Al twintig jaar techniek op eerste plaats

FOCUS 52 Dassault Systèmes bouwt 3DExperience verder uit 55 Zet er maar een hekwerk omheen 56 Productnieuws

29

EN VERDER Thema

De haken en ogen aan communicerende producten en machines

Industrie 4.0 moet de basis leggen voor de vierde industriële revolutie. Wat zijn de voordelen van intelligente fabrieken en waar liggen de hobbels?

6

Foto: Philips Greenhouse

58 Eventagenda 59 Cursusagenda 62 Fedactueel 66 Kompas 67 Colofon


5

Voor diverse interne en externe klanten produceert de Greenhouse-divisie van Philips Innovation Services elektronische modules en systemen zoals deze RF-modules voor mobiele communicatie. Een van de stappen in het productieproces is wire bonding. Hierbij legt een machine verbindingen tussen de high-end RF-modules en de low-level schakelingen op het organische substraat. De probe drukt een bolletje aan een 25 µm dunne gouden draad eerst vast tegen de chip. Dat kan hij met een positienauwkeurigheid van beter dan vijf micrometer. Daarna springt hij naar het contactpunt op het substraat. Tijdens die beweging laat de probe de draad vieren zodat hij een minuscuul bruggetje trekt. Ook op het substraat drukt de probe de draad weer vast. Als de probe weer omhooggaat, laat hij de draad opnieuw een klein stukje vieren waarna een ultrasone beweging ervoor zorgt dat het losse eindje afbreekt. De meerwaarde van Greenhouse zit ’m erin dat de afdeling verstand heeft van de relatie tussen assemblageprocessen en materialen in de micro-elektronica. In overleg met de klant stelt het vanuit een ontwerp een plan op om te komen tot de optimale productieaanpak. Welk substraat is het meest geschikt? Wat is de beste volgorde bij het leggen van de verbindingen? Je loopt namelijk het gevaar dat latere acties eerder aangebrachte connecties ruïneren. Daarbij is het vooral zaak dat de temperatuur onder controle blijft. Het wire-bonden gebeurt in dit geval bij relatief lage temperaturen van minder dan 150 graden Celsius omdat anders het gekozen substraat beschadigd zou raken. Philips Innovation Services Greenhouse beschikt over een ruime productiecapaciteit in Eindhoven. Hoewel het behoorlijke aantallen kan afleveren, is de groep niet toegerust op massaproductie voor bijvoorbeeld de mobieltjesmarkt. Net zoals hier gaat het meestal om de assemblage van prototypes en high-end productie van kleinere batches.

6

MECHATRONICA 2

MECHATRONICA 2

7

KORT NIEUWS

Arbeidsmarkt

Dienstverlening

‘Beloon technici beter dan managers’

Failliet Jentjens vindt onderdak bij Irmato

Yacht heeft zo zijn eigen oplossing voor het tekort aan technici: beloon technisch specialisten beter, zodat ze niet naar managementfuncties hoeven te ‘vluchten’. Uit een onderzoek van de recruiter blijkt dat hoogopgeleide technici het salaris verreweg het belangrijkste vinden bij het kiezen van een nieuwe baan, maar dat de hogere salarissen alleen te vinden zijn in management- of staffuncties. Behalve dat technici zo verloren gaan voor technische functies, geven deze banen de techneuten ook geen voldoening, aldus Yacht. Competentiedirecteur Stijn Berden van Yacht: ‘Uit ervaring weten wij dat échte technici doodongelukkig worden van leidinggeven of organisatorische zaken. Een verstandige organisatie moet in staat zijn dit om te draaien en managers een faciliterende omgeving te laten creëren waarin ‘de knappe koppen’ het hoogst worden beloond. Dit brengt ook ingenieurs in managementrollen in verleiding om terug te keren naar hun echte vak, terug naar de harde technische disciplines.’ In voorgaande onderzoeken stonden juist de inhoud van het werk en de uitdaging boven aan het verlanglijstje. Salaris kwam pas op de derde plaats. De schaarste aan technici brengt kennelijk ook een verandering teweeg in de wensen die deze doelgroep heeft, concludeert Yacht. PvG

Vanaf half augustus is Irmato Group de nieuwe eigenaar van Jentjens Machinetechniek. Die Veghelse machinebouwer moest een dikke maand eerder faillissement aanvragen. De activiteiten van Jentjens starten door als onderdeel van de Iris-divisie van Irmato, onder de naam Irmato Jentjens Oriented Handling Systems. Zo’n twintig medewerkers blijven aan de slag op de bestaande locatie in Veghel, waarbij Irmato de ambitie uitspreekt snel door te willen groeien. De voormalige eigenaar George Jentjens zal de afdeling leiden. Jentjens is een machinefabriek die is gespecialiseerd in totaaloplossingen voor de automatisering van montage- en producthandelingen. Het bedrijf richt zich vooral op oriented handling, het oppakken, verplaatsen en positioneren van niet-vormvaste producten. Met deze overname zegt Irmato een grote stap voorwaarts te zetten in het realiseren van totaaloplossingen in de machinebouw en daarmee de basis van het bedrijf te verbreden en te versterken. AP

Natuurlijk kan de minister best zelf autorijden Topbestuurders weten dat je niet alles wat je zelf kán doen, ook zelf móet doen. Als je een bedrijf of een land of een ministerie moet besturen, kan het heel verstandig zijn om bijvoorbeeld het besturen van je auto aan een ander over te laten. Als NTS-Group worden wij zo vaak ingezet door opdrachtgevers die ónze specialisten en productiefaciliteiten benutten voor het bereiken van hún doelen. Spreekt u dat aan? Wij maken graag een afspraak voor een nadere kennismaking. www.nts-group.nl De NTS-Group is een keten van bedrijven in Nederland, Tsjechië, Singapore en China. Gespecialiseerd in het ontwikkelen en bouwen van opto-mechatronische systemen en modules.

Accelerating your business

8


OPINIE DE COMMUNICATIETRAINER

Hoe kom ik authentieker over? Een teamleider vraagt:

Na afloop van een presentatie krijg ik soms te horen dat ik te statisch en te onpersoonlijk voor de groep sta. Toehoorders dwalen daardoor sneller af met hun gedachten. Ik wil best wat meer bewegen, maar ik ben bang dat mensen me niet meer serieus nemen als ik allerlei gebaren ga maken. Hoe kan ik toch beter en boeiender presenteren, zonder clownesk over te komen?

De communicatietrainer antwoordt: Jaco Friedrich is softskillstrainer bij The High Tech Institute. [email protected]

Bij het geven van een presentatie is het allerbelangrijkste dat je ontspant. Als je ontspannen bent, komen automatisch je spontaniteit en je kwaliteiten naar voren die je nodig hebt om goed te kunnen presenteren. Denk maar eens aan een willekeurige meeting waarin je wat gespannen was. Je herkent het vast dat je na afloop van de meeting plotseling dacht: ‘O, dit had ik moeten zeggen.’ Door de spanning gaat je creativiteit op slot en ga je op de automatische piloot. Wanneer de meeting is afgelopen, komt de ontspanning en, pats, je creativiteit gaat weer ‘aan’. Enige mate van ontspannenheid tijdens de meeting is dus van groot belang. Ontspanning heeft nog een ander effect. Je overtuigt met een ontspannen houding gemakkelijker een groep mensen dan wanneer je zenuwachtig staat te friemelen met je handen. Lichaamstaal is belangrijk omdat we allemaal in staat zijn om ‘af te lezen’ hoe iemand zich voelt aan de manier waarop iemand zijn lichaam gebruikt. Dus terwijl iemand praat, lezen we tegelijkertijd iemands lichaamstaal. Komen beide boodschappen niet met elkaar overeen en straal je iets anders uit dan hij zegt, dan overtuig je niet. Een voorbeeld. Vraag iemand die in elkaar gedoken en met gebogen hoofd zit hoe hij zich voelt en hij antwoordt: ‘Fantastisch!’ Wat geloof je dan? Zijn lichaam of zijn woorden? Iemands lichaamstaal bepaalt in dit geval de boodschap. Staat iemand rechtop, kijkt hij je aan, glimlacht

hij en antwoordt hij bij dezelfde vraag: ‘Fantastisch’, dan noemen we dat congruent. De boodschap in woorden komt overeen met de boodschap van het lichaam. Anders gezegd: het lichaam ondersteunt de verbale boodschap. Dit overtuigt en dat is wat je wilt als je voor een groep presenteert. Je inhoudelijke boodschap ondersteunen met lichaamstaal, hoe doe je dat voor de groep? Goed voorbereiden helpt je om te ontspannen. Richt je aandacht op de inhoudelijke boodschap. Zorg dat je goed weet wat je wilt zeggen. Als je voor de groep staat, is de basishouding je uitgangspunt. Dit is met twee benen op de grond. Van de ene naar de andere plek lopen is prima. Maar loop of sta stil, ga niet wiebelen. Richt je met romp en gezicht naar de groep en hou je handen langs je lichaam of lichtjes gevouwen voor je buik. Een goede ademhaling is heel erg belangrijk om te kunnen ontspannen. Dat betekent dat je goed inademt, waarbij je middenrif naar beneden gaat (de uitademing gaat vanzelf). Hierdoor komt je buik naar voren. Daarom noem je dit ook wel ‘ademen in je buik’. Dus adem in je buik, hou je armen ontspannen, twee benen stevig op de grond, gezicht naar de groep. Hou altijd wat ruimte tussen je armen en lichaam, anders beperk je je ademhaling en ziet het er ongemakkelijk uit. Vanuit deze positie ga je vanzelf je handen en armen bewegen, synchroon met de dingen die je vertelt. Dit gaat automatisch, daar hoef je je niet druk om te maken. Voor je stemgebruik geldt het volgende. Let erop dat je hard genoeg praat: richt je woorden tot de achterste toehoorders in de zaal. Iets harder praten dan je gewend bent, is tegelijkertijd ook een probaat middel tegen zenuwen (je gaat beter ademen). Leg accenten op wat je belangrijk vindt. Ten slotte is het een kwestie van trainen. Probeer zo veel mogelijk uit en ga geen presentatie uit de weg. Doe ervaring op.

‘Ontspan, probeer zoveel mogelijk uit’


9

INNOVATIEF IN

INDUSTRIËLE AUTOMATISERING

Energie-efficiënte systeemintegratie met standaard aandrijfcomponenten Voorbeeld • 20 ton met 4G versnellen en vertragen • geen 300 kVA maar 30 kVA • slechts met 63 Ampère www.controltechniques.nl Control Techniques is een toonaangevende fabrikant van elektrisch regelbare aandrijf- en besturingstechniek. Onze innovatieve producten worden gebruikt in de meest veeleisende toepassingen, waarbij prestaties, betrouwbaarheid en energie-efficiëntie een belangrijke succesfactor zijn. Ons wereldwijde netwerk van Drive Centers biedt totaal oplossingen en lokale technische ondersteuning.

NIEUWS

Greentech-directeur Marcel Grooten: ‘Ik heb bij een snelle groei net iets te veel hooi op mijn vork genomen, net iets te veel risico gepakt.’

Pezy geeft Greentech steun in de rug Door liquiditeitsproblemen ging Greentech Engineering bijna kopje onder. In de Pezy Group vond het ingenieursbureau echter een kapitaalschieter die bovendien een complementair bedrijvencluster meebrengt. René Raaijmakers

D

ankzij de Pezy Group maakte Greentech Engineering afgelopen zomer een doorstart. ‘We zijn niet failliet gegaan door een gebrek aan marktpotentie’, benadrukt Greentechdirecteur Marcel Grooten. Het op industrialisatie gerichte ingenieursbureau kwam aan de rand van de afgrond door liquiditeitsproblemen. Grooten steekt zijn opluchting over de doorstart niet onder stoelen of banken. Na een worsteling van maanden klopte hij aan bij een oude bekende, Henco Pezij, oprichter van de Pezy Group. Dat was zijn redding. Achteraf bekeken had Greentech door snelle groei een gebrek aan werkkapitaalfinanciering. Daardoor was het bedrijf niet in staat om een tegenvaller met een project op te vangen. Grooten wijt het aan zichzelf: ‘Ik heb bij een snelle groei net iets te veel hooi op mijn vork genomen, net iets te veel risico gepakt.’ Grooten is blij dat de potentie van zijn bedrijf is herkend door Henco Pezij, iemand die zijn roots heeft in de ondernemende Universiteit Twente en van daaruit in 1995 begon met een ingenieursbureau. De Pezy Group is intussen uitgegroeid tot een conglomeraat van acht bedrijven met innovatieve productontwikkeling als grote gemene deler.

Pezij staat erom bekend dat hij persoonlijk een low profile houdt. Hij gaf zijn naam aan de Pezy Group – en veranderde daarbij de lange ij in een Griekse y – maar verder houden nieuw aangekochte bedrijven hun eigen identiteit en cultuur. De verschillende dochters dragen allemaal hun eigen namen. Naast Pezy Product Innovation (integrale productontwikkeling en kunststoftoepassingen) zijn dat onder meer de zustermaatschappijen Go4Solutions (elektronicaontwikkeling), Pezy Asia (vestiging Singapore), We Are Perspective (duurzaam productontwerp), Promise (integraal projectmanagement), Exere (PLM en low-cost engineering op basis van NX, Solidworks, en ProEngineer) en CE Masters (mechanische productontwikkeling en equipment engineering, vooral ProEngineer). Exere en Go4Solutions werden net als Greentech in 2013 overgenomen. Pezy is begonnen als ingenieursbureau voor Philips-vestigingen in Drachten en Hoogeveen. Daardoor is het in Eindhoven minder bekend. ‘Ieder merk heeft zijn kwaliteit. Het zijn niet alleen werkmaatschappijen maar ook verkoopkanalen. We werken niet als de Albert Heijn maar met speciaalzaken. Ieder zijn vak. Als je met een designer wilt praten, dan ga je naar We Are Perspective. Als je een industriali-

satieslag wilt maken, dan klop je bij ons aan’, aldus Grooten. ‘We versterken elkaar.’ Met Greentech haalt de Pezy Group een partij binnen die is gespecialiseerd in het industrialiseren van productinnovaties. Het bedrijf brengt productietechnologieën in de markt en ondersteunt klanten met behulp van specifieke methodes en procesengineering. ‘De industrialisatiecomponent van Greentech was nog niet bij Pezy vertegenwoordigd. Nu kunnen we in de totale keten van procesontwikkeling, van ontwerp tot industrialisatie, internationaal onze diensten verlenen.’ Greentechs grootste klanten zijn ASML en Bosch. Bij ASML werkt Greentech vooral ondersteunend in projecten, bij Bosch Transmission Technology in Tilburg ontzorgt Greentech door complete projecten onder zijn regie te nemen. Grooten is blij met de financiële stabiliteit die Pezy brengt. Van de totale omzet van negen miljoen euro per jaar komt zeventig procent van grote klanten als ASML, Bosch, Philips, SKF en Thyssenkrupp. Pezy heeft verder een sterke kaspositie, geen schulden en is in staat om zichzelf te financieren. Grooten: ‘Voor snelle groei heb je omvangrijke financiering nodig. Die wordt bij ons nu gestut door financiële stabiliteit.’


11

KORT NIEUWS

Robotica

Innovatie

Tech United verliest WK-finale van robuuste Chinese robots

Brabant steekt 125 miljoen in innovatiefonds

Het Eindhovense team Tech United heeft de finale van het WK robotvoetbal in de Middle Size League verloren. Het Chinese Water was – na verlenging – met 2-3 te sterk. Tot aan de finale waren de Turtles oppermachtig. Het team won al zijn wedstrijden zonder tegengoals en scoorde zelf 64 keer (in elf ontmoetingen). In de voorronde won Tech United nog met 3-0 van Water en ook de speciale demonstratiewedstrijd voor Koningin Maxima ging met 2-0 naar de Eindhovense ploeg. Op het moment suprême kwamen de Turtles net tekort. Het team was niet opgewassen tegen het fysieke en verdedigende spel van de Chinezen, die vrijwel alle duels wonnen. Het soepelere combinatiespel van Tech United kwam daardoor niet uit de verf. De Amigo-zorgrobot van Tech United veroverde een bronzen plak in de @Home League. Meer zat er niet in; het Chinese Wrighteagle en het Duitse Nimbro waren duidelijk met een betere robot naar Eindhoven afgereisd. De Duitsers trokken uiteindelijk aan het langste eind. Team Borg van de Rijksuniversiteit Groningen eindigde op de vijfde plaats. De Tulip, de menselijke voetbalrobot van Tech United, verloor de troostfinale in de Adult Size League met 0-1. De humanoïde robot slaagde er het gehele toernooi niet in om een shoot-out te verzilveren. Dat de Tulip het net niet vond, is niet ongebruikelijk. Van de zes deelnemers aan het WK wisten er maar drie te scoren. De robots lopen erg langzaam omdat ze continu alles op alles moeten zetten om niet om te vallen. De tijdslimiet van 2,5 minuut is de meeste al te machtig. AP

De provincie Noord-Brabant stelt 125 miljoen euro beschikbaar voor een nieuw potje ter ondersteuning van innovatieve ontwikkelingen bij regionale bedrijven, met name het toeleverende mkb. Dit fonds is revolverend: het is de bedoeling dat het geïnvesteerde kapitaal wordt terugverdiend en opnieuw uitgedeeld. Het beheer komt te liggen bij de Brabantse Ontwikkelingsmaatschappij (Bom). Onlangs hebben de Provinciale Staten ingestemd met een plan om een half miljard van de opbrengsten uit de verkoop van Essent in de Brabantse economie te pompen. Behalve voor innovatie komen er potjes voor energie (zestig miljoen), breedband (vijftig miljoen) en natuur (240 miljoen). Met uitzondering van de laatste gaat het om revolverende fondsen onder beheer van de Bom. NR

Océ, your gateway to global innovation Océ R&D

At Océ Research & Development (R&D) winning technologies, product concepts and software for digital printing and document services are developed. R&D jobs at Océ in Venlo take you to one of the top 10 R&D sites in the Netherlands. If you have strong analytical skills, and you are curious and committed to solving tough problems, you will certainly enjoy working at Océ Research & Development (R&D).

Find your career opportunity at www.ocecareers.com 12


OPINIE DE COMMUNICATIETRAINER

De logica van de ervaren ondernemer

M

Twan Smetsers is directeur van Chematronics, een adviesbureau voor innovatieve mkb’ers.

kb-ondernemers ervaren de huidige tijd als ongekend turbulent. Bedrijven gaan in recordtempo failliet, het ondernemersvertrouwen heeft een dieptepunt bereikt en de werkeloosheid neemt sterk toe. De vaste grond onder traditionele markten en bedrijfstakken lijkt te verdwijnen. Maar we zijn het moe om telkens over crisis te spreken. Het is tijd om naar je strategie te kijken. Markten veranderen zodanig snel dat ‘oude vertrouwde plannen uit de kast’ daar zeker niet tegen opgewassen zijn. Door nieuwe technologische ontwikkelingen en globalisering zullen veranderingen enkel nog maar sneller gaan. Ondernemen is net fietsen, je moet blijven bewegen om in evenwicht te blijven. Nu dus stil gaan staan om de strategie te herzien is geen optie. Een aanvliegroute is dan Effectuation, een set van vijf principes die ondersteunen bij het nemen van beslissingen in een omgeving van onzekerheid en onvoorspelbaarheid. De logica van de ervaren ondernemer. Het zijn de principes die succesvolle ondernemers toepassen in situaties en omgevingen met een hogere mate van onzekerheid en onvoorspelbaarheid. De basis van dit principe zijn de middelen die je als ondernemer tot je beschikking hebt. Wie ben je, wat kun je en wie ken je? Met andere woorden, wat heb ik al en hoe gebruik ik dat om verder te komen. Je laat je leiden door middelen in plaats van door doelen. Deze bird-in-handbenadering biedt een manier om onzekerheid te verkleinen. Doordat er uitgegaan wordt van de beschikbare kennis, middelen en contacten is aansluiting bij de kracht van de ondernemer bijna op voorhand gegarandeerd. Het affordable loss-principe gaat uit van de vraag ‘wat ben ik bereid te verliezen?’ bij het nemen van investeringsbeslissingen. Welke middelen heb je nu tot je beschikking en welke inspanningen kun je jezelf veroorloven zonder onaanvaardbare risico’s te nemen? Wat is het je waard om het project aan te gaan, in plaats van wat levert het project je op? Ondernemers die het principe van affordable loss hanteren, gaan uit van de vraag of het project voor hen uitvoerbaar is. Door het verantwoorde risico vooraf te bepalen, en daarmee telkens een stap te zetten, verlagen zij uiteindelijk ook de drempel om nieuwe projecten aan te gaan.

Het derde principe gaat over het omzetten van toevallige gebeurtenissen naar nieuwe kansen. Oftewel, als je citroenen vindt, dan maak je citroenlimonade. Dit lemonade-principe laat ons zien dat elke verandering een mogelijke kans in zich heeft. Ondernemers die dit principe naleven, spelen in op veranderingen en nieuwe kansen, en gebruiken onverwachte gebeurtenissen als hefboom, in plaats van onverwachte gebeurtenissen uit de weg te gaan of proberen slechte scenario’s te vermijden. Speel in op veranderingen zodat deze als hefboom in het succes van je onderneming werken. Flexibiliteit op strategisch vlak is steeds meer een voorwaarde om opgewassen te zijn tegen de steeds snellere veranderingen in de dynamische markt. De kunst om nieuwe partnerrelaties te creëren is de basis van principe nummer vier: crazy quilt. Partners zijn een bron van nieuwe middelen en nieuwe ideeën, een manier om risico’s te delen en nieuwe mogelijkheden te creëren. Het loont om meer oog te hebben voor partners dan voor concurrenten. Creëer de toekomst met partners die zichzelf selecteren. Partners die bereid zijn ook middelen in te brengen en risico te nemen. Zonder werkelijke bijdrage is de interesse van een partner niets waard. Zeker in deze veranderlijke tijden komen de ondernemerskeuzes ongevraagd op je af. Wat kies je? Een goede vent met een redelijk plan of een redelijke vent met een goed plan? Geen eenvoudige opgave. In een stabiele omgeving neig je naar het goede plan. Maar in een zeer turbulente omgeving is de kans groot dat het plan moet worden bijgesteld. Een goed plan is dan ook maar eventjes een goed plan. Een goede vent is altijd een goede vent. Bij het pilot in the plane-principe staat centraal dat je zelf als ondernemer door acties en handelingen de toekomst maakt en dus bepaalt wat er met een trend of voorval gebeurt, en niet andersom. Je creëert de toekomst met de middelen die je zelf beheerst en de partners die ook voor jou kiezen. De toekomst is niet te voorspellen, maar wel te beheersen. Onverwachte gebeurtenissen zijn geen bedreiging maar een kans. Zeker nu de zon is gaan schijnen.

Het loont om meer oog te hebben voor partners dan voor concurrenten


13

NIEUWS

Andere aanpak Neopost verkleint enveloppenvuller 32e Motek Internationale Vakbeurs voor Automatisering in Productie, Handling en Assemblage

Sinds eind vorig jaar is hij op de markt. Eerst nog alleen in Frankrijk, maar begin dit jaar is hij wereldwijd verkrijgbaar: de DS-65, Neoposts nieuwe enveloppenvulmachine. Compactheid en gebruiksvriendelijkheid waren de belangrijkste requirements. Die leverden de Neopost-ontwikkelaars in Drachten flink wat hoofdbrekens op, onder meer rond de overgang van staal naar kunststof als basismateriaal.

Montagetechniek Handlingstechniek Robotsystemen Toevoer- en voegoplossingen Aandrijven – Besturen

– Controleren

www.microsys-messe.de

7e Bondexpo

6e Microsys

07–10 oktober 2013 Stuttgart

14


Alexander Pil

N

eopost Technologies in Drachten is een belangrijke schakel in de ontwikkelactiviteiten van het Franse Neopost. De ingenieurs in Friesland zijn gespecialiseerd in de innovatie en productie van couverteersystemen. Dat zijn machines die in sneltreinvaart enveloppen vullen. Over het algemeen gaat het dan om grotere systemen die bij bijvoorbeeld banken of verzekeraars in de centrale postkamer staan, of in een aparte ruimte daar vlakbij. Vanuit de markt kreeg Neopost echter steeds meer vragen om kleinere oplossingen die dichter bij het bureau kunnen staan. ‘In het kantoor zelf of in de ruimte op de gang waar ook het kopieerapparaat en de centrale printer staan’, schetst Neopost-projectmanger Aike Wilting de omgeving waarop zijn bedrijf mikte met het nieuwe DS-65-systeem. Dat specifieke werkterrein vraagt vanzelfsprekend om een machine met een kleine voetafdruk. De postkameroplossingen zijn soms wel een paar meter lang. Dat past niet in een klein printerhok. Maar het gaat verder. ‘Er gaan nu veel meer mensen met het apparaat werken, niet alleen maar de operator uit de postkamer’, vertelt Wilting. ‘Dat betekent dat het gebruiksgemak nog belangrijker wordt. Het is niet langer acceptabel dat je eerst door een heel keuzemenu moet lopen voordat je op start kunt drukken. Kijk, dat je de breedte van het papier handmatig moet instellen, daar zal niemand over vallen. In sommige printers moet je dat immers ook doen. Maar verder wilden we dat het systeem zelf bedenkt wat het moet doen. Het moet kunnen detecteren hoe groot het papier is en hoe groot de envelop. Met die input kan het daarna uitrekenen hoe en hoe vaak het de vellen moet vouwen.’ Meestal zijn er meerdere oplossingen. De DS-65 stelt op zijn interface met touchscreen de meest logische configuratie voor die de gebruiker gelijk kan accepteren maar ook eventueel kan aanpassen. Wilting: ‘Dat is vooral handig als je met meerdere formaten werkt. Bij oudere systemen moest je dan een aantal routinematige handelingen doen. Met de DS-65 is dat verleden tijd.’ Verder heeft Neopost aandacht besteed aan wat het unattended use noemt. ‘We vinden het belangrijk dat de gebruiker niet bij het apparaat hoeft te blijven staan totdat de job klaar is’, aldus Wilting. ‘Om te beginnen, vertaalt zich dat natuurlijk in een hoge betrouwbaarheid van het systeem. Het uit zich – heel praktisch – ook in het feit dat er ruimte is in de uitvoerbak voor de stapel papier die je invoert. De capaciteiten van de bakken is zodanig op elkaar afgestemd dat het nooit overloopt. Bij eerdere systemen was het aan de operator om dat in de gaten te houden.’

Mechatronisch het lastigste onderdeel was de combiroller die de enveloppen vult. De beperkte ruimte dwong de Neopostontwikkelaars functies te integreren waardoor ze niet langer alleen met staal konden werken.

Vier vingers

De drie hoofdtaken van de DS-65 zijn: verzamelen, vouwen en vullen. Het verzamelen begint bij een nette invoer. ‘De toevoerunits moeten alle velletjes recht naar binnen trekken’, legt Andries Woudstra uit. Hij is senior mechanical lead engineer bij Neopost en de hoofdverantwoordelijke voor de mechanica en de mechatronica in de DS-65. ‘We hebben ervoor gezorgd dat ze daarna altijd tussen minstens twee rollers zitten zodat ze niet meer ten opzichte van elkaar kunnen schuiven.’ Als alle blaadjes netjes in het systeem zitten, moeten ze nauwkeurig op elkaar worden gelegd. De DS-65 is daarvoor uitgerust met een zogenaamde collator. Tussen de schakels van zijn collatorband

neemt die elke velletje afzonderlijk mee tot een aanslagpunt. Dat is een soort stootblok dat alle blaadjes op precies dezelfde plek uit de schakelband duwt. Als alle velletjes voor een envelop zijn tegengehouden, gaat het pakketje in z’n geheel naar de vouwunit. Het transport van de collator naar de vouwmessen hebben de Neopost-ingenieurs zo ontworpen dat de papieren iets bol komen te staan. Voor het vouwmes is het daardoor makkelijker om ze precies op de goede plek ‘aan te vallen’ en ze tussen twee rollers te drukken die de nette, strakke vouw maken. Het mes bepaalt de exacte positie van de vouw. Afhankelijk van wat de gebruiker heeft gekozen, vouwt het het stapeltje A4’tjes precies in het midden of juist in drieën. Omdat er nog een twee-

De nieuwe kleine couverteermachine van Neopost won de IF Product Design Award 2012.

de mes in het systeem zit dat het pakketje van de andere kant kan benaderen, is het ook mogelijk een Z-vouw te maken. De volgende stap is het vullen. Woudstra: ‘We hebben dat opgelost door de envelop licht te buigen. Daardoor komt de envelopklep iets omhoog. Die pakken we op. De envelop glijdt nog even door en schiet dan terug waarbij we de klep onder de envelop vouwen. Ook nu staat de envelop nog bol waardoor hij een klein beetje open staat. De opening is groot genoeg voor vier vingers die hem helemaal kunnen openhouden. Het gevouwen pakketje schuift onder deze vingers de envelop in.’ Tegelijk met het vullen wordt de flap al natgemaakt. Door die processen parallel uit te voeren, wint Neopost tijd. Bovendien kan het vocht inwerken waardoor de hechting straks beter is. ‘Het vochtreservoir zit ver genoeg van de elektronica af om problemen te voorkomen’, benadrukt Woudstra. ‘Het is ook geen nevel maar een nat borsteltje, dus het potentiële risico is sowieso klein. Nieuw in de DS-65 is dat we de borstel continu vochtig houden. In oudere systemen wilde het nog wel eens gebeuren dat de borstel volledig uitdroogde, zeker omdat je zo’n couverteermachine misschien maar één keer in de week of één keer in de maand gebruikt. Die verbetering past weer in onze strategie dat het apparaat voor iedereen bruikbaar moet zijn. Je wilt immers niet dat een relatieve leek een borsteltje moet vervangen.’


15

NIEUWS

Klap

De eis van een kleine footprint heeft zijn weerslag gehad op de binnenkant van de DS-65. ‘Vroeger werkten we heel veel met staal’, vertelt Woudstra. ‘Standaard componenten kochten we in maar specifieke plaatonderdelen maakten we zelf, hier in onze eigen productiecentrum in Drachten. We zitten op het randje van wat haalbaar is. Dan loont het om het in eigen beheer te doen. Omdat we nu meer functies moeten integreren, hebben we de overstap gemaakt naar kunststof. Daarmee kun je veel compacter werken dan met staal. Maar kunststof was niet onze kerncompetentie. We deden wel wat knopjes en tandwielen zelf maar dat was het. We kozen bijna altijd voor metaal. Zelfs de overkapping was vroeger van aluminium of staal.’ ‘Die oude systemen waren meestal overgedimensioneerd. De krachten waartegen ze bestand waren, kwamen er nooit op. Hooguit misschien in de aandrijving’, geeft Woudstra toe. Een switch naar iets minder stevig plastic behoorde dus tot de mogelijkheden, maar ‘met kunststof heb je te maken met relaxatie en doorbui-

WWW.TMC.NL

16


ging. Tijdens het haalbaarheidsonderzoek hebben we daarom gelijk zo veel mogelijk functies in één kunststof onderdeel geïntegreerd en met rapid prototyping gemaakt en getest. Normaal deden we dat pas later in het proces. Als we bijvoorbeeld drie plaatwerkonderdelen hadden, verbonden we die eerst aan elkaar met puntlassen en zorgden we later voor de integratie.’ Door de relatieve onbekendheid met kunststof liep Neopost tijdens de ontwikkelfase regelmatig tegen een probleem aan. Woudstra: ‘Met het Cad-pakket van OSD hebben we verschillende zaken doorgerekend. Daardoor kwamen al redelijk wat zaken boven water. Sommige onderdelen wilden we in principe in kunststof uitvoeren. Uit de analyse bleek dat we het toch beter van staal konden doen. En bij functionele tests kwam bijvoorbeeld naar boven dat de invoerbakken een extra onderplaat nodig hebben. In het eerste design hadden we dat niet gedaan, maar die stevigheid is wel echt noodzakelijk. We hebben veel kennis opgedaan van werken in kunststof, van vezelversterkte materialen en van composieten.’

De DS-65 is de eerste machine van Neopost met een volledig kunststof overkapping. ‘Normaal ving de behuizing tijdens het transport alle klappen op, maar dat werkt nu niet meer’, zegt Woudstra. ‘Het was dus zaak om veel meer steunpunten en veel meer verstevigingsribben te introduceren. Dat waren we niet gewend. Door goed met dit soort zaken rekening te houden, is de DS-65 tijdens transport bestand tegen schokken van 30g. De verpakking vangt de rest van de klap op, waarbij we erop hebben gelet dat de contactpunten niet precies aangrijpen op een stukje kunststof waar niets achter zit.’

Agile

Marco Polet is projectleider voor de software en elektronica van de DS-65. ‘Er zitten twee hoofdprintplaten in dit systeem, allebei in huis ontworpen en geproduceerd in een Neopost-fabriek’, vertelt hij. ‘De ene is de embedded-print. Die stuurt alle fotocellen en motoren aan. De andere is voor de systeembesturing. Die denkt na over bijvoorbeeld de GUI en de Lancommunicatie met de buitenwereld, maar we gebruiken hem ook om de barcodes

IT’S PEOPLE WHO DRIVE TECHNOLOGY

Met de DS-65enveloppenvulmachine mikt Neopost op echte kantooromgevingen, in tegenstelling tot de andere systemen die zijn bedoeld voor postkamers. De grootte was dus erg belangrijk.

op de documenten te lezen. Dat onderdeel hebben we bedacht voor de DS-65, maar het is natuurlijk ook handig voor andere Neopost-systemen. Dus nog voordat deze op de markt was, zat die technologie al in andere machines.’ Door de steeds betere elektronica kan Neopost op hetzelfde formaat printplaat steeds meer functionaliteit kwijt. ‘Zo’n functie als het zoeken naar de barcode is natuurlijk behoorlijk rekenintensief, maar het is wel heel handig’, aldus Polet. ‘Je had tien jaar geleden niet kunnen verzinnen dat je dat in zo’n klein machientje kwijt kon.’ Net als vrijwel alle Neopost-apparatuur draait ook de DS-65 op het eigen Neobase-besturingssysteem. Toch hebben de ontwikkelaars in Drachten niet al te veel software kunnen hergebruiken. Polet: ‘De combinatie en de juiste afstemming van alle clutches is zo machinespecifiek dat je bijna niets kunt hergebruiken. Het wijkt gewoon te veel af van andere machines. Alleen op een laag niveau konden we terugvallen op bestaande software. Dan heb je het over aansturing van de fotocellen bijvoorbeeld. Voor een deel zit dat in de Neobase-laag. Ook hebben we de communicatielaag via de GUI naar de buitenwereld gekopieerd van eerdere systemen. Niet zozeer de inhoud van de schermen, als wel de communicatie. Dat komt grotendeels van onze vrienden van de frankeermachines. Daar liggen de beveili-

gingseisen nog een tandje hoger omdat het over geld gaat en niet zoals hier over diagnostische gegevens zoals tellerstanden en foutcodes.’ Bij de ontwikkeling maakte Neopost gebruik van Neoflow, een zelf gebouwde simulatieomgeving. Daarin kunnen de designers alle papierpaden tekenen en de papierloop simuleren. ‘Je kunt dan semirealtime zien wanneer een A4’tje bij welke clutches aankomt’, legt Polet uit. ‘Zo kun je makkelijker optimaliseren en toewerken naar de eis van 2400 enveloppen per uur. Eerst draaiden we alles safe zodat we zeker wisten dat hij het deed. Maar als je de output wilt verhogen, ga je de wachttijden steeds korter zetten, steeds scherper. We proberen zo veel mogelijk parallel te doen. We vragen al nieuwe velletjes op terwijl we nog aan het vullen zijn. De timing moet goed zijn, dat is complex; heel veel kleine componenten moeten met elkaar werken en op elkaar zijn afgestemd.’ Zoals veel andere softwaregroepen tegenwoordig maken Polet en zijn collega’s gebruik van Agile. Dat is een ontwikkelmethode waarbij er regelmatig – typisch om de vier weken – een release wordt gelanceerd die een stapje completer is dan de vorige. ‘Dat heeft heel erg plezierig gewerkt’, vindt Polet. ‘Het voordeel is dat je niet twee jaar aan de slag gaat, de hele tijd ‘bijna klaar’ bent en er op de dag van de deadline achter komt dat je nog een

jaar nodig hebt. We hebben de hele tijd werkende componenten gehad. Zo kun je veel beter de voortgang in de gaten houden en heb je het proces onder controle.’

Groen

Het resultaat van de ontwikkeling kwam afgelopen november op de markt in Frankrijk. Sinds begin dit jaar is de machine ook verkrijgbaar in de Benelux. De DS-65 haalt de gewenste maximale snelheid van 2400 enveloppen per uur. Het systeem meet 80 bij 45 centimeter en is 69 centimeter hoog. Dat is inclusief de stacker, de automatische stapelaar van de gevulde enveloppen. ‘Voor dit formaat is dat uniek’, aldus Wilting. De DS-65 voldoet ook aan de andere gestelde eisen rondom gebruikersvriendelijkheid. ‘Zonder instructies weet hij wat hij moet doen’, zegt Polet. ‘Dat vereist behoorlijk wat intelligentie, die vooral uit de software komt.’ En hij is groen. Woudstra: ‘In het verleden lieten we alle rollers en motortjes continu doordraaien. Nu zetten we ze stil als daar gelegenheid voor is. De DS-65 gaat in de slaapstand als dat enigszins kan, waarna hij minder dan een halve watt verbruikt. De machines staan best veel stil – ze moeten typisch aan het eind van de dag, de week of de maand eventjes heel hard werken – dus dan is energiezuinigheid erg belangrijk.’


17

Maak uw keuze uit meer dan 200.000 automatiseringsoplossingen

nl.rs-online.com

NIEUWS

Zuid-Hollandse techbedrijven kunnen half miljard groei-investering absorberen

Participatiefonds start met 27 miljoen euro De Regionale Ontwikkelingsmaatschappij (Rom) Zuid-Holland investeert met een nieuw participatiefonds 27 miljoen euro in technologiebedrijven. Ondernemers die zich hebben verenigd binnen Holland Instrumentation vinden het een opsteker. René Raaijmakers

H

eeft Zuid-Holland een minderwaardigheidscomplex? Cor Heijwegen, directeur van Hittech Multin, vraagt het zich hardop af op het eerste ZuidHolland Instrumentation Event. Heijwegen, mede-initiatiefnemer van Holland Instrumentation, haalt er cijfers van het CBS bij: in 2010 leverden 64 duizend bedrijven in Nederland een gezamenlijke toegevoegde waarde van 32 miljard euro in de topsector Hightech Systemen en Materialen (HTSM). ‘Daarvan zitten er 15 duizend in Zuid-Holland en 13 duizend in Noord-Brabant’, zegt Heijwegen. ‘De toegevoegde waarde van de hightech in Brabant is met 6,4 miljard euro weliswaar een pietsie groter dan de 5,7 miljoen die technologieondernemingen in Zuid-Holland leveren, maar we hoeven ons beslist niet te schamen. Eerlijk gezegd waren we zelf verrast toen we deze cijfers zagen.’ Heijwegen wijst erop dat Brabant zijn regionale marketing inmiddels goed voor elkaar heeft. ‘Daarom lijkt het de enige regio waar hightech floreert. Niets is minder waar. In Zuid-Holland zijn we gefragmenteerd over vele branches en in kleinere bedrijven die minder zichtbaar zijn. Maar het gaat dwars door topsectoren heen. Minder bescheidenheid en meer marketing zou goed zijn, want er is veel aan de man te brengen.’ Afgelopen juni werd het belang van instrumentatie onderstreept met de overhandiging van de roadmap Advanced Instrumentation aan Amandus Lundqvist, boegbeeld van de HTSM-topsector. De toekomstvisie werd opgetekend door TNO en enkele NWO-instituten. De roadmap focust vooral op de infrastructuur voor grote wetenschappelijke projecten in nationale en internationale context, zoals Cern, Esa, Eso, Iter, Ska, maar daarnaast ook op high-

end instrumenten voor wetenschappelijke, analytische en medische toepassingen en hightech productieapparatuur. Op dit moment willen ruim vijftig bedrijven participeren in programma’s van de roadmap Advanced Instrumentation. ‘Het is voor bedrijven heel belangrijk om vanaf de start betrokken te zijn bij wetenschappelijke ontwikkelingen’, zegt Marco Beijersbergen, eigenaar van Cosine Research, medeoprichter van Holland Instrumentation en voorzitter van het roadmapteam. ‘De roadmap is een blauwdruk van aspecten in bedrijven waaraan de wetenschap kan gaan bijdragen.’ Beijersbergen constateert dat veel bedrijven nu naast elkaar acteren, of het nu kleine bedrijven zijn of multinationals. ‘Deze roadmap kan ze bij elkaar brengen, in consortia. Het is zaak om tempo te maken, zodat innovatie snel zijn beslag krijgt’, aldus Beijersbergen. Volgens Roland van Vliet van TNO kan intensieve kruisbestuiving van big science en technologiebedrijven in drie jaar zelfs voor een verdubbeling van de omzet in de industrie zorgen. ‘Geavanceerde instrumentatie is een model van hoe het topsectorenbeleid moet werken.’

Vertrouwen

In Zuid-Holland krijgen jonge technologieondernemingen nu een steun in de rug in de vorm van een participatiefonds. Overheden en kennisinstellingen in Zuid-Holland maken daarvoor 27 miljoen euro vrij. De investeringsmachine is onderdeel van de Regionale Ontwikkelingsmaatschappij (Rom) Zuid-Holland. Het geld gaat vooral naar veelbelovende innovatieve bedrijven die de eerste jaren achter de rug hebben en een bewezen concept op de markt willen brengen. ‘Zij moeten vaak nog fors investeren in de ontwikkeling van bedrijf, productie en marketing’, zei Willem Trommels, projectleider van het participatiefonds Rom Zuidvleugel onlangs op het event van Holland Instrumentation in Delft. ‘Op dit moment krijgen ze geen financiering los van banken of private investeerders.’ Trommels vertelt over de criteria die het fonds voor potentiële groeiers heeft opgezet. Ondernemingen moeten beschikken over een commercieel product; ze zijn gestart met de marktintroductie van het product of de dienst; er is geen bedrijfshistorie van het management; en de kapitaal-

Cor Heijwegen, directeur van Hittech Multin en medeinitiatiefnemer van Holland Instrumentation: ‘De toegevoegde waarde van de hightech in Brabant is met 6,4 miljard euro weliswaar een pietsie groter dan de 5,7 miljoen die technologieondernemingen in Zuid-Holland leveren, maar we hoeven ons beslist niet te schamen.’


19

NIEUWS

behoefte is relatief beperkt, variërend van enkele tonnen tot enkele miljoenen. ‘De onderneming waarin we met een minderheidsbelang willen participeren moet een goed uitgewerkt businessplan hebben’, zegt Trommels. ‘De mensen die het plan indienen moeten een heldere visie op hun markt hebben. Van alle criteria is het vertrouwen in het management het belangrijkste.’ Daarmee richt het participatiefonds zich op bedrijven die de eerste, moeilijkste jaren al achter de rug hebben. Bedrijven met bewezen producten of diensten die

Liof en Bom krijgen Zuid-Hollandse zus vooral hun marketing en verkoop willen opschalen, zijn schaars. Bovendien is dit een categorie die ook verschaffers van risicokapitaal gretig bedienen. Laat de Rom daarmee geen belangrijke doelgroep liggen? Trommels vindt van niet. Hij zegt dat er voor echte starters ruim voldoende

mogelijkheden zijn bij universiteiten. ‘Het fonds streeft ook niet naar maximaal rendement, zoals venture capitalists. Het geld moet terugkomen met een rendement ter grootte van de inflatie. Wij leggen andere accenten dan VC’s of banken.’

Stimulans

Instrumentatiebedrijven behoren tot de doelgroep van het fonds. Trommels zegt dat hij van het ministerie van Economische Zaken de opdracht heeft gekregen om het profiel van de in aanmerking komende bedrijven zo scherp mogelijk te bepalen om overlap met andere gebieden te vermijden. ‘Het is niet zo dat ICT-bedrijven niet in aanmerking komen maar we zoeken het in het technische domein. Instrumentatie heeft raakpunten met schone technologie en veel andere topsectoren.’ De Rom Zuid-Holland zelf is ook nog kersvers. In de afgelopen juli opgerichte organisatie is nu ook de Kennisalliantie en Science Port Holland geïntegreerd. Kerntaken zijn internationale marketing, het ont-

wikkelen van innovatie, de begeleiding van jonge technologiebedrijven, en participatie en financiering. Trommels: ‘Dat laatste is waarschijnlijk de belangrijkste taak.’ Het participatiefonds is een revolverend fonds: het ingelegde vermogen moet op peil blijven door het rendement van de investeringen. De pot met beschikbaar geld moet de komende jaren uitgroeien tot 100 miljoen euro. Trommels: ‘Dat is ook echt nodig om in deze provincie iets in beweging te kunnen brengen. We hebben hiervoor in deze provincie een tekort van 500 miljoen euro, dus wij dekken maar een deel af. We zullen ook banken en andere fondsen nodig hebben.’ Heijwegen van Holland Instrumentation is er enthousiast over: ‘Het investeringsfonds van de ROM kan een enorme stimulans voor ons zijn.’ Hij zegt dat de snelheid van ontwikkelen te laag is. ‘We verspillen veel creativiteit en kansen. Het netwerk kan een grote rol spelen bij het snel vragen van hulp bij financiering. En dan ook een echt goed bedrag, niet op zijn Hollands.’

As a proud sponsor Hittech Group congratulates Enno Kramer and Ard Geelkerken with their Flying Dutchman World Championship 2013 Hittech is a group of specialized companies with a full range of competences. Our experts take care of your products by: • • • • •

Development and Value Engineering Project Management Manufacturing (Machining, Casting and Coating) Assembly and Supply chain management Services and Maintenance

That’s why our customers consider us as Masters in Improvement.

Visit us at www.hittech.com 9 sites in The Netherlands and Malaysia 12.5187 | HICH A5 Advertentie 2013_v.4.indd 1

20


18-07-13 16:41

OPINIE

Apple, het merk van mijn vader

Z Eric Hezemans is director systems development bij NTS.

o snel gaat de innovatiemolen rond. Apple had, al dan niet onder invloed van Steve Jobs, een perfecte productmarketingstrategie ontwikkeld. Hun Ik-productenlijn. Supergebruikersvriendelijke applicaties in een strak en goedkoop te produceren hardwaredesign. Eenvoudige rechte kastjes met een glazen plaatje als dekseltje. Hoe moeilijk deden hun concurrenten het met uitschuifbare toetsenbordjes en kwetsbare knopjes. We waren met het succes van Apple bijna vergeten dat Nokia en Sony(Ericsson) nog bestonden. Samsung was in de frontale aanval en vocht met dure patentzaken de bright one aan. En plotseling draait de wind. Na Ipad 3 raakten we de tel kwijt en werden we overspoeld met andere en vooral goedkopere, nagenoeg volledig gekopieerde producten van mededingers in de tabletmarkt. We raakten verstrikt in subjectieve discussies over de grootte van het beeldscherm. Het Iphone-succes begon al te scheuren bij het 4S-model dat slechts marginaal sneller was. Iphone 5 is naast 4G en wat sneller alleen aan het stoeien met zijn formaat. De Ipod zijn we al helemaal vergeten. De nieuwe killer application moet Apple TV zijn maar het grote publiek is verward en wordt doodgegooid met digitaletv-providers die gratis hardware aanbieden die past op traditionele tv’s. Is het dan toch de marketing en het duidelijk aan het publiek kunnen laten zien wat Apple kan? Zoals Steve Jobs het podium opging en het publiek liet ervaren en voelen wat het product bracht. Hoe dan ook, de kids society gooit Apple aan de kant. Te duur en vooral ook te gesloten. Leuk dat een Apple zelden vastloopt bij het uitvoeren van apps maar daarvoor is de controle door Apple te strikt en halen veel leuke apps hun Apple-toegangsticket niet. ‘Apple? Dat is het merk van mijn vader.’ De kids gaan weer terug naar de openheid en rebellie van internet en besturingssystemen. Google (Android) en Microsoft (Windows 8) zitten weer aan het stuurwiel. Daarnaast zijn Samsung, Nokia en ook Sony weer bij de les. Google wordt van zoekmachineleverancier plotseling een supergeïntegreerde applicatieleverancier en maakt het veel gevestigde namen knap lastig. Social media zoals Facebook, Youtu-

be, Google+, Twitter en Instagram vechten elkaar de tent uit en surfen op de bijzondere behoefte van mensen om hun hele leven – en soms ook ongevraagd dat van anderen – te delen met ieder die het horen en zien wil. Wie kent Hyves nog? Zo snel kan het gaan in technologieland. Meer en meer wordt ook duidelijk dat het inspelen op psychologische kenmerken van ons als mens de succesformules voeden. De heilige Ik van Apple lijkt, via social media, te worden opgevolgd door de drang naar erkenning en herkenning, gezien worden en een constante behoefte aan contact met iedereen. Een bijna overstimulering van onze hersenen. Ik ben geen psycholoog en begrijp dus niet welke behoefte van ons brein daarmee wordt vervuld. Van die situaties dat je bij elkaar bent en dat ze allemaal met behulp van een smartphone met vele anderen in contact zijn. Dat je jezelf afvraagt of de gespreksgenoten wel voor elkaar kwamen of dat je ook met anderen aan tafel zit die je niet ziet. Een soort amorfe en kille digitalisering van onze gevoelswereld. Wat mij betreft een observatie van wat innovatie en technologie doen op dit moment. Een business vol in beweging met heel veel kansen. Nog geen tekenen van diepe economische crisis. Nog altijd golven van succes die elkaar steeds sneller opvolgen. Wel een spel van weinig zekerheden. Wie nu de trom mag slaan, doet er goed aan de beperkte tijd en de vele middelen te benutten om nieuwe successen in de steigers te zetten. Hebzucht en egoïsme maximaal te onderdrukken in het belang van duurzaamheid. Dat Apple inmiddels het merk van vaders is geworden, is geen nieuw fenomeen in technologie. Zo verdween eerder – eigenlijk niet lang geleden – ook de macht van IBM, Digital en Compaq. Wat belangrijk is te onderkennen, is dat als je op de top van de berg bent gekomen, je slechts een paar meter verwijderd bent van een scherpe afdaling. Maak dus altijd plannen voor de toekomst en creëer een omgeving van mensen en bedrijven die eensgestemd zijn en oprecht mee willen werken, om te kunnen surfen op de volgende golf van succes.

Maak altijd plannen voor de toekomst


21

OP DE FIETS DOOR DE HIGHTECH

Orthocyclisch koper en ver automatiseren In deze terugkerende bijdrage verkent Joost Backus op de vouwfiets bedrijfsterreinen, regio’s, clusters en hun technische bewoners. Joost Backus

D

e OV9292-site geeft naar industrieterrein De Scheper in Oirschot twee opties: eentje met een reistijd van 1:37 uur en een andere met een reistijd van 2:10 uur. Met fiets en openbaar vervoer blijft het soms toch behelpen in Nederland. Met de auto is het ongeveer vijftig minuten. Maar niet getreurd, je ziet wat van de wereld. Met trein, bus en fiets kom ik nader tot mijn bestemming. Wijdeven – recentelijk in een nieuws omdat ASML een deel overnam – heeft een heel lange historie. Iets van die traditie proef ik al direct bij binnenkomst.

Harold kijkt me aan vanaf kleine vlaggetjes in worstenbroodjes. Hij werkt er nu dertig jaar en viert juist op de dag van mijn komst zijn jubileum. In 1939 richtte meneer Van de Wijdeven het bedrijf AWG op, na de oorlog omgedoopt tot Wijdeven. Via overnames en groeistuipen bouwde het een naam op in ‘droge’ transformatoren en wikkeltechnologie. In 1990 waren er min of meer twee bedrijven: eentje voor transformatoren en eentje voor power supplies en inductieve technologie. ‘Daardoor werden we meer dan een trafoboer’, aldus René van den Heuvel, salesdirecteur bij Wijdeven.

‘We maakten spoelen en trafo’s, daar waren goed in. Lineaire motoren kwamen toen op als groeimarkt. Een lineaire motor is niet veel meer dan een bak spoelen met wat magneten erbij. Wij als Wijdeven zochten de grens op. We kunnen namelijk orthocyclisch wikkelen waarmee we heel

Superieure resultaten leveren competitief voordeel. www.staubli.com/robotics Leg de lat hoger voor pick, pack & place. De TP80 Fast Picker: nieuwe generatie 4-assige high speed pickers voor standaard pick & place toepassingen. Snelheden van meer dan 200 picks per minuut en meer flexibiliteit tegen een lagere kost. Hoge precisie met herhaalnauwkeurigheid, gebruiksgemak dankzĳ een eenvoudig voetstuk en een lichtgewicht ontwerp maken van deze robot de perfecte keuze voor de veeleisende markten van vandaag. Stäubli – innovatieve oplossingen om uw concurrentie voorbĳ te steken.

Stäubli Benelux N.V., Tel +32 56 36 40 04 Stäubli is een merk van Stäubli International AG gedeponeerd in Zwitserland en in andere landen. © Stäubli, 2013

22


veel koperdraad in een minimale ruimte kwijt kunnen, met de hoogst mogelijke dichtheid.’ Deze technologie ontwikkelde Philips CFT in de jaren zeventig. ‘Er werken hier mensen die nog cursus hebben gehad van een van de bedenkers.’ ‘ASML had interesse in onze technologie voor lineaire motoren. Wijdeven is heel actief in de markt rond specials, zodat ASML onze expertise rond spoelen en lineaire motoren begon in te zetten’, vertelt Van den Heuvel. Dit werd zo’n belangrijk gegeven voor ASML dat de machinebouwer in 2012 het gedeelte overnam dat was gespecialiseerd in lineaire motoren. ‘We waren een van de eerste leveranciers die ASML insourcete. We waren gewoon te belangrijk voor ze.’ Na de overname heeft Wijdeven de kaarten geschud. Het Motion-deel gaat verder onder de ASML-vlag, maar het deel dat trafo’s, spoelen en power supplies maakt, blijft opereren onder de oude naam: Wijdeven. En het blijft een leverancier van specials. Zelfs uit het Motion-deel zijn klanten overgebleven. Oirschot is een speciale plek voor Wijdeven. Daar vindt ontwikkeling, sales, prototyping en kastenbouw plaats. Wijdeven produceert gedeeltelijk nog in Nederland, in Ter Apel, maar het legt ook een flink deel over de grens. Van den Heuvel: ‘Het blijft toch belangrijk dat we snel kunnen schakelen, dat we in no time met elkaar aan tafel kunnen zitten. Onlangs waren mensen van Philips hier. Binnen tien minuten kunnen we hier dan sparren over wikkeltechnologie.’ Wijdeven beheerst zowel het grote als het kleine. De dunste koperdraden waarmee het overweg kan, zijn 16 micron in diameter. Net zo goed levert het grote vermogens, tot ongeveer een megawatt. Dat zijn kasten van twee bij twee meter, bijvoorbeeld driefasetransformatoren voor de maritieme sector. Wijdeven merkt dat het meer moeite kost om het orderboek te vullen. ‘Bij ASML was het makkelijk; je hoefde alleen faxpapier bij te vullen en er kwam weer een opdracht’, aldus Van den Heuvel. ‘Bijna elke week zat ik in Veldhoven om ideeën en opdrachten door te spreken. Nu moet je voor orders bukken en wat extra moeite doen. Ze komen echt niet aanwaaien.’ De verkoopafdeling is het filter voor wikkelideeën. ‘Als we er iets in zien, gaan we ermee aan de slag’, verwoordt salesmanager Peter van Elsäcker het. ‘Het meest merkwaardige waar we ooit naar hebben gekeken, is een spoeltje

dat straling moest tegenhouden. Daar kwam The Floww Company vijf jaar geleden mee. Het was een heel gedoe met spoeltjes, kleurtjes en gietingrediënten; onze ontwikkelaars met meer wiskundige achtergrond vonden het een beetje flauwekul, maar je gaat toch mee. Het is een beetje een esoterisch product, maar later werd het nog een succes ook.’ De nieuwe situatie vat Van den Heuvel zo samen: ‘Wijdeven is voor een deel afgesplitst, maar we zijn absoluut niet ten onder gegaan zoals sommigen denken. Het gaat zelfs heel goed. We zijn nog altijd het Wijdeven dat iedereen kent, alleen het Motion-stukje zit nu bij ASML. Ik hoef alleen de weg over te steken voor mijn volgende afspraak. Bij Verautomation word ik opgewacht door André van Tuyl. Weer een bedrijf met een jubileum: Van Tuyl wordt dit jaar 65. De technische adviseur is al lang bezig in de industrie. Het begon voor hem allemaal met de allereerste PLC’s zoals de PLC10- en PLC20-modellen van Philips. ‘De PLC10 had zelfs nog een ringkerngeheugen’,

herinnert Van Tuyl zich. Ringkerngeheugens zijn een mechanische voorloper van IC-geheugens. Ook het hard-wired programmeren van PLC’s beheerst Van Tuyl nog. Een ‘programma’ wordt daarbij gerealiseerd door draadjes op lange ICpootjes te draaien, een wire wrap-techniek waarmee dan een logische afloop kan worden geïmplementeerd. De goede oude tijd met simpele invoermogelijkheden en bescheiden hexadecimale toetsjes, dat is allemaal geweest. Van Tuyl kwam ongeveer tien jaar geleden in dienst van Theo Verouden, de ‘ver’ in Verautomation. Bij Verouden begon het

zo’n vijftien jaar geleden met de Tanis Groep, een fabrikant van machines voor de snoepindustrie. Dat is een hoogvolumebusiness en dus begon het al vroeg te automatiseren. Op zijn zolderkamer en in de huiskamer zat Verouden te programmeren. Het bedrijf groeide gestaag en tegenwoordig doet het projecten over de hele wereld voor bedrijven zoals Mora, VDL, Philips en Vlisco. Ook Tanis is nog altijd een goede klant. De industriecycli zijn lang, heeft Van Tuyl ervaren. ‘Pas nu vervangt Vlisco zijn gelijkstroommotoren door wisselstroomaandrijvingen. Het vergt veel kennis en ervaring om dat goed te doen’, benadrukt hij. In de VS automatiseerde Verautomation de hele fabriek van Solyndra, dat helaas geen succes werd. Ook al stopten de VS er honderden miljoenen in, de PV-producten van Solyndra bleven in de magazijnen liggen, wat uiteindelijk leidde tot het faillissement van het bedrijf en een smetje op het blazoen van president Obama. Verautomation stoomt gewoon door. Onlangs plaatste het nog de regelkasten voor een nieuwe waterzuiveringsinstallatie op Bonaire. En André? ‘Ik wil er best

nog een jaar aan plakken na mijn 65e. Tenminste, als het leuk blijft. Theo heeft een neus voor mensen; we hebben veel jonge honden die gaan voor elkaar. Niks is te veel. Al is het vier uur ’s nachts en is het nog niet klaar, ze gaan door. In de industrie moet veel in het weekend of ’s nachts gebeuren, want de productie moet door blijven gaan.’ Zo is het maar net. Ik wandel terug naar Wijdeven en laat me met de auto door jubilaris Harold naar station Best brengen. Op het industrieterrein zien ze maar drie fietsen per dag, vertelt Harold. Dat kan kloppen; ik was er een van.


23

PPU – Elektrische tot

110

en pneumatische Pick & Place units

Picks per minuut

Inductieve

EGP – Grijper voor

180 %

500.000

naderingsschakelaars keer verkocht

kleine onderdelen

betere grijpkrachtmassa-verhouding

Uw modulaire montageautomatisering. Het is tijd om gebruik te maken van het volledige potentieel van uw machine. www.nl.schunk.com/potentieel-benutten Jens Lehmann, merk ambassadeur van het familiebedrijf SCHUNK

THEMA INDUSTRIËLE AUTOMATISERING

Kritieke infrastructuur wacht harde security-les De laatste jaren bleken de systemen die onze bruggen, sluizen, energiecentrales en fabrieken aansturen veelal te bestempelen als ‘gatenkaas’ wanneer het op beveiliging aankomt. En hackers hebben de weg naar deze kritieke infrastructuur al gevonden. Een makkelijke oplossing is er niet, maar er kunnen wel maatregelen worden getroffen. Pieter Edelman

P

ak ’m beet vijf jaar geleden betekende IT-beveiliging nog gewoon computerbeveiliging. Problemen betekenden dat je een virus op je pc had, een hacker was iemand die zich vooral bezighield met het ontfutselen van uw creditcardgegevens. Een overzichtelijk probleem – te meer daarveel Nederlanders toch geen creditcard hebben en de maatschappijen goed zijn verzekerd. Maar die tijd is voorbij. De traditionele hacker – iemand die erop gebrand is om uit te zoeken hoe iets werkt – was altijd al geïnteresseerd in veel meer dan pc’s en de laatste jaren heeft die belangstelling een hoge vlucht genomen. Op de hedendaagse hacker/security-conferenties is zo’n beetje alles dat elektronisch is vogelvrij. Deursloten, insulinepompen en gsm-verbindingen blijken keer op keer

beveiligingsproblemen te bevatten, die in de verkeerde handen ernstige problemen opleveren voor personen. Afgelopen zomer stonden vooral autobeveiligingen in de belangstelling, met nog een schandaaltje toen de Britse rechter op last van de Volkswagen Groep een aantal Nijmeegse onderzoekers verbood om over problemen in elektronische startonderbrekers te praten. Tot overmaat van ramp blijken ook allerhande industriële controlesystemen kwetsbaar. Dit zijn systemen bedoeld om fabrieken aan te sturen, maar ook sluizen, bruggen, gemalen, afvalwaterzuiveringen, het elektriciteitsnet – de dingen die we onder de noemer ‘kritieke infrastructuur’ scharen. Beveiligingsproblemen daar kunnen niet alleen individuen schade toebrengen, maar volledige samenlevingen

ontwrichten en grote financiële schade opleveren voor bedrijven.

Pispaaltje

Cyberbedreigingen voor industriële controlesystemen (ICS) zijn – net als voor veel andere systemen – voor een heel groot deel terug te voeren op het feit dat ze in toenemende mate aan interne bedrijfsnetwerken en het publieke internet worden geknoopt. Reuze-efficiënt, want 24 uur per dag bereikbaar zonder dat er iemand naartoe moet, en te koppelen met allerhande beheer- en bedrijfssystemen. De technologie is vaak echter helemaal niet met dit scenario in het achterhoofd ontwikkeld – vaak ook in de tijd voordat dit voor de hand lag. Beveiligingsexperts zagen de bui van meet af aan al hangen, maar waren een roepende in een woestijn terwijl industrie


25


en overheden zich vaak lieten verblinden door de eurotekens in de ogen die een internetkoppeling met zich mee zou brengen. De wake-upcall kwam in 2010 in de vorm van Stuxnet: een mysterieuze worm die massaal op pc’s in Iran werd aangetroffen. De antimalware-wereld stond op zijn kop vanwege de complexiteit, grootte en professionaliteit, maar ook vanwege het doel van de software: de computers waarmee Siemens-PLC’s worden geprogrammeerd, om zo stiekem code toe te voegen en ze te ontregelen. Het ontaardde in een race tussen beveiligingsexperts om het mysterie op te helderen. Uiteindelijk was de hypothese dat de Israëlische en Amerikaanse veiligheidsdiensten de worm hadden geschreven om het Iraanse atoomprogramma te ontwrichten. Later is die lezing officieus bevestigd door het Witte Huis. Het verhaal werd nog spannender met de ontdekking van andere malware, eerst Duqu – een broertje van Stuxnet – en later Flame. Die laatste bleek na analyse geen navolger, maar juist een voorloper te zijn van Stuxnet die al vijf jaar onge-

merkt rondcirculeerde – en nog veel geraffineerder en complexer in elkaar stak. De programmatuur is bedoeld voor spionagedoeleinden: ze kan screenshots en netwerkverkeer afluisteren, naar Bluetoothapparatuur in de omgeving speuren, data stelen en Skype-gesprekken afluisteren. En ze heeft een bovengemiddelde interesse voor Autocad- en PDF-bestanden. Het verhaal houdt daar ook niet op: vandaag de dag bijten experts hun tanden stuk op Gauss, dat nog complexer lijkt te zijn. Stuxnet maakte één boodschap pijnlijk duidelijk: industriële controlesystemen zijn computers als alle andere en net zo kwetsbaar voor cyberaanvallen. De interesse binnen de security-gemeenschap was gewekt. Het werd prijsschieten. Inzichten rond security die de laatste twintig jaar gemeengoed zijn geworden binnen de IT moeten maar al te vaak nog hun weg vinden naar ICS-systemen. Veel van de software – uiteraard niet alle – blijkt bug op bug te stapelen waarmee kwaadwillenden toegang kunnen krijgen, informatie kunnen buitmaken, wacht-

Eén ideale oplossing in één compleet systeem

woorden kunnen opsporen of simpelweg de boel plat kunnen leggen. Analisten Terry McCorkle en Billy Rios bijvoorbeeld stelden zichzelf in 2011 de vraag of het mogelijk zou zijn om in honderd dagen honderd bugs te achterhalen in software die gebruikt wordt om ICS-systemen aan te sturen – in hun vrije tijd. Het werden er meer dan zes keer zo veel. Een ander voorbeeldje: de Amerikaanse analist Aaron Portnoy pochte vorig jaar dat hij, terwijl zijn Thanksgiving-kalkoen in de oven lag, zo maar even 23 tot dan toe onbekende kwetsbaarheden ontdekte in software van gerenommeerde leveranciers zoals Rockwell, Schneider en Eaton. Maar bugs zijn eigenlijk nog niet het grootste probleem. Veel erger is dat duizenden systemen hun beheerinterfaces naar het internet toe hebben opengezet, voor iedereen met een pc te ontdekken en soms niet eens beveiligd met een basaal wachtwoord. En als er wel wachtwoorden vereist zijn, blijkt zeer regelmatig dat niemand de moeite heeft genomen om de standaard gegevens aan te

Het meest complete automatiseringssysteem (PSS 4000)

Wilt u de veiligheid verhogen en uw productie optimaliseren? Pilz levert complete automatiseringsoplossingen die bewezen zijn in de markt. Pilz kan uw professionele partner zijn die met u mee denkt in concepten. Hierin worden standaard en veilige functies meegenomen in relatie tot de weten regelgeving die van toepassing is. Optimale machineveiligheid is gegarandeerd. Met zekerheid succesvol

26


passen. Hackers kunnen zonder moeite naar binnen wandelen. De lijst blijft doorgaan. Handleidingen die netjes documenteren waar beveiliging in systemen ontbreekt. Cryptografische sleutels die niet te wijzigen zijn en voor alle installaties gelijk. Het duurde niet lang voordat ICS-systemen de status van pispaaltje kregen op de conferenties.

Veerse Meer

Ook in Nederlandse installaties zijn de problemen te vinden. Begin 2012 zond Eenvandaag er een mooie reportage over uit. De boodschap was ontluisterend: vanachter de pc was menig systeem (de uitzending wekte de indruk dat het om álle systemen gaat) via internet te vinden en te benaderen. Wachtwoorden zijn makkelijk te raden en eenmaal binnen kan iedereen vanachter zijn pc naar believen gemalen aanzetten, bruggen openen en riolen saboteren. Als bewijs werd in een kantoorgebouw van de het Leger des Heils eventjes de verwarming uitgezet. Vooral het Zeeuwse stadje Veere moest het ontgelden in de aflevering: beveiligingsexpert Oscar Koeroo kwam via internet eenvoudig bij het beheerssysteem van het waterschap en gokte met gemak het wachtwoord om binnen te komen: ‘veere’. Als hij zou willen, kon hij gemalen aanzetten en daarmee het Veerse Meer laten leeglopen in het achterland. Een ramp! Toch zijn dergelijke catastrofes tot op dit moment uitgebleven, wat de vraag oproept hoe het in de praktijk is gesteld met aanvallen op de kritieke infrastructuur. Voor kwaadwillenden valt er potentieel in ieder geval genoeg te halen. Commerciële installaties kunnen goudmijnen aan informatie voor de concurrent bevatten. Gerichte sabotage behoort ook tot de mogelijkheden. Niet alleen door bedrijven, maar ook door naties, zo leert Stuxnet ons. En wat te denken van gijzeling: een hacker kan dreigen om de productie stil te leggen, een gebied onder water te zetten of erger als hij niet wordt betaald. Hacktivisten kunnen dezelfde tactiek hanteren. En dan loert er nog het gevaar van de verveelde scriptkiddie die uit baldadigheid met instructies op internet probeert om de verkeerslichten allemaal tegelijk op groen te zetten.

Wat overdreven

Uit onderzoek en meldingen uit de praktijk blijkt dat de dreigingen niet puur hypothetisch zijn. Het Amerikaanse ICS-Cert-overheidsorgaan (Industrial Control Systems Cyber Emergency Response Team) meldt in zijn laatste trendrapport tweehonderd

al dan niet succesvolle aanvallen op ICSsystemen in de eerste helft van 2013 – al meer dan in geheel 2012. Een duidelijk signaal dat het op de radar van hackers staat. Ook zetten beveiligingsonderzoekers honeypots op: nagemaakte doelen met vaak alle standaard instellingen die goed vindbaar zijn, waarmee ze nagaan hoe hackers te werk gaan. Op dit moment is het nog lastig om ICS-systemen na te bootsen omdat er meestal echte PLC’s en aanverwante

hardware aangekoppeld moet worden maar er is software in de maak om dit te simuleren en er zijn al diverse succesvolle honeypot-analyses geweest. Daaruit blijkt dat hackers ondertussen grote kennis hebben opgebouwd over ICSinfrastructuur, de gebruikte hardware en protocollen. Er zijn specifieke hacktools in omloop voor dergelijke systemen. En het blijft niet alleen bij rondneuzen, de hackers veranderen ook daadwerkelijk instellingen. Kyle Wilhoit van Trend Micro kreeg in een gesimuleerd waterleidingssysteem aanvallers die zonder duidelijke reden druk en temperatuur veranderden. Onderzoekers speculeren dan ook dat beheerders van de kritieke infrastructuur veel meer schade ondervinden door hackers dan naar buiten wordt gebracht. Ho, ho, zo heet wordt de soep niet gegeten, schrijft het Nationaal Cyber Security Centrum (NCSC) in een rapport over cyberbedreigingen voor Nederland. Het centrum is begin 2012 door de overheid opgericht om alle kennis rond cybersecuritybedreigingen voor Nederland te bundelen. Ook bij NCSC leven zorgen over de kritieke infrastructuur. De belangstelling voor de beveiligingsproblemen van industriële controlesystemen neemt ook in Nederland toe en het bewustzijn rond security is nog veel te laag. Maar volgens het NCSC zijn installaties doorgaans voorzien van detectie-

mechanismen die afwijkend gedrag detecteren en ingrijpen als het mis dreigt te gaan. En dát zien de onderzoekers die alarm slaan niet vanachter hun pc. Het centrum denkt dan ook dat het scenario van Eenvandaag om het land onder water te zetten wat overdreven was, hoewel schade zeker mogelijk was.

USB-sticks en smartphones

Gezien de gigantische hoeveelheid en de ernst van de beveiligingslekken is er geen duidelijke uitweg uit het probleem. De geschiedenis lijkt zich simpelweg te moeten herhalen. In de jaren negentig bleek er bij de bouw van IT-systemen weinig rekening te zijn gehouden met beveiligingsoverwegingen. Pas na jaren van bewustwording, hard werk en de nodige financiële schade was dit naar een redelijk niveau getild. Datzelfde proces zal zich moeten voltrekken voor de ICS-software en -hardware. Een complicatie daarbij is dat installaties typisch tientallen jaren meegaan en beheerders er niet happig op zijn om grote veranderingen door te voeren. Maar gelukkig zijn er in de tussentijd wel maatregelen te nemen. Het NCSC doet een aantal aanbevelingen. Zo wordt het tijd voor beheerders die dat nog niet doen om over regels rond wachtwoorden na te denken: waar zijn ze nodig, waar moeten ze aan voldoen, waar worden ze eventueel bewaard en wie mag erbij? En wanneer iemand ‘binnen’ is, zorg dan dat hij niet gelijk overal bij kan. Ook moet er een procedure zijn voor het uitrollen van beveiligingsupdates. En er zijn ook technische hulpmiddelen in te zetten om aanvallen te detecteren. Het allerbelangrijkste is toch: isoleren. Zorg ervoor dat het systeem op zijn eigen netwerk zit en beperk de koppelingen met andere netwerken tot een minimum, via een firewall. Ook voor het aansluiten van USB-sticks, cd’s, smartphones en dergelijke moeten duidelijke regels zijn en sowieso moeten de systemen achter een dikke deur met stevige sloten komen te staan. Beveiliging is altijd een afweging tussen kosten, gemak en risico. Dergelijke maatregelen kunnen de weerbaarheid van de kritieke systemen een stuk verbeteren, maar hoe ver ze moeten gaan, hangt af van wat er op het spel staat. Uiteindelijk is zelfs het loskoppelen van een systeem geen oplossing als een aanvaller er echt zijn zinnen op zet: Stuxnet werd specifiek ontwikkeld om air gaps te overbruggen. Redactie Alexander Pil


27

Het nieuwe unieke positioneringsysteem van Festo! De compacte kostenefficiënte oplossing voor lineaire positionering van producten.

product design award

2012

Value-engineering

Het nieuwe kostenefficiënte “closed loop” positioneringsysteem van Festo is één unit die is opgebouwd uit een elektrische cilinder (EPCO), een geïntegreerde motor (EMMS-ST) en een compacte motorcontroller (CMMO-ST). Het complete systeem is onder één artikelnummer te bestellen! Zowel de cilinder als de controller zijn bijzonder compact uitgevoerd, hebben een relatief laag gewicht en zijn eenvoudig in gebruik. Daarbij is het systeem makkelijk naar wens te configureren via één webbrowser. Gemak en eenvoud dienen de mens! De voordelen van het unieke positioneringsysteem de EPCO: Een compleet afgestemd systeem met één artikelcode resulteert, naast bestelgemak, in een hoge betrouwbaarheid en optimale functionaliteit. De opname in een LAN-netwerk en de configureerbaarheid met een webbrowser zorgen voor een snelle installatie en service mogelijkheid op elke locatie. De vrije keuze in mechanica (tandriem, spindel, geleiding, bouwvorm) en de configureerbaarheid met de gratis FCT-software, dragen bij aan een maximale functionaliteit tegen een zeer aantrekkelijke prijs. Tijd en geld besparen met een bekroond product – Simply Festo

Festo BV Schieweg 62 2627 AN Delft Tel. +31(0) 15 251 88 07 Fax +31(0) 15 251 88 67 www.festo.nl [email protected]


Industrie 4.0 vierde industriële revolutie?

De haken en ogen aan communicerende producten en machines Bundeskanzlerin Angela Merkel opende dit jaar de Hannover Messe en roemde de Duitse machinebouwsector vanwege zijn innovatieve karakter. En ze heeft wellicht gelijk, want de Duitse maakindustrie vormt met een omzet van honderd miljard euro zonder twijfel de ruggengraat van de Duitse (en Europese?) economie. Speciale aandacht was er dit jaar op de Hannover Messe voor Industrie 4.0, ofwel het internet der dingen. Dit inmiddels als hype bestempelde fenomeen zou de basis moeten gaan leggen voor de vierde industriële revolutie en de weg vrijmaken voor de echt intelligente fabriek. Hoe zit dat? Wat kan er straks? Wat heb je daarvoor nodig? Wat zijn de voordelen en waar liggen de hobbels? Frank Senteur

D

Binnen het Industrie 4.0-concept zal het aantal apps voor smartphones en tablets een hoge vlucht nemen. Er zijn nu al apps voor tracking en tracing, en voor het bewaken en besturen van machines en processen via lokale draadloze netwerken en/of beveiligde internetverbindingen.

In de intelligente fabriek praat alles met alles. Daarvoor zal een eenduidige taal moeten worden ontwikkeld, waar het onlangs opgerichte Platform Industrie 4.0 zich onder meer mee bezighoudt.

e Duitse regering heeft Industrie 4.0 bestempeld als toekomstproject dat deel uitmaakt van haar hightechstrategie. Maar ondanks de hype is Industrie 4.0 in feite niks nieuws, maar een logisch gevolg van een aantal ontwikkelingen, gebaseerd op verdere versmelting van IT, industriële communicatie en internet. Het is vooral een filosofie die moet leiden tot de superintelligente fabriek. Er zijn en komen dus geen Industrie 4.0-kastjes, maar wel heel veel nieuwe software, apps en nieuwe normen en richtlijnen. Onlangs is in Duitsland het Platform Industrie 4.0 opgericht. Initiatiefnemers en dragende partijen daarvan zijn de VDMA (Duitse vereniging van machinebouwers), Bitkom (brancheorganisatie voor IT, telecommunicatie en nieuwe media) en de Zvei (vereniging van de elektrotechnische en elektronische industrie). Platform Industrie 4.0 draagt niet alleen de smart factory-gedachte uit, maar gaat standaarden en veiligheidsprotocollen ontwikkelen. Vooral dit laatste is erg belangrijk, want Industrie 4.0 drijft vooral op communicatie tussen machines, systemen, producten, ERP- en Mes-lagen (Scada), informatie op internet, gegevens die opgeslagen zijn in de cloud, et cetera. Hiervoor is het uiteraard wenselijk dat alles ten eerste dezelfde taal spreekt en ten tweede ongevoelig is voor cybercriminelen. Inmiddels zijn er al de nodige bedrijven en instanties met Industrie 4.0 bezig, waaronder Siemens, SAP, Kasto, het Fraunhofer-instituut en vele anderen. Serious business dus, hoewel ... We hebben in onze speurtocht naar informatie een behoorlijk aantal partijen gebeld en die wisten ons voorlopig niet meer te vertellen dan dat ‘ze ermee bezig waren’.


29

Smarter Embedded Designs, Faster Deployment

De combinatie van de NI LabVIEW systeemontwerpmethode en herconfigureerbare I/O (RIO) hardware helpt kleine ontwerpteams met een brede expertise om veeleisende embedded applicaties te ontwikkelen in kortere tijd. Met behulp van de grafische systeemontwerpmethode kunt u gebruik maken van één geïntegreerd softwareplatform om zowel embedded processors en FPGA’s te programmeren. Hiermee ontwikkelt u sneller applicaties voor toepassingen in de energie, transport, productie of life sciences sectoren.

>> Versnel uw productiviteit. Bezoek ni.com/embedded-platform

0348 433 466 National Instruments Netherlands BV ■ Pompmolenlaan 10 ■ Postbus 124 ■ 3440 ACWoerden ■ Tel +31 348 433 466 ■ Fax +31 348 430 673 Chamber of Commerce ■ # 301 168 13 ■ Utrecht ©2013 National Instruments. Alle rechten voorbehouden. LabVIEW, National Instruments, NI, en ni.com zijn handelsmerken van National Instruments. Andere vermelde producten en firmanamen zijn handelsmerken of handelsnamen van hun respectievelijke bedrijven. 09971

De LabVIEW ontwerpsoftware biedt ultieme flexibiliteit door het programmeren van FPGA, het vereenvoudigt het hergebruik van programmacode, en helpt u programmeren precies op de manier zoals u denkt: grafisch.


andere. Zo zou het dus ook straks met de productie kunnen gaan. Ergens ontstaat een vraag die momenteel vaak door één bedrijf of een combinatie van bedrijven wordt ingevuld. Bij via het web gekoppelde CPPS’en zou de productie wel eens heel anders kunnen worden verdeeld via netwerken van gekoppelde productielocaties. Die kunnen zich overal ter wereld bevinden. Ook engineering kan op die manier effectiever en decentraler worden uitgevoerd met een optimale terugkoppeling van ervaringen en gegevens uit de praktijk. De cradle to cradle-gedachte kan daardoor veel effectiever tot uitvoering worden gebracht, omdat van een product van begin tot eind bekend is hoe het presteert, wanneer het eind van de levensduur is bereikt en waar het daarna terechtkomt. Benchmarking zal hierdoor ook op veel grotere schaal mogelijk zijn, wat ook weer de basis legt voor verbeteringen. Ook op managementvlak.

> De toepassing van camera’s, scanners en andere detectietechnieken zal drastisch toenemen. Producten en materialen zullen daartoe moeten zijn voorzien van barcodes, QRcodes, RFID-chips of embedded processoren.

We zouden het horen als er concrete vorderingen waren. Gemeengoed is het dus zeker nog niet.

Slimmer produceren

Wat is nu precies de achterliggende gedachte van Industrie 4.0? Uitgangspunt is in ieder geval dat internet, (mobiele) computers, IT en communicatiemiddelen in combinatie met cloud computing in staat zijn om industriële processen significant te veranderen. Dankzij verdere miniaturisering van computerchips kunnen deze bijvoorbeeld als embedded systemen in producten, maar ook in gereedschappen worden geïntegreerd. Dat gaat dus nog een behoorlijke stap verder dan het werken met RFID-chips, wat overigens de start van intelligente productieketens betekende. Uitgerust met embedded computerchips kunnen producten en machines ook zelfstandig informatie genereren en deze onderling uitwisselen. Productieprocessen hoeven dan niet meer uitsluitend vanuit een centraal punt gestuurd te worden, maar kunnen decentraal en dynamisch worden aangestuurd, waarbij kan worden ingespeeld op plotselinge ontwikkelingen die invloed hebben op vraag en aanbod, maar ook op bijvoorbeeld soorten, aantallen en kwaliteit. In de productie ontstaan daarvoor zogeheten cyber-physical production systems (CPPS) met intelligente machines, flexibele voorraadsystemen en andere productiemiddelen die onderling allerlei soorten informatie uitwisselen en op basis daarvan zelfstandig werken. Daarmee kunnen ontwikkeling, productie,

materiaalgebruik, logistiek, afvalstromen en energiegebruik aanmerkelijk worden verbeterd met als resultaat betere producten en een betere/snellere service tegen wellicht lagere kosten. Producten zijn in de smart factory altijd identificeerbaar en traceerbaar en ook is de historie ervan bekend. Mocht er een kink in de kabel komen tijdens de productie, dan kan binnen Industrie 4.0 een alternatieve route worden gevonden. Eigenlijk zoals het internet ook werkt: lukt het niet via de ene route, dan lukte het wel via een

Pratende producten

Wat gebeurt er in de smart factory die van Industrie 4.0 gebruikmaakt? Om te beginnen, praat alles met alles. Een lege fles vertelt de machine dus zelf wat erin moet komen. Wasmiddel, ketchup? Een metalen blokje meldt de verspaningsmachine hoe het wil worden gefreesd. Daarvoor moeten flessen en ruwe werkstukken natuurlijk wel zijn voorzien van informatie. Dit kan bijvoorbeeld in de vorm van een embedded processor, RFID-chip, barcode, QR-code of welke andere codering dan

Industrie 4.0 kan heel veel productie- en ontwikkellocaties over de hele wereld met elkaar verbinden. Daardoor kan afhankelijk van de soort vraag voor elk product de snelste, meest economische, goedkoopste of kwalitatief meest hoogwaardige productieroute worden ingeschakeld.


31


ook. Sensoren lezen deze informatie, of het wordt draadloos verstuurd, zodat de machine weet wat ermee moet gebeuren. Heb je hier Industrie 4.0 voor nodig? Nee, want de techniek hiervoor bestaat natuurlijk al. Op de Hannover Messe stond een machine met twee knoppen als voorbeeld van Industrie 4.0. Als je op de ene knop drukte, produceerde die product X en drukte je op de andere knop dan produceerde die product Y. Dat kon vijftien jaar geleden al en daar heb je dus geen nieuwe industriële revolutie voor nodig. Ook auto’s die zelfstandig een signaaltje sturen naar de dealer dat de dynamo binnenkort vervangen moet worden, is natuurlijk niet typisch Industrie 4.0. Maar deze opties kunnen er wel in worden geintegreerd. Ook zijn er nu al machines die via internet melden dat ze service nodig hebben of een nieuwe software-update vereisen. De daarvoor benodigde onderdelen worden automatisch besteld en afgeleverd bij het bedrijf dat de machine gaat repareren. Via internet kunnen filmpjes worden bekeken over het uit- en inbou-

wen van die componenten in de machine (augmented reality). De crux is dat de processen geschikt moeten worden gemaakt. Mensen moeten dat doen en ook controleren, zodat de omschrijving ‘internet der dingen’ absoluut niet toereikend is. ‘Internet der dingen & mensen’ moet het dus minstens heten, maar beter is ‘internet der dingen & mensen & processen’. Want waar we het over hebben, is zo veelomvattend dat niets eraan ontkomt. Alle tot nu toe individuele intelligente vondsten zoals de zelf om service vragende machine, de auto die zelf z’n servicebeurt bepaalt en de flessen die vertellen wat erin moet, vormen slechts het topje van de ijsberg van het grote Industrie 4.0-fenomeen. Het lijkt sowieso een hype en steeds meer wetenschappers, bedrijven en bedrijfjes duiken erop. Zo hebben twee voormalige medewerkers van het Fraunhofer IPA het bedrijf Xetics opgericht, dat momenteel apps ontwikkelt voor de maakindustrie. Een eerste app is een tracking and tracing-module die binnen enkele minuten te imple-

menteren valt. Via een smartphone kunnen we straks productieprocessen bewaken, producten volgen, kijken wat er op welke machine wordt geproduceerd, we kunnen planningen invoeren, energiestromen meten, kosten analyseren. Kortom: op die manier wordt de nieuwe industriële revolutie langzaam maar zeker een feit. Volgens ingewijden duurt het nog minstens tien tot vijftien jaar voordat alles is geïmplementeerd. Veel productieprocessen zijn nu immers nog autonoom. Ze worden gestuurd vanuit de Mes- en ERP-lagen die uiteindelijk worden gevoed door de vraag. Die autonome cellen zullen geschikt gemaakt moeten worden voor geavanceerde vormen van communicatie. Daarbij dringt zich uiteraard de vraag op: is dit wel veilig? Als straks hackers kunnen inbreken in logistieke ketens, dan kunnen producten zo maar ergens anders terechtkomen en kunnen machines zo maar heel wat anders gaan produceren. Platform Industrie 4.0 is zich daarvan terdege bewust en heeft dan ook punten op de agenda staan zoals ‘normen en standaarden’ en ‘veiligheid’.

Reserveer nu uw advertentie in De Ingenieur Bereik 100.000 hoogopgeleide technici Met de Arbeidsmarkt-special

In contact komen met (latent) werkzoekende ingenieurs was nog nooit zo makkelijk!

Technologietijdschrift De Ingenieur informeert haar lezers over technische ontwikkelingen, marktontwikkelingen en ontwikkelingen op het gebied van carrière en opleiding. De uitgave met de Arbeidsmarkt-special verschijnt op 27 september, sluitingsdatum is 20 september a.s. Bel voor meer informatie met Alex Sieval 088 700 26 79 of stuur een mail naar: [email protected].

32


Het initiatief om van Industrie 4.0 iets groots te maken, wordt toegeschreven aan de Duitse regering die dit als toekomstproject heeft gelanceerd binnen haar hightechstrategie.

Standaard taal

In de intelligente fabriek praat alles met alles. Dus is het zaak dat alles ook dezelfde taal spreekt. Bedrijven en instanties gaan straks ook veel intensiever informatie uitwisselen. Zo zullen materialenleveranciers en fabrikanten meer gaan communiceren om een betere logistieke afstemming te krijgen. Just in time delivery zal worden geperfectioneerd en hetzelfde geldt voor de aan- en afvoerketens. Daardoor zullen er veel minder (tussen)magazijnen nodig zijn, zal de ladingsgraad van vrachtwagens, cargoschepen en -vliegtuigen worden geoptimaliseerd en zullen leveringen nog betrouwbaarder worden. Daarvoor is een goede en vooral eenduidige communicatietaal nodig met standaarden en normen zodat iedereen dezelfde terminologie en dezelfde codes gebruikt. Platform Industrie 4.0 heeft een commissie samengesteld waarin vertegenwoordigers zitten uit de productietechniek, de machinebouw en de automatiseringsbranche. Maar ook bevat het team informatica- en internetspecialisten, wetenschappers en juridische deskundigen. Doel is om via een stapsgewijze ontwikkeling met intensief contact tussen de partijen tot een functionele, gestandaardiseerde Industrie 4.0-taal te komen. Alleen dit al zal nog wel wat jaartjes in beslag nemen.

Dichttimmeren

Het intensief aan elkaar knopen van machines, systemen, processen, bedrijven, instanties, websites, ERP- en Mes-systemen betekent een gigantische toename van onbekende risico’s. Iedereen denkt daarbij onmiddellijk aan hackers die netwerken overnemen, informatie stelen en misbruiken, maar er kunnen natuurlijk ook direct onveilige situaties ontstaan voor zowel mens als milieu. Want als machines zelfstandig beslissingen gaan nemen en iemand is ook maar ergens vergeten een veiligheid in te bouwen, dan kan het goed misgaan. Mensen in de directe nabijheid van zo’n machine kunnen dan gevaar lopen en wellicht ontstaan zo ook risico’s op milieuschade. Nu bestaan er natuurlijk al heel veel normen en regels voor veilige productie.

In de Machinerichtlijn staat het een en ander, in onze Arbo-wetgeving ook en daarnaast zijn er aparte normen voor brand- en explosieveiligheid. Kortom: wat de individuele machines betreft, zal het zo’n vaart niet lopen. Die kun je immers ook nog eens fysiek beschermen door ze in een afgesloten ruimte te zetten of er lichtschermen en sensoren omheen te plaatsen. Dat is dus het probleem niet. Het gevaar zit hem vooral in de cyberrisico’s. Zodra je informatie via internet verstuurt, zul je die moeten versleutelen. Ook daar houdt het Platform Industrie 4.0 zich dus mee bezig. Het realiseert zich heel goed dat er meer nodig is dan encrypting, een stevige firewall of virusscanner. Secu-

Producten en diensten worden dan weliswaar goedkoper, maar de vraag is of we daar gezien de andere gevolgen dan wel zo gelukkig mee moeten zijn. Ook zal dit invloed hebben op de vraag naar specifiek geschoolde specialisten. Zijn die er wel? En zo niet, wie gaat die dan opleiden? Kortom: enige scepsis is op zijn plaats. Dat neemt niet weg dat dit technisch gezien absoluut een heel ‘leuke’ uitdaging is. Bovendien zou het – als de standaarden er eenmaal zijn – wel eens sneller kunnen gaan dan we denken. Want alle technieken om de smart factory met CPPS’en te bouwen, zijn er in principe al: sensoren, visionsystemen, computergestuurde machines, robots, slimme logistieke systemen,

In de productie ontstaan cyber-physical production systems met intelligente machines, flexibele voorraadsystemen en andere productiemiddelen die specifieke informatie genereren die onderling en tussen andere (interne en externe) partijen kan worden uitgewisseld.

rity by design. Vanaf de start moet het systeem goed zijn dichtgetimmerd. Iedereen die erbij is betrokken, moet vertrouwen hebben in de veiligheid want alleen dan zal dit kunnen slagen.

Scepsis

Industrie 4.0 kan iets heel moois worden, maar er zijn nog veel haken en ogen. Alles opengooien klinkt leuk en zou inderdaad een mondiale (r)evolutie kunnen ontketenen. Bedenk echter dat deze zowel positieve als negatieve kanten heeft. Zoals die van meer (ongewenste) concurrentie uit andere landen met soepelere normen, lagere lonen en dus lagere prijzen, of die van een verdere stijging van de werkloosheid in alle productielanden omdat veel minder menselijke inmenging nodig is.

bedrade en draadloze netwerken, internet, de cloud. De uitdaging is om alles betrouwbaar en veilig aan elkaar te knopen. Binnen een fabriek is dat al een hele klus, dus willen we dat nationaal, internationaal en mondiaal gaan doen, dan zou dat voorlopig wel eens een bruggetje te ver kunnen zijn. Toen de stoommachine van James Watt in de achttiende eeuw de eerste industriële revolutie inluidde, zei iedereen ook dat het niet zo’n vaart zou lopen. Goed, het duurde enkele decennia, maar toen was de stoommachine dan ook heer en meester in iedere fabriek. Industrie 4.0 lijkt iets lastiger te implementeren dan een stoommachine, maar het zal er uiteindelijk echt wel van komen. Frank Senteur is freelance journalist.


33


Maatwerk als massaproduct in de industrie

Op weg naar zelfsturende productie De industrie is aan een comeback bezig als een belangrijke, bepalende factor in de moderne samenleving. Productieprocessen worden sneller, flexibeler en goedkoper. Zelforganiserende fabrieken die elk onderdeel van de productieketen met elkaar verbinden via draadloze communicatie zijn geen toekomstmuziek meer. Machinebouwers doen er goed aan zich tijdig in deze ontwikkeling te verdiepen. Freek Marks Jeroen Penris

I

n veel industrielanden werd industriële productie de afgelopen decennia gezien als een aflopende zaak. Maar na de internetbubbel en de crisis die ontstond in de financiële en vastgoedmarkt herleeft de belangstelling voor de industrie als producent van ‘reële waarde’. De klassieke industrielanden grijpen hun kans om productieprocessen verder te professionaliseren, te individualiseren en daardoor hun concurrentiepositie te versterken. In Duitsland en de Verenigde Staten wordt volop geïnvesteerd in de volgende fase van industriële productie, die inmiddels wordt gezien als de vierde industriële revolutie. De eerste industriële revolutie werd ingeluid door de uitvinding van de stoommachine. Tijdens de tweede revolutie deden massaproductietechnieken hun intrede. De derde revolutie omvatte de implementatie van technologieën voor de automatisering van productielijnen. Met de vierde revolutie, ook wel Industrie 4.0 genoemd, worden fabrieken volledig gedigitaliseerd en klaargestoomd om zelf hun productieprocessen te besturen en te optimaliseren. Binnen deze intelligente

34


productieomgevingen worden geminiaturiseerde processoren, systemen voor dataopslag, sensoren en zenders ingebouwd in productiemachines, halffabricaten en materialen. Slimme software helpt bij het structureren van de datastromen. De zelfsturende fabriek – Integrated Industry – is een samenstelling van multifunctionele bewerkingsstations die met elkaar en de bovenliggende systemen zijn verbonden. Binnen deze omgeving wisselen producten en bewerkingsmachines continu instructies en informatie uit. Werkstukdragers volgen zelfstandig en willekeurig routes langs de verschillende bewerkingsstations. Zij weten waar deze stations zich bevinden omdat ze zijn uitgevoerd met een plaatsbepalingssysteem. De werkstukken c.q. producten die ze bij zich hebben, zijn voorzien van intelligente codes zoals RFID en QR. Hierop staan hun technische specificaties en hoe ze moeten worden bewerkt tot het gewenste eindproduct. Een soort digitale bouwinstructie, waarover ze draadloos met de bewerkingsmachines communiceren. Kortom: het productieproces binnen een zelfsturende fabriek beschikt in hoge mate over zelfinzicht en verloopt volledig

geautomatiseerd. Het is in feite een black box met een flexibele verzameling van multifunctionele bewerkingsstations. Bij het toevoegen van een productvariant kan een ontbrekend bewerkingsstation aan deze black box worden toegevoegd. Ook het eindproduct heeft eigen intelligentie en communicatiemogelijkheden tot op het diepste niveau. Dit reikt tot de volledige samenstelling en onderhoudstoestand van het product. Dreigt het product of een component daarvan defect te gaan, dan kan dit automatisch worden doorgeven aan het ERP-systeem van de producent. Van hieruit wordt een order geplaatst voor de productie en levering van een nieuw product of nieuwe component. Met deze productintelligentie kan automatisch onderhoud worden ingepland. Zowel voor machinebouwers als productiebedrijven is dit een interessante ontwikkeling. Machinebouwers leveren hun systemen vaak wereldwijd en worden afgerekend op de beschikbaarheid die ze bieden. Zelfsturende fabrieken kunnen een deel van die onderhoudstaak overnemen, wat de beschikbaarheid van de productielijnen optimaliseert.

Foto: Tesla Motors

Binnen de automobielindustrie zijn de eerste intelligente productielijnen inmiddels op gang. De dragers volgen zelfstandig en willekeurig routes langs de verschillende bewerkingsstations in de fabriek.

Dertig procent

Een voorbeeld hoe dat in de praktijk zou kunnen werken. Een auto wordt in vele stappen geassembleerd. Alle klantwensen zijn in de codes verwerkt waardoor een custom-made product wordt geleverd. Tijdens de levenscyclus is onderhoud nodig. Door de intelligente codes wordt dit ruim vooraf geconstateerd en direct bij de producent gemeld. Vervangende onderdelen worden automatisch geproduceerd en opgestuurd naar de garage. De eigenaar van de wagen ontvangt een bericht voor een afspraak, wat onnodig oponthoud voorkomt. Het machinepark van de (auto)producent zelf kent vergelijkbare functionaliteit. Elke individuele machine bezit zelfanalyserende en -signalerende componenten die bij defect of verloop van de onderhoudstermijn automatisch bij de leverancier vervanging of onderhoud bestellen. Maar de mogelijkheden gaan veel verder. Integrated Industry effent de weg naar meer snelheid, flexibiliteit en kostenefficiëntie in productieprocessen. De Duitse Academy of Science and Engineering berekende dat de industriële productiviteit hierdoor met dertig procent kan toenemen. Naarmate consumentenmarkten zich ontwikkelen, neemt de behoefte toe aan geïndividualiseerde producten. Produc-

tiefaciliteiten moeten hierop inspringen. Integrated Industry laat toe om maatproducten te maken binnen een massaproductieachtige omgeving. Dat houdt eindproducten betaalbaar.

Marktplaats

De vierde industriële revolutie is zich al enkele jaren aan het voltrekken – in stappen, maar gestaag. Een groot deel van de technologieën die binnen Integrated Industry benodigd zijn, is reeds beschikbaar. De flexibiliteit zit vooral in het enorme aantal koppelingen tussen machines onderling en tussen machines en (eind) producten. Hiervoor zijn open gestandaardiseerde industriële communicatieprotocollen ontwikkeld. Een voorbeeld is de op Ethernet gebaseerde standaard Profinet. Over deze kabel worden naast realtime productiedata ook TCP/IP-data verstuurd. Dit maakt het eenvoudiger om zelfsamenstellende productielijnen te maken. Zelfs toepassingen van machineveiligheid, zoals een noodstop, zijn draadloos mogelijk. In steeds meer fabrieken voeren operators supervisie uit via mobiele apparaten. Er zijn de laatste jaren ook tal van apps ontwikkeld voor systeemdiagnose van controllers en onderliggende componenten. Bij storingen kunnen service-engineers – op afstand – het probleem snel lokaliseren en verhelpen. Ook andere bouwstenen voor Integrated Industry zijn ver doorontwikkeld. Via moderne visualisatiesystemen kan de procesvoortgang in de gaten worden gehouden. RFID-oplossingen voldoen aan

de Iso-norm en zijn aanzienlijk goedkoper geworden. Met krachtige netwerkmanagementtools kan de beschikbaarheid van het netwerk worden gegarandeerd. Verder bestaan er al marktplaatsen waarop productiemachines zich automatisch kunnen melden, om te kijken wie tegen welke prijs en binnen een gestelde termijn reserveonderdelen kan leveren. Er wordt ook hard gewerkt aan plaatsbepalingssystemen voor positionering binnen gebouwen. Dit en andere ontwikkelingen sluiten naadloos aan bij Integrated Industry.

Hackers

Een koppeling die binnen de fabriek van de toekomst niet mag ontbreken, is die tussen de productievloer en de IT-omgeving waarbinnen bedrijven hun logistiek, materialen, personeelsplanning en kosten beheren. In veel bedrijven staan deze systemen nog los van elkaar. De nieuwe generatie PLC’s kan via meerdere IP-adressen zowel met de productievloer als met het bedrijfsnetwerk communiceren. De PLC’s bieden ook oplossingen voor het feit dat productieomgevingen door de koppeling met de IT-omgeving kwetsbaar worden voor hackers en industriële spionage. Industrial security wordt een randvoorwaarde voor het slagen van Integrated Industry. Eindgebruikers moeten zich realiseren dat ze naast hun IT-omgeving ook de productieomgeving moeten beveiligen. In moderne PLC’s zit een beveiligingsconcept ingebouwd. Het systeem beschermt de gegevens die worden verzonden naar de controller tegen niet-geautoriseerde manipula-


35


tie of diefstal van intellectueel eigendom. Deze PLC’s zijn helemaal ontworpen voor de geïntegreerde productiewereld.

Gouden kans

ledig integreren waardoor engineers tijdens het productontwerp op de achtergrond kunnen kijken of de productiemachines beschikbaar zijn. Wanneer dit niet zo is, worden ze in één moeite mee ontworpen. Hieruit blijkt dat voor Integrated Industry écht anders denken noodzakelijk is: vandaag worden de producten eerst ontwikkeld, pas dan wordt gekeken hoe ze kunnen worden geproduceerd. Het in elkaar schuiven van deze processen is enorm efficiënt. In Duitsland en de Verenigde Staten slaan overheden, kennisinstituten en bedrijven de handen ineen om Integrated Industry in een versnelling te brengen. Ook Nederlandse machinebouwers doen er goed aan zich tijdig te verdiepen in het ontwikkelen van cyber-physical systems, zoals concepten voor Integrated Industry worden genoemd. Hun klanten, industriële productiebedrijven, kijken immers constant vooruit. Ze vragen zich nu al af aan welke eisen hun machinepark over

pakweg tien jaar moet voldoen om concurrerend te blijven. Voor machinebouwers dient zich dan ook een gouden kans aan om vroegtijdig mee te liften op een belangrijke ontwikkeling. Wie niet meegaat of er te laat aan begint, loopt het risico binnen enkele jaren niet meer aan te sluiten bij de verwachtingen die eindproducenten hebben van een fabriek die competitief is op wereldschaal. Het is heel goed denkbaar dat grote industriebedrijven straks alleen nog machines willen voor Integrated Industry en daar bepaalde eisen aan koppelen. Een kans die machinebouwend Nederland niet mag laten passeren. En die een compleet nieuwe kijk op machinebouw vergt. Freek Marks is divisiehoofd Industry Automation bij Siemens Nederland. Jeroen Penris is er business development manager. Redactie Alexander Pil

C

o

C A ns D be tr s u C A tand c Ds en te el gl u ec ijl r to ag s r o ers o pk G p ra RAT g ch IS e t. n i n le l on t ze !

Binnen de automobielindustrie zijn de eerste intelligente proeflaboratoria inmiddels een feit. Ook Siemens heeft een slimme elektronicafabriek, in het Duitse Amberg. Aangezien er meer dan duizend verschillende componenten worden gemaakt, zijn korte omsteltijden een vereiste. Met slechts enkele muisklikken kunnen de planners in de fabriek productieroutes voor nieuwe producten opstellen en doorrekenen. De innovatiecyclus en time-to-market kunnen binnen Integrated Industry bijzonder kort worden gehouden. Bij nieuwe productvarianten volstaat het veelal om aan de productielijn een nieuwe bewerking toe te voegen. Dat wordt in de toekomst steeds eenvoudiger. Binnen Integrated Industry verschuift immers ook de manier van programmeren. Toekomstige engineers zullen steeds meer tekstgeorienteerd werken, in programmeertalen als SCL, of zelfs volledig objectgeoriënteerd. Dit laatste wordt binnen Integrated Industry sterk ontwikkeld. Met de moderne software kunnen vanuit één gemeenschappelijke engineeringomgeving alle disciplines worden geprogrammeerd, van de HMI-panels tot de PLC en de drives. Bedrijven kunnen daardoor met minder engineers meer werk verzetten en bestaande productielijnen snel aanpassen. Zoals we vandaag een USB-poort gebruiken om verschillende apparaten aan te sluiten op een pc, zullen in de toekomst machines in een productiesysteem kunnen worden gekoppeld, zonder bijkomende software. Siemens gaat op termijn in Amberg het productie- en ontwerpproces vol-

Toekomst Hoe zien productieprocessen er in de toekomst uit? Het Duitse Fraunhofer Institut für Arbeitswirtschaft und Organisation heeft dit onderzocht en kwam tot de volgende conclusies: 1. We gaan steeds kleinere series automatiseren; toch blijft menselijke arbeid een belangrijke bouwsteen in het productieproces. 2. Flexibiliteit is in de toekomst de sleutel tot succes. 3. Flexibiliteit moet doelgericht en systematisch vormgegeven worden. 4. Bij Integrated Industry gaat het om het op slimme wijze genereren, opslaan en verspreiden van data door mensen en objecten. 5. Decentrale besturingen nemen toe; volledig autonome, decentrale en zelfsturende objecten vergen nog enige tijd. 6. Bescherming van intellectueel eigendom moet al bij het ontwerpen van intelligente productiefaciliteiten worden meegenomen. 7. De functies van productie- en R&D-medewerkers groeien naar elkaar toe; productiemedewerkers zijn steeds meer betrokken bij productontwikkeling. 8. Medewerkers moeten on the job worden gekwalificeerd.

glijlagers

Kennis

36


lineair lagers

Kunde

Kracht

magneetlagers T 070 387 68 00 F 070 386 38 85

E [email protected] W www.kracht.nl


Kermisattractie zuiniger door supercondensatoren Control Techniques baseerde de besturing voor een nieuwe kermisattractie van KMG op supercaps waardoor het aansluitvermogen betaalbaar werd voor exploitanten. Joeri ten Napel Bastiaan Streefkerk

K

MG uit Neede is marktleider als het gaat om het bedenken, ontwikkelen en bouwen van grote kermisattracties. Attracties moeten steeds spectaculairder. De nieuwste ontwikkeling is de XLR8, een draaimolen waarbij zestien passagiers met grote snelheid 4g aan kracht kunnen ervaren. Voor kermisexploitanten zijn het staangeld en de energieaansluiting dominante kosten. Om de enorme massatraagheid van de draaimolen te accelereren, had de attractie in eerste instantie een groot aansluitvermogen. Een probleem dus. De attractie voldeed wel aan de hoge eisen van de kermisbezoeker, maar de hoge kosten voor de energieaansluiting gooiden roet in het eten. Samen met de vaste leverancier voor de elektrische aandrijftechniek, Control Techniques, ging het bedrijf op zoek naar een oplossing. Control Techniques heeft al veel ervaring met het kostenefficiënt maken van elektrische aandrijvingen. Zo voorzag het bedrijf de eerste elektrische volledig op accu’s werkende overslagmachine van zowel oplaadapparatuur als elektrische aandrijving. Ook voerde het grijperkranen uit met vliegwielen om de vrijgekomen energie van de neergaande beweging te benutten voor de hijsbeweging. Het gepatenteerde Risga-systeem biedt de mogelijkheid om veel brandstof te besparen op rubber tire gantry-kranen. Voor de draaimolen heeft Control Techniques gekozen voor elektrochemische

> Twee Unidrive SPfrequentieregelaars leiden het laden en ontladen van de supercondensatoren in goede banen.

dubbellaags condensatoren, ook wel supercondensatoren (supercaps) of ultracondensatoren genoemd. Ze vullen het gat tussen een accu en een condensator: ze zijn sneller, vaker en betrouwbaarder te laden en te ontladen dan conventionele accu’s en hebben veel meer capaciteit dan gewone condensatoren. Het is geen nieuwe technologie. Al in 1957 vroeg GE het eerste patent aan voor het opslaan van elektrische energie in een dubbellaags opslagmedium. Begin jaren zeventig volgde de commerciële introductie van de supercaps. De eerste versies werden vooral gebruikt voor geheugenopslag in consumentenelektronica. Sindsdien zijn ze bezig aan een opmars. De ontwikkeling heeft intussen niet stilgestaan: de energie- en vermogensdichtheid van supercaps zijn enorm toegenomen. Hierdoor zijn ze niet alleen meer geschikt als accu voor geheugenopslag. Ook zijn toepassingen te vinden in bijvoorbeeld elektrische voertuigen waarbij de supercaps de piekvermogens leveren en de remenergie weer kunnen opslaan. De eigenschap van snel ontladen en opladen is ook voor de XLR8 interessant.

Buffer

KMG’s draaimolen is uitgerust met motoren die draaien op een aansluitspanning van 400 V. De gelijkspanning van de condensatoren moet hoger zijn dan 565 V om 400 V wisselspanning voor de motoren

te verzorgen. De beheersing van de energiestroom in de cyclus van de attractie is een moeilijk proces. Zo is bij de acceleratie van de draaimolen veel energie nodig. Die haalt Control Techniques uit de supercaps. Tijdens het afremmen moet juist zo veel mogelijk energie weer terugvloeien naar de supercaps. En op het moment dat de attractie stilstaat, wordt energie uit het net gebufferd in de supercaps. Een frequentieregelaar, de Unidrive SP, zorgt ervoor dat de gelijkspanning uit de supercaps wordt gebruikt voor het aansturen van de motoren. Zo’n zelfde Unidrive SP neemt het laden van de supercaps voor zijn rekening. De software die is ondergebracht in de Unidrive SP, in de optiemodule SM-Applications, controleert de hele laadcyclus. De programmatuur behelst de regeling, besturing en bewaking voor het laden van de supercaps. Het totaal van componenten en software dat wordt gebruikt in de kermisattractie van KMG maakt de installatie een succes. Het samenspel van de elektrische componenten, de mechanische constructie en de werkcyclus van de attractie staat of valt met een goede hardware- en software-engineering. De periode is aangebroken dat engineeren van oplossingen in automatisering belangrijker wordt dan de elektronica zelf. Door gebruik te maken van relatief nieuwe opslagmedia als de supercaps gaat Control Techniques op een slimme manier efficiënt met energie om. De supercaps vormen een buffer aan energie die ervoor zorgt dat het aansluitvermogen van de attractie met 85 procent is verlaagd. Missie geslaagd. De spectaculaire attractie heeft een normaal aansluitvermogen waardoor de energiekosten niet langer uit de bocht vliegen. Joeri ten Napel is sales-engineer bij Control Techniques in Sliedrecht. Bastiaan Streefkerk is er verantwoordelijk voor marketing en sales. Redactie Alexander Pil


37

Opnieuw geld verdienen met verspaningswerk!

ROBOJOB IS SPECIALIST IN GEBRUIKSVRIENDELIJKE ROBOTSYSTEMEN VOOR HET AUTOMATISCH BELADEN EN ONTLADEN VAN CNC DRAAI- EN FREESMACHINES.

Surf naar www.robojob.eu of contacteer ons: [email protected]

 ONMIDDELLIJKE VERHOGING VAN UW BRUTOMARGE METT + 30 3 0%  GEEN SPECIFIEKE ROBOTKENNIS VEREIST DANKZIJ UITERST GEBRUIKS SVR VRIE IEND N ELLIJ IJKE KE INTERFACE  ZEER KORTE INSTELTIJD VOOR NIEUWE WERKSTUKKEN  KLEINE EN MIDDELGROTE SERIES OPNIEUW RENDABEL MAKEN  FUNDAMENTELE DALING VAN DE LOONKOSTEN  AANTREKKELIJKERE EN FYSIEK MINDER ZWARE JOBINHOUD VOOR CNC-OPERATOREN  MEER SPINDELUREN (FACTURATIE-UREN) MET MERKELIJK MINDER MANUREN

WE

RED WI

TH

PO

Laat uw verspaningswerk beter renderen!

FANUC


Besturingssysteem Omron geeft Entrec meer flexibiliteit Entrec merkte dat de besturingssystemen van zijn flow-wrap-verpakkingsmachines niet altijd even geschikt waren. Daarom ging de retrofitter op zoek naar een alternatieve leverancier. Na een succesvol testintegratietraject met het Sysmac-machinebesturingsplatform werd dat Omron. Entrec kan dankzij deze samenwerking zijn klanten nu een flexibeler aanbod aan flow-wrap-machines en diensten bieden. Hans Karperien

E

interessant alternatief. Entrec biedt zijn klanten flexibiliteit door de machines ook te verhuren. Albert Hofstede, CEO van Entrec: ‘Het komt vaak voor dat KMO’s een flow-wrapmachine voor een beperkte tijd nodig hebben. Dit kan bijvoorbeeld zijn omdat ze voor zes maanden een nieuw product willen testen of bijvoorbeeld in de zomermaanden extra moeten produceren. Door deze capaciteit in te huren, beperken zij hun ondernemingsrisico. Dit zorgt voor een grotere flexibiliteit bij de afnemer.’ Voor het retrofitten en reviseren van machines maakt Entrec reeds gebruik van Omron-producten, met name temperatuurregelaars. Omron heeft zijn gamma ondertussen uitgebreid met een nieuw besturingssysteem, het Sysmac-automatiseringsplatform. Dat systeem is de volgende stap in Omrons programmeerbare logische controllers en is een robuust, volledig machinebesturingsplatform. Een

voordeel van Sysmac is dat de regeltechnische eigenschappen van de temperatuurregelaars er al in zijn verwerkt, waardoor stand-alone regelaars niet meer nodig zijn.

Proef op de som

Entrec was getriggerd door het idee van Omron om een partnerschap te vormen, maar wilde eerst de bewijzen zien dat Omron ook kon waarmaken wat het beloofde. Hofstede: ‘We werken al jaren samen met een vaste partner voor besturingssystemen omdat we zo de betrouwbaarheid kunnen garanderen die belangrijk is voor onze klanten. De besturingssystemen in ons aanbod waren echter niet altijd de juiste fit voor sommige potentiële klanten. Interesse voor een tweede partner was dus aanwezig. Omron diende wel eerst te bewijzen dat het ook goed scoort op betrouwbaarheid met zijn producten.’

Foto: Etienne Oldeman

ntrec is gespecialiseerd in zogenaamde flow-wrap-machines, verpakkingssystemen die een horizontale stroom producten rondom van folie voorzien en dichtsealen. Al sinds 1996 is het bedrijf uit het Vlaamse Hoogstraten actief als retrofitter voor dergelijke oplossingen waarbij het zowel mechanische machines reviseert als ombouwt naar flow-wrap-machines met servomotoren. Dienstverlening en service voor het operationeel houden van deze machines bij klanten is de kernactiviteit van het bedrijf en zijn vijftien medewerkers. Daarnaast verhuurt Entrec flowwrap-machines in de Benelux. Als specifieke doelgroep richt Entrec zich vooral op kleine en middelgrote ondernemingen in de Benelux die niet de middelen hebben om een nieuwe flowwrap-machine te kopen, zeker niet in tijden van crisis. Hierdoor is het retrofitten van bestaande flow-wrap-machines een

< Entrec reviseert en levert diensten rond flow-wrapmachines. Dat zijn verpakkingssystemen die een horizontale flow producten rondom van folie voorzien en dichtsealen. In deze demo worden visitekaartjes ingepakt. MECHATRONICA&MACHINEBOUW 6

39

Entrec was in eerste instantie terughoudend, omdat Omron geen voorgaande ervaring had met het leveren van besturingssystemen voor flow-wrap-machines. Wel was er de bereidheid om Omron een kans te geven en het nam de proef op de som. ‘We leverden een volledig gestripte flow-wrap-machine aan Omron die zijn technici volledig operationeel moesten maken aan de hand van zijn componenten, waaronder het Sysmacbesturingssysteem’, vertelt Hofstede. Voor Omron was deze opdracht een nuttige praktijkervaring waarin alle mogelijkheden van het besturingssysteem konden worden geïmplementeerd en geëtaleerd. Edwin Denissen, field application engineer Integrated Automation bij Omron en verantwoordelijke voor dit project: ‘Dankzij deze opdracht hebben we het Sysmac-besturingssysteem erg goed leren kennen en weten we precies wat de mogelijkheden van het platform zijn voor flow-wrap-machines. Samen met de kennis en ervaring van Entrec hebben we met het Sysmac-automatiseringsplatform binnen afzienbare tijd een volledig operationele machine gerealiseerd.’

Nieuwe markten

De bouw van een flow-wrap-machine op basis van Omrons Sysmac-automatiseringsplatform was voor Omron en Entrec een positieve ervaring om elkaar als partners beter te leren kennen.

te spreken over de snelheid en kunde waarmee de Omron-technici de occasionele problemen met de machines konden oplossen. We zochten een betrouwbare oplossing en ondervonden dat Omron waarmaakt wat het belooft.’ Vooruitlopend op de praktijktest van de machine ziet Entrec toekomstperspectieven in de samenwerking met Omron. Hofstede: ‘De manier hoe Omron het project heeft aangepakt en de vastberadenheid om de machine perfect te laten functioneren, passen goed bij onze filosofie. Betrouwbaarheid is key in onze sector en wij kunnen het niet maken om hieraan toegevingen te doen.’ Entrec zal meer flexibiliteit krijgen door meer dan één vaste partner voor besturingssystemen te hebben. Dat speelt mee in deze beslissing, al ziet het vooral mogelijkheden in de samenwerking met Omron om samen nieuwe markten aan te boren. Binnen het partnerschap met Omron zal het bedrijf ook afspraken moeten maken Foto: Etienne Oldeman

Inmiddels bevindt de flow-wrap-machine zich in de laatste fase voor ze de deur uit gaat en wordt verhuurd aan een klant van Entrec. Omdat het om een testproject gaat, zal die de machine voor een korte periode kunnen uitproberen. Omron zal bij de klant de service van deze machine voor zijn rekening nemen. Hofstede: ‘Bij Entrec waren we vooral onder de indruk over de snelheid waarmee het hele proces werd geïmplementeerd. Niet alleen was de machine met het Sysmac-automatiseringsplatform in een mum van tijd startklaar, maar we zijn ook uiterst

Foto: Etienne Oldeman


> Dankzij het testproject heeft Omron zijn Sysmacbesturingssysteem erg goed leren kennen en weet het precies wat de mogelijkheden zijn voor flow-wrapmachines.

over de service. Hofstede: ‘Onze eigen medewerkers zijn gespecialiseerd in andere systemen dan Omrons Sysmac-automatiseringsplatform. Daardoor is het noodzakelijk dat we goede afspraken met Omron maken over de service van de machines die met Omrons besturingssysteem werken.’ Een samenwerking als complete partners in packaging zal nu verder worden uitgewerkt. Daarbij moeten onder meer SLA’s worden afgestemd tussen Omron en Entrec.

Troef

De bouw van een flow-wrap-machine aan de hand van Omrons Sysmac-automatiseringsplatform was voor beide partijen een positieve ervaring om elkaar als partners beter te leren kennen. Omron heeft zich met dit project kunnen bewijzen in de sector. Entrec ziet van zijn kant in dat Omron een nieuwe, betrouwbare speler is in het automatiseren van flow-wrapmachines. De kennis en kunde binnen Omron is aanwezig en wordt in deze samenwerking op een gepaste manier ingezet. De jarenlange ervaring van Entrec is daarnaast een troef in de markt waar ook Omron nog van kan leren. Hofstede besluit: ‘De markt anno 2013 is veeleisend en vraagt een grote flexibiliteit van ons als machinebouwer. Omron belooft een solide partner te zijn die met ons de marktuitdagingen aangaat en onze groei ondersteunt. Met de verhuur van flowwrap-machines met het Sysmac-automatiseringsplatform geven we voluit invulling aan onze slogan ‘partners in packaging’.’ Hans Karperien is managing director bij communicatieadviesbureau Insticom. Redactie Alexander Pil


41

Bits&Chips 2013

Gold sponsor

EMBEDDED SYSTEMS

Cosponsor

7 November 2013 • ’s-Hertogenbosch • NL

Coffee sponsor

Don’t miss out on the major forum for industrial and academic practitioners in embedded systems.

Exhibition

Reserve your stand now

Organiser

Co-organiser

Exhibitors ACAL BFi Nederland Alten PTS Altran ASML CIMSOLUTIONS Core|Vision Dizain-Sync DSP Valley ENTER Embedded Execom Fourtress Green Hills Software The High Tech Institute ICT Automatisering INCAS³ INDES-IDS Klocwork Mithun Training & Consulting Parasoft Programming Research Redsalt Remedy IT Sioux Sogeti Nederland Technolution TMC Embedded Wibu-Systems Wind River Yacht

www.emb ed d ed - s ys te m s. n l


De veranderende eisen in machineveiligheid Welke trends ziet een grote speler als Rockwell Automation op het gebied van de industriële automatisering? En dan vooral, hoe denken ze daarop zo goed mogelijk te anticiperen? In het kader van ‘automatiseren is vooruitzien’: een blik op de toekomst. Bart Driessen

I

n het 2012 Corporate Responsibility Report geeft Rockwell Automation een visie op de belangrijkste trends in de industriële automatisering. Een toe te juichen initiatief, zeker gezien de huidige economische situatie die veel vraagtekens oproept. Voor een toelichting hierop spreken we met Stephen Podevyn, businessmanager Safety bij Rockwell Automation. ‘De drijvende krachten achter alle veranderingen zijn de economie en de technologie. Deze krachten zorgen voor veranderingen in de vraag, nieuwe technologie en een steeds grotere nadruk op duurzaamheid in productie. Heel belangrijk daarin is het belang van safety of machineveiligheid.’ Het belang van safety is niet nieuw. Wat is dan de belangrijkste ontwikkeling daarin? Podevyn: ‘Ik zie steeds vaker dat grote eindgebruikers eisen dat hun leveranciers van machines beschikken over functional safety management. Dat houdt in dat de machinebouwer, die verantwoordelijk is voor de veiligheid van machines, moet kunnen laten zien hoe hij alle aspecten van veiligheid organiseert. Zo dient hij onder meer aan te geven wie er binnen zijn bedrijf experts zijn in machineveiligheid, welke opleidingen deze personen volgen, hoe zij de service hebben geregeld, wie er naar de klant gaat om onderhoud te verzorgen en hoe zij omgaan met updates van bestaande machines. Dit soort eindge-

bruikers behoort uiteraard bij de top van de bedrijven. Zij zijn goed op de hoogte van de laatste veiligheidseisen en proberen daar ook naar te handelen.’ ‘Tegelijk zie ik ook veel oude machines die nog in bedrijf zijn en waarvoor renovaties worden gepland’, gaat Podevyn verder. ‘We worden ook in dat soort situaties gevraagd om te kijken naar de functionele veiligheidsvereisten. We hebben daar experts voor. Ook het ontwerp van een state-of-the-art safety-systeem voor de bewuste machine nemen we voor onze rekening. In sommige gevallen constateren we dat delen van oudere machines niet meer voldoen aan de huidige eisen. Als de eigenaar van de machine die delen tijdens de renovatie niet wil renoveren, geven we een expliciete waarschuwing aan de gebruiker. Het is natuurlijk wel onze plicht de gebruiker duidelijk te wijzen op de risico’s die hij dan loopt. We nemen niet de risico’s voor onze rekening van machinedelen die de eindgebruiker bewust in de oude staat laat.’

Sistema

Hoe is het gesteld met het ontwerp van het veiligheidssysteem? Welke trend ziet Podevyn daarin? ‘Bij het ontwerp gaat het vooral om de verplichte bepaling van het Performance Level, of PL, van een machine. Een trend is dat machinebouwers op zoek

gaan naar handige engineeringtools om dat PL te bepalen. Machinebouwers willen hun ontwerpproces vereenvoudigen, versnellen en tegelijk rekening houden met de wettelijke eisen. Wij noemen dat machine equipment builder performance. Om de machinebouwer daarmee te helpen, hebben we Safety Automation Builder ofwel SAB ontwikkeld, met als onmisbare onderdeel de koppeling van SAB aan Sistema. Deze Safety Automation Builder hebben we onlangs geïntroduceerd. Het is vooral configuratiesoftware. Daarmee kunnen gebruikers hun weg vinden door het ontwerpproces van veiligheidssystemen. Belangrijk is de grote toegankelijkheid van deze tool. Hij is gratis te downloaden. Inmiddels hebben in de Benelux al meer dan tweehonderdvijftig mensen dat gedaan.’ Bij het bepalen van het PL van veiligheidsapplicaties is Sistema inmiddels een onmisbaar hulpmiddel. Alle statistische gegevens van de MTBF’s van relevante veiligheidscomponenten zitten daarin. Hoe werkt de koppeling van SAB aan Sistema? ‘De gebruiker van SAB kan zijn ontwerp downloaden in Sistema. En Sistema is bij alle machinebouwers bekend’, weet Podevyn. ‘Door de koppeling van SAB aan Sistema voert het een controle uit van het veiligheidsproject dat in SAB is ontwikkeld. Uiteraard volgens de EN-Iso 13849-1. Alle aspecten en vraagpunten voor het PL

Integratie in grotere productielijnen, steunend op een Ethernet-netwerk met realtime informatie, vereist security in communicatie.


43

Ding mee naar de

HTNL Award

2013

Dé prijs voor de beste prestatie in de hightech. Niet alleen technologische innovatie telt. Bewezen

samenwerking tussen bedrijven en kennisinstellingen is minstens zo belangrijk. De HTNL Award betekent erkenning en zichtbaarheid. En een mooi beeldje natuurlijk (van de bekende beeldhouwer Hans van Eerd). Inzenden kan tot 1 oktober. De uitreiking vindt plaats tijdens het Bits&Chips Embedded Systems event op 7 november.

Meer informatie? Kijk op www.hightechnl.nl/award

De HTNL Award wordt mogelijk gemaakt door

THEMA INDUSTRIËLE AUTOMATISERING < Informatisering van productietechnologie is een van de vijf grote trends in industriële automatisering.

worden door Sistema gecheckt. Zijn er onderdelen niet correct, dan zal Sistema dat aangeven. Als alles in het project ingevuld en in orde is, maakt Sistema een systeemrapport. Sistema bepaalt het PL-niveau. Met het systeemrapport van Sistema is de PL-bepaling ook meteen gevalideerd. Als het PL is bepaald, krijg je een Excel-tabel met alle veiligheidsfuncties. En met Proposal Works beschik je over een volledige stuklijst. Daarnaast kun je een standaard prijslijst en aanbiedingen van al onze componenten opvragen.’ Hoe gebruik je SAB? Podevyn: ‘Je start met het gewenste PL-niveau voor een project. Uiteraard nadat een risico-inventarisatie is uitgevoerd. SAB gaat uit van PLE. Maar je mag ook uitgaan van een lager performance level. Vervolgens wordt de lay-out van de machine beoordeeld. Praktisch altijd zal de engineer een Cadprogramma gebruiken. De tekeningen daarvan zijn te exporteren naar SAB. In de tekening staan de access points. Op welke plaatsen kunnen de operators bij de machine? En hoe komen de operators bij de machine? SAB biedt daarvoor de bekende pictogrammen. Deze kun je met drag and drop naar de betreffende locatie slepen. Daarna kies je een veiligheidsoplossing. Kies je voor een hek, veiligheidsmat of tweehandenbediening? Met een selectietool kies je de veiligheidscomponenten, gekoppeld aan artikelnummers, prijzen en kortingen. Met de knop ‘raise’ worden die componenten in het project geïmporteerd. Het resultaat is een compleet overzicht van een veiligheidsbesturing. De bestanden uit tekenprogramma’s zijn te exporteren naar SAB, maar ook omgekeerd. Bijvoorbeeld de import van het complete veiligheidsproject in Eplan.’

Apple

Behalve machineveiligheid zijn er meer trends te onderkennen in de industriële automatisering. Een heel andere trend is het ontstaan van nieuwe markten. Tussen nu en 2025 moeten we volgens een rapport van McKinsey rekenen met 1,8 miljard nieuwe consumenten. Het grootste deel daarvan zal leven in de groeiende economieën. De vraag naar andere producten dan wat nu standaard is, zal daardoor groeien. Deze andere vraag zien we ook al in rijkere landen. Door immigratie en veroudering van de bevolking ontstaat een andere consumentenmarkt. De industrie moet zich dus wereldwijd aanpassen. En dan niet alleen haar assortiment producten, maar ook haar logistiek en service. ‘De technologie van de toekomst wordt steeds sterker bepaald door informatisering’, stelt Podevyn. ‘Informatisering is nodig om plant-wide optimisation door te voeren. Dat vraagt om realtime beschikbaarheid van kritieke informatie en netwerken op Ethernet; net zo belangrijk als productiviteit en flexibiliteit. En door het hoge niveau van productie-automatisering worden de arbeidskosten binnen de totale bedrijfskosten minder belangrijk. Vandaar dat bedrijven zoals Apple en Caterpillar niet meer per se kiezen voor het Verre Oosten. Bij een productielocatie gaat het straks om de beschikbaarheid van mensen die kunnen werken met een hoge automatiseringsgraad.’

Netwerkbeveiliging

De vierde trend is duurzaam produceren. Ondanks alle sceptische tegengeluiden krijgen alle productiebedrijven te maken met de eis om duurzaam te produceren.

Of het gaat om verbruik van energie, schoon water en CO2-uitstoot, de keuze voor duurzaam produceren is niet langer een optie waar je voor of tegen kunt zijn. Vertaald naar de praktijk vereist dit nog meer efficiëntie in het gebruik van grondstoffen, verpakking en logistiek. Behalve dat het een morele verplichting is – maatschappelijk verantwoord ondernemen – is het ook goed voor het imago van de onderneming. Bovendien kan het goed samen gaan met kostenbesparing en een hogere productiviteit. Een andere trend is die van netwerkbeveiliging. ‘We weten allemaal dat industriële netwerken tegenwoordig net zo kwetsbaar zijn als andere netwerken. Alleen de aanschaf van een pakket apparaten, aangevuld met software, is niet de oplossing’, schetst Podevyn. ‘Wat je nodig hebt, is een samenhangend security-beleid. Wij propageren daarvoor een vijfstappenplan. De eerste stap is een verscherpte controle op alles dat fysiek of digitaal het bedrijf binnenkomt. Wie kan er binnen en tot hoe ver kunnen mensen

Trends in industriële automatisering • Safety in machinebouw • Veranderende vraag • Informatisering van productietechnologie • Duurzaam produceren • Security in communicatie ongemerkt komen? Wie heeft toegang en hoe worden wachtwoorden en gebruikersnamen beheerd? De tweede stap zijn de firewalls, detectie- en preventiesystemen. Elke poging van onbevoegden om binnen te dringen, moet je detecteren en registreren. De derde stap is het tijdig updaten van software. Veel patches worden gemaakt voor extra veiligheid. Deze moet je wel goed installeren zodat de besturingssoftware ongestoord blijft werken. De vierde stap is een beheersysteem van wachtwoorden. Een goed beheersysteem voorkomt veel nodeloos tijdverlies. De vijfde en laatste stap is het omschakelen van de besturing op run mode. Met Logix versie 20 kun je bijvoorbeeld communicatiepoorten en slots aan de backplane selecteren die met bepaalde controllers moeten communiceren.’ Bart Driessen is freelance journalist


45

IN BEDRIJF SIGMACONTROL

Al twintig jaar techniek op eerste plaats Vriendschap en een gezamenlijke passie voor techniek, dat is de basis voor het opstarten van hun eigen onderneming. Na twintig jaar hebben Lucien Kouwenhoven en Johan Embregts nog steeds de dagelijkse leiding over Sigmacontrol, een onderneming die wellicht de meeste bekendheid geniet vanwege haar exclusieve distributeurschap voor de Oostenrijkse industriële automatiseerder Sigmatek. Hoe zijn ze gestart en zijn hun ideeën over de markt veel veranderd? Astin de Zeeuw

Z

e kennen elkaar al bijna vijfendertig jaar en komen allebei uit families waar het ondernemerschap in het bloed zat. Lucien Kouwenhoven (51) moet even nadenken: ‘Ik geloof dat we elkaar al op de technische school hebben ontmoet. We waren zeventien jaar, schat ik.’ Johan Embregts (51) lacht: ‘Ja, we hebben elkaar ook altijd aan werk geholpen. Het zat er toen al in.’ Toen de een bezig was een job te scoren door de ontwikkeling van een single board, probeerde de ander mee te helpen door hiervoor de software te programmeren. Kouwenhoven werd aangenomen en toen zijn werkgever wilde uitbreiden lag het voor de hand Embregts als technisch specialist aan te trekken. De ontwikkelingen eind jaren tachtig in de industriële automatisering gingen in een sneltreinvaart en voordat Kouwenhoven het wist, zat hij een jaar in Oostenrijk bij B&R, het groeiende industriële automatiseringsbedrijf van Erwin Bernec-

ker en Josef Rainer. Teruggekomen in Nederland had hij een missie: het opzetten van een dochteronderneming voor B&R gericht op de Benelux. En ja, weer samen met Embregts. Tot de onvrede over de policy van het moederbedrijf de overhand kreeg. Embregts: ‘Die periode duurde vijf jaar, waarna ik uiteindelijk bij een klant ben gaan werken.’ Kouwenhoven: ‘Andreas Melkus, destijds engineer bij B&R, was een nieuwe onderneming gestart en had mij direct al benaderd voor een partnership in Nederland. Dat vond ik eerst nog te prematuur. Sigmatek was net begonnen en had de focus liggen op key accounts. Ik vond het te vroeg om met de nog relatief kleine partij de Lage Landen te gaan bestormen. Na het B&R-avontuur was de tijd wel rijp genoeg om deze kans aan te grijpen.’ De daadwerkelijke start van Sigmacontrol was in maart 1993. Embregts: ‘We waren erg gecharmeerd van de nononsensemanier waarop Melkus techni-

sche problemen wist op te lossen. Na de opzet van zijn eigen bedrijf zat daar een opgaande lijn in.’ En zo geschiedde: een zelfstandige onderneming met eigen bedrijfsvoering zonder remmende invloeden van het moederbedrijf. Zowel Melkus als de nieuwe eigenaren van Sigmacontrol hadden de voorkeur voor een soortgelijke relatie. ‘Feitelijk zijn we gewoon een grote klant en dat is in de loop der jaren een comfortabele relatie gebleken’, stelt Kouwenhoven.

Naïef enthousiasme

Het succes van de samenwerking tussen Kouwenhoven en Embregts onderling zit hem in de combinatie van technische en commerciële expertise. ‘We weten heel goed wanneer iets te veel tijd gaat kosten en melden dat tijdig bij de klant. Dat wordt gewaardeerd. Zo kunnen we vanuit de commerciële kant ook altijd een goede inschatting maken of een configuratie levensvatbaar is. Daaruit blijkt

< Lucien Kouwenhoven (links) en Johan Embregts delen na twintig jaar nog steeds hun passie voor techniek.


47

IN BEDRIJF SIGMACONTROL

het voordeel van kennis in diverse disciplines. Vooral in de beginjaren moest je elkaar blind kunnen vervangen’, verklaren de heren. Na een opstartperiode van een jaar begon het bedrijf te groeien – tot op de dag van vandaag. Sigmacontrol verhuisde in 2010 naar een ruimere locatie in Barendrecht met eigen voorraad en extra lokalen voor service en support. Zijn er strategische veranderingen geweest om de continue bedrijfsvoering op peil te houden? ‘Zonder naïef enthousiasme zou je nooit kunnen beginnen. De manier van het verkopen of het product in de markt zetten, is naar mijn mening nooit veranderd. Natuurlijk hebben we wel de nodige golfbewegingen meegemaakt’, zegt Kouwenhoven. Basisgedachte was en is nog steeds het verlenen van goede service en support. ‘Er kan altijd iets misgaan. De mensen die erachter staan, maken het verschil. Het samen

Lucien Kouwenhoven: ‘Contact met klanten is intensiever; sneller reageren in je communicatie is tegenwoordig een must.’

met de klant oplossen van problemen wordt gewaardeerd. Wanneer je tracht een feilloos product neer te zetten en dan achteraf bij eventuele complicaties niet thuis geeft, ben je fout bezig.’ Omdat deze servicegerichte strategie meer vroeg dan gedacht, hebben de mannen destijds een poging gedaan om relaties zakelijker te benaderen. Daar kwamen ze na een half jaar van terug. Kouwenhoven: ‘De klantenkring is dat niet gewend en dan werkt het niet.’ Embregts herinnert zich een andere wijziging: ‘We hebben ooit weleens gedacht de afhankelijkheid van toeleveranciers wat meer te spreiden en daarnaast intern meer disciplines toe te voegen. We werden met onze neus op de feiten gedrukt. We namen deel in een machinefabriek, een aparte tak gericht op componenten, maar het ontbrak ons aan de juiste kennis om er een succes van te maken.’

www.yaskawa.eu.com

BUILT TO PERFORM IN YOUR INDUSTRY INTEGRALE OPLOSSINGEN VOOR ROBOTICA, MOTION EN PLC/HMI SYSTEMEN YASKAWA biedt uitgebreide mogelĳkheden voor innovatieve Motion oplossingen, Robotica toepassingen en PLC/HMI systemen. Wĳ ontwikkelen branche specifieke frequentieregelingen, hoogwaardige multi-as servobesturingen en industriële robotsystemen voor de meest uiteenlopende vraagstukken. Bent u benieuwd naar de mogelĳke voordelen die wĳ u kunnen bieden? Neem dan contact met ons op voor een vrĳblĳvend advies voor uw specifieke situatie. Ontmoet YASKAWA met haar partners tijdens de “YASKAWA Techniek Dagen” op 22 en 23 oktober. Locatie: Koningshof, Veldhoven YASKAWA Benelux BV Science Park Eindhoven, 5692 EB Son Tel. 040 289 5500 [email protected] www.yaskawa.eu.com

48


YASKAWA. Masters of Robotics & Motion Control.

Voor de meute uit

In de industrie hebben de technologische ontwikkelingen niet stilgestaan. Hardware moet compacter, meer modulair. Software, programmeertalen en ontwerptechnieken moeten deel uitmaken van een kostenbesparend totaalpakket. Ook klanten moeten mee in deze ontwikkeling en dat vergt wellicht een andere benadering. Is er in de afgelopen jaren veel veranderd? ‘Vanuit de technische kant kun je wel stellen dat de doosjes en de daaraan gerelateerde communicatie die we verkopen complexer zijn geworden’, vertelt Kouwenhoven. ‘Producten kunnen veranderen, maar dan moet je de klant daar beter in assisteren. Er wordt van ons gewoon meer expertise verwacht.’ ‘Tevens leeft bij mij de overtuiging dat we met objectgeoriënteerd programmeren nog steeds voor de meute uitlopen’, vult Embregts aan. ‘Je ziet dat de mensen om ons heen er nu pas mee beginnen. Dat zou je kunnen zien als wet van de remmende voorsprong; iedereen in de markt is nu overtuigd van de voordelen en kan zijn eigen versie gaan bedenken. Intern zijn we verheugd dat bij Sigmatek de communicatie tussen de modules onderling zeer basaal is gebleven, dus flexibel. Andere partijen maken het vaak te complex.’ Anders is wel dat vroeger speciale modules voor klanten werden gemaakt. ‘Tegenwoordig is dat een uitzondering. Klanten willen geen speciale module maar het bewijs dat het met standaard apparatuur werkt’, weet Kouwenhoven. ‘Qua klanten zie ik het verschil in benadering niet zo. Ik denk wel dat de relatie intensiever is geworden. Want op het moment dat het wat moeilijker wordt in de markt zul je ook wat harder moeten lopen. We proberen het contact wel te intensiveren, maar dat is natuurlijk ook afhankelijk van je verloop in vertegenwoordigers. Voor de klant wordt het stiller als hij een vertegenwoordiger minder ziet, terwijl wij het intern drukker hebben. In de communicatie zul je sneller moeten reageren dan vroeger. Er wordt minder lang gewacht en meer van je verwacht. Daarbij komt dat producten zich er tegenwoordig voor lenen trajecten te versnellen. Daar ging vroeger echt meer tijd overheen. Grappig is dat de voorbereiding tegenwoordig minder tijd kost en je een realtime demo sneller kunt presenteren.’

Frappant

Korte lijnen van klant naar uiteindelijk ontwikkelaar zijn van essentieel belang geweest. Waaruit blijkt dat deze relatie in de afgelopen twintig jaar heeft gezorgd voor snelle en klantgerichte oplossingen? ‘Wij gebruikten in de Benelux al jaren de drives van Seidel’, zegt Em-

Johan Embregts: ‘Met objectgeoriënteerd programmeren lopen we nog steeds voor de meute uit.’

bregts. ‘Op een gegeven moment konden wij onze relatie dusdanig interesseren in de materie dat ze de R&D-afdeling in Oostenrijk hebben opgekocht. De technologie is nu toegevoegd aan de bestaande knowhow waardoor ze in staat zijn compatibele drives aan te bieden.’ Ook beamen de oprichters dat projecten op klantniveau door intensieve communicatie tot stand kwamen. ‘In de

afgelopen jaren hebben we samen met klant en leverancier specifieke CNCprofielmodules bedacht en hebben we safety-integratie op de prioriteitenlijst weten te zetten. We moesten onze Oostenrijkse partner echt ervan overtuigen dat die specifieke hardwaremodules moesten worden gemaakt.’ Een bekende trend de laatste jaren is het gebrek aan technisch personeel. Hebben Kouwenhoven en Embregts iets gemerkt van ontbrekende technische kennis bij de huidige relaties? Embregts: ‘Vroeger was een PLC-programmeur een elektromonteur die het erbij deed. Tegenwoordig wens je een afgestudeerde mechatronicus die het snapt. We komen dus wel slimme mensen tegen.’ Kouwenhoven: ‘Bij de bedrijven zelf zie je het gebrek aan technische kennis niet zo. Wat wij in de praktijk wel ervaren is dat schoolverlaters een vrij laag niveau hebben in vergelijking met wat er vanuit de markt wordt gevraagd. Het lijkt alsof de markt in de afgelopen jaren naar een hoger plan is getrokken en het onderwijs niet is meegegaan. Frappant is dat wij in België deze aansluiting op de praktijk meer zien. Uiteindelijk wordt het in de bedrijven gelukkig verder wel opgepakt en bijgespijkerd. Maar ook die stap wordt voor een nieuweling moeilijker. Vroeger kon je vanuit een wat lager niveau inspringen, tegenwoordig gaat dat echt niet meer.’ Astin de Zeeuw is verantwoordelijk voor communicatie en marketing bij Sigmacontrol. Redactie Alexander Pil

Sigmatek

‘In de industriële automatisering is het moeilijk technisch competente internationale partners te vinden. In Sigmacontrol hebben we twintig jaar geleden een geschikte partner gevonden. Sindsdien heeft het bedrijf van Lucien Kouwenhoven en Johan Embregts Sigmatek exclusief en met succes weten te vertegenwoordigen’, zegt Sigmatek-oprichter Andreas Melkus. ‘Wij zijn in een nauwe samenwerking met elkaar verbonden op een manier die ver voorbij gaat aan de klassieke zakelijke relatie. Door snelle herkenning van klantbehoeftes en uitgebreide applicatieknowhow, vooral op het gebied van drivetechnologie, draagt Sigmacontrol essentieel bij aan de continue technologische ontwikkelingen binnen Sigmatek.’


49

TECHVE RTORIAL

Van Besturingskast naar Installatieconcept Festo maakt machines slimmer met Smart Cabinets

De digitale revolutie heeft niet alleen toegeslagen in het dagelijks bestaan. In de wereld van de consumentenelektronica hebben smartphone, tablet en Whatsapp de communicatie en informatie-uitwisseling in een stroomversnelling gestort. Maar ook in de wereld van de industriële elektronica kunnen we processen steeds preciezer bewaken en met steeds meer in- en uitvoersystemen communiceren. Blijft de vraag: hoe haal je het meeste profijt uit die mogelijkheden?

Jan Koudijzer, Manager Customer Solutions bij Festo Nederland, heeft daar duidelijke ideeën over. “Chips & software zijn het afgelopen decennium weliswaar enorm veel krachtiger, gebruiksvriendelijker en goedkoper geworden, maar gebruik maken van het volle vermogen daarvan betekent voor heel wat machinebouwers dat zij hun hele besturingsstructuur moeten omgooien. Zo’n structuur is vaak in de loop van een aantal jaren gegroeid, waarbij telkens werd voortgebouwd op eerdere versies van het besturingsconcept. Dat is een logische keuze, maar daardoor blijft wel een steeds groter aantal mogelijkheden om machines flexibeler, kostenefficiënter en sneller te ontwerpen en te bouwen onbenut.” Besturingen gebouwd en getest Een dergelijke stelling vraagt om toelichting, en die geeft Jan Koudijzer graag. “Al een aantal jaren biedt Festo zijn klanten de moge-

lijkheid om de besturing van hun machine te “outsourcen”. Dat betekent dat de klant zich concentreert op ontwerp en constructie van de machine, en onze afdeling Customer Solutions inschakelt voor het maken van de besturingskast(en). Festo levert de besturing dan compleet gebouwd en getest aan – het enige wat de klant nog hoeft te doen is deze in te bouwen en de machine in bedrijf te stellen.” Tijd winnen door decentraal besturen Het voordeel van een dergelijke oplossing reikt een stuk verder dan de tijdwinst die de klant behaalt doordat constructie en besturing tegelijkertijd worden opgeleverd. Jan Koudijzer: “De afgelopen jaren hebben we ons geconcentreerd op decentrale besturingsconcepten, en die hebben geleid tot het concept van de Smart Cabinet. Daarbij neemt een intelligente terminal het leeuwendeel van de I/O voor zijn rekening. Sensor-I/O, bewegingsaflopen, sta-

tusinformatie en alle mogelijke andere data hoeven niet langer in de centrale besturing geprogrammeerd en verwerkt te worden. Dat gebeurt gewoon decentraal in een intelligente terminal die in de besturingskast is ondergebracht. Dat betekent een enorme vermindering van de hoeveelheid programmeerwerk bij de inbedrijfstelling – en dus een oplevertraject dat heel wat korter is dan bij de meeste centraal aangestuurde installaties het geval is.” Universeel en platformonafhankelijk De mogelijkheden die Festo zijn klanten biedt met Smart Cabinets zijn grotendeels terug te voeren op de unieke eigenschappen van het CPX-platform. Met dit platform introduceerde Festo voor het eerst een modulair besturingsconcept voor pneumatische en elektromechanische I/O en aansturing. Behalve een naar believen uitbreidbare capaciteit om sensorsignalen te verwerken en actuators aan te

TECHVE RTORIAL

“Industriële afnemers laten zich steeds minder leiden door het prijskaartje dat er aan een machine hangt.” Jan Koudijzer, Manager Customer Solutions bij Festo Nederland sturen biedt dit platform interfaces met alle gangbare industriële veldbusprotocollen. Daarmee leent het zich voor toepassing in vrijwel iedere industriële omgeving – ook waar het veiligheidscriteria betreft. Voor ATEX-, IP,- en HACCP-omgevingen ontwerpt en bouwt Festo Smart Cabinets conform de vereiste normen, inclusief bijbehorende documentatie en certificering. Duurzame kostenbesparing Tijdwinst en installatiegemak mogen dan de meest in het oog springende kenmerken zijn van de Smart Cabinets die Festo bouwt, ze zijn bij lange na niet de belangrijkste. Customer Solution Manager Jan Koudijzer daarover: “Industriële afnemers laten zich steeds minder leiden door het prijskaartje dat er aan een machine hangt. In plaats daarvan kijken zij naar de te verwachten kosten over de hele levensduur van die machine, en dat wordt afgezet tegen de opbrengsten. Energieverbruik, machinebeschikbaarheid en zelfs de mogelijkheid hem snel aan te passen of uit te breiden worden zodoende belangrijke besliscriteria. Wat nu al steeds sterker gaat tellen zijn de Total Cost of Ownership van een machine – wat kost het om hem aan te schaffen, in bedrijf te stellen en te houden en te zijner tijd te vervangen. Daar bewijst het concept van de Smart Cabinets met decentrale intelligentie zijn kracht.”

Slagvaardig en kostenefficiënt Dankzij datzelfde concept kunnen ontwerpers en bouwers van machines bovendien veel slagvaardiger opereren. Wijzigingen, uitbreidingen en add-ons zijn veel sneller en kostenefficiënter te realiseren. Zolang de hardware in staat is de gewenste informatie en functionaliteit te leveren is het een kwestie van softwareaanpassing op lokaal niveau. Mens-machine-interfaces, condition monitoring, event logging kunnen stuk voor stuk op decentraal niveau worden geïmplementeerd: Welke opties wel en niet in gebruik worden genomen is een kwestie van keuze in de uitvoering van componenten en software voor de Smart Cabinet – en die laatste wordt compleet gebouwd en geprogrammeerd aangeleverd. Besturingsconcept van de toekomst Dat laatste aspect is volgens Jan Koudijzer eveneens een niet te verwaarlozen voordeel. “Machinebouw is doorgaans knokken tegen deadlines, en dan is er bijna altijd te weinig tijd om nieuwe technologieën uit te proberen. Dat is één van de achtergronden van het Smart Cabinet-concept. Maar natuurlijk willen we dat de filosofie van de decentrale intelligentie zoveel mogelijk veld wint – wij zien dat als één van de belangrijkste motoren voor de innovatie in de machinebouw. Daarom hebben we ons CPX-platform ook maximaal toegankelijk

 CPX: Eenvoudige en veelzijdige aansluitingen van elektrische en pneumatische controle-loop systemen.  COdeSYS: Programmeren met een oneindigheid aan mogelijkheden en een korte programmeertijd.

Festo BV Schieweg 62 2627 AN Delft Tel. +31(0) 15 251 88 07 Fax +31(0) 15 251 87 51 www.festo.nl [email protected]

gemaakt. Met CoDeSys als programmeertaal sluit het aan bij de mainstream van morgen, universele veldbus compatibiliteit maakt het inpasbaar in elke industriële omgeving, en TCP/IP-protocollen met webinterfaces zorgen voor een bijna universele toegankelijkheid. Al die nieuwe ontwikkelingen laten we ook zien in ons Competence Centre, en onze Didacticdivisie sluit daarbij aan met trainingen op diverse niveaus. Smart Cabinets vormen de deur naar een nieuwe manier van denken over industriële automatisering – ontwerpers en engineers hoeven die alleen maar open te doen om nieuwe perspectieven te ontdekken.”

FOCUS SYSTEEMONTWERP

Simulatie steeds belangrijker

Dassault Systèmes bouwt 3DExperience verder uit Bernard Charlès, president en CEO van Dassault Systèmes, liet er op de jongste Simulia-conferentie in Wenen geen twijfel over bestaan: het bedrijf gooit zijn volle gewicht achter 3DExperience, het concept dat designers, ingenieurs, marketingmanagers en zelfs consumenten samen wil laten innoveren, en dat in de nabije toekomst zijn stempel zal drukken op alle producten en applicaties van Dassault. Frans Godden

D

assault Systèmes pakte begin vorig jaar voor het eerst uit met het begrip 3DExperience. Topman Bernard Charlès noemde het onomwonden ‘een ambitieus plan dat onze strategie voor de komende tien jaar zal bepalen’. Voor het bedrijf gaat het om een miljardeninvestering. ‘We noemen het 3DExperience omdat we geloven dat als je kunt voorspellen in welke context je innovatieve designs gebruikt zullen worden, dit een positieve weerslag zal hebben op je engineering, je productie, je materiaalgebruik, noem maar op’, legt Charlès uit. ‘Dat kan alleen als je loskomt uit klassieke concepten als 3D-ontwerp, 3D digital mock-up en 3D product lifecycle management en niet enkel professionele mensen maar ook consumenten in je ontwikkelcyclus betrekt – en dat niet alleen aan het begin van die cyclus voor de input of op het einde voor de tests, maar in elke belangrijke fase.’ Typische CEO-speak, zou je zeggen, maar hier is meer aan de hand. Samen met meerdere industrieanalisten gaat Dassault er namelijk vanuit dat een bedrijf enorm veel voordelen kan puren uit de feedback van klanten in elke fase van de levenscyclus van een product – wat vooral nogal ongebruikelijk is in de context van systemen die worden gebruikt voor het ontwerpen van productieprocessen. In hetzelfde licht moet ook de plotse oproep van Charlès worden gezien naar ontwikkelaars toe om uit hun

52


ivoren toren te komen en aan de wereld te tonen welke toegevoegde waarde ze voor de business kunnen hebben. ‘De wereld verandert, velen onder u hebben altijd in nichedisciplines gewerkt en voor het overgrote deel heeft je management geen flauw benul van wat je doet’, zei hij. ‘Wel, nu is het ogenblik aangebroken om jouw job meer zichtbaar te maken voor iedereen in het bedrijf, om het een onderdeel van het beslissingsproces te maken. Het is jouw opdracht het management op de hoogte te brengen over wat het bedrijf moet doen om met revolutionaire technologie te kunnen werken. En het gaat hier niet louter om technische uitleg maar om het coachen van het management zodat ze leren begrijpen wat ze nog niet kennen en hun ogen opengaan. En tegelijkertijd moet al dat prachtige technologiewerk dat je doet, worden gerelateerd aan de business, aan de toegevoegde waarde die het brengt voor de klant, voor de consument. We willen dat elke ontwikkelaar zijn ervaringen met simulatie deelt met zijn managers zodat die het resultaat kunnen zien. Open de deuren zodat ze de impact kunnen begrijpen van wat je voor het bedrijf kunt doen. Dat willen we met 3DExperience doen. Het moet een echte game changer worden.’

Doodlopend straatje

Met 3DExperience wil Dassault merken zoals Catia, Enovia, Simulia en So-

lidworks al naargelang de oplossing bundelen voor specifieke industriebehoeften. Maar zonder de individuele producten te verwaarlozen, zo beklemtoont Charlès. Vooral de Simulia-productlijn, die een waaier van simulatie- en softwareoplossingen omvat met onder meer Abacus, komt steeds meer in de schijnwerpers te staan omdat de belangstelling in stijgende lijn blijft gaan. ‘In die optiek moet je dan ook onze recente acquisities zien’, legt Scott Berkey uit, CEO van Simulia. ‘De eisen die grote bedrijven aan onze software stellen, zijn sterk gewijzigd. Het werd duidelijk dat Abacus alleen niet meer volstond, ook al hadden we dit product de voorbije jaren al aangepast naar specifieke industrieën toe. Het gevaar bestond dat we uiteindelijk een nichespeler zouden worden en dus zijn we op zoek gegaan naar interessante partijen die ons aanbod konden aanvullen.’ Charlès bevestigt dat: ‘Er zijn veel te veel bedrijven die nog niet kijken naar wat er buiten hun muren beschikbaar is en die in een doodlopend straatje blijven zitten. De reden waarom we die recente acquisities hebben gedaan, is om leider te worden in simulatie. En dit is nog maar het begin.’ Eind april nam Dassault de Duitse FEDesign Group over, gespecialiseerd in de optimalisatie van design in de eerste fases van de productontwikkeling, met grote klanten als BMW, General Motors en Sie-

< Fokker Landing Gear uit Helmond is een intensieve gebruiker van de simulatiemogelijkheden in Abacus. Het voorspelt er onder meer het verouderingsproces van dikke composieten mee.

mens. Een prima aanvulling voor het 3DExperience-platform, dat precies is gericht op ontwerpoptimalisatie, zo stelt Berkey. Midden mei lijfde Dassault ook Simpoe in, een Franse leverancier van simulatiesoftware voor spuitgieten in kunststof (waarmee Dassault overigens al een vijftal jaren nauw samenwerkte). Bedrijven als Canon en Panasonic maken veelvuldig gebruik van de software bij de voorbereiding van het spuitgieten van kunststof onderdelen die alsmaar complexer worden, zowel qua vormgeving als qua productie. Met Simpoe kunnen zowel het ontwerp als de fabricage van voorwerpen in kunststof worden vereenvoudigd en versneld.

In de wolken

Dat is interessant nieuws voor bijvoorbeeld Fokker Landing Gear uit Helmond, een van de intensieve gebruikers van de simulatiemogelijkheden van Abacus om de evolutie te voorspellen van het verouderingsproces in de dikke composieten die in vliegtuigen worden gebruikt. Volgens Wouter Wilson, specialist Development Engineer van de R&D-afdeling bij Fokker Landing Gear, zijn traditionele modellen voor de gedragingen van composietmaterialen al wel vrij goed in staat om de eventuele fouten in de structuur te voorspellen, maar wanneer de composietlaag dikker wordt, krijgen ze problemen waardoor soms mogelijke gebreken verborgen kunnen blijven. Daarom heeft het bedrijf de voorbije jaren een nieuwe en meer doeltreffende aanpak ontwikkeld waarbij de glasvezels en het hars van de composietlaag afzonderlijk in aanmerking worden genomen bij de simulatie van de sterkte en de betrouwbaarheid van het materiaal. ‘Simulatiesoftware is natuurlijk niet nieuw voor ons’, zegt Sumanth Kumar, vicepresident Simulia Portfolio Experience. ‘We hadden al jaren dergelijke functies in ons gamma zitten, maar met de acquisities wordt ons aanbod nu veel breder en dieper. Het is de bedoeling om in de tweede helft van dit jaar een aantal ontwerpen simulatietoepassingen ook online beschikbaar te stellen. Daarmee komen we een oude belofte na om onze producten niet langer voor te behouden voor de grote bedrijven maar ze ook te laten doorsijpelen naar het mkb. Daartoe gaan we onze technische ondersteuning opdrijven en ook meer documentatie en opleidingsfaciliteiten voorzien. Het is ook de bedoeling dat onze producten een meer eenvormige gebruikersinterface krijgen om de leer-

curve te verkorten en ook niet-specialisten een kans te geven om met de tools te werken. Bovendien gaan we, speciaal voor onze kleinere klanten, ook gebruikmaken van de cloud om op die manier onze software ook financieel haalbaar te maken voor dat publiek. Via het cloud-aanbod zullen die gebruikers ook rechtstreeks met de software kunnen werken in plaats van telkens een beroep te moeten doen op externe specialisten.’

Coca-Cola

Uiteraard was de Simulia-conferentie, waaraan bijna vijfhonderd professionals uit heel de wereld deelnamen, ook de gelegenheid bij uitstek voor Dassault om klanten aan het woord te laten met indrukwekkende toepassingen. BMW bijvoorbeeld, dat onlangs nog een nieuw vijfjarencontract ondertekende voor het gebruik van Simulia en Catia bij zijn fabricage, liet zien hoe alle passieve veiligheidstests voor de 6 Series Gran Coupe eerst met Simulia

de stent en het bloedvat worden gesimuleerd om zo eventuele tekortkomingen of zwaktes te ontdekken vooraleer tot de eigenlijke productie van fysieke stents wordt overgegaan. ‘De gezondheidsindustrie mag dan wel een traditie van fysieke tests hebben, dankzij dergelijke simulaties kunnen we het gedrag van een stent in een ader perfect voorspellen en dat is voor de patiënten van onschatbare waarde’, aldus David Smith van Ethicon. Ook indrukwekkend: de ontwikkeling van knie-implantaten waarbij met een rits van factoren rekening moet worden gehouden (spieren, ligamenten, interacties, et cetera). Met fysieke modellen is dit een eindeloos zoeken en proberen, maar met de tools van Simulia kan een ontwerper probleemloos ‘spelen’ tot alles perfect zit, in een fractie van de tijd. Nog een leuke: Coca-Cola gebruikt Abacus om te simuleren hoeveel zuurstof en koolstofdioxide door de wanden van zijn flessen ontsnapt om zo tot een betere en

Dassault-CEO Bernard Charlès (l): ‘We willen dat elke ontwikkelaar zijn ervaringen met simulatie deelt met het management zodat iedereen het resultaat kan zien.’

werden uitgevoerd vooraleer er prototypes aan te pas kwamen voor de eerste crashtests. Motoren, remmen en zelfs de moeren en bouten zijn met de software gemodelleerd en getest. In een heel andere dimensie gebruikt Ethicon, een divisie van de medische reus Johnson & Johnson, Abacus om stents te ontwikkelen en te perfectioneren. Die kleine buisjes in metaal of kunststof worden in een ader aangebracht om de doorstroming van bloed te verzekeren. Met behulp van de software kan de interactie tussen

meer stabiele verpakking te komen die de bewaartijd kan verhogen. Op de conferentie was één ding overduidelijk: de industrie is honderd procent overtuigd van de vele voordelen die simulatie in al haar vormen kan bieden, van de allereerste fases van het ontwerpproces tot en met het afgewerkte product – en niet louter meer in de handen van specialisten maar voor alle soorten designers uit alle mogelijke takken van de industrie. Frans Godden is freelance journalist.


53

Optics

Modern optics for optical designers Optics is the ‘enabling technology’ of the 21st century. To design optical systems, to specify and test optical components, to integrate optical components into products, this all requires knowledge and skills that can be learned in the CMOP course. Over the years CMOP has become one of the most comprehensive optical courses in Western Europe, unique in its concept, starting with theoretical basics, via practical optical system design and ending with a broad overview of optical applications. After the course, participants will have a thorough knowledge of modern optical concepts, their applications and the design of optical systems, the engineering problems and solutions. Course code: Location: Course price: Duration: Dates:

CMOP Eindhoven 5,995 euros excl. VAT 28 weekly morning sessions commences 13th September 2013

Mechatronics

Actuation and power electronics This course covers fundamentals of electro-mechanics including electro magnetism, piezoelectric actuation and power electronics. Participants will acquire a mix of theoretical background, do’s and don’ts and practical insight that is useful when designing mechatronic systems with different actuation systems. After the course, the participant will be able to initiate, specify, guide the development of a special motor or select the proper off-the-shelf actuator (type & version). This course is intented for mechatronic system designers and architects who are involved in the multi-disciplinary development of motion devices and need a better insight into the various aspects of actuation systems in order to make an adequate selection of available off-the-shelf components or initiate, specify and guide the development of a customized actuation system. Course code: Location: Course price: Duration: Dates:

APE Eindhoven 2,245 euros excl. VAT 3 consecutive days 23rd - 25th September 2013

Mechatronics

Design principles basics How can you develop a product or skillful means of production? ´Design principles basics´ is an introductory course for designers, working in mechanical or precision engineering. Various topics will be covered such as designing for stiffness, the avoidance of backlash, designs based on elastic deformation, controlling degrees of freedom, friction and hysteresis. After the course, the participant will have an insight into the conceptual approach to mechanical designs and on the basis of that insight, will be able to identify problem areas, identify alternatives and make choices. The prerequisite is a BSc/MSc engineering. Some knowledge of dynamics and control theory is also required. Course code: Location: Price: Duration: Dates:

DPB Eindhoven 2,495 euros excl. VAT 5 days in a period of 2-5 weeks commences on 25th September 2013

www.hightechinstitute.nl

FOCUS MACHINEVEILIGHEID

Zet er maar een hekwerk omheen Bij het beveiligen van machines kunnen emoties hoog oplopen. Operators vinden de nieuwe situatie onwerkbaar, managers vrezen voor productiedaling. Door iedereen in het ontwikkeltraject te betrekken, creëer je commitment en voorkom je scheve gezichten. John Bal

T

ijdens het uitvoeren van een risicobeoordeling is het eerste dat operators zullen zeggen: ‘Als je er maar geen hekwerk omheen zet.’ Na wat doorvragen kom je er al snel achter wat de reden is voor hun reactie. Er is bij een andere machine zonder overleg met de operators een hekwerk geïnstalleerd. Hierdoor kunnen zij enkele werkzaamheden in de gebruiksfase niet meer eenvoudig uitvoeren. Het plaatsen van vaste en/of functieblokkerende afschermingen lijkt in eerste instantie veilig, maar kan juist voor gevaarlijke situaties zorgen door het overbruggen van beveiligingen. Hieruit blijkt wel dat er gebrek is aan commitment tussen de betrokken partijen. Het is belangrijk om duidelijk in kaart te brengen welke gevaren, gevaarlijke situaties en gevaarlijke gebeurtenissen er kunnen voorkomen bij machines gedurende alle gebruiksfases en tijdens de gehele levensduur. Een hulpmiddel hiervoor is bijlage B uit de norm Nen-EN-Iso 12100 aangaande de ‘basisbegrippen voor ontwerp, risicobeoordeling en reductie’. Elke machine heeft diverse gebruiksfases, zoals transport, installatie/in bedrijf stellen, normaal bedrijf, instellen, onderhoud, reinigen, wijzigen en ontmantelen. Hierbij is het van belang om met alle betrokken partijen, waaronder operators, technische dienst, engineering en de veiligheidskundige, in overleg te treden en samen de gevaren-, taken- en gebeurtenissenlijst te bespreken en passende maatregelen te kiezen. Ook het toepassen van zogenaamde type-C-normen voor specifieke groepen van machines is aan te raden. Een type-C-norm zoals de Nen-EN 415-3 aangaande ‘vorm-, vul-, en sluitmachines’ beschrijft al concrete veiligheidsmaatregelen. Het plaatsen van vaste en/of functieblokkerende afschermingen kan de veiligste oplossing zijn. Hierdoor moeten operators dan de huidige manier van werken aanpassen. Een oplossing kan zijn om instelpunten naar een locatie buiten de geva-

renzone te verplaatsen. Inventariseer eerst de reden van toegang tot de gevarenzone en de frequentie hiervan. Is de frequentie laag (bijvoorbeeld een keer per maand voor onderhoud), dan kan er worden gekozen voor vaste afschermingen door plaat- en/ of gaaswerk die zijn gemonteerd met bouten/of moerverbindingen. Wordt de frequentie hoger, dan worden de bouten/of moerverbindingen al snel vervangen door vleugelmoeren of sterknoppen. Dit is echter niet toegestaan. Om dit te voorkomen, dienen de vaste afschermingen vervangen te worden door functieblokkerende afschermingen. Bij frequente toegang kunnen in plaats van functieblokkerende afschermingen lichtschermen of inloopbeveiligingen worden geïnstalleerd. Dan bestaat er echter nog wel het risico dat een werknemer achter het lichtscherm kan komen te staan en niet meer wordt gedetecteerd. Ook is de keuze voor een lichtscherm afhankelijk van de beschikbare ruimte in verband met de afstandsformules volgens NenEN-Iso 13855 ‘Positionering van beveiligingsinrichtingen in verband met de naderingssnelheden van delen van het menselijk lichaam’. Mogelijk kun je voor enkele gevarenzones kiezen voor vaste afschermingen en bronaanpak toepassen door smeerpunten van lagers en kettingen te verlengen of verplaatsen naar een locatie buiten de gevarenzone of door automatische smering toe te passen. Soms moet de machine kunnen blijven functioneren met geopende functieblokkerende toegangsdeuren omdat de instelling alleen mogelijk is bij een draaiende machine. In Paragraaf 9.2.4 van de norm Nen-EN-IEC 60204-1 aangaande ‘elektrische uitrusting van machines’ staan hiervoor eisen beschreven, namelijk uitschakeling van alle andere bedrijfstoestanden, en een of meer andere relevante middelen, zoals het toepassen van een hold-to-runtoestel, beperking van de snelheid of de kracht van de beweging of beperking van het bereik van de beweging.

Bij het beveiligen van machines blijkt veel emotie mee te spelen. Operators en onderhoudspersoneel roepen al snel: ‘Zo kan ik mijn werk niet uitvoeren.’ Het management schreeuwt: ‘Hierdoor zal de productiecapaciteit afnemen.’ Door alle betrokken partijen mee te laten beslis-

Een D&F-consultant kwam deze houtjetouwtjeoplossing tegen bij een klant: de zender en de ontvanger van een ‘contactloze’ functieblokkerende schakelaar zijn tegen elkaar gemonteerd met een tiewrap.

sen, worden maatregelen sneller geaccepteerd. In enkele gevallen kan het toepassen van vaste en functieblokkerende afschermingen juist de beschikbaarheid van de machines verhogen. Het betrekken van productie, technische dienst, managers en engineers is belangrijk voor het verkrijgen van commitment en daarmee wordt voorkomen dat veiligheden worden omzeild of verwijderd. John Bal is consultant bij D&F Consulting. Redactie Alexander Pil


55

PRODUCTNIEUWS Robotica

Yaskawa wordt systeemleverancier door overname Vipa Door de overname van Vipa eind vorig jaar heeft Yaskawa ook een PLC- en HMI-divisie gekregen. Hiermee is de roboticaspecialist in staat om een compleet automatiseringspakket te bieden aan machinebouwers en OEM’s. Opvallend hierbij is de directe koppeling tussen de PLC en de robotica. Het hart van een typische productielijn of een machine is vaak een PLC-besturing gecombineerd met HMI. Yaskawa heeft de meest gangbare communicatievormen zoals Profinet, Ethercat en Ethernet/IP beschikbaar voor directe aansturing van frequentieregelingen en servosystemen vanuit de PLC-omgeving. Via de Motosync-koppeling is dit ook beschikbaar voor robotica. Met deze link loopt het actieve programma van de robot direct op de PLC (of op een pc), waarbij de motioncommando’s realtime worden verstuurd naar de robot. De robotcontroller fungeert daarbij als motioncontroller die de interpolatie van de robotassen en eventuele externe assen verzorgt. De PLC kan de I/O of andere communicatie met de periferie volledig afhandelen. Ook de koppeling met bijvoorbeeld visionsystemen of andere intelligente sensoren kan dan via de PLC (of pc) worden gemaakt.

De integratie van bijvoorbeeld een frequentieregeling of servo via Profinet in een Vipa-PLC is eenvoudig gemaakt via het Profidrive-profiel. Via Profinet kunnen nu de Yaskawa-componenten worden benaderd voor de status, diagnose en parameterinstellingen. In de nabije toekomst kunnen gebruikers met het Profidriveprofiel ook communiceren over de synchronisatie, snelheids- en positiesettings in de controllus van de aandrijving. Dit betekent voor machinebouwers en OEM’s dat ze zowel de motion als de robotica vanuit een vertrouwde PLC of pc kunnen programmeren en aansturen, en ze het geheel via een centrale HMI kunnen bedienen. Dit reduceert het aantal besturingssystemen en koppelingen. AP www.yaskawa.eu

MB_NL_3406_13059_EMO Hannover 2013 08.05.13 14:36 Seite 1

.d

56


no

e

G eA ess he M c s : t n Deu arte BV an de eka v CY ntre TAN rdiging L &E U e i t NS nwoo d rma CO las derlan .com Info OVER ertege e -Alb nds 21 N eV Oud recht, N 69 31 etherla L HAN erlands elaar 4 9 B pend -n 8 f 6 1 h p d 9 . 31 www Ne r Kop 8b, 2 A Pa x: + 1 o · A Vict teinde 3350 50, Fa s.com , s We bus 34 4 69 30 herland s: t r t 8 s e e 1 t o r d -n 1 P rlan @hf Cha : +3 ede Tel. ail: info en, s ing our re, N s.nl E-M anbied alat Alme G a ef ir by BJ sa .trad s.nl , 1300 1 Rei ir w a 0 eF ww 88 Trad bus 13 530 24 airs.nl · t f Pos +31 36 trade @ : Tel. ail: info E-M

w

INFO: VDW – Generalkommissariat EMO Hannover 2013 Verein Deutscher Werkzeugmaschinenfabriken e.V. Corneliusstraße 4 · 60325 Frankfurt am Main · GERMANY Tel. +49 69 756081- 0 · Fax +49 69 756081-74 [email protected] · www.emo-hannover.de

o-

n ha

r ve

w

w

.

em

Aandrijftechniek

SMC verlaagt profiel elektrische actuatoren

Voor veel fabrikanten is ruimtegebrek een punt van aandacht en daarom heeft SMC een platte elektrische actuator met glijlagergeleiding aan zijn assortiment toegevoegd. Dankzij het compacte ontwerp, het lage profiel en de platte constructie is de LEL-serie ruim vijftig procent minder hoog dan andere actuatoren uit de SMC-catalogus. Dit wordt mogelijk gemaakt door de motor aan de zijkant te plaatsen en gebruik te maken van een geleiding die contact tussen het werkstuk en de mo-

tor voorkomt, ongeacht de lengte en breedte van het werkstuk. Een van de belangrijkste voordelen van de elektrisch geleide actuator met glijlagers van SMC is een geluidsreductie van 60 dB(A). Ook levert het een kostenbesparing op door de maximale snelheid van 500 mm/s waarmee hij tot 3 kg gewicht kan verplaatsen. Voor grote momentbelastingen ontwikkelde SMC een variant met kogelbussen. Deze haalt snelheden van 1000 mm/s. Beide versies kunnen in industriële machines worden gebruikt voor bijvoorbeeld transport of pick & place. De herhalingsnauwkeurigheid van beide uitvoeringen bedraagt 0,1 mm en ze kunnen op 64 punten worden gepositioneerd. Bovendien kunnen in het profiel naderingsschakelaars worden gemonteerd waardoor eind- en tussenposities kunnen worden gesignaleerd. AP www.smcpneumatics.nl

Zuigerstangloze Festo-cilinders voor de kleine ruimte

De DGC-serie zuigerstangloze cilinders van Festo is uitgebreid met de DGC-K. Het gaat om een compacte cilinder zonder geleiding die honderd procent uitwisselbaar is met de al bestaande DGP-cilinders en die vooral geschikt is voor het bewegen van massa’s in een compacte ruimte. De DGC-K is een uitbreiding aan de onderkant van de range. De K-serie is dan ook relatief laag te belasten in vergelijking met de uitvoeringen G, GF of KF. Verder is hij speciaal geschikt voor een-opeenuitwisseling met de DGP-cilinders. Beide cilinders hebben een identieke maatvoering, luchtaansluiting en gebruikersinterface evenals identieke bevestigingsgaten en accessoires. Bij de DGC-K-cilinders heeft Festo een aantal verschillende innovaties doorgevoerd. Zo is door toepassing van een verbeterde afdichting een verbetering van het luchtverbruik tot stand gebracht. Verder zijn de afdicht- en beschermbanden gefixeerd met behulp van magnetisme en een bewezen clipsysteem. Hierdoor zijn lange slagen tot 8,5 m mogelijk. De zuigerstangloze cilinders zijn optioneel te verkrijgen met NSF-H1-vet, dat geschikt is voor toepassing in de voedingsmiddelenindustrie. AP www.festo.nl

Energie-efficiënte procesbesturing met frequentieomzetter Bosch

Om het energieverbruik van elektrische aandrijvingen te minimaliseren, is een variabele snelheidsregeling onmisbaar. Bosch Rexroth ontwikkelde om die reden de EFC 3600-frequentieomvormers. Deze componenten zijn onder meer toe te passen binnen de algemene automatisering, voor material handling en voor het aansturen van pomp-, ventilator- en compressoraandrijvingen. De EFC 3600 verbetert de procesbesturing door gebruik te maken van geïntegreerde PID-controllers en het sequentiële besturingssysteem met acht stappen, legt Bosch uit. De instellingen dragen bij aan een energie-efficiënte werking van de componenten en machines door ze op hun meest optimale werkpunt te laten draaien. De vrij schaalbare V/f-karakteristiek maakt bovendien een lastafhankelijke instelling mogelijk, wat bijdraagt aan een langere levensduur van de motor. Dankzij de relatief hoge intermitterende overbelastingcapaciteit tot tweehonderd procent en het hoge initiële koppel tot honderdvijftig procent is de frequentieomvormer geschikt voor een brede range aan toepassingen. Daarbij is de elektronische frequentieomzetter te koppelen aan andere automatiseringstopologieën via optionele Modbus- of Profibus-interfaces of via digitale en analoge in- en uitgangen. De geïntegreerde remchoppers en netfilters maken aanvullende randapparatuur overbodig. AP www.boschrexroth.nl

Besturingen

National Instruments herontwerpt Compactrio-platform

Op zijn jaarlijkse NIWeek heeft National Instruments de software-designed Compactrio-9068-controller aangekondigd. De controller is compleet opnieuw ontworpen maar behoudt de volledige compatibiliteit met Labview en I/O van het Compact-

rio-platform. Het systeem bevat hoogwaardige technologieën, waaronder de volledig programmeerbare Zynq-7020-Soc van Xilinx, die een 667 MHz dualcore Arm Cortex A9-processor combineert met een FPGA uit de Xilinx 7-serie. Dat maakt hem vier keer sneller dan de vorige generaties. Het nieuwe realtime besturingssysteem op basis van Linux geeft meer flexibiliteit voor ontwikkelaars van zowel Labview Real-Time- als C/C++-toepassingen. Verder is het temperatuurbereik uitgebreid: het loopt nu van -40 tot 70 graden Celsius. AP www.ni.com/netherlands


57

AGENDA EVENTS SEPTEMBER Technische Industriële Vakbeurs 3 - 5 september, Hardenberg www.evenementenhal.nl/hardenberg International Cyber Security Strategy Congress 4 - 7 september, Leuven www.icss2013.eu

Zorg, Innovatie en Financiering 2025 27 september, Eindhoven www.care-innovation.eu

Efficiency Seminar 17 oktober, Apeldoorn www.hollandertechniek.nl

Elektrotechniek 2013 30 september - 4 oktober, Utrecht www.elektrotechniek-online.nl

Comsol Conference 2013 23 - 25 oktober, Rotterdam www.comsol.nl

OKTOBER

Electric Drives Production Conference and Exhibition 28 - 30 oktober, Neurenberg, Duitsland www.edpc.eu

Imobility Challenge 11 september, Den Haag www.imobilitychallenge.eu

Security voor industriële netwerken 1 oktober, Den Haag www.mikrocentrum.nl

Succesvol innoveren over de grens 12 september, Maastricht www.crossroadsproject.eu

Pumps & Valves 2013 Solids 2013 2 en 3 oktober, Rotterdam www.easyfairs.com

Aquatech 2013 5 - 8 november, Rotterdam www.aquatechtrade.com

Empack Brussels 2013 2 en 3 oktober, Brussel www.easyfairs.com

Europort 5 - 8 november, Rotterdam www.europort.nl

EMO Hannover 16 - 21 september, Hannover, Duitsland www.emo-hannover.de Health & Technology 2013 17 en 18 september, Arnhem www.hat-event.com Condition based monitoring 17 september, Eindhoven www.mikrocentrum.nl 3D Print NL 19 september, Zwolle www.3dprintnl.nl Kunststoffen 2013 25 en 26 september, Veldhoven www.kunststoffenbeurs.nl

CE-markering en machineveiligheid: pure (juridische) noodzaak? 3 oktober, Maarssen www.nen.nl DSPE Symposium Optics & Optomechatronics 7 oktober, Eindhoven www.dspe.nl Motek 7 - 10 oktober, Stuttgart www.motek-messe.de/motek

Technologist dynamics - job id 033301

NOVEMBER

Zorg dat u erbij bent en kom zakendoen in een bruisende, internationale omgeving. www.hightechsystems.eu

Bits&Chips 2013

Bits&Chips 2013 Embedded Systems 7 november, ’s-Hertogenbosch Info: [email protected] www.embedded-systems.nl Productronica 2013 12 - 15 november, München, Duitsland www.productronica.com

Software engineer PROMEXX Contactpersoon: Suzanne van Dijck E [email protected] T +31 40 2676867

Embedded software engineer

PROMEXX Contactpersoon: Suzanne van Dijck E [email protected] T +31 40 2676867

Wilt u uw vacatures ook op laten vallen in een van de Hightech Banenadvertenties? Bekijk de mogelijkheden op de website of neem contact op via 58 [email protected]. MECHATRONICA&MACHINEBOUW 5

Reserveer nu uw stand.

EMBEDDED SYSTEMS

Philips Innovation Services Contactpersoon: Joeri van der Rhee E [email protected] T +31 6 52751738

Sr. software engineer / (sr.) software designer

Na een succesvolle eerste editie van High-Tech Systems zijn de inschrijvingen voor de tweede editie inmiddels geopend. Op 7 en 8 mei 2014 kunt u in 1931 Congrescentrum Brabanthallen kennismaken met mensen en bedrijven die werken aan het ontwikkelen, produceren en vermarkten van complexe systemen.

Sparta Contactpersoon: Mw. A. van den Hoek E [email protected] T +31 55 3578700

Op zoek naar een baan (hbo+) in de hightechindustrie? Upload nu je cv op www.hightechbanen.nl.

@HightechBanen

www.hightechbanen.nl

AGENDA TRAININGEN Mechatronica-basistraining Start 2 september, Boxtel Basistraining hydrauliek Start 4 september, Boxtel Elektrische servosystemen Start 9 september, Boxtel Geïntegreerde veiligheidstechniek in elektrische systemen 12 september, Boxtel Basistaining PLC-techniek Start 19 september, Boxtel Motion Logic Drive-based (basis) 25 en 26 september, Boxtel Motion logic drive-based (vervolg) 27 september, Boxtel Hydraulische onderhoudstechniek Start 3 oktober, Boxtel Basistraining Elektrische aandrijftechniek Start 9 oktober, Boxtel www.boschrexroth.nl Inleiding keramiek 19 september, Geldermalsen 14 november, Geldermalsen www.ceratec.nl Comsol Multiphysics intensive training 16 en 17 september, Zoetermeer 14 en 15 oktober, Leuven 11 en 12 november, Zoetermeer 9 en 10 december, Zoetermeer Fluid dynamics & transport phenomena 18 september, Zoetermeer Electromagnetics modeling 8 oktober, Zoetermeer Geometry & Meshing 13 november, Zoetermeer Comsol Multiphysics solvers training 25 en 26 november, Zoetermeer Physics builder 11 december, Zoetermeer www.comsol.nl Inleiding in de PLC-techniek IEC61131-3 Codesys V2.3 Start 4 september, Delft Start 16 september, Raamsdonksveer Inleiding in de pneumatiek Start 5 september, Delft Energie-efficiënt ontwerpen van een pneumatische systeem 10 september, Delft 26 september, Delft Programmeren volgens IEC61131-3 Codesys V2.3 Start 2 oktober, Delft Start 23 oktober, Raamsdonksveer Industriële bussystemen/netwerken Codesys V2.3 Start 20 november, Delft www.festo.nl

Labview: introduction in language and programming 1 Start 2 september, Eindhoven Bits on chips - an introduction 5 september, Eindhoven Discrete-time signal processing Start 9 september, Eindhoven Start 24 september, Hilversum Modern optics for optical designers Start 13 september, Eindhoven Actuation and power electronics Start 23 september, Eindhoven Design principles basics Start 25 september, Eindhoven Machine vision for mechatronic systems Start 26 september, Eindhoven Advanced motion control Start 7 oktober, Eindhoven www.hightechinstitute.nl Hoe vind ik mijn weg in de wereld van octrooien? 24 september, Leuven www.leuveninc.com Stateflow for logic driven system modeling 3 en 4 september, Eindhoven Simulink for system and algorithm modeling 10 en 11 september, Eindhoven Matlab for data processing and visualization 17 september, Eindhoven Matlab for building graphical user interfaces 18 september, Eindhoven Matlab fundamentals 1 - 3 oktober, Eindhoven Matlab programming techniques 8 en 9 oktober, Eindhoven Image processing with Matlab 15 en 16 oktober, Eindhoven Matlab and Simulink for control design acceleration 29 en 30 oktober, Eindhoven www.mathworks.nl

Labview core 1 2 - 4 september, Zaventem 28 - 30 oktober, Woerden 4 - 6 november, Zaventem Labview core 2 5 en 6 september, Zaventem 31 oktober en 1 november, Woerden 7 en 8 november, Zaventem Labview Real-Time 1 16 en 17 september, Woerden 14 en 15 oktober, Zaventem Labview FPGA 18 - 20 september, Woerden 16 - 18 oktober, Zaventem Teststand I - test development 18 - 20 november, Woerden Labview daq and signal conditioning 21 en 22 november, Woerden Labview core 3 25 - 27 november, Zaventem Labview performance 28 en 29 november, Zaventem www.ni.com/netherlands Installatietechniek volgens de huidige EMC-richtlijnen 4 september, Waalre www.phoenixcontact.nl

Procesflow machineveiligheid 3 september, Vianen Masterclass machineveiligheid 3 - 6 september, Vianen Risicobeoordelingen theorie en praktijk 4 september, Vianen Ontwerpen veiligheidsmaatregelen 5 september, Vianen Ontwerpen besturingstechnische veiligheidsmaatregelen 6 september, Vianen Safety PLC 10 en 11 september, Vianen 24 en 25 oktober, Vianen 26 en 27 november, Vianen Bewust afwijken van normen 12 september, Vianen Werken met Iso 13849-1 (PL) en IEC 62061 (Sil) 17 en 18 september, Vianen Pnozmulti 20 september, Vianen 18 oktober, Vianen 1 november, Vianen 13 december, Vianen Machineveiligheid in relatie met elektrische veiligheid volgens IEC 60204-1 25 september, Vianen www.pilz.nl

Commences on 4th November Eindhoven

Training

How to deal with the 7 biggest communication challenges in innovation and technology Do colleagues say you are too critical or black and white in sending the message? Is motivating your team taking an awful lot of energy plus time? Do you wish to increase your influence by communicating more effectively? Creating technical solutions is about making the right technical choices. However, being successful as a technician is much more dependent on being able to handle the 7 biggest communication challenges you face. This course is 100 percent practical and hands-on because we will work with cases directly coming from your personal work. It will be intense: you will sweat, but you will be challenged and will quickly learn how to motivate and communicate more successfully to your colleagues and others. Duration: 4 days + 2 evenings Course price: 2,990 euros excl. VAT



59

Electronics Electronics for non-electronic engineers (ENE-BSc) Bits on chips - an introduction (BoC) Discrete-time signal processing (DTSP) IC physics devices and processing (IC-PDP) Electromagnetic compatibility - design techniques (EMC-DT) Design of analog electronics - embedded analog 1 (DAE-AE1) Cooling of electronics (CoE) Nanometer CMOS ICs basics (CMOS-Basic) Design of switch-mode power supplies (D-SMPS) Design of analog electronics - analog IC design (DAE-IC)

Commences 3 September 2013 (43 sessions) 5 September 2013 (1 day) Commences 9 September 2013 (17 evening sessions) Commences 10 October 2013 (12 evening sessions) 21 - 25 October 2013 (5 days) Commences 22 October 2013 (8 days) 6 - 8 November 2013 (3 days) 25 - 27 November 2013 (3 days) Commences 9 December 2013 (6 days) Commences 25 February 2014 (11 days)

Mechatronics Actuation and power electronics (APE) Design principles basics (DPB) Machine vision for mechatronic systems (MVMS) Mechatronics system design - part 1 (Metron1) Advanced motion control (AMC) Introduction in ultra high and ultra clean vacuum (UHV1) Iterative learning control (ILC) Thermal effects in mechatronic systems (TEMS) Mechatronics system design - part 2 (Metron2) Metrology and calibration of mechatronic systems (MCMS) Motion control tuning (MCT) Dynamics and modelling (DAM) Design for ultra high and ultra clean vacuum (UHV2) Advanced mechatronic system design (AMSD)

23 - 25 September Commences 25 September 26 and 27 September 30 September - 4 October 7 - 11 October Commences 28 October 4 and 5 November 7 and 8 November 11 - 15 November 18 and 19 November Commences 20 November 25 - 27 November Commences 25 November Commences 5 February

2013 2013 2013 2013 2013 2013 2013 2013 2013 2013 2013 2013 2013 2014

(3 (5 (2 (5 (5 (4 (2 (2 (5 (2 (6 (3 (3 (6

days) days) days) days) days) days) days) days) days) days) days) days) days) days)

Optics Modern optics for optical designers (CMOP) Applied optics (AP-OPT)

Commences 13 September 2013 (28 morning sessions) Commences 29 October 2013 (15 morning sessions)

Software Object-oriented analysis and design - fast track (OOAD) Design of real-time software - workshop (DRTS/WS)

Commences 11 March 2014 (4 days) Expected at the end of 2014 (5 days)

System Level 2: Test designer (STE2) System architect(ing) (Sysarch)

Commences 28 October 2013 (10 sessions) 4 - 8 November 2013 (5 days)

Tools Labview: introduction in language and programming 1 (Labview) Programming in Labview 2 (Labprog) Developing a large Labview application (Labproject)

2 - 4 September 2013 (3 days) 11 and 12 November 2013 (2 days) To be determined (3 days)

Leadership & Communication Simplicity (SIMPL) Time and work pressure management in innovation (TWP) The power of perception (POP) Six thinking hats (6-Hats) How to deal with the 7 biggest communication challenges in innovation and technology (COMC) Lateral thinking (LATH) Networking (NETW) The art of reviewing (TAR) Creating business opportunities as a technician (CBO)

All training courses take place in Eindhoven (area)

10 and 11 October 2013 (2 days) 28 and 29 October 2013 (2 days + 1 evening) 31 October and 1 November 2013 (2 days) 4 and 5 November 2013 (2 days) Commences 4 November 2013 (4 days + 2 evenings) 7 and 8 November 2013 (2 days) 8 November 2013 (1 day) 25 - 27 November 2013 (3 days + 1 evening) 9 and 10 December 2013 (2 days + 1 evening)

Mechatronics

Machine vision for mechatronic systems This basic course focusses on the various aspects of machine vision as applied in mechatronic systems. Participants will acquire theoretical and practical background on imaging, sensor characteristics, image processing and integration aspects of machine vision in the overall systems, such as accuracy and error budgeting, measurement speed and delay and interface technology. The course will be a mix of lectures, practical cases, demonstrations and a handson workshop. After completion of the course, the participants are able to choose the right vision system and judge the main characteristics and implications on system level. This course is intented for mechatronic engineers, system designers and architects who are involved in the multi-disciplinary development of accurate motion modules/systems and apply machine vision to determine the offsets between components in the accuracy loop. Course code: Location: Course price: Duration: Dates:

MVMS Eindhoven 1,495 euros excl. VAT 2 consecutive days 26th and 27th September 2013

Mechatronics

Introduction in ultra high and ultra clean vacuum During 4 days, participants will acquire the basic knowledge of how to create, measure and maintain vacuum. Vacuum has properties unknown in our daily surroundings, i.e., there is no standard reference in daily life for people not involved in vacuum technique. Many exercises and calculations will be done during this course, in order to develop the required level of perception and understanding. The course ‘Introduction to ultra high and ultra clean vacuum’ is developed for employees with a BSc/MSc degree who are responsible for any type of constructions in ultra clean vacuum. These employees may be in research and development, (production) engineering, and purchase management. Course code: Location: Price: Duration: Days:

UHV1 Eindhoven 1,595 euros excl. VAT 4 days in a period of 4 weeks commences on 28th October 2013

Mechatronics

Motion control tuning Starting with the time domain, the complete basis of control is repeated, placed in a modern framework, validated experimentally and applied to mechanical servo systems. During the course all aspects of ‘motion control’ are covered, including the use of feedforward steering. This course is targeted at engineers that are involved in controlled mechanical servo systems who want to gain more insight into the possibilities and limitations of servo control in an industrial setting. Participants will have a BSc/MSc degree in electrical or mechanical engineering, mechatronics, physics or equivalent practical experience, and some basic understanding of servo control. Course code: Location: Price: Duration: Dates:

MCT Eindhoven 4,495 euros excl. VAT 6 days in a period of 2 weeks commences on 20th November 2013


Interview

Uitdagingen: kansen in vermomming We spraken met Bob Lowe, executive director van CSIA (Control System Integrators Association). Hij was een van de sprekers op de Arc Process Management Academy 2013 in Antwerpen. CSIA is de wereldwijde branchevereniging voor systeemintegratoren. Zijn presentatie daar droeg de naam ‘Selecting and working with a control system integrator’. Wat zijn de belangrijkste uitdagingen voor de systeemintegratoren? ‘Systeemintegratoren hebben vaak minder goede projectmanagementskills, met name dan de soft skills. Ze hebben de neiging om te doen wat de opdrachtgever vraagt maar ook niet meer dan dat. Alsof ze geen echte betrokkenheid voelen, ze geen belang hebben bij het vinden van de best mogelijke oplossing.’ Hoe heeft de eindgebruiker daar invloed op? ‘De eindgebruiker moet zich realiseren dat een langetermijnrelatie met de systeemintegrator veel voordelen heeft. Ze gaan nu vaak voor de laagste prijs en niet voor een partij die zich verantwoordelijk voelt en meer waarde hecht aan de relatie dan aan de kortetermijnwinst. De eindgebruiker en de systeemintegrator zouden al in de strategische planfase intensief moeten samenwerken omdat ze beiden waardevolle kennis en input hebben. Als een systeemintegrator een echt partnership heeft met de eindgebruiker, dan voelt hij ook een grotere verantwoordelijkheid om actief nieuwe technologieen te introduceren en een actieve rol te spelen in een prestatiecontract.’ Is er een trend waarneembaar? ‘Met alle aandacht op dit forum voor cyber security wil ik het belang benadrukken van het vroegtijdig betrekken van de IT-afdeling van de eindgebruiker. Vanaf het vroegst mogelijke stadium moeten zij worden betrokken bij de strategische planning. Want alles wat de systeemintegrator doet, heeft – linksom of rechtsom – invloed op het netwerk. En de IT-afdeling van de eindgebruiker moet managementinformatie leveren, fungeert als troubleshooter en kent zijn eigen netwerk en de knelpunten natuurlijk het beste.’ Zou je kunnen zeggen dat de grootste stap bewustwording is? Bij beide par-

CSIA-directeur Bob Lowe: ‘Eindgebruikers moeten zich bewust zijn van het belang van vroege en strategische samenwerking met de systeemintegrator.’

tijen? ‘Jazeker. Dat is precies wat er aan de hand is. Eindgebruikers moeten zich bewust zijn van het belang van vroege en strategische samenwerking met de systeemintegrator, met wie ze een hechte relatie zouden moeten willen hebben. Die systeemintegrator moet op zijn beurt echt leren luisteren naar de behoefte van zijn klant én beter leren communiceren. Hij moet het belang inzien van een stap extra doen, nét iets meer dan van hem wordt verwacht, nét iets meer dan in het contract is afgesproken. Maar in het huidige klimaat waar puur op prijs wordt geselecteerd, is daar geen ruimte voor.’

Wat kan CSIA doen? ‘We bieden richtlijnen en best practices en we zullen in de nabije toekomst wereldwijd trainingen gaan bieden in projectmanagement en soft skills. We houden daarbij ook rekening met culturele verschillen en taalbarrières. In de best practices nemen we onder meer projectmanagement, systeemontwikkeling, lifecyclemanagement, financieel management en kwaliteitsmanagement op. Technische vaardigheden an sich zijn niet voldoende om de opdrachtgevers goed van dienst te zijn. We zijn druk bezig om onze website te ontwikkelen tot een vraagbaak voor de eindgebruiker met uitgebreide informatie en wetenswaardigheden over alle aspecten, en ook met referenties en ervaringen. Dat vraagt grote zorgvuldigheid en het heeft nog wel wat voeten in de aarde, maar ik ben heilig overtuigd in de meerwaarde daarvan. We beginnen de eerste tekenen van een veranderende houding van de systeemintegratoren al te zien. We hebben recentelijk een saleswebinar georganiseerd, samen met Sandler Training, en dat was het drukst bezochte webinar dat we tot nu toe hebben gehouden. Systeemintegratoren zien zelf ook de noodzaak om bepaalde vaardigheden te verbeteren. CSIA-certificeringen geven eindgebruikers houvast bij het selecteren van de leveranciers op technische vaardigheden en met gecertificeerde businesscases. Sterker nog: zelfs de systeemintegratoren met wie de eindgebruiker nu al werkt, zouden hem nog beter van dienst zijn als ze deze certificeringen zouden hebben. Dus zouden de eindgebruikers de meerwaarde ervan kunnen benadrukken. Met als resultaat een – nog – betere samenwerking en een lager bedrijfsrisico.’ Zijn er nog specifieke trends in Europa waarneembaar? ‘Wat hier opvalt, is een tekort aan personeel en een tekort aan krediet. Maar in een recent onderzoek van JP Morgan en CSIA zien we dat de meerderheid van systeemintegratoren een verbetering van de marktomstandigheden verwacht én al ziet. Dus er komen weer betere tijden aan. We moeten nu alleen nog maar zorgen voor voldoende personeel, beter leren communiceren en langetermijnrelaties opbouwen. Dat is alles.’

> B&R Aprol Enmon biedt stand-alone meting en monitoring energieverbruik voor alle industrieën > Project 2Connect vanuit FME afgerond

62


Waar kom ze vandaan?

Koning & Hartman Deze editie belichten we Koning & Hartman. Een bedrijf met een lange historie waarvan we hier een tipje van de sluier oplichten. Misschien kent u Koning & Hartman niet, maar u bent deze week volgens hun eigen zeggen minstens vijf keer met hen in aanraking gekomen. Bijvoorbeeld als u door een draaideur loopt, met het openbaar vervoer reist, naar een concert gaat, een biertje tapt of een sluis of brug ziet draaien. Of thuis, als u water drinkt of de verwarming een graadje hoger zet. Bij al die zaken hebben ze wel een product of een dienst ingebracht. Samen met partners als Mitsubishi, Panasonic, Microsoft en Intel. De historie van Koning & Hartman gaat meer dan 120 jaar terug. Het bedrijf vindt zijn oorsprong bij Geveke Electronics, later het bekende Getronics. Via de installatie van meet- en regelsystemen en later systemen en services voor datacommunicatie werden ze toonaangevend in telecom, industrie, technische automatisering en infrastructuur. In april 2005 werd Koning & Hartman door een

‘De wereld is verregaand geautomatiseerd, daarom zijn we aanwezig op heel veel markten’, zegt Oswald Coene, directeur van Koning & Hartman.

managementbuy-out een zelfstandige onderneming. De huidige algemeen directeur van Koning & Hartman, Oswald Coene, was tot 1 april 2005 lid van de raad van bestuur van Getronics. Samen met enkele keymanagers besloot Coene om de twee technologiedivisies van Getronics te verzelfstandigen door middel van een managementbuy-out. Kort daarna sloten de bedrijven Square en de Nederlandse Kabel Maatschappij (NKM) zich aan bij Koning & Hartman. En in april 2012 nam Koning

Goed bezig De rubriek waarin MVO-activiteiten van leden voor het voetlicht komen.

We komen mooie dingen tegen bij onze zoektocht naar berichten voor ‘Goed bezig’. Want wie wist nou dat Unica een Unica Foundation heeft opgericht die zich bezighoudt met verschillende hulpprojecten in ontwikkelingslanden? Femme Tech Bedrijven Awards is de prijs voor bedrijven die gebruikmaken van de creatieve inbreng van technische vakvrouwen. Met meer vrouwen op de werkvloer presteren bedrijven beter. Meer info op www.femmetech.nu Veel bedrijven sponsoren goede doelen of doen op een andere manier iets voor maatschappij of milieu. Wij horen het graag! Na het bekend worden van een ‘Goed bezig’-item in een vorige uitgave riep een Feda-lid: ‘Had ik dat maar geweten, dan had ik ze gesteund!’ Dus, hebt u een ‘Goed bezig’-activiteit in de planning, meld het ons dan. Ook en juist vooraf!

& Hartman de telecomactiviteiten over van Burgers Ergon, daarmee zijn positie als belangrijke speler op de voice-markt verstevigend. Eind 2012 werd Koning & Hartman outsourcingpartner van KPN, wat betekende dat de installatie en onderhoudswerkzaamheden van telefonieen datasystemen voor een groot aantal Nederlandse bedrijven bij Koning & Hartman kwam te liggen. Naast het telecomportfolio levert Koning & Hartman van oudsher technische producten en oplossingen voor de industrie. Coene: ‘Ons bestaansrecht? De wereld is verregaand geautomatiseerd. Daarom zijn we aanwezig op heel veel markten. Ook zien wij een grote behoefte in de markt aan levering, integratie en onderhoud van technische toepassingen voor de telecom, industrie en infrastructuur. Als ervaren automatiseerder met een flinke staat van dienst hebben wij daarop ingespeeld en bieden we naast industriële producten ook technische diensten in de vorm van onderhoud- en beheer-SLA’s.’ Binnen de industrie is Koning & Hartman actief op het gebied van apparatenen machinebouw en technische installaties. In totaal werken er zo’n achthonderd medewerkers voor Koning & Hartman. Ze zijn groot geworden dankzij grote opdrachten binnen de verpakkingsindustrie, food & feed, watermanagement, en maritiem en scheepvaart. Ze leveren producten voor het aandrijven, besturen en bedienen, Windows Embedded-software, sensoren, industriële computers, power supplies en electronic packaging.

naar onderwijsverwachtingen en wensen > Sterke meet- en regelapparaten? Küblers zijn krachtpatsers en Koning & Hartman heeft ze


63

Oproep

TedXBinnenhof Op 31 maart 2014 wordt in de Ridderzaal in Den Haag de tweede editie van TedXBinnenhof gehouden. TedX wil innovatieve Nederlandse technologie in de spotlight van de wereld zetten. Feda-leden worden opgeroepen om hun innovatieve idee of oplossing in te dienen en mee te dingen naar een plaats in de eindronde. De tien eindfinalisten krijgen wereldwijde aandacht. Bij de gekozen inzendingen gaat het om innovaties die een oplossing kunnen bieden voor maatschappelijke problemen, waar ook ter wereld. Denk aan klimaatverandering, mobiliteit, gezondheid, duurzame energie, maar ook aan voedselveiligheid en voedselzekerheid. Bij uitstek thema’s waar Feda-leden hun kennis en kunde kunnen inzetten. FME is partner van TedXBinnenhof 2014 en mag een aantal kandidaten voordragen voor de eindronde. De voorronde wordt gehouden tijdens het FME Congres op 13 november aanstaande. Congresdeelnemers kunnen meestemmen en bepalen wie volgend jaar de Nederlandse technologische industrie mogelijk gaat vertegenwoordigen. Heeft u baanbrekende ideeën, nieuwe inzichten, onverwachte invalshoeken die bijdragen aan een duurzame toekomst in de wereld? Meer informatie en hoe u mee kunt doen, leest u op de website van Feda.

Oproep De laatste tijd zijn er regelmatig signalen dat een aantal werving- en selectiebureaus studenten aanbiedt voor stage- of afstudeerplaatsen. Het gaat daarbij om serieuze bedragen. We zijn van mening dat afstudeer- en stageplaatsen geen ‘handelswaar’ zijn en de keuze voor een kwalitatief goede plaats niet mag worden vertroebeld door commerciële drijfveren van de aanbieder van de student en de student zelf. We willen hiernaar serieus onderzoek doen en krijgen graag reacties van bedrijven die ook stagiairs en/of afstudeerders langs deze weg aangeboden hebben gekregen. Reacties mogen naar [email protected], Jos Gunsing, lector mechatronica, Avans Hogeschool

Update

Wots

Wots? World Of Technologie & Science! In 2014 ziet dit evenement het levenslicht. We geven een korte update. De website www.wots.nl is online en daar kunnen actuele nieuwsberichten worden gevonden. Ook de stand van de projecten en inschrijvingen wordt daar gedeeld. Daarnaast zijn de social media-kanalen in de lucht. Terwijl we dit schrijven worden projecten beschreven en projectgroepen

Aanbieding

Gratis tickets EMO samengesteld om te werken aan interactieve inhoud voor het evenement. Wots bestaat uit vier werelden. World of Automation, World of Laboratory, World of Motion & Drives en World of Electronics. Elk met een specifiek thema biedt het totale evenement de synergie en de verbreding die een logisch gevolg is van de samenwerking tussen Feda en FHI. Meer weten? Kijk op de Feda-website.

De EMO Hannover 2013, de belangrijkste beurs ter wereld voor metaalbewerking, opent van 16 t/m 21 september haar deuren. Het hoofdthema van de EMO Hannover 2013, ‘intelligence in production’, toont dat naast de technische innovatie aan de machine ook de componenten, het proces en de dienstverlening een belangrijke rol spelen. Voor Feda-leden stelt de organisatie een gratis dagticket ter beschikking. Meer informatie hierover vindt u op de Feda-website.

Event

Robots en glastuinbouw Op woensdagmiddag 25 september 2013 organiseert FME-branchevereniging Nevat, in samenwerking met ZLTO, een middagbijeenkomst waarbij concreet op zoek wordt gegaan naar innovatieve robotoplossingen voor de glastuinbouw. Een aantal telers zal aangeven tegen welke concrete technologische problemen ze aanlopen bij gewaswerkzaamheden en het oogsten. Doel is een denktank te vormen die tot concrete samenwerkingen leidt om tot innovatieve oplossingen te komen. Meer info op de Feda-website.

> WTOS.nl = online > Acht keer grotere detectieafstanden dan bij de voorgangers, nieuwe multispanningcellen van Omron <

64


COLUMN

World of Technology & Science

W

hat’s in a name? that which we call a rose by any other name would smell as sweet; So Romeo would, were he not Romeo call’d, Retain that dear perfection which he owes Without that title. Romeo, doff thy name, And for that name which is no part of thee Take all myself.

Paul Petersen is directeur van FHI.

Met een beetje plagiaat kan ik ‘Wots in a name?’ schrijven. Shakespeare schreef dit een tijd geleden en toch is veel gelijk gebleven. De wereld verandert niet van vandaag op morgen. Dat vier branches samenwerken in een nieuwe beurstitel, namelijk de World of Technology & Science, is niet wereldschokkend. In het belang van de bezoekers uit industrie, laboratoria en wetenschap is het logisch dat er één plek is in één week in 2014. De achtergrond van de samenwerking is inspirerend. Dat geldt ook voor de mogelijkheden. Het is de tijd dat werelden bij elkaar komen. Bedrijfsketens in diverse industrieën functioneren dankzij een sterke samenwerking. De wetenschappelijke wereld is al eeuwen een global village. Integratie is aan de orde van de dag. Het is dus hoog tijd voor samenwerking bij beurzen op hetzelfde technische gebied. De bestuursleden van Feda en FHI vonden elkaar in deze logica. Daar gaat dan ook de kracht in zitten. Door betrokkenheid van leden en exposanten van deze twee verenigingen ontstaat een sterk aanbod voor industrie, laboratoria en wetenschap. Binnen die sterke samenhang kunnen specifieke gebieden van technologie zich profileren voor hun eigen toepassingsgebieden. De World of Automation zal met interactieve projecten de kennisoverdracht voor de klanten van industriële automatisering zo optimaal mogelijk maken. Mooie automatiseringsprojecten in de industrie zijn alleen haalbaar als de mechanische (aandrijf)componenten de bewegingen mogelijk maken. Daarom worden juist de bedrijven die deze mechanica mogelijk maken nadrukkelijk betrokken bij het realiseren van aansprekende beursprojecten in de World of Motion & Drives.

Content is king. Dat geldt niet alleen op internet, maar ook voor bezoekers van een beurs. Vanaf september vinden bijeenkomsten met leden en exposanten plaats voor concrete projecten. Het format wordt per deelnemersgroep vastgesteld en is altijd gericht op de specifieke doelgroepen. De inhoud gaat concrete toegevoegde waarde aan de bezoekers geven. Zij wensen kennisoverdracht en oplossingen voor problemen. Dat is makkelijker geschreven dan gedaan, maar juist betrokkenheid van leden en exposanten schept die inhoud. Er zijn diverse voorbeelden van beurzen, die daarmee het hart van de klant raken, waardoor een dag vele malen is terugverdiend. Een tipje van de sluier is een gadgetproject. Sinds 2007 organiseert de branche Industriële Elektronica de productie van een elektronicagadget, die de bezoeker verzamelt door bij zes exposanten onderdelen op te halen. Het levert directe interactie tussen relaties op. Het gaat de hedendaagse bezoeker ook niet meer alleen om de innovaties die de individuele exposanten tonen. In de complexiteit van een bedrijfsketen gaat het om de juiste oplossingen te kunnen vinden door combinatie van innovaties. Zo zijn er heel mooie projecten te verzinnen met hydrauliek, pneumatiek, aandrijftechniek, procesautomatisering, sensoren, vacuüm en industrieel Ethernet. De inhoud van de World of Technology & Science heeft in het algemeen, per branche en specifiek per doelgroep belangrijke boodschappen te vertellen. De co-locatie met Macropak, Industrial Processing en de Industrial European Dairy Show in de Jaarbeurs Utrecht biedt extra kansen op een nog hoger niveau. Samen met die vakbeurzen kunnen boodschappen op maatschappelijk gebied en de arbeidsmarkt voor techniek aan de orde worden gebracht. De World of Technology & Science staat dus niet op zichzelf. De beurs staat wel midden in de bedrijfsketens voor industrie, laboratoria en wetenschap. Voor bezoekers wordt waarde geboden in kennisoverdracht, inhoud en directe interactie. De handschoen is opgepakt.

Content is king. Dat geldt ook voor bezoekers van een beurs.

Colofon Redactie & tekst: Janet Kooren, Puntnet Tekst en advies – Karin van Reijn, secretariaat Feda – Marcel van Haren, branchemanager Feda Correspondentie en aanleveren nieuws: Secretariaat Feda, [email protected] Alle artikelen in Fedactueel vallen onder de verantwoordelijkheid van Feda. www.feda.nl


65

BEDRIJVENKOMPAS Dienstverlening | Distributie | Projectbureau | Toelevering | Tools

Dienstverlening

Alten Mechatronics Beukenlaan 44 5651 CD Eindhoven Tel +31 40 2563080 Linie 544 7325 DZ Apeldoorn Tel +31 55 5486200 Rivium 1e straat 85 2909 LE Capelle aan den IJssel Tel +31 10 4637700 [email protected] www.alten.nl

ENTER BV Science Park 5001 5692 EB Son Tel +31 40 2141020 [email protected] www.enter-group.nl

Nspyre Postbus 85066 3508 AB Utrecht Tel +31 88 8275000 Fax +31 88 8275099 [email protected] www.nspyre.nl

Projectbureau

TMC Group

Technical Software Tel +31 40 2677100 (Zuid-Nederland) Tel +31 88 7468928 (Midden- en NoordNederland) Tel +32 14 848718 (België)

Remote Solutions Tel +31 40 2677100 Electronics Tel +31 495 633221 Industrial Mathematics Tel +31 40 7516116

Technolution B.V. Zuidelijk Halfrond 1 P.O. Box 2013 2800 BD Gouda Tel +31 182 594000 [email protected] www.technolution.eu

Frencken Europe Hurksestraat 16 5652 AJ Eindhoven Tel +31 40 2507507 Fax +31 40 2507518 [email protected] (algemene informatie) [email protected] (verkoop) www.frencken.nl

Tools

The MathWorks BV Dr. Holtroplaan 5b 5652 XR Eindhoven Tel +31 40 2156700 Fax +31 40 2156710 [email protected] www.mathworks.nl

66


Regio Midden/West Herculesplein 44 3584 AA Utrecht Tel +31 30 8200518 [email protected] www.tmc.nl

Adverteren

Toelevering

Festo BV Schieweg 62 2627 AN Delft Tel +31 15 2518890 Fax +31 15 2518867 [email protected] www.festo.nl

Regio Zuid Flight Forum 107 5657 DC Eindhoven Tel +31 40 2392260

National Instruments Netherlands BV Pompmolenlaan 10 3447 GX Woerden Tel +31 348 433466 Fax +31 348 430673 [email protected] netherlands.ni.com

Ook in het kompas? Het kompas geeft informatie over bedrijven die actief zijn in de markt voor systeem- en machinebouw. Vermelding is op jaarbasis. Voor meer informatie en reserveringen, neem contact op met de afdeling sales, [email protected].

COLOFON

VOLGENDE KEER IN Illustratie: Ampelmann

Mechatronica&Machinebouw is een onafhankelijk technisch tijdschrift voor mensen die werken in de systeem- en machinebouw. Mechatronica&Machinebouw is een publicatie van Techwatch bv in Nijmegen.

Snelliusstraat 6 – 6533 NV Nijmegen tel +31 24 3503532 – fax +31 24 3503533 [email protected] – www.techwatch.nl Redactie Alexander Pil – hoofdredacteur tel +31 24 3504580 – [email protected] René Raaijmakers – redacteur tel +31 24 3503065 – [email protected] Nieke Roos – redacteur tel +31 24 3503534 – [email protected] Pieter Edelman – redacteur tel +31 24 3503534 – [email protected] Paul van Gerven – redacteur tel +31 24 3504580 – [email protected] Joost Backus – sales en opinie tel +31 24 3505028 – [email protected] Vormgeving Justin López – vormgever tel +31 24 3503532 – [email protected] Marketing en events Daniëlle Jacobs – marketingmanager tel +31 24 3505195 – [email protected] Kim Huijing – salesmanager tel +31 24 3505195 – [email protected] Marjolein Vissers – sales- en eventcoördinator tel +31 24 3505544 – [email protected] Simone Straten – marketing- en eventcoördinator tel +31 24 3505544 – [email protected] Trainingen Ellen Lely – coördinator trainingen tel +31 85 4013600 – [email protected] Katja Hofman – medewerker sales en trainingen tel +31 85 4013600 – [email protected] Abonnementenadministratie Leonie Ceelen – officemanager tel +31 24 3503532 – [email protected]

Nummer 7 | 18 oktober | Hydrauliek

Naast pneumatiek en elektrische actuatoren is hydrauliek de derde mogelijke aandrijfmethode. Mechatronica&Machinebouw zet een aantal specialisten rond de tafel om te discussiëren over de trends in deze tak van sport, over de toekomst en over de verschillen met de alternatieve technologieën.

Advertenties Afdeling sales tel +31 24 3505544 – [email protected] Medewerkers Linda Berends, Ann-Kathrin Falkenberg, Teresa Klawitter, Sofie van Koningsbruggen, Sofie van Ooijen, Omar Martina, Imke Okkerman, Leanne Robbertsen, Kitty Stam, Lisette de Vries Columnisten en externe auteurs John Bal, Bart Driessen, Jaco Friedrich, Frans Godden, Eric Hezemans, Hans Karperien, Freek Marks, Jeroen ten Napel, Jeroen Penris, Frank Senteur, Twan Smetsers, Bastiaan Streefkerk, Astin de Zeeuw Uitgever René Raaijmakers tel +31 24 3503065 – [email protected] ISSN: 2213-8498 Verantwoordelijk uitgever voor België René Raaijmakers Biesheuvelstraat 1 2370 Arendonk, België Drukkerij Senefelder Misset, Doetinchem Abonneren Een abonnement op Mechatronica&Machinebouw kost 154 euro op een bedrijfsadres en 99 euro op een privéadres. Vraag een abonnement aan via [email protected]. Adverteren Advertentietarieven staan vermeld op www.techwatch.nl. Wanneer u op de hoogte gehouden wilt worden van komende thema’s en specials of voor het reserveren van advertenties, neem contact op met de afdeling sales, [email protected], tel +31 24 3505544. Copyright Alle rechten voorbehouden. (c) 2013 Techwatch bv. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande toestemming van de uitgever. Disclaimer Uitgever en redactie betrachten uiterste zorgvuldigheid bij het maken, samenstellen en verspreiden van de informatie in Mechatronica&Machinebouw, maar kunnen op geen enkele wijze instaan voor de juistheid of volledigheid van de informatie. Uitgever en redactie aanvaarden geen aansprakelijkheid voor schade die zou kunnen ontstaan als gevolg van de publicatie van informatie in Mechatronica&Machinebouw. Columnisten en externe medewerkers schrijven op persoonlijke titel. Reacties van lezers vallen buiten de verantwoordelijkheid van uitgever en redactie. Uitgever en redactie aanvaarden geen aansprakelijkheid met betrekking tot de inhoud en ondertekening van reacties van lezers. De redactie behoudt zich het recht voor reacties niet of gedeeltelijk te plaatsen of te bewerken. Fotografie Productfoto’s zijn van fabrikanten, overige foto’s zijn van Techwatch bv (c), tenzij anders vermeld.

Nummer 8 | 29 november | Robotica

Behalve op precisiemachinebouw en automotive zou Nederland zich moeten richten op robotica. Dat vindt in ieder geval mechatronicaveteraan Jan van Eijk, die terecht wijst naar de resultaten van Tech United in diverse Robocup-competities. Die tonen aan dat deze regio de strijd aankan met bijvoorbeeld Duitsland, Japan en de Verenigde Staten.

Interessante bijdrage? [email protected] | Adverteren in deze nummers? [email protected]


67

Take the e-driver’s seat

Innovations in battery-driven bicycles, cars and other means of transportation

Bits&Chips 2013

EMBEDDED SYSTEMS

Organiser

Co-organiser

7 November 2013 • ’s-Hertogenbosch • NL Gold sponsor

Cosponsor

Coffee sponsor

www.emb ed d ed -sy st e m s. n l

Industrie 4.0 voorlopig een hype. Enveloppenvuller op kantoor Neopost verandert ontwikkelaanpak om functies verder te integreren

Recommend Documents