InDetail. Sint Vituskerk Hemels wonen in Bussum. Verduurzaming is voor monumenten van levensbelang. Spa Gouda Ik leerde hoe bijzonder licht was

InDetail Sint Vituskerk ‘Hemels wonen in Bussum’ Verduurzaming is voor monumenten van levensbelang Spa Gouda ‘Ik leerde hoe bijzonder licht was’

Magazine van het Restauratiefonds

JAARGANG 4 / NR 8 / 2013

2

colofon

inhoud

‘Jeugddroom in vervulling’

‘Ik ga elke dag naar de kerk!’

‘Cultureel ondernemen in de binnenstad’

‘Onze stolpboerderij uit 1825 levert

‘St. Vitus werd rond 1884 gebouwd als

‘We zitten met dit pand op de

een voortdurende ontdekkingsreis in

vervanging van een te klein geworden

geschiedenis van de stad, daar moesten

de geschiedenis op met bijzondere

kerk op dezelfde plek.’

we in het bouwproces ook rekening

het restauratiefonds Al meer dan 25 jaar een begrip in de monumenten­wereld: met verstand van financieren en hart voor monumenten.

mee houden.’

vondsten.’

lees meer op PAGINA 6 Nationaal Restauratiefonds Westerdorpsstraat 68 Postbus 15, 3870 DA Hoevelaken T 033 253 94 39 F 033 253 95 95 [email protected] www.restauratiefonds.nl Redactie Boudewijn Drechsler, Amersfoort Mirjam van Huet, Zwolle Jan Smit, Zwolle Erna Oosterveen, Zwolle Margriet Boer, Nationaal Restauratiefonds Marieke Bosma, Nationaal Restauratiefonds Fotografie Vincent van den Hoven, Voorschoten Ron Greve, Zwolle Ingrid de Roode, Tuk Ontwerp Pure, Utrecht Drukkerij Drukkerij Roelofs, Enschede InDetail is een periodieke uitgave van Nationaal Restauratiefonds. Het magazine wordt kosteloos verspreid en verschijnt twee keer per jaar. Wilt u regelmatig op de hoogte blijven van de activiteiten van het Restauratiefonds? Meld u dan aan via www.restauratiefonds.nl/indetail ISSN 1574-9339 Wilt u naast het magazine ook onze digitale nieuwsbrief ontvangen? Dan kunt u deze aanvragen via www.restauratiefonds.nl/indetail.

3

lees meer op PAGINA 12

lees meer op PAGINA 24

Verder in dit nummer nieuws van het restauratiefonds

4

interview met een eigenaar - Een stolpboerderij in Grootebroek

6

berichten

10

uw straat op de kaart - St. ViTuskerk in Bussum

12

nieuws van het Restauratiefonds

16

Kennismaken met Fleur Cools

17

voor en na de restauratie - gouverneurswoning wordt B&B

18

monumenten zijn leuk: NDSM kraan en Domplein

22

openbaar monument - The Movies in Dordrecht

24

de vraag - Ik wil mijn monument een nieuwe bestemming geven

28

de specialist - Henk Jansen beleidsambtenaar Gemeente Utrecht

30

nieuw leven voor het monument - Ganzenmarkt in Utrecht

34

4

5

nieuws van het restauratiefonds wellnesscentra kwamen naar mij toe voor advies. Ook de gemeente

klaar was regende het vier dagen. Op de vijfde dag scheen de zon.

Gouda had mijn naam gehoord en ze hoopten dat ik mee zou kunnen

En toen zag ik dat gebeurde waar ik steeds op had gehoopt:

denken over de mogelijkheden van dit pand.’

de tulpen in het glas verschenen op de muur! Dat was het mooiste

Architect Frank Gobbel was degene die op het idee kwam om Samir

moment van de restauratie.’

Mesic in te schakelen. Dat bleek een gouden greep, maar vanzelf ging het allemaal niet. ‘We hebben veel met elkaar moeten uitzoeken. Veel regels zijn gericht op nieuwbouw en niet op herbestemming. Een voorbeeld was de eis om bij een instelling als deze ook parkeerplaatsen te moeten bieden. Dat ging natuurlijk niet. Gelukkig zijn we daar met de gemeente wel uitgekomen.’

Uniek

Restauratiefonds-compliment voor Spa Gouda

Samir: ‘Na het verzoek van de gemeente ben ik gaan kijken. Het was een bouwval. Maar ik vond de lichtinval zo bijzonder. Dit gebouw

Toekomst

leeft, dat lukt je niet om dat in een nieuw gebouw te bereiken.

Hoewel de Spa nu helemaal af is, blijft er voor Nelleke en Samir nog

En dit badhuis is echt anders dan die in Amsterdam, Den Haag en

wel iets te wensen over.

Groningen. Dit badhuis is uniek. Ik sprak er met mijn vrouw over en

Samir: ‘We hebben gemerkt dat het voor ons bedrijf belangrijk is dat

toen zijn we hier samen gaan kijken. En ook zij vond het bijzonder,

we ook een buitenruimte hebben. Mensen willen toch ook graag

maar ik was fanatieker. Samen besloten we dat we dit wilden doen.

naar buiten, zeker in een warme zomer. Toevallig zette onze

We wisten dat het een flink project was, maar we wilden dit

buurman zijn huis te koop en hij heeft een prachtige tuin. Nu heb

geprobeerd hebben.’ Nelleke vult aan: ‘We willen niet dat we later,

ik het gekocht, onder voorbehoud van financiering. Ik hoop dat het

als we oud in een bejaardenhuis zitten, denken: ‘Wat als we het

lukt om het rond te krijgen want het is belangrijk.’Nelleke:

nu wel gedaan hadden...’

‘Het Restauratiefonds-compliment betekent voor ons een steuntje in de rug. We kunnen trots zijn op hoe we dit aangepakt hebben en dat

Nelleke en Samir Mesic kregen uit handen van Restauratiefondsvoorzitter Boele Staal het

‘Je moet het gebouw geen pijn doen’

Restauratiefonds-compliment 2013 uitgereikt. Zij kregen het compliment voor hun moed en lef bij het restaureren van een bouwvallig badhuis uit 1922 tot een prachtige spa.

hammam. Eenmaal in Nederland werd hij hammam deskundige.

brengen. Samir: ‘Wat het moeilijkste is bij zo’n restauratie is dat je

het bestuur unaniem was in haar keuze voor dit monument. ‘Deze

De gemeente Gouda vroeg hem om advies over de toekomst van

het gevoel van zo’n gebouw wilt vasthouden. Je moet het gebouw

ondernemers hebben durf getoond door dit project aan te pakken en

het badhuis. Zo kreeg hij de kans om zelf een hammam te beginnen.

geen pijn doen. Ik heb me daarom verdiept in de geschiedenis,

ze hebben dat op een geweldige manier uitgewerkt. Dat is een com-

Het werd een pand waar hij een verbinding wist te leggen tussen het

in de bouwstijl. En ik heb gezocht naar een goede combinatie

pliment meer dan waard.’ Wethouder Daphne Bergman van Gouda is

Ottomaanse en het Nederlandse erfgoed. De tulp in de koepel staat

tussen oosterse en Noord-Europese interieurelementen. Ik moest

ook enthousiast over het werk van Samir en Nelleke Mesic. ‘Dit soort

hiervoor symbool.

een balans vinden tussen oud en modern.’

dan wel eens bezorgd over het behoud van het origineel. Ik denk dat we soms meer moeten durven loslaten, omdat het de enige manier is om dit erfgoed te bewaren voor de toekomst.’

Verbinding Nelleke en Samir Mesic werden in 2011 eigenaar van het badhuis in Gouda. Een zwaar vervallen pand in Amsterdamse Schoolstijl uit 1922 dat al een tijd leeg stond. Zij maakten van deze bouwval een spa die

‘Soms denk ik: de Nederlanders weten niet wat ze hebben. Er zijn vier van dit soort gebouwen in Europa, waaronder die in Budapest en Bursa. In dat rijtje hoort ook deze hammam in Gouda thuis.’ n

Samir en Nelleke hebben veel gedaan om hun Spa in topconditie te

Boele Staal vertelde bij de overhandiging van het compliment dat

gebouwen die een nieuwe bestemming moeten krijgen. Mensen zijn

willen graag aan zoveel mogelijk mensen laten zien.’ Samir vult aan:

Gevoel

Durf

ondernemers heb je nodig als stad. We hebben meer monumentale

‘Ik leerde hoe bijzonder licht was in een hammam’

‘Verbinding leggen tussen het Ottomaanse en het Nederlandse erfgoed’

Trots Als eigenaar sta je voor veel keuzes, waarbij je vaart op kennis van derden of op je eigen interne kompas. Samir: ‘Het meest trots ben ik op de lichtkoepel. Ik heb daar met veel architecten over gesproken. En ze zeiden allemaal: dichtmaken. En dan stuurde ik ze weg en ging praten met een ander. Ik ben opgegroeid in de hammam. Mijn tante had een hammam en ik was daar veel. Ik speelde daar met spiegeltjes en ontdekte dat je het licht kon laten weerkaatsen op de muur. Ik leerde hoe bijzonder licht was in een hammam. Dus ik wist ook dat

in Nederland zijn gelijke niet kent.

Specialist

de lichtkoepel heel erg belangrijk was. De architect geloofde niet in

Samir Mesic kwam 25 jaar geleden naar Nederland. In zijn geboor-

Samir: ‘Ik ben gespecialiseerd in badhuizen. In Putten heb ik de eerste

mijn plan met de koepel, maar ik was eigenwijs. Ik heb nachten niet

testreek, tegenwoordig Bosnië-Herzegovina, groeide hij op met de

hammam van Nederland gebouwd en dat werd een groot succes. Alle

geslapen, want ik wist niet zeker of het zou lukken. Toen de koepel

Restauratiefonds-compliment

Nelleke en Samir benaderden hun eigen Rabobank voor de financiering. Deze Rabobank ging in gesprek met het Restauratiefonds om gezamenlijk tot een financieringsplan te komen. Omdat het badhuis een gemeentelijk monument is, konden de eigenaren een Cultuurfonds-hypotheek ontvangen. Dat is een laagrentende hypotheek. De rest van het benodigde bedrag financierden de eigenaren met een aanvullende lening van het Restauratiefonds.

6

7

interview met een eigenaar

In de rubriek ‘interview met een eigenaar’ bezoeken we dit keer het huis van eigenaren Jan en Anita in Grootebroek. Een stolpboerderij uit 1825.

‘Nu ben ik blij dat we het hebben gedaan’, zegt ze. ‘Als ik hier binnenkom, heb ik elke keer weer het gevoel dat ik op vakantie ben. Allemachtig wat een mooi pand, denk ik dan. Is dit echt van mij? Ik ga hier pas weg als ik tussen zes plankjes lig.’ Na de koop in mei 2007 beginnen Jan en Anita hun stolpboerderij nieuw leven in te blazen. Dat ze veel eigenhandig hebben gedaan, bewijzen de rauwe handen van Jan. ‘Alle vloeren moesten worden vervangen. Drie van de vier gevels hebben we opnieuw opgebouwd én geïsoleerd, want in de winter vroor het binnen. Ook het dak moest worden vervangen en al het installatiewerk moest opnieuw. Ten slotte is de klokgevel volledig in ere hersteld.’

Het financiële plaatje Om het financiële plaatje compleet te krijgen, hebben Jan en Anita de hulp van twee familieleden ingevlogen. ‘Eentje is belasting-

‘Allemachtig wat een mooi pand. Is dit echt van mij?’

adviseur en de ander werkt bij een bank’, zegt Anita. ‘Samen hebben we alles berekend.’

Archeologische vondsten

Ze konden het financieel bolwerken, maar dan moesten ze alle zeilen

De liefde voor het monumentale gebouw uit 1825 spat er bij zowel

bijzetten. ‘Toch hebben we de stap gezet. Je leeft maar één keer en

Jan als Anita af. In ieder hoekje staan voorwerpen die een inkijkje

je moet een uitdaging aandurven’, zegt Jan. Anita, die naar eigen

geven in de eerste jaren dat de boerderij werd bewoond. Een ouder-

zeggen de bankrekening beheert, schetst aan de keukentafel, onder

wets tafeltje met onderin een gevlochten schapje voor lectuur, een

het genot van een stuk zelfgebakken appeltaart, hoe ze de financiële

loodzwaar strijkijzer en een hoge zwarte hoed bijvoorbeeld. Portret-

puzzel hebben opgelost. ‘Allereerst moesten we het huis met de

ten van tandenloze gezichten - waarschijnlijk de familie van vroegere

bijbehorende grond kopen. Dat hebben we kunnen doen dankzij de

bewoners – hangen er als waren het foto’s van hun eigen kinderen.

overwaarde van onze vorige woning en de erfenis van Jan zijn vader.

En in een vitrinekast liggen oude munten, onderdelen van bestek en

Door met die bedragen direct een deel af te lossen, konden we een

scherven van oude borden en schalen tentoongesteld. ‘Dat de vorige

hypotheek krijgen. Daarnaast is Jan meer gaan werken, van 32 naar

bewoner niets heeft opgeruimd of opgeknapt, vinden wij alleen maar

40 uur. Zelf werk ik 34 uur, geef ik vanuit stichting In ’t zadel op za-

mooi. Anita’s broer is archeoloog en heeft prachtige dingen gevonden

De stolpboerderij uit 1825 levert voor eigenaars en bewoners Jan Kraaij en Anita Weel

terdagochtend paardrijles aan gehandicapten en we bieden pleegzorg

hier op het terrein. Ook de boerderij zelf is in geen enkel opzicht

een voortdurende ontdekkingsreis door de geschiedenis op. ‘Om het maar op zijn West-

waarvoor we een financiële bijdrage ontvangen. Ten slotte hebben we

‘vernaggeld’, zoals wij dat op zijn West-Fries zeggen’, vertelt Jan met

nog geld geleend van familie. Daarvan weten we zeker dat we het op

een stralend gezicht.

korte termijn terug kunnen betalen, omdat we als eigenaar van een

Beiden herinneren zich als de dag van gister dat Jan ‘een luikje’ had

rijksmonument recht hebben op extra belastingteruggave.’

gevonden. ‘Hij belde me terwijl ik aan het werk was’, zegt Anita.

Jeugddroom in vervulling

Fries te zeggen: aan dit rijksmonument is helemaal niets ‘vernaggeld’, alle authentieke elementen zijn bewaard gebleven’, zegt Jan.

‘Toen ik op de middelbare school zat en dagelijks langs deze stolp-

waren gekomen, was de boerderij binnen een paar jaar ingestort’,

boerderij fietste, wist ik al dat ik hier wilde wonen’, zegt Jan Kraaij.

zegt Jan. Dat de boerderij in zo’n slechte staat was, is tegelijkertijd

Zijn partner Anita Weel vult hem aan. ‘Het karakter, daar gaat het ons

hun geluk geweest. Jan: ‘Als er al het een en ander was opgeknapt,

om. Zo’n boerderij heeft van alles meegemaakt.’

dan hadden we het niet kunnen betalen. Nu hebben we het kunnen

Dat de rijksmonumentale boerderij in Grootebroek heel wat levens-

kopen voor de grondprijs’.

ervaring heeft, blijkt direct wanneer het stel begin 2007 een eerste bezichtiging doet. Wanneer ze een voet over de drempel zetten

Over de streep

– even bukken vanwege de lage voordeur – zien ze direct de gaten

Anita was aanvankelijk stukken minder enthousiast dan Jan. ‘Financi-

in de daken. ‘Er zaten zo veel lekkages, dat wij standaard dertig tot

eel gezien vond ik het een risico. En dan die oude troep in en rond de

veertig emmers hadden staan om de regen op te vangen. De muren

boerderij. Hopeloos.’ Dat haar paarden hun eigen plek achter de boer-

waren scheef en stonden bol en de tuin bestond uit enkel en alleen

derij zouden krijgen, trok haar over de streep. Tegenwoordig geeft ze

brandnetels en stekelstruiken van anderhalve meter hoog. Als wij niet

iedere zaterdagochtend paardrijles aan gehandicapten.

8

9 ‘Of ik zo snel mogelijk naar huis kon komen, want hij had iets ont-

de kinderen recht in de circa 13 meter hoge nok van de boerderij.

dekt. Dus ik naar huis. Samen openden we het luikje. En wat denk

Op de vraag wat ze het snelst veranderd wil zien in de woning,

je? We keken regelrecht in een van de kamers op de begane grond’,

antwoordt dochter Mirthe prompt op zijn West-Fries: ‘een knappe

vertelt ze lachend. ‘Het was niet meer dan een ventilatieluik.’

douche’, verwijzend naar de tijdelijke oplossing in de vorm van een

Nog steeds vinden ze bijzondere voorwerpen en komen ze ‘gekke

losse douchecabine in het achterste gedeelte van de boerderij.

deurtjes’ tegen. ‘Soms wachten we nog even met het openen; dan

Jan en Anita proberen de kinderen toch vooral mee te geven hoe

houden we het spannend’, zegt Anita. ‘Zo ligt er nu ook weer een

bijzonder het is om in zo’n oude boerderij met zoveel ruimte (onge-

luikje op ons te wachten.’

veer 500 vierkante meter woonoppervlak op bijna 3.000 vierkante meter grond) te kunnen wonen. ‘Binnen trampoline springen, met

Bijzonder

vriendinnetjes in de tuin kamperen, katten, honden, paarden en kip-

Dochters Lotte (17) en Mirthe (12) en pleegdochter Monica (16) delen

pen houden, ponykampen organiseren, noem maar op’, zegt Anita.

de vreugde van Jan en Anita niet altijd. ‘Zij groeien op in een ravage’,

‘Zo’n proces van bewoonbaar maken en renoveren vergt iets van de

zegt Jan nuchter. ‘Ze vragen geregeld wanneer hun kamer wordt

kinderen, maar deze locatie geeft hen ook iets terug.’

geschilderd en, erger nog, wanneer ze een plafond in hun kamer krijgen.’ Op de rondgang in het ‘vierkant’, het centrum van de stolpboer-

Kangaroewoning

derij, heeft de familie zelf kamers getimmerd. Zonder plafonds kijken

Jan koestert de hoop dat de kinderen ooit net zo enthousiast zijn als hij is en er altijd willen blijven. ‘Om die reden hebben we aan de achterzijde alle gas-, water- en elektravoorzieningen aangebracht die nodig zijn om van dat gedeelte van de boerderij een zelfstandige woning te kunnen maken, een zogenaamde kangaroewoning. Dan zouden wij daar zelf kunnen gaan wonen en (een van) de kinderen in het voorste deel. Voor nu doet de achterkant dienst als rommelhok.’ Om de toekomstplannen te realiseren, moet het stel nog even geduld

‘Je leeft maar één keer. Dan moet je een uitdaging aandurven’

Stolpboerderij Het rijksmonument aan de Zesstedenweg 214 is een stolpboerderij, een boerderijtype dat vooral in Noord-Holland voorkomt. Het is een vierkante boerderij met een piramidevormig dak, gevormd door een vierkante constructie van houten balken. Onder het dak, in het ‘vierkant’, was plaats voor het vee, het hooi, de wagens en andere werktuigen.

11 november, de dag waarop we hier in Noord-Holland Sint Maarten

Anita: ‘we zijn niet materialistisch ingesteld, je mag alles van me

vieren. Dat kan toch bijna geen toeval zijn?’

hebben. Bovendien is het prima om het proces stap voor stap te

opbrengen. Het geld dat ze bij het Restauratiefonds leenden om de

Ook met de paarden kunnen Jan en Anita op hulp van buitenaf

doorlopen.

renovatie te kunnen doen, is namelijk op. ‘We waren ontzettend

rekenen. ‘Op de zaterdagochtend is hier een heel team van

Je kunt toch niet alles in één keer doen. En het mooie is, elke keer

blij met de laagrentende lening. Nu het op is, kijken we maand voor

vrijwilligers. En laatst kregen we van iemand het aanbod om de

doen we weer nieuwe ontdekkingen in en rond de woning.’ n

maand wat we over hebben om in de woning te investeren.’

paarden in de zomer gratis bij hun in de wei te laten lopen. Want wij hebben hier wel stallen en een bak, maar geen groot weiland.

Hulp uit onverwachte hoek

Die mensen horen dat wij hier keihard aan het werk zijn met het

Ondertussen komen er keer op keer mensen op hun pad die net

monument en willen ons op die manier helpen. Fantastisch.’

als zij liefde voor monumenten hebben. Zij bieden onverwacht een

Sint Maarten Op de gevelsteen staat Sint Maarten die een stuk van zijn mantel afsnijdt voor een arme. Zoals mensen omstreeks 300 na Christus door deze heilige werden geholpen, zo krijgen ook de bewoners van dit rijksmonument hulp uit onverwachte hoek.

helpende hand. Jan haalt achter een oude kachel een haardplaat met

Stukje bij beetje

een hoogte van bijna een meter tevoorschijn. ‘Deze plaat hebben

De twee pakken de rest van de klussen nu stukje bij beetje aan.

we tijdens het opknappen van de boerderij gevonden, in drie delen.

Op het pad langs de boerderij liggen al torenhoge stapels stenen,

Een vrijwilliger van de Historische Vereniging Oud Stede Broec heeft

tegels en andere materialen. In het oog springen de enorme stenen

de haardplaat, die vroeger zorgde dat de warmte van de haard werd

spoelbak en ouderwetse oranjekleurige tegels. Die wachten op een

verspreid, helemaal hersteld’, zegt Jan trots.

plekje in de nieuwe keuken, maar voorlopig doen Jan en Anita het

Een vergelijkbaar verhaal deed zich voor met betrekking tot de

met een keukenblok dat ze voor zestig euro via Marktplaats op de

gevelsteen waarop de heilige Sint Maarten staat afgebeeld. ‘Een

kop hebben getikt.

gepensioneerde restauratieschilder, de heer Van Diepen, meldde zich

Als hen wordt gevraagd wat hun liefste wens is, zegt Jan met

met de boodschap dat hij de tegel wilde restaureren. Een prachtig

een lach: ‘dat we heel oud worden, anders krijgen we het niet af’.

cadeau’, zeggen Jan en Anita. ‘Helemaal omdat Jan jarig is op

Geld staat bij lange na niet bovenaan hun wensenlijstje.

Tips van eigenaars Jan en Anita • B ereid je voor op het onverwachte. Bij het bewoonbaar maken en restaureren van een monument loopt vrijwel alles anders dan verwacht. • L aat je financiële plan binnenstebuiten keren door iemand die er verstand van heeft. Zo voorkom je onaangename verrassingen en weet je wat de mogelijkheden zijn. • A ccepteer de chaos en zorg voor de broodnodige ontspanning. Ga bijvoorbeeld met regelmaat samen een weekendje weg om even bij te komen en tijd voor elkaar te hebben. Behalve een team dat samen de klussen klaart, ben je ook een stel.

10

11

berichten

Samen de schouders onder herbestemmingen!

Campagne ‘Eerste bestemming bij herbestemming’ van start Eind december gaat de nieuwe campagne van het Restauratie-

Initiatiefnemers hebben een lange adem nodig om vergunningen,

opgaven, waarin ruimte was voor vragen, ideeën, inspiratie en

exploitatieplannen en financieringen van herbestemmingsopgaven

feedback. Opvallend was dat ‘omdenken’ de rode draad in

rond te krijgen. De oplossing? Samen de schouders er onder.

iedere sessie was. Niet uitgaan van de regels, maar van het doel.

Met die gedachte kwamen initiatiefnemers, financiers,

Het was een interessante middag vol met goede ideeën en nieuwe

partners en adviseurs op maandag 28 oktober 2013 samen in

inzichten. ‘Prachtig om te zien hoeveel bereidheid de genodigden

de monumentale Utrechtse Villa Jongerius, op uitnodiging van

deze middag hadden om kennis te delen en van elkaar te leren’,

Nationaal Restauratiefonds. Drie ervaringsdeskundigen leidden

zegt Pieter Siebinga, directeur van het Restauratiefonds.

interactieve sessies over financieren van complexe herbestemmings-

‘Openstaan voor elkaars ideeën, kansen zien en de kwestie van een andere kant bekijken. Daar gaat het om als je samen de schouders

fonds van start: ‘Eerste bestemming bij herbestemming’. De

er onder wilt zetten’.

campagne richt zich voornamelijk op ondernemers, beleggers en Een geslaagde bijeenkomst voor zowel initiatiefnemers als

professionals die een her te bestemmen monument bezitten, er in

samenwerkingspartijen van herbestemmingsopgaven,

willen ondernemen of betrokken zijn bij dergelijke projecten. 

die zeker in 2014 een vervolg krijgt.

Het doel van de campagne is niet alleen het vergroten van onze Hieronder leest u de belangrijkste conclusies van de middag.

naamsbekendheid en uitleg geven over laagrentende en aanvullende financiering. Ook willen we betrokkenen informeren over dat wij als Restauratiefonds partijen kunnen verbinden en graag beschikbare

van projecten en de overwonnen uitdagingen van anderen zien. Met

kennis delen. Een goed voorbeeld daarvan is de onlangs gehouden een

toekomstige netwerkbijeenkomsten wordt kennisdeling verder gestimu-

bijeenkomst voor initiatiefnemers en betrokkenen in Villa Jongerius.

leerd en worden er praktijkvoorbeelden en projecten besproken.

‘Trends in financieringen’

Praktijkcases en voorbeelden maken een belangrijk deel uit van de cam-

Wilt u meer weten kijk dan op

Revitaliseren

pagne. Zij zorgen niet alleen voor herkenning, zij laten ook de diversiteit

www.restauratiefonds.nl/herbestemmen n

‘Zomaar een monument herbestemmen heeft geen toekomst’, zegt

Pride

Rianne Koster, senior accountmanager bij Triodos Bank. “Een gebied

‘People, planet, profit, project en PRIDE.’ Koster voegt ‘trots’ graag

revitaliseren door een gebouw een nieuwe functie te geven wel. Dan

als vijfde P toe. ‘Een project kan pas succes hebben als het met

is de herbestemming niet alleen van waarde voor die locatie zelf,

trots wordt gedragen door de initiatiefnemer en andere betrokken

maar voor de hele omgeving.’

partijen.’

Afscheid met een nieuw begin voor Pieter van Vollenhoven Prof. mr. Pieter van Vollenhoven is 27 jaar

Broerenkerk in Zwolle. Een inspirerend

voorzitter van het Restauratiefonds geweest.

voorbeeld van een geslaagde her-

Als dank en waardering voor zijn inzet voor

bestemming, de kerk is nu een boek-

de monumentenwereld in al die jaren bood

en belevingswinkel.

Jet Bussemaker, minister van Onderwijs,

‘Duurzaamheid is daarin onmisbaar, want het gebouw energetisch verbeteren, maakt het voor de lange termijn interessant.’

Duurzaam ‘De herbestemming van monumentaal vastgoed moet niet alleen een idealistisch motief hebben, het moet ook rendabel zijn’, zegt Koster.

‘Procesmanagement’

Hoe doorbreek je die vicieuze cirkel?

Vicieuze cirkel

• Ga met alle mogelijke financiers en

• Zorg voor een goede businesscase

schijnen over de ervaringen van de

‘De herbestemming van een monument

initiatiefnemers.

begint met een droom. In die droom

• Verdeel zekerheden en risico’s

is geld beschikbaar’, schetst Hugo

• Vervang de gedachte ‘kan niet’ door

subsidiegevers samen om tafel

(potentiële) partners, zodat onduidelijkheden en vragen worden voorkomen. • N odig de andere partijen uit op de

Cultuur & Wetenschap (OCW), hem een

Initiatiefnemers van herbestemmings-

bijeenkomst aan. Een bijeenkomst met de

projecten vertelden tijdens de bijeenkomst

titel ‘Herbestemmen, samen doen’, want als

over hun droom, manier van aanpak en

De minister vatte de middag samen met de

Mistrate Haarhuis, consultant van Fakton,

voorzitter van Nationaal Restauratiefonds

de belemmeringen die zij hadden ervaren.

boodschap dat herbestemmers mensen met

‘maar al gauw beland je als initiatief-

zette hij zich volop in om herbestemming

Vervolgens lieten minister Jet Bussemaker,

lef zijn, die zich gesteund moeten voelen.

nemer in een vicieuze cirkel. Kapitaal,

mogelijk te maken.

Elco Brinkman- oprichter van Nationaal

Na afloop vroeg zij dan ook aan Pieter van

aankoop, financiering en exploitatie

Afhankelijkheid van diverse partijen is

Mensen die herbestemmen een warm hart

Restauratiefonds-, CEO Peter Blom van de

Vollenhoven of hij zich sterk wil blijven

zijn onlosmakelijk aan elkaar verbonden.

groot bij het financieren van een herbe-

te maken, creëer je zo veel zekerheden,

toedragen, eigenaren, bankiers, aannemers

Triodos Bank en Arre Zuurmond voormalig

maken voor het thema herbestemmen.

Zonder het een, krijg je het ander niet

stemming, hoe beperk je de risico’s?

dat de complete financiering een

en architecten, kwamen samen in de

voorzitter van de Kafkabrigade hun licht

Een handschoen die hij graag oppakt. n

rond.’

• Verstrek continu informatie aan de

onvoorwaardelijk geheel wordt. n

‘als we nou eens…’ • Betrek Nationaal Restauratiefonds erbij

locatie zelf, zodat de kansen en ideeën zichtbaar en tastbaar worden. • Zorg door middel van gezamenlijke gesprekken dat de partners op één lijn zitten. Samen maak je de droom waar. • Door alle financiering voorwaardelijk

12

13

uw straat op de kaart

‘Als iemand mijn huis een flat noemt, word ik boos’

In elke InDetail bezichtigen we samen met de trotse eigenaar een bijzonder monument. Waarom juist dit pand? En hoe voelt het om hier te wonen?

bij de oplevering. Michèle woont hier met haar man en twee kinderen. ‘De kinderen kunnen fijn spelen in de aangrenzende kerktuin.’ De woning staat nu wel te koop. ‘Met pijn in het hart, maar we hebben iets meer ruimte nodig.’ Echter, zo’n unieke plek vind je niet meer. ‘We waren eens bij een doopdienst van mijn familie in België toen mijn dochtertje tegen de pastoor zei dat zij ook in een kerk woonde. Hij keek haar ongelovig aan. Dat kon toch niet? In België zie je dit nog niet zo; dat kerkgebouwen een andere bestemming krijgen.’

Hemels wonen in Bussum: ‘Ik ga elke dag naar de kerk!’

Geen een hetzelfde Elke bewoner heeft uiteenlopende redenen om te kiezen voor een appartement hier, maar iedereen deelt de trots dat hun woning een kerk is. Nancy: ‘Je ziet je huis al van verre liggen. Je bent in ieder geval nooit de weg kwijt,’ grapt ze. Ze vervolgt: ‘Als klein meisje ging ik hier naar de kerk. Nu woon ik er. Ik zeg ook nooit dat ik naar huis ga. Ik ga naar de kerk. En als iemand mijn huis een flat noemt, word ik boos.’ Nancy woont direct onder Michèle. Het appartement van haar is, afgezien van de spitsboogramen rondom, weer heel strak. Het heeft geen gewelfd plafond. Een bewuste keuze. ‘Ik ben iemand die niet gauw in nieuwbouw zou willen wonen, maar ik hou wel van strak.’

Hier spreekt niet meneer pastoor, noch een supervroom persoon. Het is Bert Hessels en hij is niet de enige die elke dag de kerk betreedt. Samen met Guus van der Kamp, Nancy Pronk, Michèle Loos en nog 37 anderen bewoont hij de 130-jaar oude St. Vitus in Bussum.

Dan zit ze hier dus ideaal. ‘Van binnen is het nieuw en modern, van buiten oud.’ De ramen en de inpandige loggia brengen de gotische sfeer alsnog in huis. Het grappige van deze appartementen is overigens dat geen enkele hetzelfde is. Zo woont Guus op de begane grond, met eigen tuin. Bij hem ook geen gewelven als plafond maar hier en daar steekt er wel weer een dikke pilaar uit de muur. In de woonkamer geeft dat een kasteelachtig effect, in de badkamer juist weer de sfeer van een oud badhuis. Het zijn de peilers van de kerk, en die wijken niet. Dat is maar goed ook.

Tja, en dan beperkt de kerkgang zich niet tot de zondag. ‘En toen

len boven. Hier zit je direct onder de prachtig beschilderde gewel-

Een verdieping hoger aan de zijkant van de kerk ligt Berts woning.

onze zoon werd geboren hebben we de klok geluid,’ lacht Michèle.

ven van het dak. We bevinden ons aan de ronde achterkant van de

Deze bestaat uit twee woonlagen; beneden de slaapkamers en boven

En waarom ook niet? Als je dan toch in een kerk woont. Guus: ‘Bert

kerk, exact boven de plaats waar ooit het altaar stond. Toen was dit

het woongedeelte met open keuken. Hier wel weer beschilderde

is de kerkgek onder ons. Sinds hij hier woont, gaat ook de vlag uit

gewelfde plafond nog hoog verheven, nu kun je het bijna aanraken.

gewelven als plafond. De gaten waar ooit de kabels van de kandela-

met Koninginnedag.’ Bert: ‘Tuurlijk! En als hij niet goed hangt, ga ik

Waar vier bogen samenkomen zit een gat. ‘Daar hing ooit het kruis’,

ren hingen, zitten er nog in. Berts appartement beschikt verder over

werd rond 1884 gebouwd als vervanging van een te klein geworden

weer naar boven. Zwaar ding trouwens die vlag: zeven bij vier meter.’

weet Michèle.

een terras, beschermd gelegen tussen de machtige zijbeuken van de

kerk op dezelfde plek. De beroemde architect Pierre Cuypers bouwde

Bert wordt gelijk weer enthousiast: ‘Zullen we straks even boven

Dit en onderliggende appartementen hebben door de ronding een

kerk. Met dit fantastische uitzicht wordt een glas wijn in de namiddag

hem naar voorbeeld van de gotische Broederenkerk in Zutphen. Zijn

de gewelven kijken? Moeten we wel even wat gangetjes door.’ Die

panorama van 180 graden. Het oorspronkelijke glas in lood in de neo-

een waar feest.

zoon ontwierp de toren naar voorbeeld van de kerk in Eemnes.

houden we tegoed.

gotische spitsboogramen is weg, dat is gesneuveld tijdens een brand

Pierre Cuypers, een neogotisch architect, bouwde in middeleeuwse

in de jaren tachtig. Maar elk nadeel heeft zijn voordeel: het uitzicht is

stijl met oude, soms vergeten, technieken. Neem de stenen gewelven.

Ongelovig

Ontheiligd

prachtig. Het diffuse middaglicht valt naar binnen. De kleuren van de

Maar goed, het is natuurlijk nooit oorspronkelijk de bedoeling

Het metselen ervan was een middeleeuwse techniek die al honderden

Aan de keukentafel in het appartement van Michèle komen de verha-

oude schilderingen op de bogen stralen weer zoals 130 jaar geleden

geweest om dit gebouw te gaan bewonen. Sterker nog: de St. Vitus

jaren niet meer werd toegepast. Typisch Cuypers dus.

14

15 we een keuringsmoment, een soort APK door Monumentenwacht Noord-Holland. Voor het onderhoud dat daar uit komt, selecteert zusterorganisatie Bouwadvies Groot Holland de aannemers voor ons. Ze vragen offerten op en vergelijken deze en begeleiden het gehele onderhoudswerk.’ Zo bleek twee jaar geleden dat het voegwerk, dat tien jaar eerder bij de grote metamorfose van kerk naar appartementencomplex aangebracht was, nu al afbrokkelde. ‘Ze hebben indertijd portlandcement over kalkcement gesmeerd. En dat blijft natuurlijk niet zitten. Dat kan niet.’ Een heel getouwtrek volgde maar uiteindelijk bleek het efficiënter te zijn, om de boel maar te laten vervangen dan door te blijven vechten voor garantie. Bij elkaar was er aardig wat geld nodig maar gelukkig konden de eigenaren rekenen op rijkssubsidie via de BRIM, zo’n anderhalve ton euro. Inmiddels staat de kerk in de steigers en is het werk in volle gang. ‘Monumentenwacht organiseert tijdens de werkzaamheden de bouwvergaderingen en controleert het uitgevoerde werk. Bovendien adviseren zij ons over het meer- en minderwerk. Vooral de hulp

Purschuim op zolder

Nancy Pronk

bij de aanbesteding heeft ons veel geld gescheeld.’ De vraag is wel of het kostentechnisch dan toch niet handiger is om in een nieuwbouwblok te gaan wonen. Guus: ‘Nee hoor, dit is niet perse duurder. De materialen die voor een monument moeten worden gebruikt, bijvoorbeeld, zijn van dusdanige kwaliteit dat we voorlopig van onderhoud af zijn. Verder hebben we ook weinig schilderwerk.’ De kozijnen achter de stenen spitsbogen zijn namelijk van kunststof.

‘Wonen in zo’n monument is niet persé duur’

Pierre Cuypers Pierre Cuypers (1827-1921) was een van Neerlands bekendste architecten. Naast het Rijksmuseum en het station van Amsterdam bouwde en restaureerde hij meer dan 100 kerken, kapellen, kloosters en monumenten. Zo herbouwde hij kasteel de Haar. Maar ook ontwierp hij de troon in de Ridderzaal. Kenmerkend is zijn neogotische stijl, waarbij hij vaak gebruik maakte van oude middeleeuwse technieken.

hiervoor immers letterlijk officieel ontheiligd worden waarbij het altaar werd ontmanteld. Ook het doopvont moest weg. Guus:

Ziel

‘Maar die is gestolen, voor zover ik weet.’

Het begint inmiddels al te schemeren, dus als we willen, moeten we

De kerk heeft overigens nog wel een prachtige doopkapel, direct

nu gaan. Nog niet naar huis, nee, maar naar zolder. De ruimte boven

links bij binnenkomst. De rijke wandschilderingen zijn er opnieuw

de gewelven die Bert graag wil laten zien. Het is belangrijk om dit

aangebracht. ‘Dat is gedaan door een kunstschilder die hier ooit

nog bij daglicht te doen omdat de schaarse elektrische verlichting niet

koorknaap was. Ik heb trouwens zelf voorgesteld om hier een

helemaal toereikend is.

wijnkelder van te maken maar de rest van de bewoners ziet dat

Via een steile trap en een laag kruip-door-sluip-door-gangetje komen

Daardoor ademt de kerk die sfeer van langvervlogen tijden.

niet zitten,’ lacht Guus. Het is nu een verstilde plek met prachtige

we in een andere wereld, althans zo lijkt het. Over een soort steiger-

In de jaren tachtig van de vorige eeuw kwam de St. Vitus echter leeg

gebrandschilderde ramen. Wie heeft dat thuis, een eigen kapel?

planken lopen we boven de gewelven. Deze zijn bedekt met een dikke laag purschuim, ter isolatie van de appartementen eronder. Het is

te staan; een van de eerste slachtoffers van de voortschrijdende secularisatie. Bijna 20 jaar stond hij daar onbenut. In 1988 verwoestte een

Kwaliteit

hierdoor alsof we boven een sneeuwlandschap lopen. Bert doet wat

brand ook nog eens het beroemde Adema-orgel en een groot deel

Eigenaar zijn van een enorm rijksmonument brengt natuurlijk ook

luikjes open zodat het laatste daglicht naar binnen valt. Een wirwar

van het interieur. Hierdoor raakte het verval in een stroomversnelling.

verplichtingen met zich mee. Gelukkig is daar het nodige voor

van buizen en leidingen vindt zijn weg naar de appartementen.

Uiteindelijk werd in 1998 besloten dat de enige manier om de kerk te

geregeld in Nederland. En daarbij: de vereniging van eigenaren (vve)

Dit is een uniek kijkje ‘achter de schermen’ van de kerk, en het is

behouden was om deze op te delen in koopappartementen. Zo zou

van de St. Vitus is kerngezond. ‘Hoewel het onderhoudsprogramma

tevens een kijkje in de ‘bovenkamer’ van Pierre Cuypers. De ziel

iedere bewoner een beetje kerkeigenaar worden en daarmee was de

wel een forse aanslag is op de gevormde reserves’ weet Guus als

van kerk en architect versmelten hier.

kerk verzekerd van het hoognodige onderhoud. Toch waren niet alle,

voorzitter. Hij vertelt: ‘Van onderhoud van een monument hebben

De avond valt inmiddels over Bussum. Het wordt donker.

van oudsher katholieke Bussummers blij met dit plan. De kerk moest

wij geen verstand, dus dat besteden we uit. Elke twee jaar hebben

Tijd om te gaan. De luiken gaan dicht. n

Van links naar rechts: Guus van der Kamp / Michèle Loos / Bert Hessels

Tips van de kerkbewoners: • Er is veel informatie beschikbaar bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed en Het Restauratiefonds. Zie ook monumenten.nl • L aat zaken waar je geen verstand van hebt, uitvoeren door mensen die dat wel hebben. Dat scheelt uiteindelijk geld. Wij hebben Monumentenwacht ingeschakeld en zij hebben een restauratiebedrijf geselecteerd met de beste prijs-kwaliteitverhouding. • Maak gebruik van de 6% btw-regeling nu het nog kan. • W ie woont in een beeldbepalend monument, heeft ook min of meer een verplichting naar de omgeving: wees er trots op en houd het netjes.

16

Nieuws van het Restauratiefonds

Kennismaken met

De RestauratieWijzer gratis! WijzeR RestauRatie

n Fase 2 | Planne

auratie koop en/of rest

Besluiten over aan

matie melen

conceptplan maken

icht

bieDt oveRz DeFinitieF plan maken

t is uW pRojec Financieel haalbaaR?

aanvRagen omgevingsveRgunning bij De gemeente

+

aanvRagen meDeDeling belastingDienst (bbm)

ren

Fase 3 | Uitvoe

RestauRatie geslaagD!

Meer weten?

tauRatie

uitvoeRen Res nds.nl

r@restauratiefo restauratiewijze of 033-25 39 300

n onDeRhouDe tauReRen vooRkomt Res

De RestauratieWijzer, de online dienst van

RestauratieWijzer op dit moment bedient’

het Restauratiefonds, is per 1 januari 2014

aldus Jeroen Esselmann, coördinator van de

gratis toegankelijk voor (potentiële) eigena-

RestauratieWijzer. ‘Door onze dienst gratis

ren van rijksmonumenten met restauratie-

aan te bieden hopen we meer eigenaren te

en eventuele aankoopplannen. Een praktische

kunnen ondersteunen bij de financiële en

website met hulpmiddelen zoals financiële

planmatige aspecten van hun restauratie.’

berekeningen, checklists en stappenplannen,

‘Een monument restaureren is een hele

voor eigenaren die overwegen een monu-

onderneming. Met de RestauratieWijzer

ment te restaureren.

kunnen we eigenaren helpen met praktische

e laagRentenDtheek aanvRagen nDs-hypo RestauRatieFo

informatie. Zo willen we voorkomen dat ‘Uit onderzoek is gebleken dat de behoefte

ze zelf het wiel zelf moeten uitvinden. Het

aan praktische ondersteuning groot is.

Restauratiefonds heeft ruim 25 jaar ervaring,

‘Groter dan het aantal klanten dat de

en die kennis willen we graag delen.’ n

Fleur Cools ‘Ik ben een spin in het web, tussen erfgoedprofessionals en onze afdeling Strategie & Ontwikkeling.’ Fleur Cools werkt sinds 1 september 2012 als strateeg en accountmanager bij

Hoge waardering lezer InDetail magazine

Restauratiefonds. Een uitdagende job.

In elk nummer van InDetail neemt een medewerker van Nationaal Restauratiefonds plaats op de bank om te vertellen wat hem of haar bezighoudt, drijft en motiveert.

Vlak voor de zomer hield het Restauratiefonds

ook de groep restauratieprofessionals goed

een onderzoek onder de abonnees van dit ma-

vertegenwoordigd is onder de lezersgroep.

‘In deze functie komt voor mij alles bij elkaar.’ Naast spin in

denken we mee met de ambities van het Rijk zodat we als organisatie

gazine. Als redactie horen wij namelijk graag

Ook over het bereik van InDetail hebben we

het web, voelt zij zich hier dus als een vis in het water.

blijven aansluiten op landelijke thema’s als duurzaamheid, herbestem-

uw mening om ons magazine te kunnen ver-

niet te klagen, 1 op de 2 magazines wordt door

beteren. Wij waren bijvoorbeeld erg benieuwd

meer dan 1 persoon gelezen. Bovendien blijkt

Bijzonder

Een mooi voorbeeld is de samenwerking met de gemeente Utrecht:

naar de populariteit van vaste onderwerpen,

de inhoud relevant, want per jaar bezoekt ruim

‘Gedurende mijn studie Cultuurwetenschappen was ik al geïnteres-

‘Zij zijn veel met duurzaamheid voor monumenten bezig. Ook hebben

de leesbaarheid en naar uw wensen voor

60% van de lezers onze site of neemt contact

seerd in de dynamiek en het interdisciplinaire karakter van erfgoed-

zij al tijden een eigen gemeentelijk monumentenfonds dat wij voor

wat betreft de verschijningsfrequentie. Alle

op met het Restauratiefonds naar aanleiding

zorg en ik wilde daar graag zelf een rol in spelen. Met name vanwege

hen beheren. Daaruit zijn nu laagrentende leningen voor energie-

ontvangen tips en verbeterpunten nemen wij

van een artikel, tip of nieuwsbericht in InDetail.

de energie en betrokkenheid van mensen en de bijzondere plekken.’

besparing voor monumenten ontstaan. Het gaat dus om creativiteit,

graag ter harte.

De eerder genoemde tevredenheid vertaalt

Dus deed Fleur de vakken Planologie en Bestuurskunde erbij. ‘Na mijn

samenwerken en verbinden! Daarom is de combinatie strateeg en

Met een prachtig gemiddeld rapportcijfer

zich door in een hoge waardering voor inhoud,

studie en een jaar reizen heb ik ook nog een vervolgstudie Erfgoed-

accountmanager zo spannend en mooi.’ Deze dubbelrol vergt wel

van 7,8 durven wij te stellen dat onze lezers

relevantie, teksten, leesbaarheid, fotografie

studies gedaan. Hiermee kon ik in 2008 meteen aan de slag bij een

het nodige inlevingsvermogen in de diverse doelgroepen en hun

InDetail waarderen. De best gewaardeerde

en vormgeving. Deze onderwerpen vragen

stichting op het gebied van internationale erfgoedsamenwerking.

belangen. ‘Je moet de verschillende talen kunnen spreken. En dat

rubrieken zijn; tips, nieuws, interview met een

volgens de lezers niet om een aanpassing. Ook

Daar heb ik op een bijeenkomst over monumentenzorg op de

is nu de uitdaging voor mij.’

eigenaar, nieuw leven voor een monument en

de combinatie tussen InDetail magazine en de

Nederlandse Antillen het Restauratiefonds leren kennen.’

de rubriek voor/na de restauratie. Daarmee

digitale nieuwsbrief waardeert de lezer.

Fleur vond sindsdien het Restauratiefonds altijd al een leuke organi-

concluderen wij dat InDetail eigenlijk voor twee

Wij zijn blij met de hoge waardering voor ons

satie. ‘Dus toen ik op een gegeven moment een nieuwe uitdaging

doeleinden wordt gebruikt. Enerzijds voor het

magazine. Waar wij de komende tijd aan gaan

wilde, belde ik eens met de strateeg die ik daar kende. Hij vertelde me

op de hoogte blijven van ontwikkelingen en

werken is het vasthouden van deze prachtige

dat het, heel toevallig, die dag zijn laatste werkdag was. Ik kon gelijk

actualiteit. Anderzijds meer als magazine met

rapportcijfers! Wij blijven daarom innoveren.

op gesprek komen.’ Op zijn minst bijzonder…

sfeer- en achtergrondverhalen over monument

Dat gaat u in eerste instantie terug zien in

en restauratieproces, waar monumenteigena-

de wijziging van een aantal rubrieken en een

ren zich in kunnen herkennen. Ook blijkt dat

betere koppeling met onze digitale activiteiten

Creatief

menten houdt niet op bij de drempel van haar werk. ‘Ik woon zelf

60% van de lezers monumentbezitter is en dat

(nieuwsbrief en website). n

Maar bijzonder of niet: er moet natuurlijk wel gewoon hard gewerkt

ook in een rijksmonument in het hart van de Amsterdamse Jordaan.

worden. ‘Op dit moment zijn er veel ontwikkelingen binnen de erf-

Een huurwoning, hoor.’ Maar wel een hele bewuste keuze: ‘Ik kon

goedsector. Met onze afdeling volgen we die op de voet zodat we de

kiezen tussen een huis met parkeerplaats dat drie keer groter was in

Heeft u meegedaan aan het lezersonderzoek? Dan willen wij u nogmaals hartelijk danken voor uw input. Alleen zo kunnen

erfgoedprofessionals, zoals monumentenambtenaren, kunnen onder-

Amsterdam-West of dit. Ik kwam hier binnen, zag de balken in het

wij InDetail nog beter aan laten sluiten op uw wensen. Onder de deelnemers zijn vrijkaarten verloot voor een bezoek aan

steunen en goed met hen kunnen samenwerken. Aan de andere kant

plafond en was thuis.’ n

het Rijksmuseum, prijswinnaars hebben hier bericht over ontvangen.

ming en innovatie.’

‘Ik kwam binnen, zag de balken in het plafond en was thuis’ Thuis Hoewel er elke dag dus nog genoeg te leren valt, geniet Fleur al ruim een jaar met volle teugen van haar functie. En de liefde voor monu-

17

18

19

onderwerp voor en na restauratie

‘Alle ornamenten waren eruit gesloopt. Daar zit ik nog steeds mee’

Scan de QR-Code en bekijk de film*

De gouverneurswoning die Linda en Rolf herbestemden tot woning en B&B telt tien kamers. Voor de twee kinderen van Rolf en de drie van Linda zijn eigen slaapkamers gemaakt. ‘Het is hier echt huisje weltevree. Of ze nu op zichzelf wonen, hier af en toe zijn of altijd, ze hebben allemaal hun eigen plek.’

gouverneurswoning aan de Vaart, pal aan het centrum van de Drentse hoofdstad. ‘Toen ik het huis binnen stapte, was het gevoel gelijk goed’, zegt Linda. ‘Ook al hingen er nog vieze oude gescheurde gordijntjes voor de ramen en lag er muffe vloerbedekking. Het huis heeft een prachtige, indrukwekkende gevel. Het biedt veel ruimte, ook voor de B&B-plannen, heeft een hele grote achtertuin en aan de voorkant heb je uitzicht op de Vaart. Ons besluit was genomen, hier gingen we wonen.’

Huisje weltevree voor familie en gasten

De Gouverneur Linda en Rolf hebben hun B&B ‘De Gouverneur’ genoemd, verwijzend naar de oorspronkelijke bewoner. De bedrijfsvoering echter is volledig geïnspireerd op henzelf. ‘We hebben het precies zo gemaakt als wij het zelf willen zien wanneer we een nachtje weg zijn. Niet alleen de inrichting, ook de verzorging. Koffie, thee, internet, het zit er allemaal bij inbegrepen.’ Dat dit wordt gewaardeerd, blijkt wel uit de drukte. ‘In de eerste maanden zaten we al drie à vier dagen per week vol.’ Het is niet voor niets dat Rolf deze locatie aan Linda voorstelde. Als projectontwikkelaar is hij al zijn hele werkzame leven bezig in historische stadscentra. ‘Ik koop panden en laat die restaureren en vervolgens bied ik ze te koop of te huur aan. Ik vind het prachtig om

Als projectontwikkelaar nam Rolf al tientallen historische panden onder handen.

een historisch stukje stad weer tot leven te brengen en een pand een nieuwe functie te geven. Daarbij kijk ik ook naar de kans van slagen.

De uitdaging

De restauratie van de rijksmonumentale gouverneurswoning in Assen was een

Deze plek aan de Vaart is ideaal voor een B&B; het centrum met

Hoewel het huis een prachtige uitstraling had en verschillende bijzon-

winkels en horeca, het Drents Museum en het Asserbos zijn op

dere details bezat, moest er een hoop gebeuren om het geheel af te

persoonlijk project. Samen met Linda toverde hij de gedateerde woning om tot een

loopafstand en aan de andere kant van de Vaart is theater de Nieuwe

stemmen op de moderne wooneisen. Een flinke uitdaging. ‘Allereerst

Kolk. Genoeg te doen dus. Een leuke wetenswaardigheid is dat het

hebben we de woning volledig gestript, de binnenplaats aan de

sfeervol woonhuis voor henzelf en inpandige bed & breakfast voor gasten.

pand wordt omringd door een heleboel andere rijksmonumenten.

achterzijde hebben we afgesloten, zodat we een grote woonkamer

Er staan er maar liefst 37 in deze straat.’

konden maken met daarop een zonnig dakterras’, vertelt Rolf.

Ook de details in de woning spraken Rolf en Linda aan. ‘Het heeft alles in zich wat een oud pand hebben moet’, zegt Rolf. ‘De hoogte van de plafonds, de glas-in-loodramen en een indrukwekkend front.’ Status was in de periode rond 1800, de tijd dat de gouverneurswoVan de regio Schiphol verhuisde ze naar de andere kant van Neder-

je nou altijd al willen doen’ vroeg hij me. ‘Een B&B aan huis’,

ning werd gebouwd, van groot belang. Zo ook voor advocaat mr.

land, naar het Drentse Assen. Linda maakte deze ommezwaai voor de

antwoordde ik. Dat is mijn droom’, vertelt Linda.

Petrus Hofstede, die van 1814 tot 1831 de functie van gouverneur

liefde. Anderhalf jaar nadat ze Rolf leerde kennen, besloten de twee

De volgende stap was het vinden van een locatie. Ze bezichtigden

van Drenthe bekleedde. Vanaf 1832 werd het huis bewoond door de

samen een bestaan op te bouwen in Drenthe. Omdat Linda haar baan

meerdere oude boerderijen, maar het goede gevoel bij die huizen ont-

eerste in Drenthe gevestigde chirurg, dr. Amshoff. Het huidige uiterlijk

in de gehandicaptenzorg vanwege de verhuizing op moest geven,

brak keer op keer. Rolf, die toen al woonachtig was in Assen, besloot

van het huis is het resultaat van een omstreeks 1875 uitgevoerde

bood Rolf haar de kans een nieuwe uitdaging aan te gaan. ‘Wat heb

het over een andere boeg te gooien en nam zijn vriendin mee naar de

verbouwing in eclectische stijl.

Bed & breakfast De Gouverneur Met de realisatie van een B&B werd Linda’s droom werkelijkheid. De gouverneurswoning heeft twee tweepersoons gastenkamers. Ontbijten gebeurt in de ontbijtkamer of tuin. Beide kamers hebben een eigen ingang, badkamer en toilet. www.gouverneurassen.nl

* Heeft u geen QR-Scanner, kijk dan voor de film op www.restautatiefonds.nl/assen

20

21 ‘De vloer van de voorkamer – nu onze keuken - hebben we

gaan. Dat het er niet altijd van kwam was nog niet eens het ergste’,

we grote hoeveelheden zachtboard, hout en riet tegen. Daarachter

opgehoogd, waardoor de kelder stahoogte heeft gekregen. We

blikt ze lachend terug. ‘Erger was dat we in de sauna, in plaats van te

moesten de ornamenten verscholen liggen, dachten we. Niet dus.

hebben de bestaande plattegrond van het pand zoveel mogelijk in

ontspannen, alleen maar spraken over de klussen die we in het huis

Het enige dat we vonden, was een stukje van tien bij tien centimeter.

tact gelaten en de woonwensen hierin gepast. Al het elektrische en

nog moesten doen.’

De ornamenten bleken bruut verwijderd te zijn. Ze zijn allemaal in de

werktuigbouwkundige installatiewerk is opnieuw gedaan. De hal

Haar zoon Max was tijdens de restauratie een rots in de branding. ‘Hij

kelder gegooid’, zegt Rolf met zichtbare teleurstelling. ‘In de jaren

hebben we zijn oorspronkelijke indeling teruggegeven: één grote

is loodgieter en heeft een halfjaar onbetaald verlof gekregen van zijn

vijftig en zestig wilde men gewoon een dak boven het hoofd. Om

entree, in plaats van twee verschillende ingangen voor de beneden-

baas. We hebben hem als zzp-er ingehuurd. Voor hem was dit een

dergelijke bijzonderheden gaven de meeste mensen niet. O, moet

en de bovenwoning. De buitenmuren zijn geïsoleerd en dan was er

geweldige klus en voor ons was het fijn om dag in dag uit op hem te

de elektra worden doorgetrokken? Dan slopen we toch gewoon dat

natuurlijk nog de afwerking van alle plafonds en muren. De tuin stond

kunnen rekenen. Ook keek hij met een frisse blik naar onze ideeën.’

ornament eruit. Zo is het waarschijnlijk gegaan. Ik zit er nog steeds

onder water, dus die is door een hovenier onder handen genomen.’

mee. Op meerdere plekken in het huis hebben we zelf weer

Plannen bijstellen

‘De kick van de reserveringen doet alle bloed, zweet en tranen vergeten’

ornamenten aangebracht.’

Gedurende de restauratie zijn er vaker plannen bijgesteld. ‘Zo besloten we om, na de onverwachte vondst van de gewelfkelder,

Ondernemersgeest

een glasplaat in de vloer aan te brengen waardoor je in het gewelf

De kick van de reserveringen die binnenkomen en de enthousiaste

kunt kijken. En de kamer die eigenlijk was bedoeld om eetkamer van

reacties van gasten, doen Linda en Rolf alle bloed, zweet en tranen

te maken hebben we uiteindelijk omgetoverd tot televisiekamer.

vergeten. ‘En natuurlijk zijn er geweldige hoogtepunten gedurende

Daardoor zijn we ook niet binnen ons budget gebleven. We voelen

de restauratie geweest. Zoals die keer dat we na een dag zwaar werk

zo veel liefde voor het monument dat we gewoon niet meer konden

- er zat nog geen glas in de achterpui en buiten was het tien graden

stoppen. We willen het mooi maken. Dat kost wat. Bij de restauratie

onder nul - een biertje dronken bij de net geplaatste houtkachel.

van dit monument moet je niet denken in tienduizenden euro’s, maar

Ook de ontdekking van de extra ruimte in de kelder was geweldig.

in tonnen. Gelukkig hebben we veel arbeidsloon uitgespaard door

Daar bleek een waterreservoir te zitten. Het was volgestort met puin,

een jaar lang zelf keihard te klussen.’

afkomstig van weggebroken schoorstenen en stukken ornamenten.

Een architect bleef bij Rolf en Linda buiten beeld. ‘We weten heel

Dat was er waarschijnlijk in gestort tijdens een in 1938 uitgevoerde

goed hoe we het willen’, zegt Rolf. ‘Wel hebben we een tekenaar

verbouwing. Zeventig jaar lang is die kelder dus niet gebruikt.’

Een jaar lang fulltime klussen

gevraagd om onze plannen op papier te zetten voor de vergunning-

De ontdekking maakt de kelder nog geschikter voor wijnproeverijen

Het meeste werk hebben Rolf en Linda zelf verricht. ‘Het eerste

aanvraag bij de gemeente. Een constructeur heeft de berekeningen

die ze er willen houden. ‘In dat stukje van het waterreservoir komt de

jaar hebben we hier fulltime gewerkt’, vertelt Linda. ‘Ieder uurtje

gemaakt en een milieuadviesbureau heeft meegekeken in verband

wijn te liggen. Onder onze keuken, in het verhoogde gedeelte van de

hebben we erin gestoken. Eén van onze kinderen zei een keer ‘er zijn

met mogelijke asbest, maar dat is hier niet aangetroffen.’

kelder, komt een grote tafel waaraan de gasten kunnen zitten.’ Het plan voor de wijnproeverijen illustreert Linda’s creatieve

ook ouders die wel eens gewoon op de bank zitten en een borrel drinken hoor. Zouden jullie ook eens moeten doen’. Linda liep op

Tegenvaller

geest. ‘We kunnen hier van alles aanbieden, ook in combinatie met

een gegeven moment inderdaad op haar tandvlees, zo zegt ze zelf.

De grote tegenvaller kregen Rolf en Linda tijdens hun zoektocht naar

andere gelegenheden in de regio. Ons plan is om ook arrangementen

‘Toen spraken Rolf en ik af om elke week een avond naar de sauna te

ornamenten. ‘Toen we de verlaagde plafonds weghaalden, kwamen

aan te gaan bieden. Bijvoorbeeld twee overnachtingen in combinatie met een voorstelling in theater de Nieuwe Kolk.’

Sparringpartner In Harry Kers, adviseur van het Restauratiefonds, vond Rolf een sparringpartner. ‘Hij begreep de passie voor het monument. Het gaat bij het Restauratiefonds heel anders dan bij een bank. Je wordt er niet behandeld als één van de velen, maar als een

Hoogtepunten

potentiële monumenteigenaar. Harry heeft geadviseerd over de financiële mogelijkheden. Het is een Totaal-financiering geworden, een laagrentende lening voor de restauratie en een (marktconforme) hypotheek voor de aankoop. Door de Belastingdienst werd een aftrekpost vastgesteld, wat voordeel oplevert bij de inkomstenbelasting. Dat was mooi meegenomen.’ In tegenstelling tot projecten die Rolf eerder ontwikkelde, is dit monument bedoeld om zelf in te blijven wonen. Sterker nog, hij hoopt het in de familie te houden. ‘Ik zie hier onze kinderen of kleinkinderen wel wonen. En dan verhuizen wij misschien zelf op termijn naar de B&B? Het was een oud en stoffig pand toen we het kochten, nu is het een monument met een ziel.’ n

• De ontdekking van de extra ruimte in de kelder onder de woonkamer. Onder bergen puin vonden Linda en Rolf een waterreservoir. ‘Daar komt de wijn voor proeverijen te liggen.’ • Een halfjaar lang dag in dag uit samenwerken met Linda’s zoon Max, professioneel loodgieter. ‘Zo’n betrokkenheid hadden we van geen enkele andere loodgieter kunnen verwachten. ‘Mam’, riep hij geregeld, ‘kom eens kijken. Hoe wil je het hebben?’ Geweldig.’ • De eerste recensie van de B&B. ‘De betreffende gast gaf maar liefst zes tienen. Wat een compliment.’

22

23

monumenten zijn leuk!

Opgraving 2000 jaar Utrecht COLUMN

HYPOTHEEK AANVRAGEN GESTEGEN De kraan voor de restauratie, voorjaar 2013.

Jeroen Esselmann werkt bij het Restauratiefonds en zorgt met de RestauratieWijzer voor professionele begeleiding, voor en tijdens de restauratie van uw rijksmonument. Het jaar is weer voorbij gevlogen. Het eerste jaar met de nieuwe fiscale regels voor de hypotheekrenteaftrek zit er al weer bijna op. De duidelijkheid over de renteaftrek lijkt toch voor enige rust te zorgen bij potentiële kopers van rijksmonumenten. De bodem in de markt is volgens veel specialisten zo ongeveer bereikt. Wij merken in ieder geval dat er meer interesse is in het aanschaffen van een rijksmonument. Want meer dan de afgelopen jaren hebben (potentiële) kopers

Nieuw leven voor de NDSM kraan

Het Restauratiefonds ondersteunt vaak

de RestauratieWijzer-dienstverlening

bijzondere projecten. Een toonaangevend

afgenomen en ook het aantal hypotheek-

project dat volop in de belangstelling stond

aanvragen voor de aankoopfinanciering

dit najaar is de rijksmonumentale kraan op

is gestegen. Dat is goed nieuws!

de NDSM werf in Amsterdam-Noord.

Om de RestauratieWijzer nog

‘De Eiffeltoren van Amsterdam’ werd enkele

toegankelijker te maken, hebben wij

maanden geleden naar Friesland verscheept,

besloten om de RestauratieWijzer

waar gebouwd werd aan de drie design

vanaf 1 januari 2014 gratis aan te bieden.

suites op 50 meter hoogte met een jacuzzi De bouw van Schatkamer Domplein II,

kraan bevindt zich een TV studio. Van hieruit

tussen Domtoren en Domkerk, is in volle

Iedere woensdag en zaterdag, 13.30 uur

zullen evenementen georganiseerd worden.

gang. Vanaf 2 juni 2014 kun je afdalen

Tickets & info: 5,- VVV Utrecht,

Ruim 2,5 jaar werkte ontwikkelaar Edwin

in de fascinerende ondergrondse wereld

Domplein 9, 030 236 00 10

Kornmann Rudi aan het behoud van de

van het Domplein.

M.u.v. woensdag 25 december, zaterdag 28 december, woensdag

oude kraan. Hij kocht het gevaarte voor

Fotografie: Marco Keyzer

Voor zowel mogelijke kopers als voor

in de buitenlucht. Op 10 meter hoogte in de

1 januari en zaterdag 4 januari

eigenaren van rijksmonumenten. Zo kunnen we aan nog meer eigenaren de goede (financiële) informatie beschikbaar stellen. De laatste voorbereidingen hiervoor worden in de komende twee weken afgerond.

het symbolische bedrag van één euro van de

Wil je een kijkje nemen op de bouwplaats?

gemeente. Het twee miljoen euro kostende

Of ben je nieuwsgierig naar het opgraafwerk

Hopelijk trekt het lichte herstel door,

project werd financieel gesteund door

van de archeologen? Doe dan de exclusieve

zodat we voldoende blijven investeren

Nationaal Restauratiefonds. De eerste

bouwplaats- en archeologierondleiding van

in ons mooie erfgoed.

overnachtingen in het exclusieve kraanhotel

Initiatief Domplein. Ontdek hoe de

zijn in december van dit jaar. n

archeologen 2000 jaar Nederlandse

Twitter: @monumentencoach

geschiedenis opgraven en beleefbaar

Facebook: monumentencoach

maken op het Domplein, sinds 2010 een

www.schatkamerdomplein.nl

Rijksarcheologisch monument. n

www.facebook.com/schatkamerdomplein

www.restauratiewijzer.nl

24

25

openbaar monument

‘Het gaat om de kleur, de sfeer, de warmte, het licht’

Monumenten die eigenlijk altijd open zijn voor het publiek, niet alleen op Open Monumentendag. Welk verhaal schuilt er achter die open deur en dat prachtig gerestaureerde gebouw? Dit keer gaat het over The Movies in Dordrecht.

door de stad, toe bereid. Ze wilden wel een minimum aantal stoelen,

het project te stappen. Van der Veer: ‘Vereiste was wel dat we

omdat ze ook premières naar Dordrecht wilden halen. En bij het

niet onrendabel mochten investeren. Ik stelde aan de gemeente voor

concept van The Movies hoort ook de combinatie van film met een

om het pand aan ons te verkopen voor een euro en ons een som geld

restaurant en een grand café. Bertus de Kock mocht als architect een

te verstrekken, waarmee we de onrendabele top eraf konden halen.

haalbaarheidsstudie gaan doen.’

We kregen een projectsubsidie en we hebben een monumentenlening kunnen afsluiten uit een regionaal restauratiefonds. Die lening was

Kans

tegen een rente van 1,5%. In ruil daarvoor wilde Monumentenzorg

In 2008 werd aan wooncorporatie Trivire gevraagd om mee te doen.

wel invloed hebben op onze aanpak van het pand. Zij bemoeide zich

Piet van der Veer: ‘Onze directeur zag er wat in. Het was de tijd waar-

onder andere met het kleurgebruik. Een aantal jaren geleden is de

in woningcorporaties het verwijt kregen dat ze te weinig deden voor

Dordtse kleurwaaier gemaakt, daar moesten wij ons kleurgebruik

de maatschappij met hun geld. Dit was voor Trivire een mooie kans

op baseren.’

om geld te investeren in iets waar de gemeente Dordrecht behoefte

Cultureel ondernemen in de Dordtse binnenstad

aan had. In diezelfde tijd zijn we ook betrokken geraakt bij Stadherstel

Geschiedenis

Drechtsteden NV, van daaruit werk ik nu nog steeds aan het

Toen duidelijk was dat er genoeg partijen waren om het project te

opknappen van oude panden, zodat ze weer geschikt zijn voor

starten moest er nog een gebouw gezocht worden. Het werd het

een nieuwe bestemming.’

pand aan de Nieuwstraat. Van der Veer: ‘We zitten met dit pand op de geschiedenis van de stad, daar moesten we in het bouwproces

VROM

ook rekening mee houden. Archeologen wilden graag meekijken als

Trivire kreeg van het toenmalige Ministerie van VROM toestemming in

er gegraven werd. Dat vond ik prima, maar ik was er ook voor beducht.

De gemeente Dordrecht had geen bioscoop, maar wel een leegstaand 17e eeuws pand aan de

De plaats waar The Movies gevestigd is, behoort tot het historische stadshart van Dordrecht. Al in de 12e eeuw bevond zich op deze plek

Nieuwstraat, in het historische centrum van Dordrecht. Eén en één is twee! Na een traject van

kogelhulzen en ivoren tandenborstels. Op de verdieping is een kleine vitrine, waarin deze vondsten worden getoond. 

bebouwing. Tijdens het restauratieproces hebben archeologen onderzoek gedaan en zij vonden onder meer beschilderde wandtegels,

vijf jaar is het pand opgeknapt en ingericht als bioscoop, met daarbij een sfeervol restaurant en grand café. De medewerkers en de bezoekers zijn enthousiast!

The Movies bevindt zich in het oude stadscentrum van

The Movies

Dordrecht. Al in de 12e eeuw bevond zich bebouwing op

Piet van der Veer van wooncorporatie Trivire raakte als projectleider

deze plek. Het 17e eeuwse pand heeft dienst gedaan als

van de renovatie betrokken bij The Movies: ‘Ik heb hier vijf jaar aan

school, onder andere de gebroeders de Witt kregen hier les.

gewerkt. Veel van de tijd gaat op aan procedures, die moet je zorg-

Na jaren onderdak te hebben gegeven aan de Hogere Burger-

vuldig en transparant doorlopen. Wij zijn bij dit project betrokken

school, kwam het pand leeg te staan. Er woonden wat mensen

geraakt in 2008. De cultureel attaché van de gemeente Dordrecht had

anti-kraak en in de decemberperiode deed het gebouw jaren-

bedacht dat Dordrecht een bioscoop miste. Hij stelde voor om het

lang dienst als het logeeradres van Sinterklaas. Veel bezoekers

concept van de The Movies in Amsterdam naar Dordrecht te halen.

van de bioscoop kennen het pand uit die periode.

Daar bleken de initiatiefnemers van The Movies, na een wandeling

‘Het is niet zo dat geld alles mogelijk maakt’

26

KIJK OP monumenten.nl

27

Klaas van Lunteren is de conciërge van het gebouw. ‘Dit is de beste baan die ik ooit heb gehad. Ik ben in dienst van The Movies en ik mag dit gebouw onderhouden. Momenteel betekent dat afmaken: hier en daar een haakje of een kapstokje ophangen.’ Melanie is de manus van alles bij The Movies. ‘Ik vind het hier heerlijk! Ik merk nu dat het hier echt begint te lopen. Om 9 uur begint de telefoon te rinkelen en het gaat maar door. We hebben uitverkochte zalen inmiddels. Ik vind dit de leukste bioscoop van Nederland: vanwege de locatie en vanwege de programmering. We draaien Art House, maar ook bekendere films. De combinatie met het restaurant en het café maakt het helemaal af! Dit hier heeft mij verleid tot het verlaten van Rotterdam. Morgen krijg ik de sleutel van mijn nieuwe huis, ook een monumentaal pand.’

Piet van de veer

‘Unieke combinatie: de bioscoop en horeca in één gebouw’

‘Ik krijg er een kick van dat iets lukt wat eigenlijk niet kan. Dit was een complex project, het is belangrijk om mensen mee te krijgen. Dat is veel belangrijker dan geld. Daar praat ik in eerste instantie dan ook niet over. Het gaat om de kleur, de sfeer, de warmte, het licht. Het is niet zo dat geld alles mogelijk maakt, ik denk juist dat praten over geld beperkend werkt.

Bezoekers

Je moet het eerst eens zijn over de andere, belangrijke zaken.

Op woensdagmiddag komen veel bewoners van Dordrecht met hun

Daarna kom je er met dat geld wel uit. Dat ervaar ik ook bij

kinderen naar de bioscoop, iets wat lange tijd niet kon in de stad.

andere monumenten die we met de stichting stadsherstel

Ze vinden het leuk dat ze nog eens terugkomen op een plek waar

Drechtsteden aanpakken.’

ze ook zelf nog herinneringen aan hebben toen het nog het

Monumenten.nl is het platform voor iedereen die geïnteresseerd is in monumentale panden. Op de website kunnen bezoekers ook zelf een mening of informatie geven over monumentale panden. Op deze pagina een greep uit de recente ontwikkelingen. Of kijk voor het volledige beeld op monumenten.nl.

MijnMonument.nl

Sinterklaashuis was. Ook van buiten de stad komen mensen naar het pand. De vriendinnen Afra en Cock uit Heerhugowaard raken tijdens een stadswandeling in het grand café van The Movies verzeild. ‘Wij doen een rondje Dordrecht. We hadden gehoord dat dit zo’n leuke stad was en dan gebruiken we ons dagje vrij reizen om dat eens te gaan bekijken. We houden van oude dingen. Oud heeft karakter. Dus om te lunchen of koffie te drinken zoeken wij ook altijd een oud gebouw uit. Wij houden niet van nieuwe gebouwen. Wij verwonderen ons over de manuren die er in oude gebouwen zitten. We hebben net twee hofjes bekeken en in een ervan waren ze aan het werk. Zo konden we ook mooi binnen in een huisje kijken. Dat kan je je een voorstelling maken

dé online plek voor

monumenteigenaren en monumentliefhebbers !

van hoe het vroeger geweest is.’ n Je weet maar nooit hoe enthousiast ze worden over een vondst,

Genieten

je bouwtijd kan dan zomaar uit gaan lopen.’

Nu het gebouw klaar is, sinds september 2013, wordt door de horeca

Veel eigenaren willen energiebesparende maatregelen in hun

en de filmonderneming hard gewerkt om bezoekers naar het pand te

Oud en nieuw

krijgen. De medewerkers zijn erg blij met hun nieuwe werkomgeving.

Het voorhuis en de zijgevel zijn volledig in oude glorie hersteld. Binnen

Ronald Kuijer is de eigenaar van het horecagedeelte in het gebouw.

zijn oude details, zoals ramen, portalen en de trap bewaard gebleven.

‘Ik kende het ook nog als Sinterklaashuis. En de gebroeders de Witt

Achter het monument is een nieuwbouw gerealiseerd voor de vier

hebben hier nog op school gezeten, dat is te lezen op de gevel. Het

filmzalen. Het is moderne architectuur, die met grote zorgvuldigheid

is een unieke combinatie: de bioscoop en horeca in één gebouw. Dit

is ingepast in het historische stadsbeeld van de Kloostertuin. Een mooi

gebouw past ook bij onze doelgroep: wat oudere mensen die houden

werkstuk van de Dordtse architect Bertus de Kock. Deze architect

van een goede film en goed eten. Dit gebouw voegt daar iets aan toe.

bedacht ook voor het interieur allerlei mooie oplossingen, zoals de

Het begint nu, sinds de opening in september, heel goed te lopen.

prachtige LED lampen die hijzelf ontwierp.

’s Avonds zitten we vol!’

historische pand. Een hele uitdaging, want hoe respecteert

Op bezoek bij CINEMA THE MOVIES DORDRECHT

u de monumentale waarde? Standaardoplossingen voor energiebesparing zijn niet altijd toe te passen. Welke mogelijkheden zijn er wél? Wat leveren die op,

Cinema The Movies Dordrecht Nieuwstraat 60-62 3311 XR Dordrecht Tel: 078-7200777  kijk voor meer informatie op: www.themoviesdordrecht.nl

maar ook: wat zijn dan de risico’s? Wie kan u goed adviseren? Er is veel vraag naar informatie. Monumenten.nl helpt u op weg. Kijk op www.monumenten.nl/energiebesparing n

28

29

de vraag

Ik wil mijn monument een nieuwe bestemming geven

‘Een succesvolle herbestemming begint bij een goed businessplan’

Waar moet ik op letten?

Met zijn ervaring en netwerk heeft het Restauratiefonds een belangrijke vliegwielfunctie bij herbestemmingsprojecten. Financieel, maar ook op andere gebieden. Een gedreven initiatiefnemer, een doortimmerde businesscase en lokale betrokkenheid zijn eveneens van groot belang.

Kers deze initiatiefnemer. ‘Iemand die ons voortdurend bestookt met

snel tempo aan het ontwikkelen tot een van de belangrijkste

nieuwe ideeën. Iemand met drive en passie. Precies wat je bij een

economische regio’s van het land. Dat trekt veel belangstelling, ook

herbestemming nodig hebt. Initiatiefnemers moeten bruisen, creatief

uit het buitenland. Voor een vijfsterrenhotel moesten die gasten

zijn. We hebben liever dat ze ons lastig vallen dan dat wij er zelf

vaak uitwijken naar Amsterdam. Van de initiatiefnemer, een lokale

achteraan moeten.’

makelaar en projectontwikkelaar, tot de gemeente en de provincie: iedereen was het er over eens dat de vestiging van zo’n hotel voor de

Oliemannetje

regio goed zou zijn. Daardoor loopt dit project uitstekend.’

Het Restauratiefonds en Kers zijn blij met gedreven initiatiefnemers. Kerken, fabrieken, buitenplaatsen: in Nederland zoeken steeds meer

Niet alle projecten lopen zo soepel. Temeer omdat er geen echte

(rijks)monumenten een nieuwe bestemming. Slaagt die zoektocht niet

blauwdruk bestaat voor een succesvolle herbestemming. ‘Ieder

dan dreigt verval en verpaupering. Dit heeft ook weer een negatief

project is uniek en heeft zo zijn eigen uitdagingen’, weet Kers.

effect op de directe (woon)omgeving.

De crisis is daarbij ook een sta-in-de-weg. Subsidies zijn schaars, zeker voor wat de exploitatie betreft. Toch is hij niet pessimistisch. Een crisis

Een echte blauwdruk is er niet, maar wie

Het Restauratiefonds probeert te voorkomen dat het zover komt.

maakt mensen ook creatief. De herbestemming van de voormalige

In de eerste plaats financieel, als verstrekker van laagrentende en

havenkraan op het Amsterdamse NDSM-terrein is het bewijs.

een monument succesvol een tweede leven

aanvullende leningen. Maar de rol gaat verder. ‘Je moet ons zien als

wil geven, moet beslagen ten ijs komen,

een soort oliemannetje’, schetst de accountmanager. ‘Een succesvolle

Ontmoetingsplek

herbestemming begint met een initiatiefnemer en een gebruiker.

‘Monumenten moeten plekken worden waar mensen naartoe willen,

weet Harry Kers. Hij is bij het Restauratie-

Zonder gebruiker is er geen modus om monumenten in stand te

een soort ontmoetingsplek’, meent de accountmanager.

houden. Die gebruiker moet een goed businessplan hebben. Een

De Westergasfabriek in Amsterdam, in enkele jaren tijd uitgegroeid

fonds als accountmanager gespecialiseerd

plan dat zich richt op de lange termijn; het liefst een met meerdere

tot de culturele trekpleister van de hoofdstad, is daarvan in zijn ogen

in het herbestemmen. ‘Ondernemende

activiteiten, zodat de onderneming niet failliet gaat als een activiteit

een goed voorbeeld. ‘Die herbestemming heeft niet alleen een

wat minder draait en het monument al na korte tijd weer leeg komt te

monumentaal industriecomplex nieuw leven in geblazen, maar

staan. Als dat eerste puzzelstukje er is, kunnen wij helpen de puzzel

tegelijk de hele wijk omhoog getrokken.’

ondernemers zijn ideale initiatiefnemers.’

verder in elkaar te leggen. Dan gaan we meedenken: hebt u hieraan Harry Kers, accountmanager Restauratiefonds

gedacht en daaraan? Wij beschikken over jarenlange ervaring en een

Het Restauratiefonds was nauw bij de herbestemming van

groot netwerk. In de eerste plaats in de financiële wereld. Wij weten

de voormalige gasfabriek in Amsterdam-West betrokken.

welke banken bijvoorbeeld aanvullende leningen verstrekken en we

Dat was nog voor de crisis. Maar ook nu het economisch wat

kennen ook investeerders die zijn gespecialiseerd in herbestemming-

minder gaat en veel banken terughoudend zijn, doet en denkt het

Herbestemmen is actueler dan ooit. Al was het maar omdat er in

die een fabelachtig uitzicht bieden over de hoofdstad. En in de voet

projecten. Maar we kunnen ook namen van gespecialiseerde

Restauratiefonds graag mee. Kers: ‘Juist in de huidige tijd kunnen

tijden van crisis veel creativiteit en ondernemerschap vraagt om een

van het rijksmonument komt een televisiestudio annex businessclub.

aannemers en adviseurs aandragen. We brengen graag partijen bij

wij onze toegevoegde waarde bewijzen. We moeten wel,

nieuwe bestemming te vinden voor een monument. Harry Kers,

‘Dit wordt een eyecatcher met allure’, vertelt Kers. ‘Een herbestem-

elkaar. De door ons georganiseerde bijeenkomst in Utrecht is hier

anders komen nieuwe projecten niet van de grond.’ n

accountmanager en expert op het gebied van herbestemmen bij het

ming pur sang.’ (red. zie ook pag. 22)

een mooi voorbeeld van.’

besteedden de media volop aandacht aan het transport over water

De adviseur volgt het project op de voet. Dat is niet zo vreemd.

Breed draagvlak

van een torenhoge havenkraan vanuit het Friese Franeker naar de

Het Restauratiefonds is de belangrijkste financier. Het verstrekte een

Dat laatste is van groot belang, vervolgt Kers. ‘Je moet er voor zorgen

voormalige NDSM-werf in Amsterdam-Noord. Een spectaculaire

laagrentende lening, een zogeheten Restauratiefondsplus-hypotheek,

dat alle neuzen dezelfde kant opstaan.’ Lokale betrokkenheid is

operatie.

en een aanvullende lening. De initiatiefnemer bracht daarnaast

daarbij een pre, vult hij aan. Als voorbeeld vertelt hij over een groot

eigen geld in.

herbestemmingsproject in Breda. Daar wordt vlak bij het centrum een

tips

Restauratiefonds, weet daar alles van. Op de dag van dit interview

De nieuwe bestemming van dit gevaarte is al even verrassend. Op een hoogte van ongeveer 50 meter verrijzen drie exclusieve hotelkamers

voormalig klooster verbouwd tot een luxueus vijfsterrenhotel. Een ‘Een ondernemende ondernemer, een doorzetter’, zo kwalificeert

project met een breed lokaal draagvlak, aldus Kers. ‘Brabant is zich in

• Creëer lokaal draagvlak. • Zorg voor een businesscase met een langetermijnvisie zodat u kunt schakelen als iets niet helemaal volgens plan loopt. • B etrek het Restauratiefonds in een vroeg stadium bij uw herbestemmingsplan; wij denken graag met u mee.

30

31

onderwerp de specialist

Henk Jansen werkt bij de gemeente Utrecht en maakt beleid voor monumentenzorg, bouwhistorie en archeologie. Hij vertaalt actuele ontwikkelingen, zoals verduurzaming, naar de praktijk.

Geen gebouw wordt zo lang gebruikt als een historisch monument. In die zin zijn monumenten uiterst duurzaam, maar als het gaat om duurzaamheid in relatie tot de energierekening, valt er nog terrein te winnen. Specialist Henk Jansen vertelt over energiemaatregelen en de beste manier om het aan te pakken.

Met de verkeerde maatregelen kun je het gebouw schade berokkenen Enkel glas, kieren, slecht geïsoleerde vloeren en daken, noem maar op.

Verduurzaming paleis Lodewijk Napoleon

Op veel monumenten is dit van toepassing. ‘Geen wonder’, zegt Jansen,

Het cluster is een samensmelting van acht zeer luxueuze woonhuizen.

beleidsadviseur monumenten en cultuurhistorie van gemeente Utrecht,

In de periode 1807 tot 1809 zijn de huizen samengevoegd tot één groot

‘want pas sinds de jaren zeventig van de twintigste eeuw zijn er in

paleis voor Lodewijk Napoleon. Sinds 1818 is Universiteit Utrecht de

Nederland wettelijke normen voor isolatie.’

gebruiker van het cluster. Tien jaar geleden besloot de universiteit het

Energieprestaties die passen bij de wensen van deze tijd zijn volgens Jansen

geheel te verduurzamen, waar mogelijk met behoud en hergebruik van

essentieel voor het behoud van monumenten. ‘De exploitatie van een

oorspronkelijke onderdelen.

gebouw moet namelijk betaalbaar zijn. Dat geldt voor nieuwbouw, maar

Dat alle acht gebouwen van het cluster rijksmonument zijn, hield

net zo goed voor monumentale panden. Lopen de stookkosten de

maatregelen ten behoeve van energetische verduurzaming niet tegen.

spuigaten uit, dan komen er een heleboel panden in Nederlandse steden

Integendeel. ‘Wij hebben duurzaamheid in de zin van ‘lang kunnen

leeg te staan. Ik moet er niet aan denken dat dit gebeurt.’

gebruiken’ en ‘waarde behouden’ hoog in het vaandel.

Hoe pak je de verduurzaming van een monument aan? Behouden is het devies, vindt Jansen. ‘Delen van het gebouw vervangen, is als dweilen met de kraan open. Ga je bijvoorbeeld ramen vervangen, dan verbruik je grote hoeveelheden energie om nieuw glas te maken. Dan kun je beter iets toevoegen aan de oude situatie, zodat er minder nieuw hoeft te worden geproduceerd. In het geval van een monument heeft dit bovendien het grote pluspunt dat er geen afbreuk wordt gedaan aan het karakter van het gebouw, omdat je niet vervangt, maar toevoegt.’

Aanwezig blijven in de binnenstad Een project waarin dit principe volgens Jansen perfect in de praktijk is

‘Verduurzaming is voor monumenten van levensbelang’

gebracht, is de verduurzaming van het ‘Driftcluster’ in het universiteitskwartier. In deze binnenstadslocatie zijn de bibliotheek en andere onderwijsvoorzieningen van de faculteiten Geesteswetenschappen en Rechten Economie Bestuur en Organisatie van Universiteit Utrecht gevestigd. Het project ging tien jaar geleden van start. Aanleiding voor Universiteit Utrecht was het streven naar duurzame aanwezigheid in de binnenstad. ‘We willen laten zien dat onze wortels in de binnenstad liggen. Ook in de toekomst moet dat zo blijven. Daarom moet het cluster lange tijd meegaan’, zegt projectmanager Eric Brink van Universiteit Utrecht.

32

33 de stal. Dat is natuurlijk niet voor niets; die boeren waren vroeger ook niet gek. De dieren geven namelijk warmte af. Daarvan profiteerde men in het woongedeelte. Het hooi in de hooischuur werd vast en zeker ook op een bepaalde manier opgestapeld, zodat het bijdroeg aan de isolatie van de boerderij.’

Groene energie opwekken Naast isolatie is het opwekken van groene energie ook een manier om het gebouw minder afhankelijk te maken van fossiele brandstoffen.

Duurzaam Driftcluster is klaar voor de toekomst

Denk bijvoorbeeld aan het gebruik van zonnepanelen. Hoewel de termen

Het ‘Driftcluster’ van Universiteit Utrecht, een combinatie van acht

genoemd, signaleert Jansen dat de bereidheid om zonnepanelen toe te

rijksmonumentale gebouwen, is energetisch verduurzaamd. Bang om in te grijpen was projectmanager Eric Brink niet. ‘Een gebouw is geen museumstuk en zo moet je het ook niet behandelen.

zonnepanelen en monumenten nog niet vaak in één adem worden passen toeneemt. ‘Het college van burgemeester en wethouders hier in Utrecht staat het tegenwoordig toe. Daarvoor zijn in oktober 2013

Financiële regelingen In een paar gemeenten bestaan er financiële regelingen die het aantrekkelijker maken om een monument te verduurzamen. Zo ook in Utrecht. ‘Met het programma Utrecht Energie! wil de gemeente de co2-uitstoot reduceren’, zegt Jansen. ‘Dankzij laagrentende leningen kunnen particulieren, instellingen en bedrijven makkelijker energie besparende maatregelen laten uitvoeren. Vanuit dit programma is er ook geld beschikbaar voor de verduurzaming van monumenten. Daardoor kunnen monumenteigenaren bij monumenten die niet in gebruik zijn als woonhuis goedkoop geld lenen uit het Utrechts Restauratiefonds. Daarnaast is er in Utrecht nog een subsidie voor advies over de te treffen maatregelen, het zogenaamde DUMO-advies. DUMO is een samentrekking van ‘duurzame monumenten’. Belangstellenden kunnen voor meer informatie terecht bij de afdeling Erfgoed van de gemeente Utrecht.’

richtlijnen vastgesteld. Alleen vanaf de straat mogen de panelen niet zichtbaar zijn en ze mogen het monument niet schaden. Dat zonnepanelen nu ‘kunnen’, past in de huidige tijd, de tijd van het

Dan zijn maatregelen om de co2-uitstoot te beperken en het binnenklimaat te verbeteren essentieel. Bovendien, een gebouw is geen museumstuk en zo moet je het ook niet behandelen. Zou je dat wel doen, dan kan op een gegeven moment niemand het meer betalen en dan verliest het zijn waarde. En dat is niet wat we willen. Nieuwbouw schrijven we af; we gebruiken het een aantal jaren en bouwen vervolgens een nieuw gebouw. Deze monumenten daarentegen willen we wél eindeloos blijven gebruiken.’

Respect voor de identiteit

‘Behoud en hergebruik vormen de duurzaamste oplossing’

energievraagstuk. Alleen door met de tijd mee te gaan kunnen we monumenten behouden’, zegt Jansen. Wie energie wil besparen in zijn monument, moet volgens Jansen goed uitdokteren hoe hij dat gaat doen. ‘Denk niet aan middelen, maar aan het doel. Velen denken direct aan dubbel glas, maar dat is lang niet altijd de beste oplossing. Stel dat het je doel is om de warmte binnen te houden en het comfort te verhogen. Met voorzetramen aan de binnenzijde heb je dan vaak een groter effect. En dan zijn er nog talloze andere oplossingen om de warmte binnen of – in de zomer – buiten te houden. Voorbeelden zijn gelaagd glas, luiken, dikke gordijnen en warmtewerend folie.’

Vanaf de binnenplaats kijken bezoekers door de originele ramen zo

‘Hetzelfde geldt voor voorzetramen. De oplossingen zijn allemaal

de bibliotheek in. ‘Het bijzondere aan deze ramen is dat in de stalen

zo toegepast dat ze geen afbreuk doen aan de authentieke uitstraling

Ongewenste effecten

sponningen isolerend glas is geplaatst’, zegt Jansen. ‘Daarbij zijn de

van het gebouw.’

‘Ga ook na welke andere effecten zo’n maatregel heeft’, tipt Jansen.

originele ramen hergebruikt.’ Verderop in het gebouw is voor de buiten-

‘Door de inzet van dubbel glas hou je meer vocht binnen. En vochtige

deur een extra deur geplaatst. ‘Een bijzondere keuze, want hierdoor blijft

Creatieve oplossingen

lucht verwarmen kost meer energie dan droge lucht verwarmen.’

het originele materiaal behouden én je hebt uitstekende isolatie.’

De ingrepen die zijn gedaan, zijn met de grootste creativiteit uitgevoerd.

Met dit simpele voorbeeld illustreert de specialist het belang van een

Energetisch gezien was het makkelijker geweest om alle deuren definitief

Zo is de patio van een van de historische huizen, die zo’n vijf meter breed

vakkundige beoordeling van het gebouw alvorens je maatregelen treft.

te sluiten, met uitzondering van een paar grote toegangsdeuren. ‘Daar is

is, overdekt met een dak. Daarbij zijn allerlei details van de twee gebouwen

‘Behalve dat het besparende effect anders misschien minder is dan je had

bewust niet voor gekozen’, zegt Jansen. ‘De identiteit van het pand, dat is

behouden. In de nieuwe situatie kun je binnen op een vensterbank zitten,

gehoopt, kun je met de verkeerde maatregelen het gebouw ook schade

ontstaan door samenvoeging van gebouwen, is gerespecteerd door aan

ramen open zetten en door de buitendeur stappen terwijl je binnen blijft.

berokkenen. Laat je de buitenmuren afwerken met te hard stucwerk,

alle kanten toegangsdeuren te houden.’

‘Voor de reductie van energieverbruik is dit een enorme winst’, zegt

dan kan het zijn dat het gebouw niet meer ‘ademt’. Het gevolg is dat de

‘Ook de duurzame installaties, zoals luchtbehandelingskasten met syste-

Jansen, ‘want anders hadden studenten continu buitendeuren open

houten kozijnen gaan rotten, want het vocht moet ergens zijn weg naar

men voor warmteterugwinning, springen niet in het oog’, vult Brink aan.

gedaan om de patio over te steken. Nu blijven ze binnen.’

buiten vinden.’

Originele architectuur behouden

Biologisch bouwen

Ook met betrekking tot andere gebouwen, waaronder woonhuizen,

Jansen voorspelt dat biologisch bouwen in opmars raakt, ook in

is Jansen een groot voorstander van het behouden van de originele

combinatie met monumenten. ‘In de biologische bouw worden

architectuur. ‘Vaak draagt dit zelfs ook bij aan de energetische waarde

natuurlijke materialen ingezet. Die materialen sluiten vaak aan op de

van een gebouw’, is hij van mening. ‘Neem een huis met ensuitedeuren

materialen en technieken die vroeger werden gebruikt. Zo zie je vlas en

en luiken voor de ramen. In de winter sluit je de ensuitedeuren om de te

riet tegenwoordig weer terug als isolatiemateriaal. Bijzonder zijn de

verwarmen ruimten te verkleinen. En door de luiken voor de ramen te

boekweitkorrels die tussen de vloeren worden gestrooid. Voor de

doen, heb je betere isolatie.’

afwerking van muren wordt weer steeds vaker leem gebruikt. Dit zijn

Wie nog een stapje verder gaat, gebruikt het gebouw precies zoals dat

allemaal materialen die vroeger ook werden gebruikt in de bouw. Daarom

vroeger gebeurde. ‘In een boerderij grenst het woongedeelte vaak aan

sluit het uitermate goed aan op de architectuur van monumenten.’ n

3 maal advies van de specialist • Laat een DUMO-scan uitvoeren door een deskundige. Daarbij wordt ingegaan op duurzaamheid en de monumentale aspecten. In Utrecht is nu een financiële regeling die zo’n advies beter betaalbaar maakt. • Neem je gedrag onder de loep. Draag je in de winter een trui, dan scheelt dat stookkosten. En kijk eens kritisch welke ruimten je echt gebruikt. De rest hoef je niet te verwarmen. • Vervang geen onderdelen, maar laat zitten wat er zit en voeg dingen toe. Het bouwmateriaal van vroeger heeft een lange levensduur en kan meestal prima worden gehandhaafd of hergebruikt.

34

35

nieuw leven voor het monument

Aan de Utrechtse Ganzenmarkt staan zij aan zij een stadskasteel uit 1302 en een woning uit de 15e eeuw. Dat het hier om twee monumenten gaat, valt niet op. De gevels zijn getekend door het leven. Graffiti en brandsporen verbergen oude details. Daar komt verandering in.

‘Partners die geloven in nieuw leven voor monumenten’

Na kraak weer nieuw leven voor monumenten Ook binnen heeft de tand des tijds zichtbaar

het zes lagen tellende complex af en aan met

Contrast benadrukt historische elementen

aan de monumenten geknaagd. De gebouwen

materialen. De gebouwen worden vóór medio

De restauratie van de twee gebouwen begon

zijn 21 jaar lang gekraakt geweest. Een

2014 getransformeerd tot een horecagelegen-

in juli 2013 met het opnieuw bouwen van

grondige schoonmaak waarbij 300 kuub aan

heid met drie onderdelen: een boetiekhotel

de mansardekap. Willem Klaassen is

vuil en rattennesten werd verwijderd, creëerde

met 23 kamers, een restaurant en een grand

mede-eigenaar van het complex en verant-

ruimte voor de bouwvakkers. Die lopen nu in

café.

woordelijk voor de projectontwikkeling. Hij vertelt: ‘In de muren van het toekomstige restaurant kwamen onder een laag stukwerk acht bogen tevoorschijn. Die hebben we weer zichtbaar gemaakt. Ook de kloostermoppen springen straks weer in het oog. En de kantelen op de derde verdieping van het stadskasteel laten we authentiek. Wat er omheen zit, werken we juist glad af. Door dat contrast vallen ze nog meer op.’

Groen monument

Breed financieel fundament

De monumentale horecagelegenheid

Voor de financiering hebben Klaassen en

heeft het energielabel A toegewezen

Hoek een breed fundament gevormd.

gekregen. ‘Op het dak komen

‘Wij tweeën en nog drie vrienden hebben

zonnecollectoren en zonnepanelen, voor

eigen vermogen geïnvesteerd. Daarnaast

warm water en groene stroom. In de

hebben we gebruik gemaakt van een

van Franse lelies. Een typisch Utrechts product

luchtbehandelingsinstallatie wordt een

laagrentende lening van het Utrechts

dat met name werd gebruikt in de huizen

warmteterugwinsysteem toegepast. De

Restauratiefonds en de Totaal-financiering van

van rijken. De tegelvloer is na de ontdekking

muren worden geïsoleerd met glaswol en

Triodos Bank en Nationaal Restauratiefonds.

Dineren, logeren of borrelen in een rijksmonumentaal stadskasteel en de aangrenzende

afgedekt en daarboven is een nieuwe vloer

voorzetramen bieden extra isolatie voor de

Ook hebben we de RestauratieWijzer ingezet,

gemeentelijk monumentale woning. Dat kan vanaf medio 2014 in hartje Utrecht.

gemaakt. Zo blijft dit het best bewaard’, vertelt

raampartijen’, zegt mede-eigenaar Dick Hoek.

een adviestraject van het Restauratiefonds’,

Ondernemers met liefde voor monumenten herbestemmen het complex tot hotel,

Maarten van Deventer van de Archeologische

Een ander opvallend duurzaam detail is het

zegt Hoek. ‘In de genoemde partijen hebben

restaurant en café.

dienst van gemeente Utrecht.

sedumdak met vetplanten. ‘De begroeiing

we partners gevonden die net als wij geloven in

reguleert de stroom regenwater én isoleert.’

nieuw leven voor monumenten.’ n

Archeologische vondst Tijdens de restauratiewerkzaamheden zijn in het stadskasteel vloertegels uit het eerste kwart van de veertiende eeuw gevonden. ‘Lichtgele,

Logeren in een stadskasteel

donkerbruine en groenige tegeltjes van vier bij vier centimeter, voorzien van een motief

‘De tegeltjes uit de veertiende eeuw zijn typisch Utrechts’

Bedankt! Voor uw inzet en zorg voor monumenten. Dankzij uw inspanning worden jaarlijks honderden monumenten gerestaureerd en behouden. Dat vinden wij bijzonder!

De betrokkenheid van monumenteigenaren blijkt elk jaar weer de sleutel tot geslaagde restauraties en de instandhouding van monumenten. Het Restauratiefonds combineert het hart voor monumenten met verstand van financieren. Ook het afgelopen jaar konden wij honderden monumenten en hun eigenaren ondersteunen bij bijzondere restauraties. Om u een indruk te geven van wat het afgelopen jaar gezamenlijk is bereikt hebben wij een jaaroverzicht gemaakt.

www.restauratiefonds.nl/jaaroverzicht Wilt u ook in 2014 op de hoogte blijven? Wij bieden u graag een gratis abonnement op ons InDetail magazine aan. Meld u aan via de bijgesloten adresdrager of via onze website. Wij wensen u in elk geval fijne feestdagen en een gelukkig nieuwjaar.