in België non-profitsector in België Syntheserapport SOCIO-ECONOMISCH OVERZICHT SYNTHESE VAN HET ONDERZOEK GEREALISEERD IN HET KADER VAN

De non-profitsector in België

Syntheserapport

De non-profitsector in België SOCIO-ECONOMISCH OVERZICHT

SYNTHESE VAN HET ONDERZOEK GEREALISEERD IN HET KADER VAN HET I NTERUNIVERSITAIR PROJECT OVER DE NON - PROFITSECTOR IN B ELGIË OKTOBER 2001

Deze synthese werd gerealiseerd met de medewerking van — het Hoger Instituut voor de Arbeid (HIVA) van de Katholieke Universiteit Leuven o.l.v. professor J. Pacolet — het Centre d'Economie Sociale (CES) van de Université de Liège o.l.v. professor J. Defourny — het Interuniversitair Instituut voor de Studie van de Arbeid (IISA) van de Vrije Universiteit Brussel o.l.v. professor M. Stroobant — het Centre de Sociologie du Travail, de l'Emploi et de la Formation (TEF) van de Université Libre de Bruxelles o.l.v. professor M.Alaluf Met de steun van — de federale regering (ministerie van Sociale Zaken en ministerie van Tewerkstelling en Arbeid) — het Vlaams Gewest — het Waals Gewest — het Brussels Hoofdstedelijk Gewest — de Gemeenschappelijke Gemeenschapscommissie van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest — de Confederatie van Social-Profit Ondernemingen — de Koning Boudewijnstichting Deze studie is verkrijgbaar bij Contactcentrum van de Koning Boudewijnstichting Tel.: 070-23 37 28 - Fax: 070-23 37 27 E-mail : [email protected]

ISBN: 90-5130-379-3 Wettelijke depot: D/2001/2893/30 Nugi: 681 Lay-out: Jean-Pierre Marsily Oktober 2001


Pagina 1

Inhoud VOORWOORD · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 3 INLEIDING · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 5 1. DE NON-PROFITSECTOR, KRIJTLIJNEN DIE ZICH DUIDELIJK BEGINNEN AF TE TEKENEN · · · · · · · · · · · · · · · · · 7

De non-profitsector, een wijd verbreid maar vaag begrip · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 7 Ter verduidelijking van het concept: de sleutelelementen van een definitie · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 7 De technische benadering van de markt of de benadering van de middelen · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 7 De normatieve benadering van de markt of de benadering van het oogmerk · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 8 Pragmatische benadering van de markt of benadering via de activiteiten · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 8 Theoretische definitie van de non-profitsector · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 9 Voornaamste rechtsvormen · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 9 De non-profitsector in de ruime en de enge zin · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 9 Op internationaal vlak · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 11 · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 12 Enkele markante gebeurtenissen · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 12 De oorsprong van het verenigingswezen · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 12 De hulpkassen en de coöperatieve beweging · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 12 De andere verenigingen · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 13 Het overheidsbeleid en de non-profitsector sinds 1970 · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 13 Eerste periode: eind jaren '70 en begin jaren '80 · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 14 Tweede periode: de jaren '80 · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 14 Derde periode: de jaren '90 · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 15 Europese aspecten · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 15

2. KORT HISTORISCH OVERZICHT

· · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 17 Sociale betrekkingen in de non-profitsector · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 17 Toenadering van de subsectoren van de non-profitsector · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 17 De werknemersafvaardiging · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 18 Een interprofessionele en pluralistische confederatie van de werkgervers maakt haar opwachting · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 18 De paritaire comités van de non-profitsector · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 19 Statuut van het personeel · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 20 Vertegenwoordiging van de non-profitsector in de overlegorganen · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 21 Op federaal vlak · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 21 Op gewestelijk vlak · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 21

3. SOCIALE ASPECTEN VAN DE NON-PROFITSECTOR

· · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 22 Kader van de benaderingswijze · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 22 Methodologische opties en statistische tekortkomingen · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 22 Indeling van de activiteiten volgens de sector · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 22 Resultaten voor de hele non-profitsector · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 23 Werkgelegenheid · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 23 Aandeel van de non-profitsector in de totale werkgelegenheid · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 24 Verdeling per tak · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 25

4. ECONOMISCH BELANG VAN DE NON-PROFITSECTOR


Pagina 2

Opsplitsing tussen de privé en de publieke non-profitsector · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 26 Opsplitsing naar gewest · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 26 Toegevoegde waarde · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 27 Aandeel van de non-profitsector in de toegevoegde waarde · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 27 Opsplitsing van de toegevoegde waarde van de non-profitsector · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 29 Eigen middelen en vrijwilligerswerk · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 29 Een internationale vergelijking · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 31 · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 33 Gezondheidszorg · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 33 Samenstelling van de sector · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 33 Werkgelegenheid · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 34 Loonsom · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 35 Welzijnswerk · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 36 Samenstelling van de sector · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 36 Werkgelegenheid · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 36 Loonsom · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 37 Onderwijs · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 39 Samenstelling van de sector · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 39 Werkgelegenheid · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 39 Loonsom · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 41 Sociaal-culturele sector · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 42 Samenstelling van de sector · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 42 Werkgelegenheid · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 43 Loonsom · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 44

5. VOORNAAMSTE TAKKEN VAN DE NON-PROFITSECTOR

CONCLUSIE

· · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 45

BIJLAGE : BIBLIOGRAFIE

· · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 47

Nota's · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · 48


Pagina 3

Voorwoord De ontwikkeling van de Belgische non-profitsector op zowel sociaal als economisch vlak rechtvaardigde een grondige analyse, iets wat tot op heden nog niet was gebeurd. De Koning Boudewijnstichting, die door het Amerikaanse universitaire centrum Johns Hopkins (Baltimore) werd gepolst in het kader van een internationale vergelijking van deze sector, wilde deze gelegenheid te baat nemen om samen met de Confederatie van Social-Profit Ondernemingen te starten met een onderzoeksprogramma teneinde een beter inzicht te krijgen en te geven in de non-profitsector, zodat met name de verschillende institutionele niveaus de sector zouden opnemen in hun statistische apparaat. De stichting verzamelde hiervoor binnen een stuurgroep een aantal partners, die de financiering van deze studie voor hun rekening namen: — de federale regering - ministerie van Sociale Zaken en ministerie van Tewerkstelling en Arbeid — het Waalse Gewest — het Brusselse Gewest — de Vlaamse Gemeenschap — de Gemeenschappelijke Gemeenschapscommissie (Brussels Hoofdstedelijk Gewest) — de Confederatie van Social Profit Ondernemingen. De heer Jan Smets, Directeur van de Nationale Bank, aanvaardde het voorzitterschap van dit Comité. Om dit opzet tot een goed einde te brengen, deed de stuurgroep een beroep op vier erkende universitaire teams: — het Centre d'économie sociale van de Université de Liège, geleid door professor Jacques Defourny — het Hoger Instituut voor de Arbeid van de Katholieke Universiteit Leuven, geleid door professor Jozef Pacolet — het Centre de sociologie du travail, de l'emploi et de la formation van de Université libre de Bruxelles, onder leiding van professor Mateo Alaluf — het Interuniversitaire Instituut voor de Studie van de Arbeid van de Vrije Universiteit van Brussel, geleid door professor M. Stroobant. Elk team nam dat deel van het onderzoek voor zijn rekening waarin het de meeste ervaring had opgedaan en dus over de meeste expertise beschikte. Het Centre d'économie sociale nam eerst het conceptuele deel voor zijn rekening. Het onderzocht de verschillende begrippen die de non-profitsector kenmerken: het stelde theoretische en praktische definities voor en fungeerde daardoor als coördinator van de werkzaamheden. Dat Centrum zette tevens de krijtlijnen uit van een rekeningensysteem voor de non-profitsector en belastte zich met het opmaken van de statistieken van de sector in zijn geheel en van de voornaamste takken in het Franstalige landsgedeelte. Het Hoger Instituut voor de Arbeid definieerde de nomenclatuur en stelde de statistieken op van de gezondheidssector in België en die van het Vlaamse landsgedeelte voor de voornaamste takken van de sector.


Pagina 4

De analyse van de sociale betrekkingen vanuit een historisch perspectief en de gedetailleerde inventaris van de huidige toestand werden uitgevoerd door het Centre de sociologie du travail, de l'emploi et de la formation. Het Interuniversitaire Instituut voor de Studie van de Arbeid legde zich toe op de juridische aspecten. In een document dat ongetwijfeld als referentie zal dienen, onderzocht en vergeleek het de rechtsvormen van de non-profitinstellingen en de verschillende personeelsstatuten die daarin voorkomen. Het onderzoek was de moeite waard en leverde heel wat resultaten op, zoals blijkt uit de kwaliteit en de kwantiteit van de bijgaande documenten. Het was een hele onderneming om jaren werk en een duizendtal bladzijden met gegevens in enkele tientallen pagina's samen te vatten. In deze synthese komt vooral de sociaal-economische kant aan bod, terwijl de juridische aspecten slechts even werden aangehaald. Het is immers gebleken dat kwantitatieve gegevens de overheid en het grote publiek een beter beeld verschaffen van deze sector.


Pagina 5

Inleiding De non-profitsector omvat economische activiteiten op het gebied van gezondheidszorg, onderwijs, welzijnswerk, cultuur..., die worden uitgevoerd door openbare diensten of verenigingen. De kostprijs, subsidiëring of werkgelegenheid in verband met deze activiteiten liggen sinds jaren aan de oorsprong van steeds talrijkere discussies binnen de publieke opinie en politieke kringen. Daarom wordt er in deze synthesestudie gepoogd de non-profitsector beter te omlijnen en in cijfers te vertalen. Het ontbreekt de momenteel hieromtrent gevoerde discussies immers aan een duidelijke afbakening van het desbetreffende actieterrein, omdat de geformuleerde definities vaak onduidelijk zijn, ja zelfs tegenstrijdig. Bovendien is het economische gewicht van de sector, meer bepaald inzake tewerkstelling, nog nooit het voorwerp geweest van een grondige studie. Deze studie wil dus een oplossing bieden, ook al moet worden erkend dat de nonprofitsector moeilijk te beschrijven is, omwille van voormelde definitieproblemen en wegens een tekort aan specifieke gegevens betreffende deze sector in de bestaande statistieken. De onderhavige synthese kan worden onderverdeeld in vijf delen. Het eerste hoofdstuk, De non-profitsector, krijtlijnen die zich duidelijk beginnen af te tekenen, beoogt een definiëring van de sector. Het biedt in feite twee definities : de ene definitie, die theoretisch is, verschaft aan de economische analyse precieze criteria om de sector te definiëren, en de andere, die praktisch is, omlijnt de non-profitactiviteiten in hun concrete realiteit, en houdt rekening met de bestaande statistische regels. In dit eerste hoofdstuk wordt overigens kort ingegaan op het juridische aspect, evenals op de in de internationale studies gehanteerde definitie. Het tweede hoofdstuk, met als titel Kort historisch overzicht, gaat in op de geschiedenis van het verenigingswezen. Speciale aandacht wordt besteed aan de ontwikkeling van de non-profitsector in België sinds 1970. De ontwikkeling van de positie van de non-profitactiviteiten in het op Europees niveau gevoerde beleid wordt eveneens behandeld. In het derde hoofdstuk, Sociale aspecten van de non-profitsector, wordt eerst een beschrijving gegeven van de sociale betrekkingen in de sector, met name de vakbondsafvaardiging, de werkgeversafvaardiging, de paritaire comités en het personeelsstatuut. Daarna wordt uitvoerig ingegaan op de vertegenwoordiging van de non-profitsector in de federale en regionale overlegorganen. De praktische definitie van de sector die in het eerste deel van de synthese werd bepaald, fungeert als basis voor de structurering van de statistische gegevens die worden voorgesteld in hoofdstuk vier Economisch belang van de non-profitsector. Eerst wordt een cijfermatige analyse van de gesalarieerde werkgelegenheid voorgesteld op grond van uitvoerige gegevens afkomstig van de Rijksdienst voor Sociale Zekerheid (RSZ) en de Rijksdienst voor Sociale Zekerheid van de Provinciale en Plaatselijke Overheidsdiensten (RSZPPO). Deze analyse heeft betrekking op het geheel van de non-profitactiviteiten in België, beschrijft deze activiteiten in hun regionale dimensie, en maakt een onderscheid tussen de private en openbare non-profitsectoren. Op basis van de gegevens die beschikbaar zijn over de bezoldiging van de loontrekkenden, wordt een idee gegeven van de bijdrage van de non-profitsector aan de welvaartsproductie aan de hand van de toegevoegde meerwaarde die hij genereert. Ook wordt een beschrijving gegeven van een poging tot meting van de eigen middelen van de sector en


Pagina 6

van het werk dat wordt geleverd door de talrijke vrijwilligers. Ten slotte wordt een internationale vergelijking voorgesteld op grond van de eerste resultaten van de internationale studie gecoördineerd door de Johns Hopkins University. Het laatste hoofdstuk, De voornaamste takken van de non-profitsector, geeft een statistische analyse van de werkgelegenheid en van de loonmassa van de vier belangrijkste componenten van de non-profitsector, namelijk de gezondheidszorg, het welzijnswerk, het onderwijs en cultuur. Eens te meer worden de regionale dimensie en de privé/publieke dimensie belicht. De lezers voor wie dit overzicht niet volledig genoeg is, worden doorverwezen naar de basisdocumenten, die rechtstreeks het standpunt van de auteurs weergeven. U vindt de gedetailleerde lijst van de werken in bijlage.


1.

Pagina 7

De non-profitsector, krijtlijnen die zich duidelijk beginnen af te tekenen

De non-profitsector, een wijd verbreid maar vaag begrip1

Tot de non-profitsector behoren economische activiteiten waarvoor zowel de openbare opinie als de politiek steeds meer interesse tonen. Deze sector is niet precies afgebakend en wordt soms verward met andere, min of meer verwante concepten. In Vlaanderen beschrijft de term 'non-profitsector', of beknopter 'non-profit' een geheel van economische organisaties die zich niet onderwerpen aan de regels van de markt2. Soms vindt men ook de term 'social-profitsector' die met name wordt gehanteerd door de Confederatie van Social-Profit Ondernemingen (CSPO). In de Nationale Rekeningen hanteert men de term 'niet markt'. Vanuit Frankrijk kwam ook het begrip 'sociale economie' overwaaien, dat nu ook in België wordt gehanteerd, zowel in het Nederlandstalige als het Franstalige landsgedeelte. De uitdrukking 'derde sector', waarvan de inhoud oorspronkelijk beperkter was dan die van de sociale economie, komt daarmee tegenwoordig nagenoeg overeen. In de Angelsaksische landen wordt liever de term 'non-profit sector' gebruikt, terwijl de uitdrukking 'quartaire sector' in het Nederlandse taalgebied van België en in Nederland voorkomt. Al die benamingen zijn uiteraard geen synoniemen. In dit hoofdstuk wordt getracht om voor de non-profitsector een definitie te vinden die het mogelijk maakt dit concept te toetsen aan de Belgische situatie en de bevindingen van dit onderzoek beter te begrijpen. Ter verduidelijking van het concept: de sleutelelementen van een definitie

De term 'non-profit', of de in de Nationale Rekeningen gebruikte term 'niet markt' houdt logischerwijze verband met het begrip 'markt'. Uitgaande van de betekenis van die term kunnen de instellingen worden bepaald die een niet-marktgebonden economische activiteit uitoefenen en derhalve non-profitinstellingen zullen worden genoemd.Aan de hand van drie definities van de markt kunnen we dan definiëren wat 'buiten de markt' ligt. De technische benadering van de markt of de benadering van de middelen De meest klassieke definitie van de markt is die van een ontmoetingsplaats tussen de vraag naar en het aanbod van een goed waarvan de prijs wordt geacht de productiekosten te dekken. De opbrengst van de verkoop tegen die prijs wordt bestempeld als 'marktmiddelen' voor de producent van het goed in kwestie. Een activiteit is 'for-profit' wanneer men doelbewust probeert de productiekosten te dekken door een prijs of de opbrengst van de verkoop. Een activiteit is derhalve 'non-profit' wanneer andere middelen dan de opbrengst uit verkoop doorwegen, zoals vrijwillige bijdragen, privéschenkingen en overheidsmiddelen. Tot deze laatste categorie behoren de meeste openbare diensten en de vzw's. Deze benadering vestigt echter de aandacht op het probleem van de entiteiten met gemengde middelen 3, die middelen ontvangen afkomstig van aan andere soorten middelen gekoppelde verkopen. Enkel wanneer andere criteria dan de middelen in aanmerking worden genomen, kunnen ze met zekerheid worden gedefinieerd.


Pagina 8

De normatieve benadering van de markt of de benadering van het oogmerk Volgens de normatieve benadering is de markt een plaats waar handelsverkeer plaatsheeft tussen economische subjecten die hun eigen belang nastreven.Van een eenheid wordt dan gezegd dat ze 'for-profit' is omdat ze op de markt aanwezig is met de bedoeling haar rendabiliteit te verzekeren en een zo groot mogelijke winst te boeken. Men spreekt dan van een 'winstoogmerk' van de handelsorganisatie. Een organisatie heeft dus een winstoogmerk wanneer: 1°) haar voornaamste doel een zo hoog mogelijk overschot is, met de bedoeling 2°) de houders van het kapitaal te vergoeden. Het belangrijkste criterium is het tweede doel, namelijk het gebruik dat wordt gemaakt van het overschot. Dit laatste is bedoeld om onder de eigenaars te worden verdeeld naargelang hun aandeel in het kapitaal. Van een entiteit wordt dus gezegd dat ze 'non-profit' is wanneer haar eerste oogmerk niet ligt in het nastreven van winst om het kapitaal te vergoeden, maar eerder in het verstrekken van een dienst aan haar leden of aan de gemeenschap. Deze definitie sluit niet uit dat er een overschot wordt gerealiseerd in zoverre dit overschot geen aanleiding geeft tot een rechtstreekse of uitgestelde herverdeling aan de houders van het kapitaal. Dergelijke organisaties kunnen gemakkelijk worden geïdentificeerd aan de hand van hun rechtsvorm. Om de non-profitsector uit de andere economische sectoren te kunnen distilleren, zou het aldus volstaan de 'traditionele' privé-ondernemingen buiten beschouwing te laten. In het kader van deze definitie van de markt heeft de non-profitsector echter een grotere draagwijdte dan algemeen wordt aangenomen vermits deze organisaties omvat die doorgaans worden beschouwd als marktpartij (coöperaties, vennootschappen met een sociaal oogmerk...). Pragmatische benadering van de markt of benadering via de activiteiten In de pragmatische benadering wordt de markt gedefinieerd aan de hand van het type goederen en diensten die er worden verhandeld. Ze stoelt op de vaststelling dat sommige goederen en diensten hetzij wegens hun aard, hetzij uit politieke overwegingen niet optimaal kunnen worden verdeeld als men daarvoor louter op de markt zou vertrouwen. Daartoe behoren in de eerste plaats de zuiver collectieve goederen, zoals defensie, de openbare orde, de bescherming van het leefmilieu en de bevordering van het fundamentele onderzoek. Daarna volgen de goederen en diensten die onderworpen zouden kunnen worden aan de wetten van de markt, zij het tegen productievoorwaarden (prijzen, verhandelde hoeveelheden) die door de gemeenschap ongewenst worden bevonden. Tot deze tweede categorie behoren de quasi-collectieve goederen, zoals onderwijs, welzijnszorg, gezondheidszorg, cultuur, enz. De derde benadering omlijnt de 'non profit' aan de hand van de productie-activiteiten die betrekking hebben op collectieve en quasi-collectieve goederen. De organisaties waarvan de productie van dergelijke goederen de hoofdactiviteit vormt, worden in dit geval als non-profit bestempeld. Wat het criterium 'activiteit' betreft, rijzen er echter verschillende problemen. Enerzijds ligt het soms niet voor de hand de hoofdactiviteit te achterhalen van bepaalde organisaties met verschillende activiteiten, waarvan bijgevolg niet kan worden uitgemaakt of ze 'for-profit' of 'non-profit' zijn.Anderzijds zijn de meeste bedrijfstakken heterogeen, wat betekent dat ze 'forprofit' en 'non-profit' organisaties bevatten 4. Ook hier moet men zijn toevlucht nemen tot een tweede criterium om de non-profitsector af te bakenen.


Pagina 9

Theoretische definitie van de non-profitsector Uit de toelichting van de voornaamste beperkingen van de verschillende concepten van de non-profitsector blijkt dat de drie benaderingen onvolmaakt zijn wanneer ze apart worden beschouwd. Door ze te combineren, kunnen die beperkingen evenwel worden omzeild. Theoretisch gezien wordt de non-profitsector dan ook afgebakend door de criteria 'middelen' en 'oogmerk' aan elkaar te koppelen. De non-profitsector kan dan worden gedefinieerd als het geheel van organisaties die geen winstoogmerk hebben en die hun productie op een andere manier proberen te financieren dan door de verkoop tegen een prijs die de productiekosten dekt. Voornaamste rechtsvormen

Op basis van de conceptuele definitie van de non-profitsector dient men deze sector op operationeel vlak af te bakenen. Om de non-profitorganisaties, dat zijn de organisaties die tegelijkertijd voldoen aan de criteria 'middelen' (gemengd of niet-markt) en 'oogmerk' (zonder winstoogmerk), concreet te definiëren, lijkt de juridische benadering de meest aangewezene. Op juridisch vlak is het klassiek criterium dat wordt gebruikt om een onderscheid te maken tussen commerciële bedrijven en verenigingen nu juist de vraag of hun maatschappelijk doel winst is. In de rechtsvormen die in aanmerking worden genomen om de organisaties van de private non-profitsector te identificeren, wordt aldus een onderscheid gemaakt tussen rechtspersonen naar privaatrecht met rechtspersoonlijkheid (namelijk de verenigingen zonder winstoogmerk, de ziekenfondsen en de stichtingen 5) en rechtspersonen naar privaatrecht zonder rechtspersoonlijkheid, zijnde de feitelijke verenigingen. De bekendste feitelijke verenigingen van de non-profitsector zijn de vakbonden. In de openbare non-profitsector zijn de bestaande rechtsvormen de overheidsinstellingen, de intercommunales, de publiekrechtelijke beroepscorporaties, de openbare adviesorganen, de openbare centra voor maatschappelijk welzijn, de autonome overheidsbedrijven en de gewestelijke of plaatselijke ontwikkelingsmaatschappijen.Al deze instellingen kunnen worden samengebracht onder de noemer 'overheidsdiensten' en 'overheidsondernemingen'. Al deze rechtsvormen (de feitelijke verenigingen uitgezonderd) worden omschreven in wetteksten die de doelstellingen, de werking en het toezicht erop vastleggen. De formaliteiten met betrekking tot de oprichting, de opstelling van de statuten, het mandaat van de gevolmachtigden, de bevoegdheden van de algemene vergadering en de ontbinding worden eveneens nader bepaald. De rechtsvorm die men het vaakst aantreft in de private non-profitsector is de vzw, die steunt op een wet van 1921. In het parlement wordt momenteel een belangrijk voorstel besproken om in die wetgeving juridische garanties op te nemen inzake het beheer, de transparantie en de openbaarmaking van de rekeningen en de regeling van belangenconflicten. Dit voorstel omvat ook de juridische erkenning van het concept 'stichting' met de mogelijkheid privé of publieke stichtingen op te richten. De non-profitsector in de ruime en de enge zin

Het criterium 'rechtsvorm' gebruiken om de non-profitinstellingen concreet te omschrijven is verre van ideaal.Volgens de gekozen definitie zijn niet alle vzw's en overheidsbedrijven 'nonprofit'. De vzw's die zich uitsluitend financieren via de markt, en onder die laatste de vzw's die


Pagina 10

men als onecht kan bestempelen omdat ze winst beogen, moeten buiten beschouwing worden gelaten.Voorts dient men de overheidsbedrijven weg te laten die duidelijk 'for-profit' zijn, hetzij omdat ze hun middelen onttrekken aan de markt, hetzij omdat ze privékapitaal vergoeden. Om de tekortkomingen van het beroep op de rechtsvorm op te vangen, wordt voor de praktische definitie uitgegaan van een tweeledige visie - een ruime en een enge - op de sector, die er als volgt uitziet: — Volgens de ruime betekenis omvat de non-profitsector alle economische actoren met een rechtsvorm aan de hand waarvan men kan uitmaken of het doel niet op winst gericht is en of beroep wordt gedaan op niet-marktmiddelen (vzw's, ziekenfondsen, overheidsdiensten, enz.). Dit concept is erg ruim – het behelst ook de producenten die niet kunnen worden beschouwd als non-profit (schijn-vzw's, sommige overheidsbedrijven) – en bakent de sector aan de bovenzijde af. — Volgens de enge betekenis laat de non-profitsector van de voorgaande actoren al degenen buiten beschouwing die deel uitmaken van het openbaar bestuur en al die welke actief zijn in voornamelijk marktgebonden sectoren, te weten de industrie, de handel, de transportsector, de financiële sector, ... Hieronder vallen de schijn-vzw's en de 'for-profit' overheidsbedrijven, die men vooral in deze sectoren aantreft. Dit beperkte concept kan als te eng overkomen in vergelijking met de theoretische criteria die de non-profitsector definiëren en vormt de ondergrens van de sector. De onderstaande tabel geeft een overzicht van de dubbele visie op de non-profitsector die uiteindelijk zal worden gehanteerd in de kwantitatieve analyse van de sector.

Tabel 1: Praktische afbakening van de non-profitsector Non-profitsector in de ruime betekenis

Non-profitsector in de enge betekenis

Criteria voor de afbakening van de non-profitsector:

- Middelen: niet-markt of gemengd - Oogmerk: niet gericht op winst

Rechtsvormen:

vzw's, ziekenfondsen, stichtingen, feitelijke verenigingen, overheidsdiensten, overheidsbedrijven 6

Betrokken bedrijfstakken 7:

Socio-culturele sector 8; Onderwijs en onderzoek; Gezondheidszorg; Welzijnswerk; Belangenbehartiging; Openbaar bestuur; Andere non-profit-activiteiten 9; Overige niet elders gedefinieerde activiteiten.

Socio-culturele sector; Onderwijs en onderzoek; Gezondheidszorg; Welzijnswerk; Belangenbehartiging;

Overige niet elders gedefinieerde activiteiten.


Pagina 11

Op internationaal vlak

Er bestaat geen universeel aanvaarde definitie van de non-profitsector. De opstelling van statistische inventarissen kan thans steunen op het conceptuele kader dat werd uitgetekend voor het uitgebreide internationale vergelijkende onderzoek onder leiding van de Johns Hopkins University (Baltimore, USA).Aan dit onderzoek werkten onderzoeksteams uit 22 landen (waaronder België 10) mee. Ze kregen de opdracht de kennis aangaande de 'non-profitsector' uit te diepen volgens een gemeenschappelijke methodologie. De afbakening van het onderzoeksterrein is een centraal element in deze werkwijze.Voor alle onderzoekers die bij het Johns Hopkins project zijn betrokken, is de 'non-profitsector' samengesteld uit organisaties die de volgende kenmerken vertonen: 1. ze hebben een formeel karakter en zijn met andere woorden enigszins geïnstitutionaliseerd, wat doorgaans veronderstelt dat ze een rechtspersoonlijkheid hebben; 2. ze zijn particulier, dat is verschillend van de staat en van de organisaties die rechtstreeks onder de overheid ressorteren; 3. ze zijn onafhankelijk, in die zin dat ze hun eigen regels en beslissingsorganen hebben; 4. ze mogen geen voordelen verschaffen aan hun leden of beheerders; 5. de toetreding moet vrij zijn en de leden moeten vrijwillig kunnen aansluiten. Wanneer we het concept van de 'non-profitsector' zoals dat op internationaal vlak wordt gedefinieerd toepassen op België, stellen we vast dat grosso modo de feitelijke verenigingen, de vzw's en de instellingen van openbaar nut hieronder vallen. Het stemt dus overeen met de private component van de non-profitsector in de ruime betekenis, met een zeker voorbehoud voor de ziekenfondsen. Hoewel het ziekenfonds immers vrij kan worden gekozen, is de toetreding ertoe verplicht, wat betekent dat slechts gedeeltelijk wordt voldaan aan het laatste criterium (5).


2.

Pagina 12

Kort historisch overzicht

Enkele markante gebeurtenissen

De oorsprong van het verenigingswezen Hoewel er al verenigingen of steunfondsen bestonden ten tijde van het oude Egypte en Griekenland en bij de Romeinen, moeten we teruggaan tot de middeleeuwen om in onze contreien de eerste tekenen van het verenigingswezen te ontwaren. Het kreeg vaste vorm door de oprichting van kloostergemeenschappen, daarna van de eerste gilden en corporaties en, vanaf de 14e eeuw, door de opkomst van de gezellen-verenigingen.Al die tijd konden verenigingen onmogelijk bestaan buiten het strikte kader van de Kerk en de Staat. Tijdens de 18e eeuw duiken in Engeland en Frankrijk geheime genootschappen op die zich verzetten tegen de gevestigde macht, waaronder de vrijmetselaars en de literatuurgezelschappen. Onder de verschillende regimes die in België de scepter zwaaiden vóór de onafhankelijkheid werden de verenigingen beschouwd als een bedreiging voor het openbaar gezag. Ze zijn niet toegestaan, op een kort intermezzo aan het begin van de Franse Revolutie na. De vrijheid van vereniging wordt het eerst verworven in de Verenigde Staten; de Angelsaksische en de Noord-Europese landen volgen iets later. In België wordt de vrijheid van vereniging vanaf de onafhankelijkheid erkend en in de Grondwet van 1830 opgenomen. De hulpkassen en de coöperatieve beweging Van de vele tienduizenden verenigingen die sinds de onafhankelijkheid in ons land werden opgericht, verdienen die welke verbonden zijn aan de arbeidersbeweging een speciale vermelding aangezien ze aan de basis liggen van het Belgische sociale-zekerheidsstelsel. Tijdens de tweede helft van de 19e eeuw richten groepen arbeiders en intellectuelen verzekeringskassen, bijstandsverzekeringen en ziekenfondsen op, die de bestaansonzekerheid van het proletariaat moeten wegnemen. Die hulpkassen worden ondersteund door de staat, die ze na verloop van tijd erkent en hen fiscale voordelen verleent. De aansluiting is op dat ogenblik niet verplicht en de werkgevers dragen niet bij tot de financiering van het stelsel. Parallel hiermee roepen de arbeidersorganisaties de eerste coöperaties in het leven. Dit zijn in de eerste plaats verbruikscoöperaties, waarvan de leden tegen een voordelige prijs basisproducten kunnen aankopen. De socialistische beweging geeft een sterke impuls aan die coöperaties, waardoor het ledenaantal gestaag aangroeit. Met de opkomst en de ontwikkeling van de christen-democratische stroming rond 1890 wordt het grootste deel van de sociale verzekeringen geleidelijk verdeeld tussen de twee machtige socialistische en christelijke zuilen. Om ideologische maar ook politieke redenen blijven de katholieke kringen lange tijd afkerig van het concept van de coöperaties. De christelijke organisaties werpen zich op als de verdedigers van de middenstand, de zakenlui en de kleine producenten, voor wie de coöperaties een belangrijke concurrent zijn. De christelijke zuil hecht meer belang aan de kredietcoöperaties, vooral voor de landbouwsector. Rond die tijd wordt ook de Boerenbond opgericht, die vooral in Vlaanderen tot ontwikkeling komt. Buiten de socialistische en de katholieke zuil ontstaan tevens vrijzinnige of beroepscoöperaties. In het begin van de 20e eeuw gaf de werking van de sociale-verzekeringskassen aanleiding tot hoog oplopende discussies tussen de christelijke, socialistische en liberale zuil, met name over de verplichte aansluiting, de vrije keuze van het ziekenfonds en het al dan niet confessionele


Pagina 13

karakter van de ziekenfondsen. Zo komt het dat de sociale-verzekeringskassen op de vooravond van de Tweede Wereldoorlog nog altijd zijn georganiseerd in tal van onafhankelijke instellingen die behoren tot de socialistische of de katholieke zuil of tot liberale of beroepsverenigingen, die elk hun eigen verzorgings-, preventie- of welzijnszorgnetwerk oprichten dat kan werken dankzij overheidssubsidies en ledenbijdragen. Deze verzekeringen zijn nog altijd niet verplicht. In 1944 stelt de regering een ontwerp van sociaal pact voor, dat aan de basis ligt van de sociale zekerheid zoals we die nu kennen. De loontrekkenden moeten verplicht aansluiten bij een sociale-verzekeringskas; de bijdragen van werkgevers en werknemers worden geïnd door een centraal organisme, dat ze verdeelt over de verschillende uitkeringsinstellingen: de ziekenfondsen voor de gezondheidszorg, de vakbondskassen voor de werkloosheidsuitkeringen, enz. De ideologische en educatieve taak van de coöperatieve beweging is thans vrijwel verdwenen. De coöperatieve instellingen die zijn voortgekomen uit de sociale bewegingen van de 19e eeuw werken als commerciële instellingen, waarvan ze al zeer vroeg het statuut verwerven. De andere verenigingen Vanaf 1830 zien tal van uiteenlopende verenigingen het daglicht.Wat de non-profitsector betreft, zijn, met name in de sociale en culturele sector en in het onderwijs, de verenigingen die tot de christelijke zuil behoren talrijker en ouder dan bij de socialisten. De socialistische zuil is altijd al een grotere voorstander geweest van overheidsinitiatief op die terreinen. Een belangrijke gebeurtenis in de geschiedenis van het verenigingswezen in België is de toekenning van een juridisch statuut aan de vzw's door een wet van 1921, die de verenigingen een juridische bestaansreden geeft en hen een wettelijk kader biedt om fondsen en lokalen te bezitten. De wetgever wilde daarmee de diverse 'werken' met een cultureel, wetenschappelijk of liefdadig doel, zoals literaire of kunstzinnige kringen, sportbonden, liefdadigheidsinstellingen, religieuze organisaties, volkshuizen, enz. rechtspersoonlijkheid geven.

Het overheidsbeleid en de non-profitsector sinds 1970

De voorbije dertig jaar werden twee methoden aangewend om het overheidsbeleid ten aanzien van de non-profitsector te onderzoeken: 1) het werkgelegenheidsbeleid en de terugdringing van de werkloosheid; 2) de beslissingen van de overheid inzake de omkadering en subsidiëring van de verschillende subsectoren van de social profit. Na 1945 wordt algemeen aangenomen dat de overheid haar greep op de sociale ontwikkeling moet verhogen. Niet alleen diverse, vooral door het verenigingswezen genomen privé-initiatieven, maar ook de initiatieven van de lokale overheid kwamen als eerste tegemoet aan de behoeften van de bevolking op het gebied van cultuur, onderwijs en gezondheidszorg. De overheid schaarde zich achter deze spontane initiatieven, waarvan ze de activiteiten eerst erkende en vervolgens reglementeerde en subsidieerde. De overheid deed dus een beroep op het privé-initiatief voor de toepassing van haar sociaal beleid. Die tendens, die zich zou ontwikkelen vanaf de jaren '70, ligt aan de basis van een uitgebreide en erkende non-profitsector. In het chronologisch overzicht van het overheidsbeleid terzake kunnen drie perioden worden onderscheiden:


Pagina 14

Eerste periode: eind jaren '70 en begin jaren '80 Tijdens de jaren '70 wordt het land geteisterd door een economische crisis waarvan de meesten denken dat ze van conjuncturele en voorbijgaande aard is. Om de werkloosheid terug te dringen, worden werkgelegenheidsbevorderende maatregelen genomen (Bijzonder Tijdelijk Kader, jongerenstages, enz.) Behalve het bestrijden van de werkloosheid wil dat beleid nieuwe activiteiten promoten die moeten tegemoetkomen aan de onbevredigde collectieve noden.Al die maatregelen verschaffen extra personeel aan de lokale overheid, de overheidsinstellingen en de verenigingen met rechtspersoonlijkheid of feitelijke verenigingen zonder winstoogmerk, die in zekere zin de aanzet vormden van wat later de 'non-profitsector' zal worden genoemd. Tweede periode: de jaren '80 Tijdens de jaren '80 is het beleid van de verschillende regeringen erop gericht de kosten en uitgaven te beheersen. De overheid streeft een dubbel doel na: de overheidsuitgaven verlagen en de werkloosheid terugschroeven. Uit hoofde van de eerste doelstelling zal een aantal functies, hoewel ze worden beschouwd als zijnde van openbaar nut, nog steeds worden uitgevoerd door de private commerciële sector of de non-profitsector. Eén en ander kan worden afgeleid uit de begrotingskeuzes, bijvoorbeeld op het vlak van de gezondheidszorg (oprichting van rust- en verzorgingstehuizen, aanmoediging van thuisverpleging). Er wordt van uitgegaan dat de kosten van sommige diensten lager uitvallen wanneer ze door niet-openbare structuren worden verstrekt.Als gevolg van deze overheidsstrategie dijt de verenigingssector uit en diversifieert hij zijn activiteiten in domeinen als gezondheidspreventie, hulp aan gehandicapten, integratie in het beroepsleven, enz. Om het tweede doel te bereiken, namelijk de vermindering van de werkloosheid, voert de overheid een reeks maatregelen in die de non-profitsector aan meer menskracht helpen. Naast de bestaande initiatieven worden verschillende programma's uitgedokterd om de werkloosheid terug te schroeven. Hoewel sommige van die programma's een averechts effect hebben (jobschaarste, problemen om geschoolde werklozen te vinden voor de bestaande banen, politieke benoemingen), dragen ze bij tot de ontwikkeling van de sector. De non-profitsector wint geleidelijk aan belang en doet zich steeds meer gelden bij de overheid, dit wegens zowel de gestegen behoeften inzake gezondheidszorg en steun aan hulpbehoevenden, als de structurering van zijn activiteiten. De verwarring tussen de twee opdrachten, die aanvankelijk waren toegewezen aan de non-profitsector, te weten enerzijds het ontwikkelen van de diensten aan de gemeenschap en anderzijds de tewerkstelling van werklozen en bestaansminimumtrekkers, deed evenwel heel wat vragen en kritiek rijzen. Al met al gaf deze periode de non-profitsector de kans zich te ontwikkelen en te structureren, en zich een professioneel statuut aan te meten. De sector verwierf een plaats in het beleid inzake welzijnszorg, gezondheidszorg en integratie in het beroepsleven. De term 'non-profitsector', die in 1982 voor het eerst opduikt in officiële documenten, wordt steeds vaker gebruikt, waardoor de sector meer aandacht krijgt bij de overheid en in de maatschappij.


Pagina 15

Derde periode: de jaren '90 Tijdens de derde periode zet de non-profitsector de reeds eerder toegepaste strategie voort. De sector werpt zich steeds nadrukkelijker op als een onvermijdelijke deelnemer aan het sociale leven. Er duiken evenwel twee nieuwe elementen op. Ten eerste wordt de verlaging van de loonkosten van 1989 tot 1998 geleidelijk opgevoerd. De bedoeling van dit plan is de werkgelegenheid te ondersteunen door de arbeidskosten te verminderen. Het tweede element bestaat erin de werkgelegenheid financieel en administratief te stimuleren door de activering van de sociale uitkeringen (Dienstenbanen, Plaatselijke Werkgelegenheidsagentschappen, enz.). In dit stelsel wordt de werkgelegenheidscreatie opgelegd en gesubsidieerd door financieringsmiddelen van de sociale zekerheid en niet langer door de belastinginkomsten. Ondertussen blijft de non-profitsector zich verder ontwikkelen en structureren.Wat de loontrekkenden betreft, wordt getracht de bezoldiging, het statuut en de arbeidsvoorwaarden te verbeteren. De vakbonden proberen alle werknemers van de non-profitsector onder één en dezelfde vleugel te scharen.Aan de andere kant beginnen ook de werkgevers zich te verenigen in organisaties die zich als sociale partners en als drukkingsgroep profileren. De jaren '90 worden gekenmerkt door de toekenning van nieuwe bevoegdheden aan de gemeenschappen en gewesten. De grondwetswijzigingen en de overheveling van sommige bevoegdheden naar de gemeenschappen en de gewesten zorgen voor een verspreiding en toename van de voogdijbevoegdheden over de verschillende geledingen van de non-profitsector, hetgeen soms gepaard gaat met grote administratieve problemen. Onder impuls van de opleving van de economische conjunctuur geeft de overheid tegen het einde van de jaren '90 te kennen dat ze met het idee speelt de middelen van de sector te verhogen.

Europese aspecten

Op Europese schaal neemt de non-profitsector in de politieke aanbevelingen van de Commissie en de Raad een belangrijke plaats in. Die aanbevelingen slaan op ten minste drie aspecten: het werkgelegenheidsbeleid, het beleid inzake sociale integratie en het economische beleid. Die beleidsvormen zijn onderling verweven en streven hetzelfde hoofddoel na: een versterking van de convergentie tussen de lidstaten ter bevordering van de groei en het concurrentievermogen van de Europese economie. Wegens de steeds grotere rol die de verenigingen en stichtingen in het sociale leven spelen, wil de Commissie de lidstaten ertoe aansporen meer belang te hechten aan deze sector door nieuwe banen te scheppen, nieuwe diensten te verstrekken en het democratisch bestel te steunen. Deze sector wordt geacht een belangrijke bijdrage te leveren tot de economische ontwikkeling. In dat verband moedigt de Commissie de juridische en/of fiscale maatregelen aan die daartoe op nationaal vlak worden genomen. Bij de Europese instanties speelt men tevens met de idee van een Europees statuut voor de verenigingen, de stichtingen, de coöperatieve vennootschappen en de ziekenfondsen. Deze besprekingen houden gelijke tred met de onderhandelingen over een Europees statuut voor de vennootschappen.


Pagina 16

De non-profitsector wordt beschouwd als een onvoldoende ontgonnen bron van werkgelegenheid. Het werkgelegenheidsbeleid van de overheid is nog altijd een bevoegdheid van de lidstaten, maar wordt op Europees vlak gecontroleerd, beoordeeld en aangemoedigd. De non-profitsector wordt in dit verband doorgaans geassocieerd met lokale banenplannen en met maatregelen om de werkloosheid terug te dringen en vandaar met het herstel van het evenwicht in de sociale uitgaven. De non-profitsector is tevens vertegenwoordigd in het economische beleid dat gericht is op het stimuleren van het ondernemerschap en de ontwikkeling van de buurtdiensten, de dienstverlening in verband met het leefmilieu, de collectieve diensten en de gezondheidssector. Het nieuwe, door de Europese overheid aanbevolen sociale beleid, ook wel activeringsbeleid genoemd, levert een belangrijke bijdrage tot de ontwikkeling en de opwaardering van de non-profitsector. Het streeft ernaar werklozen aan een baan te helpen door middel van beroepsopleidingen en door het stimuleren van de buurtdiensten en de banen met een sociaal karakter. De Commissie raadt in dit verband aan over te schakelen van passieve werkloosheidsstelsels naar de activering van de uitkeringen.


3.

Pagina 17

Sociale aspecten van de non-profitsector

Sociale betrekkingen in de non-profitsector

Toenadering van de subsectoren van de non-profitsector Zoals we uit het historisch overzicht konden opmaken, speelde de non-profitsector de voorbije dertig jaar een steeds grotere rol in de maatschappij en vertoonde hij mettertijd meer samenhang. Ook wat de sociale betrekkingen betreft, stelt men vast dat de sector zich in toenemende mate structureert, zowel wat de vakbondsafvaardiging en de werkgeversafvaardiging als de oprichting van overlegorganen tussen de partijen betreft. De sociale partners vakbonden en werkgevers - onderwerpen zich geleidelijk aan het model dat de Belgische collectieve betrekkingen hen opleggen. In België is het de grootindustrie die de fundamenten legde van het model van de collectieve betrekkingen. Dit model kwam zeer vroeg tot stand volgens een 'interprofessionele logica', d.w.z. via vakbondsafvaardigingen waarin alle werknemers van dezelfde sector zijn verenigd, en niet zoals in het Britse model via beroepsverenigingen die hun vakgebied beschermen. Het Belgische model van de sociale betrekkingen berust op het overleg tussen vakbonden en werkgevers en op collectieve overeenkomsten per bedrijfstak, die na een welbepaalde wettelijke procedure worden bekrachtigd door de overheid. De voorbije jaren zochten de sociale en culturele tak van de non-profitsector en de gezondheidssector 11 toenadering tot elkaar, hetgeen uitmondde in de sociale akkoorden die in de lente van 2000 werden gesloten. Historisch gezien is het dankzij de acties van het personeel van de gezondheidszorg, meer bepaald de 'witte woede' die in 1989 losbarstte, dat de andere sectoren de handen in elkaar hebben geslagen.Aldus werd het ziekenhuispersoneel gedurende heel de jaren '90 in zijn acties bijgestaan door werknemers van rusthuizen, kleuterleidsters, opvoeders en socio-culturele begeleiders. Uit deze acties werd na verloop van tijd een eisenbundel gedistilleerd, waarmee men ging aankloppen bij de werkgevers en de subsidiërende overheid. Die toenadering kan worden gezien als een poging van de non-profitsector om tot een eigen regelgeving te komen. De verenigingen probeerden in eerste instantie het sociale model van de overheid over te nemen. Dit bleek echter geen goede keuze vermits de beroepen in de non-profitsector geen tegenhanger hebben bij de ambtenaren. Er moest dus een nieuw aanknopingspunt worden gevonden. De ondertekening van de akkoorden tijdens het voorjaar van 2000 is het voorlopige sluitstuk van de voorbereidende werkzaamheden binnen de subsectoren van de non-profitsector. De overheid en de werkgevers erkennen de gegrondheid van het eisenpakket. Het is de bedoeling om op termijn eigen overeenkomsten per subsector uit te werken en op basis daarvan de classificaties en loonschalen op te stellen en aangepaste arbeidsvoorwaarden aangaande loon, werktijd en sociale voordelen vast te leggen. In de loop van 2000 gingen de verschillende geledingen van de non-profitsector voor het eerst samen met hun voogdijoverheid rond de onderhandelingstafel zitten, waar ze een gemeenschappelijk eisenpakket voorlegden dat voldoende homogeen was om de grondvesten te leggen van een toekomstig homogeen sociaal statuut.


Pagina 18

De werknemersafvaardiging De werknemers in de non-profitsector worden voortaan wettelijk vertegenwoordigd door de traditionele centrale vakbondsorganisaties (ABVV,ACV en de liberale vakbonden). Deze situatie is toe te schrijven aan een recente mentaliteitswijziging. In de non-profitsector bestaan er nog altijd onderhuidse spanningen tussen de interprofessionele vakbondsorganisaties en de professionele organisaties. De gezondheidssector was bijvoorbeeld lange tijd gestructureerd volgens een logica die gericht was op de bescherming van het beroep, waarbij de beroepsverenigingen probeerden de toegang tot dat beroep onder controle te houden en de specifieke kenmerken ervan te bewaren: gegradueerd of gediplomeerd verplegend personeel, kinesitherapeuten, psychologen, enz. Die logica treft men nu nog altijd aan in de socio-culturele sector, aangezien de meeste werknemers nog niet aangesloten zijn bij een vakbond.Veel werknemers in deze sector beschouwen zichzelf als verantwoordelijke en zelfstandige sociale actoren en weigeren het statuut van werknemer aan te nemen dat hun wordt opgelegd indien ze tot een vakbond willen toetreden. De vakbonden stonden trouwens lange tijd enigszins wantrouwig tegenover de verenigingssector, die ze ervan verdachten mee te werken aan de privatisering van de overheidssector. Ten gevolge van de mobilisatie van de ziekenhuissector in het begin van de jaren '80 werden de eisen van het personeel van de gezondheidssector en later die van de andere takken van de non-profitsector steeds meer overgenomen door de klassieke vakbondsorganisaties. De volgende stap werd gezet toen de vakbonden de eisen van de werknemers met een onzeker statuut gingen behartigen. De vakbonden doen sinds een tiental jaren inspanningen om zich beter te integreren in de verenigingswereld. Zo richtten de twee grote traditionele bonden een nieuwe speciale afdeling voor de non-profitsector op. Een aantal praktische problemen staan evenwel de intrede van de vakbonden in de non-profitsector in de weg: vanuit structureel oogpunt is de sector voornamelijk samengesteld uit een brede waaier van verenigingen die te klein zijn om sociale verkiezingen te organiseren en een vakbondsafvaardiging te installeren. Aan de andere kant is er de mentaliteit van sommige verenigingskringen, die nog niet volledig gewonnen zijn voor de vakbonden. Dit is vooral het geval bij de kleine structuren, waarvan de overleving staat of valt bij de gratie van de werknemers. De vakbonden wordt verweten dat ze onverschillig zijn voor de moeilijkheden die de verenigingen hebben om te overleven. Wat de erkenning van het vakbondswezen betreft, delen de verschillende subsectoren van de non-profitsector nog altijd niet dezelfde mening. Hoewel de vakbonden inmiddels goed zijn ingeburgerd in de ziekenhuizen, vreest bijvoorbeeld de socio-culturele sector dat door de normalisering van de sociale betrekkingen en door de toetreding tot het systeem van de klassieke collectieve betrekkingen de eigenheid van het werk in de non-profitsector dreigt verloren te gaan. Een interprofessionele en pluralistische confederatie van de werkgevers maakt haar opwachting De Confederatie van Social Profit Ondernemingen (CSPO) werd opgericht in juni 1994. Dit initiatief werd eind 1993 genomen door enkele katholieke vertegenwoordigers samen met enkele vertegenwoordigers van socialistische zijde uit de sectoren van de gezondheids- en welzijnsdiensten. Zij werden hierin snel gevolgd door vertegenwoordigers uit andere sectoren van de diverse gemeenschappen en gewesten. Om die confederatie te kunnen oprichten, was een federale en pluralistische interprofessionele


Pagina 19

organisatie nodig. De CSPO telt dertig stichtende verenigingen en acht leden die later toetraden; ze zijn afkomstig uit alle gewesten en gemeenschappen van het land en maken deel uit van de klassieke zuilen.Alle 12 subsectoren van de non-profitsector (ziekenhuizen, rusthuizen, verzorgingstehuizen, diensten voor gehandicapten, jeugdzorg, thuisverpleging, maatschappelijke dienstverlening, socio-culturele sector, enz.) zijn erin vertegenwoordigd. Het voornaamste streven van de Confederatie is te worden erkend als een volwaardige sociale partner. Ze vroeg daarom te worden toegelaten tot de Nationale Arbeidsraad en de Centrale Raad voor het Bedrijfsleven. De Confederatie is immers van mening dat sommige centrale akkoorden onvoldoende rekening houden met de bijzondere kenmerken van de non-profitsector. Daarnaast meet de CSPO zich ook de rol toe van drukkingsgroep die de belangen van haar leden behartigt. Ze neemt een standpunt in over het werkgelegenheidsbeleid aangezien haar sector wordt beschouwd als een bron van werkgelegenheid. Ze pleit voor een vereenvoudiging van de administratie en een alternatieve financiering van de sociale zekerheid. Ze laakt de problemen van de sector, die door de overheid wordt verplicht laaggeschoolde arbeidskrachten aan te werven en tegelijkertijd aan de bevolking kwalitatief hoogstaande diensten te verstrekken.Wat de arbeidstijd betreft, is de CSPO van mening dat de uitbreiding van deeltijdarbeid, die reeds 40 % van het totale pakket vertegenwoordigt, de organisatie van de dienstverlening in de sector niet ten goede komt. De CSPO houdt daarnaast ook de vinger aan de pols van de algemene politiek, zodat de federaties die ertoe behoren niet worden benadeeld. Zo weigert ze een standpunt in te nemen over bijvoorbeeld het ziekenhuisbeleid of de bescherming van de jeugd. De CSPO is erin geslaagd zich op korte tijd te profileren als een algemeen erkende sociale gesprekspartner en drukkingsgroep. De paritaire comités van de non-profitsector De paritaire comités spelen een strategische rol in het Belgische model van sociaal overleg. De taak van die paritaire comités, die per bedrijfstak zijn georganiseerd, bestaat erin de arbeidsbetrekkingen te begeleiden en collectieve akkoorden uit te werken die gelden voor alle werkgevers en werknemers van de sector in kwestie. Eén van de opvallendste kenmerken van de paritaire comités is de zelfstandigheid van de sociale gesprekspartners: het enige wat de overheid doet, is hun beslissingen bekrachtigen. Op dit ogenblik bestaan er 53 paritaire comités. Sommige ervan creëerden subcommissies die bevoegd zijn voor een beroep, een gewest of een bepaalde onderneming van de sector. De indeling van de bedrijfstakken in paritaire comités stemt overeen met die in de privé-sector. In de overheidssector verloopt het sociaal overleg volgens een bepaalde procedure. Naast het probleem van het specifieke statuut van de non-profitsector, die tussen de overheid en de private sector in ligt, rijst de vraag of er al dan niet rekening moet worden gehouden met een derde partij, de overheid, aangezien tal van activiteiten van de non-profit afhankelijk zijn van een financiering door de overheid. Op dit ogenblik zijn er 9 paritaire comités bevoegd voor de non-profitsector. 1. PC 152 Paritair comité voor de gesubsidieerde instellingen van het vrij onderwijs (bevoegd voor de arbeiders)


2. PC 200 3. PC 225 4. PC 304 5. PC 305 PC 305.1

PC 305.2 PC 305.3 6. PC 318 7. PC 319 PC 319.1 PC 319.2 8. PC 327 9. PC 329

Pagina 20

Aanvullend paritair comité voor werknemers Paritair comité voor de werknemers van het gesubsidieerd vrij onderwijs (bevoegd voor bedienden) Paritair comité voor het vermakelijkheidsbedrijf Paritair comité voor de gezondheidsdiensten Paritair subcomité voor de instellingen onderworpen aan de wet op de ziekenhuizen (privé-ziekenhuizen, psychiatrische verzorgingstehuizen (PVT), beschut wonen) Paritair subcomité voor de instellingen die niet onderworpen zijn aan de wet op de ziekenhuizen (gezondheidsinstellingen en -diensten) Paritair subcomité voor de tandprothese Paritair comité voor de diensten voor gezins- en bejaardenhulp Paritair comité voor de opvoedings- en huisvestingsinrichtingen Paritair subcomité voor de opvoedings- en huisvestingsinrichtingen van de Vlaamse Gemeenschap Paritair subcomité voor de opvoedings- en huisvestingsinrichtingen van de Franse Gemeenschap Paritair comité voor de bedrijven voor aangepast werk en de sociale werkplaatsen (vroeger paritair comité voor de beschermde werkplaatsen) Paritair comité voor de socio-culturele sector.

Aan de vakbondszijde van deze comités worden de werknemers vertegenwoordigd door de centrales die aangesloten zijn bij de drie grote vakbondsorganisaties.Wat de werkgeverszijde betreft, valt op dat de meeste werkgeversafvaardigingen banden hebben met de grote traditionele ideologische families, namelijk de socialistische en de christelijke zuil 13. Die werkgeversafvaardigingen vertonen daarnaast een zeer uiteenlopend karakter: het private verenigingsleven, feitelijke verenigingen of verenigingen zonder winstoogmerk, ziekenfondsen, beroepsverenigingen, enz. Dit komt duidelijk tot uiting in het paritaire comité van de gezondheidssector, waarin 12 verschillende werkgeversfederaties zitting hebben. De samenstelling van de werkgeversafvaardiging geeft aanleiding tot problemen telkens een nieuw paritair comité wordt opgericht.Vele verenigingen die aanspraak menen te mogen maken op een zetel, blijken vervolgens op grond van de geldende wetgeving te klein, te gespecialiseerd of te lokaal. Statuut van het personeel Het statuut van het contractueel personeel van de non-profitsector stemt overeen met dat van de privé-sector. De betrekkingen tussen werkgevers en werknemers zijn vastgelegd in een contract, waarvan de inhoud onderworpen is aan gedetailleerde en strikte voorschriften. Behalve het privé-statuut bestaat er ook het reglementaire statuut van het overheidspersoneel, dat zijn eigen specifieke kenmerken heeft. Naast dit 'normale' statuut bestaan er ook specifieke programma's die tot doel hebben binnen de bedrijfstakken van openbaar of sociaal nut zonder winstoogmerk voor uitkeringsgerechtigde werklozen, laaggeschoolden en verschillende risicogroepen banen te zoeken ter vervulling van collectieve behoeften waaraan niet wordt voldaan in de privé-sector.Voor deze personen worden de werkgevers financiële middelen ter beschikking gesteld die anders in de vorm van werkloosheidsuitkeringen zouden worden aangewend. De voorbije dertig jaar werden in chronologische volgorde de volgende programma's in het leven geroepen: Bijzonder


Pagina 21

Tijdelijk Kader (BTK), Derde Arbeidscircuit (DAC), Gesubsidieerd Contractueel (GESCO) en, specifiek voor de gezondheidssector, het Interdepartementaal begrotingsfonds (IBF-banen). Met de gewestvorming werden in elk gewest eigen banenplannen uitgewerkt, zoals de 'eerste werkervaring', de invoegbedrijven of de Projets régionaux d'insertion dans le marché de l'emploi (PRIME-banen, enkel in het Waalse gewest). Daarbij moet in aanmerking worden genomen dat al deze programma's banen genereren die minder zekerheid bieden en waarvoor de werkgevers weinig stimuli hebben om ze te integreren in het reguliere arbeidscircuit. Sommige van deze programma's zijn bovendien bedoeld om laaggeschoolden te integreren, terwijl de gezondheidssector bijvoorbeeld meer nood heeft aan geschoold personeel. Vertegenwoordiging van de non-profitsector in de overlegorganen

Op federaal vlak Zodra de CSPO een feit was, zette deze werkgeversorganisatie de nodige stappen om een wettelijk statuut te krijgen en vroeg ze om als patronale sociale partner te mogen deelnemen aan het centraal overleg op federaal niveau.Voor sommige van de traditionele sociale partners zowel aan de zijde van de vakbonden als van de werkgevers - was dit echter niet vanzelfsprekend.Anderen vonden dan weer dat deze ontwikkeling onvermijdelijk en zelfs wenselijk was, gezien het groeiende belang van de sector. Op initiatief van de regering en de minister van Tewerkstelling en Arbeid keurde het Parlement een wetswijziging 14 betreffende de Nationale Arbeidsraad (NAR) goed. Hierdoor kon het aantal zetels in de NAR worden verhoogd, zodat de non-profitsector zitting kon hebben in en deel uitmaken van de NAR. Onder impuls van de traditionele sociale partners lasten de uitvoeringsbesluiten een overgangsperiode in. De vertegenwoordigers van de CSPO werden in 1995 aangesteld tot geassocieerd lid van de NAR met volledige bevoegdheid maar voorlopig zonder stemrecht. Sindsdien nemen ze aan de Raad en aan de comités deel als werkgeversafgevaardigden van de non-profitsector. Vervolgens werd de wet op de Centrale Raad voor het Bedrijfsleven (CRB) gewijzigd 15 teneinde het aantal zetels in de CRB te verhogen en de non-profitsector als partner te erkennen. Om de wet te kunnen uitvoeren, is echter een eensluidend advies nodig van de CRB, nadat een protocolakkoord is gesloten met alle sociale partners. Dit akkoord is verwezenlijkt. Ondertussen wonen de vertegenwoordigers van de CSPO de vergaderingen van de CRB bij als deskundigen. Op gewestelijk vlak De Nederlandstalige leden van de CSPO richtten in 1997 de Vlaamse Confederatie van Social Profit Ondernemingen (VCSPO) op. De VCSPO zetelt in de Sociaal-Economische Raad van Vlaanderen (SERV). Deze laatste vertegenwoordigt op intersectoraal en pluralistisch vlak alle actoren van de sector, met inbegrip van de openbare ziekenhuizen in Vlaanderen (VOV). Aan Franstalige zijde werd in 1998 de Union Francophone des Entreprises Non marchandes (UFENM) opgericht. Ook in de UFENM zijn de meeste federaties van de private sector en de overheid vertegenwoordigd. De UFENM neemt reeds deel aan verschillende werkgroepen van de Conseil économique et social de la Région wallonne (CESRW), terwijl met de overheid onderhandelingen worden gevoerd over een effectieve vertegenwoordiging in de CESRW.


4.

Pagina 22

Economisch belang van de non-profitsector

Kader van de benaderingswijze

Ondanks het reële belang dat de non-profitsector momenteel heeft, kan dit maar gedeeltelijk worden opgemaakt uit het bestaande statistische apparaat. Op dit ogenblik bestaat in België geen algemeen informatiesysteem over de non-profitsector. De in de nationale rekeningen gehanteerde definities maken het niet mogelijk de non-profitsector zoals die in deze studie wordt gedefinieerd, te onderscheiden. De gegevens van de sector zijn verspreid over en verwerkt in diverse takken en sectoren, wat de overzichtelijkheid ervan allerminst ten goede komt. Methodologische opties en statistische tekortkomingen Het feit dat de non-profitsector niet is opgenomen in de traditionele macro-economische analytische rapporten kan worden opgevangen door een satellietrekening van de non-profitsector op te maken, d.i. een pakket samenhangende statistische tabellen met nationale rekeningen, die cijferreeksen moeten verschaffen over de sector in kwestie. Deze aanpak wordt aanbevolen wanneer het centrale kader van de nationale boekhouding geen beeld kan schetsen van een macro-economische realiteit. Vanuit praktisch oogpunt maken de leemten in het Belgische statistische apparaat het echter onmogelijk een coherente rekening op te maken die zo gedetailleerd is als het theoretische model vereist. Zelfs in het kader van een vereenvoudigde aanpak stuit men op tal van problemen in verband met de statistieken. Zo is het vereiste cijfermateriaal vaak gewoon niet voorhanden. Dit is bijvoorbeeld het geval voor de cijfers over het vrijwilligerswerk of voor de boekhoudkundige gegevens over de vzw's. En als er dan al gegevens worden bekendgemaakt, zijn ze niet altijd voldoende gedetailleerd of ingedeeld volgens de gewenste nomenclatuur. Bovendien bemoeilijkt de Belgische institutionele context met zijn verschillende beleidsniveaus het onderzoek naar de overheidsfinanciering van de eenheden van de non-profitsector. Die problemen maken dat men zich noodgedwongen moet beperken tot een sterk vereenvoudigde rekening die volledig terug te vinden is in het werk van de universitaire teams. In dit verslag verschijnen enkel overzichtstabellen die voornamelijk ramingen verstrekken van de werkgelegenheid en de toegevoegde waarde voor de non-profitsector in zijn geheel enerzijds, en cijfergegevens voor de vier subsectoren van de non-profitsector anderzijds. Indeling van de activiteiten volgens de sector De onderstaande tabel bevat de nomenclatuur van de activiteiten die in het kader van dit onderzoek wordt gehanteerd. Het betreft een aangepaste versie van de ICNPO-nomenclatuur (International Classification of Non Profit Organisations). De non-profitactiviteiten zijn opgesplitst in acht takken en een dertigtal rubrieken. De eerste vier takken vertegenwoordigen de activiteiten die traditioneel als non-profitactiviteiten worden bestempeld; ze komen uitvoerig aan bod in hoofdstuk 5. Deze nomenclatuur werd vertaald naar de NACE-BEL-indeling, zodat de nationale rekeningen kunnen worden getoetst aan bepaalde administratieve bestanden.


Pagina 23

Tabel 2 : Nomenclatuur van de activiteiten Tak

Rubriek

1. Socio-culturele sector

11. Cultuur 12. Sport 13.Vrije tijd

2. Onderwijs

21. Basis- en secundair onderwijs 22. Hoger onderwijs en onderzoek 23.Andere opleidingen

3. Gezondheidszorg

31. Intramurale curatieve gezondheidsinstellingen 32. Extramurale curatieve gezondheidsdiensten 33.Andere activiteiten voor de menselijke gezondheid

4.Welzijnswerk

41.Weeshuizen, kinderdagverblijven, kinderkribbes, instellingen voor kinderen met leerproblemen 42. Instellingen voor gehandicapten en beschutte werkplaatsen 43. Rusthuizen 44.Andere activiteiten

5. Belangenbehartiging

51. Bedrijfs-, werkgevers- en beroepsorganisaties 52.Vakverenigingen 53. Politieke organisaties

6. Openbaar bestuur

60.Algemeen bestuur, collectieve diensten, sociale zekerheid 61. OCMW 62. Ziekenfondsen

7.Andere non-profitactiviteiten

71. Landbouw, jacht, bosbouw en visserij 72.Winning en verwerking van delfstoffen 73. Elektriciteit/gas/water, bouwnijverheid 74. Grooten kleinhandel, reparatie 75. Hotels en restaurants 76.Vervoer, communicatie, financiële instellingen, onroerende goederen, verhuur, computeractiviteiten 77.Andere diensten aan bedrijven 78. Collectieve, particuliere en huishoudelijke diensten 79 Religieuze organisaties

8. Niet elders gedefinieerde overige activiteiten

80. Niet elders gedefinieerde overige activiteiten

9. PRIME, TCT, DAC

90. PRIME, TCT, DAC

Resultaten voor de hele non-profitsector 16

De bedoeling van dit totaaloverzicht is na te gaan welke plaats de non-profitactiviteiten innemen in de Belgische economie. Het is vooral gebaseerd op de analyse van de gegevens over de gesalarieerde werkgelegenheid in alle bedrijfstakken van de non-profitsector die zijn opgenomen in de registers van de RSZ en van de RSZPPO.Wat de resultaten betreft, wordt een onderscheid gemaakt tussen de non-profitsector in de ruime betekenis, d.w.z. de vzw's, ziekenfondsen, stichtingen, openbare diensten en overheidsbedrijven, en de non-profitsector in de enge betekenis, met uitzondering van het openbaar bestuur, de overheidsbedrijven en de vzw's die tot de profitsectoren van de economie behoren. De RSZ kon pas zeer onlangs gedetailleerd cijfermateriaal voor elke rechtsvorm van zijn gegevensverstrekkers voorleggen. De onderstaande resultaten zijn derhalve een eerste poging om het belang van de non-profitsector op basis van volledige gegevens te evalueren. Werkgelegenheid Aan de hand van de gecentraliseerde statistieken 17 van de RSZ kan men zich een beeld vormen van de gesalarieerde werkgelegenheid in de Belgische non-profitsector. De gedecentrali-


Pagina 24

seerde statistieken van de RSZ worden gebruikt om de sleutels te definiëren die worden toegepast om de werkgelegenheid in de non-profitsector van de drie gewesten van het land in cijfers te vertalen. Met de cijfers van de RSZPPO worden de gegevens aangevuld van de werkgelegenheid bij de overheid die niet is opgenomen in de bestanden van de RSZ, zijnde de werknemers bij de provinciale en plaatselijke overheden.Alle gegevens gelden voor het jaar 1998. Aandeel van de non-profitsector in de totale werkgelegenheid Tabel 3: Gesalarieerde werkgelegenheid in de non-profitsector in België (1998) Non-profitsector in de ruime zin

Non-profitsector in de enge zin

Gesalarieerde werkgelegenheid

VTE18


VTE

Vzw's (1) Ziekenfondsen Overheidssector (2)

284 877 12 500 1 017 489

194 569 11 584 852 611

265 639 1 250 513 675

180 469 1 158 401 816

Gesalarieerde werkgelegenheid in de non-profitsector

1 314 866

1 058 765

780 564

583 444

Gesalarieerde werkgelegenheid in België

3 190 396

2 714 869

3 190 396

2 714 869

41,2 %

39,0 %

24,5 %

21,5 %

Gesalarieerde werkgelegenheid in de non-profitsector in %

Bron : Centre d'économie sociale, ULg. (1) Met uitzondering van het gesubsidieerde personeel van het vrije onderwijs en de PRIME-, TCT- en DACbanen. (2) Met inbegrip van het gesubsidieerde personeel van het vrije onderwijs en de PRIME-, TCT- en DAC-banen.

Voorafgaande opmerking: de cijfers van de overheidssector zijn overgewaardeerd ten nadele van de vzw's; het onderwijzend personeel van het door de gemeenschappen gesubsidieerde vrije onderwijs is er immers in opgenomen, wat is toe te schrijven aan interne regelingen bij de RSZ.Vermits de gemeenschappen worden beschouwd als werkgever, valt dit onderwijzend personeel onder de overheidssector. De RSZ past een gelijkaardige regeling toe voor de PRIME-, TCT- en DAC-banen in de vzw's. Deze werknemers zijn opgenomen in de boeken van de gewestelijke werkgelegenheidsdiensten (ORBEM,VDAB en FOREM), die fungeren als derde betaler. Deze dubbele overwaardering vertegenwoordigt ongeveer 155 000 voltijdse equivalenten. In deze wetenschap telt de non-profitsector in de ruime betekenis in België meer dan 1 300 000 gesalarieerde werknemers, wat meer dan één miljoen voltijdse equivalenten vertegenwoordigt.Verhoudingsgewijs betekent dit dat twee vijfde van het totale aantal gesalarieerde arbeidsplaatsen in België bijdraagt tot de productie van non-profitdiensten.Als men de non-profitsector in de enge betekenis bekijkt, d.w.z. met uitsluiting van de arbeidsplaatsen in het openbaar bestuur en in de marktgebonden takken (industrie, transport, handel, enz.), beloopt het aantal gesalarieerde werknemers nog altijd 800 000, hetzij één op vier van het totale aantal gesalarieerde werknemers en meer dan één vijfde van de voltijdse equivalenten.


Pagina 25

Verdeling per tak Tabel 4: Opsplitsing van de arbeidsplaatsen in de non-profitsector volgens de activiteit (1998) Gesalarieerde werkgelegenheid

G.W. in %

VTE

VTE in %

48 329 355 001 152 467 172 316 4 668 356 788 190 541 34 759

3,7 27,0 11,6 13,1 0,4 27,1 14,5 2,6

26 809 280 825 114 801 122 374 3 792 314 597 171 900 23 665

2,5 26,5 11,8 11,6 0,4 29,7 16,2 2,2

1 314 866

100,0

1 058 765

100,0

48 329 355 001 152 467 172 316 4 668 13 027 34 759

6,2 45,6 19,6 21,9 0,6 1,7 4,5

26 809 280 825 114 801 122 374 3792 11 177 23 665

4,6 48,2 19,7 20,8 0,7 1,9 4,0

780 564

100,0

583 444

100,0

Non-profitsector in de ruime zin 1. Socio-culturele sector 2. Onderwijs 3. Gezondheidszorg 4. Welzijnswerk 5. Belangenverdediging 6. Openbaar bestuur 7. Andere non-profitactiviteiten 8. Andere / 9. PRIME, TCT, DAC Totaal Non-profitsector in de enge zin 1. Socio-culturele sector 2. Onderwijs 3. Gezondheidszorg 4. Welzijnswerk 5. Belangenverdediging 7. Andere non-profitactiviteiten 8. Andere / 9. PRIME, TCT, DAC Totaal Bron : Centre d'économie sociale, ULg.

Uit het bovenste deel van de tabel blijkt het relatief grote aandeel van het openbaar bestuur (tak 6) en het onderwijs. Een niet te verwaarlozen plaats wordt ook ingenomen door de tak andere non-profitactiviteiten, waarin voornamelijk de overheidsbedrijven zijn opgenomen. De socio-culturele tak weegt daarentegen heel wat minder zwaar door in de non-profitarbeid, zelfs in de wetenschap dat ze een groot aantal organisaties telt. Het onderste gedeelte van de tabel geeft de vier voornaamste takken van de non-profitsector in de enge betekenis weer, met uitzondering van het openbaar bestuur en de eerder marktgebonden activiteiten van tak 7. Deze vier takken, zijnde onderwijs, welzijnswerk, gezondheidszorg en de socio-culturele sector worden in hoofdstuk 5 behandeld.


Pagina 26

Opsplitsing tussen de privé en de publieke non-profitsector Tabel 5: Opsplitsing van de arbeidsplaatsen tussen de privé en de publieke non-profitsector (1998)

Non-profitsector in de ruime zin Privé (1) Publiek (2) Totaal Non-profitsector in de enge zin Privé (1) Publiek (2) Totaal


G.W. in %

VTE

VTE in %

297 377 1 017 489

22,6 77,4

206 153 852 611

19,5 80,5

1 314 866

100,0

1 058 765

100,0

266 889 513 675

34,2 65,8

181 627 401 816

31,1 68,9

780 564

100,0

583 444

100,0

Bron: Centre d'économie sociale, ULg. (1) Met uitzondering van het gesubsidieerde personeel van het vrije onderwijs en de PRIME-, TCT- en DACbanen. (2) Met inbegrip van het gesubsidieerde personeel van het vrije onderwijs en de PRIME-, TCT- en DAC-banen.

In de private non-profitsector zijn de vzw's en de ziekenfondsen opgenomen, in de openbare non-profitsector de overheidsdiensten en de overheidsbedrijven, alsmede de lokale besturen die zijn aangesloten bij de RSZPPO. Het aandeel van de openbare sector in de non-profitarbeid bedraagt ongeveer vier vijfde van het totale aantal arbeidsplaatsen. Dit aandeel valt terug tot ongeveer twee derde wanneer men zich beperkt tot de non-profitsector in de enge betekenis. Dit is te wijten aan het grote aandeel van de tak openbaar bestuur en van de overheidsbedrijven in de non-profitsector in de ruime betekenis 19. Opsplitsing naar gewest 20 Tabel 6: Opsplitsing van de non-profitarbeid naar gewest (1998)

Non-profitsector in de ruime zin Brussel Vlaanderen Wallonië België Non-profitsector in de enge zin Brussel Vlaanderen Wallonië België Bron: Centre d'économie sociale, ULg.


G.W. in %

VTE

VTE in %

255 436 639 768 407 163

19,6 49,1 31,3

213 366 503 404 330 410

20,4 48,1 31,5

1 302 366

100,0

1 047 181

100,0

115 780 419 345 244 189

14,9 53,8 31,3

86 404 310 216 185 664

14,8 53,3 31,9

779 314

100,0

582 285

100,0


Pagina 27

Om een idee te krijgen van de gewestelijke verschillen in deze tabel, moet men het aantal gesalarieerde werknemers in de non-profitsector vergelijken met het totale aantal gesalarieerde werknemers in elk gewest:

Tabel 7 : Totaal aantal gesalarieerde werknemers en aandeel van de gesalarieerde non-profitarbeid in het totale aantal gesalarieerde werknemers (1998) Totaal aantal gesalarieerde werknemers Gesalarieerde In % werknemers van land Brussel Vlaanderen Wallonië België

Aandeel non-profitsector in totaal aantal gesalarieerde werknemers van gewest Ruime betekenis Gesalarieerde % van werknemers totaal

Enge betekenis Gesalarieerde % van werknemers totaal

529 386 1 750 900 818 577

17,1 56,5 26,4

255 436 639 768 407 163

48,3 36,5 49,7

115 780 419 345 244 189

21,9 24,0 29,8

3 098 863 21

100,0

1 302 366

42,0

779 314

25,1

Bron: Centre d'économie sociale, ULg.

De gesalarieerde non-profitarbeid concentreert zich voornamelijk rond Brussel, dit wegens de verschillende openbare besturen en zetels van overheidsbedrijven die er zijn gevestigd. Dit concentratie-effect neemt af wanneer men zich beperkt tot de enge definitie van de sector. Zo benadert in dit geval de gewestelijke spreiding van de non-profitarbeid die van de totale werkgelegenheid. Er blijven evenwel verschillen bestaan. Ze worden getoond in het rechterdeel van tabel 7, dat voor elk gewest het aandeel van de non-profitarbeid in de totale werkgelegenheid weergeeft. Men kan eruit opmaken dat het percentage hoger is in Wallonië dan in de andere twee gewesten, ongeacht de definitie van de non-profitsector. Dit verschil is grotendeels toe te schrijven aan de werkgelegenheid door de overheid, die verhoudingsgewijs hoger is in het Waalse Gewest dan in Vlaanderen, zowel wat de instellingen van de gewesten en gemeenschappen, als wat de lokale besturen betreft 22. Toegevoegde waarde 23 Voor de berekening van de toegevoegde waarde van de acht takken van de non-profitsector baseerde men zich op de ratio's die de verhouding uitdrukken tussen de toegevoegde waarde en de in de nationale rekeningen gepubliceerde lonen. Die ratio's werden toegepast op de loonsom in de statistieken van de RSZ en de RSZPPO. Het resultaat van deze methode is eerder vaag en kan aanleiding geven tot kritiek, vooral over het feit dat voor de berekening van de coëfficiënten van de toegevoegde waarde gebruik wordt gemaakt van geaggregeerde gegevens. Die gegevens betreffen immers takken die heel het land en alle actoren van de takken beslaan (commerciële bedrijven, vzw's, overheidsdiensten, enz.). Deze analyse is niettemin nuttig omdat ze een idee geeft van het economische aandeel van de non-profitsector in de Belgische economie. Aandeel van de non-profitsector in de toegevoegde waarde Om het belang te kunnen meten van de toegevoegde waarde die door de non-profitsector wordt gegenereerd, moet ze worden vergeleken met de totale toegevoegde waarde van alle


Pagina 28

takken samen. De nationale rekeningen vermelden het bedrag van de toegevoegde waarde, niet alleen voor het land, maar ook voor de drie gewesten.Aan de hand van deze gegevens kan men zich dus een idee vormen van het aandeel van de non-profitsector, zowel op nationaal als op gewestelijk vlak. Zie in dit verband de volgende tabel: Tabel 8 : De toegevoegde waarde van de non-profitsector in België (miljard BEF - 1998) 24 Non-profitsector in ruime zin Toegevoegde waarde

In % van totale T.W. van het Gewest

Toegevoegde waarde

In % van totale T.W. van het Gewest

396,6 909,3 574,4

25,3 19,8 29,5

169,3 559,7 323,3

10,8 12,2 16,6

1 880,3

23,2

1 052,4

13,0

Brussel Vlaanderen Wallonië België



Om deze gegevens correct te kunnen interpreteren en voor de goede orde moet erop worden gewezen dat de gehanteerde definitie van de non-profitsector is gebaseerd op het beginsel dat er geen winstoogmerk bestaat en dat de zelfstandige beroepen er niet zijn in opgenomen; hetzelfde geldt voor de takken gezondheid en cultuur, waarin ze relatief goed vertegenwoordigd zijn.Aan de andere kant onderwaarderen de percentages in de tabel waarschijnlijk het werkelijke aandeel van de non-profitsector, dit wegens de berekeningswijze van de toegevoegde waarde die de nationale boekhouding hanteert op de producenten die ze als non-profit beschouwt 25. Die onderwaardering verklaart gedeeltelijk het verschil tussen het aandeel van de toegevoegde waarde van de non-profitsector in de economie (23,2 %) en het aandeel ervan in het totale aantal arbeidsplaatsen (39,0 % - zie vorig punt). Het vrijwilligerswerk, ten slotte, een tak die men vaak aantreft in non-profitactiviteiten, is een input waarmee uiteraard geen rekening wordt gehouden. Gelet op dit voorbehoud kan men uit de tabel afleiden dat de non-profitsector in de ruime betekenis een kwart van de toegevoegde waarde voor zijn rekening neemt in België. Het aandeel van deze sector verschilt echter sterk van gewest tot gewest. In vergelijking met Vlaanderen is het relatief grote aandeel van de non-profitsector in Brussel (25,3 %) toe te schrijven aan een reeds eerder aangehaalde factor, zijnde de aanwezigheid in de hoofdstad van verschillende besturen en zetels van overheidsbedrijven.Wat het Waalse gewest (29,5 %) betreft, weten we dat de overheid meer mensen tewerkstelt dan in Vlaanderen; hetzelfde geldt voor de non-profitarbeid in het algemeen. Eén en ander heeft uiteraard gevolgen voor de toegevoegde waarde. Als we nu de enge definitie van de non-profitsector in overweging nemen en de openbare besturen en eerder marktgebonden activiteiten buiten beschouwing laten, stellen we vast dat het aandeel ervan nog altijd 13 % van de totale toegevoegde waarde van het land bedraagt. De verschillen tussen de gewesten lijken op het eerste gezicht kleiner, hoewel het aandeel van de non-profitsector in de toegevoegde waarde van Wallonië groter blijft dan dat van de andere twee gewesten.


Pagina 29

Opsplitsing van de toegevoegde waarde van de non-profitsector Tabel 9 :

Opsplitsing van de toegevoegde waarde van de non-profitsector tussen de bedrijfstakken (miljard BEF - 1998) Non-profitsector in de ruime zin

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

Sociaal-culturele sector Onderwijs Gezondheidszorg Welzijnswerk Belangenverdediging Openbaar bestuur Andere non-profitactiviteiten Andere n.d.a. / 9. PRIME, TCT, DAC Totaal


Toegevoegde waarde

TW in %

Toegevoegde waarde

TW in %

62,0 430,4 268,2 217,1 12,4 419,4 429,7 40,8

3,3 22,9 14,3 11,5 0,7 22,3 22,9 2,1

62,0 430,4 268,2 217,1 12,4 21,3 40,8

5,9 40,9 25,5 20,6 1,2 2,0 3,9

1 880,3

100,0

1 052,4

100,0


De takken die de grootste bijdrage leveren tot de toegevoegde waarde zijn achtereenvolgens onderwijs, openbaar bestuur en andere non-profitactiviteiten. Dit zijn tegelijk de takken die al de meeste werkgelegenheid verschaffen (zie het vorige punt), met dit verschil dat het aandeel van tak 7 hier groter is. Dit komt omdat de toegevoegde waarde van een groot aantal profitproducenten (volgens de nationale boekhouding) hoger is om de hierboven aangehaalde redenen. De cijfers over de non-profitsector in de enge betekenis wijzen op een concentratie van de toegevoegde waarde in de vier takken die reeds eerder als de grootste werkgevers werden aangestipt, zijnde onderwijs, welzijnszorg, gezondheidszorg en de socio-culturele sector. Gezondheidszorg, waarvan de actoren volgens de nationale rekeningen een winstoogmerk hebben, legt hier echter beslag op de tweede plaats, vóór het welzijnswerk. Eigen middelen en vrijwilligerswerk 26 Een groot deel van de financiële middelen van de non-profitorganisaties wordt verstrekt door de overheid. De non-profitorganisaties beschikken echter ook over andere of 'eigen' middelen, zijnde de opbrengst van de verkoop, giften, bijdragen, inkomsten uit eigendommen, enz. Omdat het bedrag van de andere middelen niet bekend is wegens leemten in de statistische gegevens, werd het geraamd op basis van een enquête die het NIS deed bij de vzw's die gesalarieerd personeel in dienst hebben. Dit onderzoek bevat al het cijfermateriaal over de middelen en uitgaven van een representatief staal vzw's. Deze verzamelde gegevens werden geëxtrapoleerd naar de hele bevolking, waarvoor een beroep werd gedaan op de loonsom. Hoewel deze methode veeleer rudimentair is, heeft ze de verdienste dat ze een idee geeft van de eigen middelen van de vzw's 27.


Pagina 30

Tabel 10 : Andere courante 'eigen' middelen van de vzw's met gesalarieerde werknemers, België (miljard BEF) Tak

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

Totaal Verkoop

Sociaal-culturele sector Onderwijs Gezondheidszorg Welzijnswerk Belangenverdediging Openbaar bestuur Andere non-profitactiviteiten Andere, n.e.g. Totaal

Bijdragen

Giften

Inkomsten uit eigen middelen

Andere

27,5 1,8 20,7 75,7 10,7 -50,4 17,6

21,9 0,5 19,0 59,7 8,0 -39,3 6,5

1,4 0,1 0,8 1,1 0,6 -5,0 7,2

1,5 0,1 0,0 4,3 0,0 -0,0 1,0

0,5 0,3 0,3 2,1 0,3 -3,6 0,5

2,1 0,5 0,4 8,2 1,7 -2,2 2,1

204,6

155,3

16,5

7,2

7,9

17,6


De vzw's (scholen en ziekenhuizen uitgezonderd) genereren naast de subsidies van de overheid meer dan 200 miljard Belgische frank aan courante 'eigen' middelen. De opbrengsten uit de verkoop van de verenigingen komen overeen met gemiddeld drie kwart van de andere courante middelen. De vrijwillige bijdragen (giften en bijdragen) schommelen rond de 11 % In de laatste kolom zijn de middelen opgenomen die niet elders konden worden ondergebracht; men kan zich derhalve moeilijk hierover uitspreken. De takken onderwijs en onderzoek en andere, n.e.g. onderscheiden zich hier van de andere takken door het kleinere relatieve aandeel van de verkoop in hun andere 'eigen' courante middelen. In het eerste geval kan dit worden verklaard door een grotere opname van de inkomsten uit eigendom en door het volume van de middelen in de laatste kolom. In het tweede geval stelt men vast dat de verenigingen van deze tak grotendeels worden gefinancierd door de bijdragen van hun leden. Hoewel de methode de verdienste heeft dat ze voor het eerst cijfermateriaal verstrekt over de andere courante 'eigen' middelen van de vzw's die op nationale schaal worden verzameld, houdt ze echter één grote beperking in: het NIS beperkt zich in zijn enquête tot de vzw's die op enkele uitzonderingen na (ziekenhuizen, scholen, OCMW-tehuizen, ziekenfondsen en in vzw's belichaamde pensioenfondsen) werkgevers zijn die bij de RSZ zijn aangesloten. Deze beperking heeft drie belangrijke gevolgen. Ten eerste moeten andere bronnen worden geraadpleegd om aan gegevens te geraken over de vzw's die bij de RSZ aangesloten werkgevers zijn en die niet werden opgenomen in de enquête. Ten tweede maakt de gevolgde methode het niet mogelijk de structuur en het belang te evalueren van de andere courante 'eigen' middelen van de vzw's die voor hun activiteiten uitsluitend een beroep doen op vrijwilligers.Volgens de bevindingen van het Centre d'économie sociale van de universiteit van Luik bedroeg het aantal dergelijke vzw's in 1995 meer dan 30 000. Elk van deze vzw's genereert gemiddeld bijna één miljoen Belgische frank aan courante 'eigen' middelen van private oorsprong. Ten derde zijn de vzw's die gesalarieerd personeel in dienst hebben niet allemaal bij de RSZ geregistreerde werkgevers. Zo worden alle banen van sommige vzw's rechtstreeks bezoldigd door één of andere overheidsinstantie.


Pagina 31

Andere vzw's werken dan weer uitsluitend met zelfstandigen, van wie de kostprijs geen loon maar een aankoop van diensten is. Ter afsluiting van dit deel over de courante 'eigen' middelen van de vzw's dient nog gewezen op een belangrijk element van het verenigingsleven, namelijk het vrijwilligerswerk. Dit laatste kan worden beschouwd als een particulier social-profitmiddel.Voorbeeld: gezinnen die zich belangeloos inzetten voor de vzw's. Men onderscheidt vrijwilligerswerk in 'werkgevers'-vzw's en vrijwilligerswerk in vzw's waarvan de activiteiten uitsluitend door vrijwilligers worden uitgevoerd 28. De ramingen, waarvoor gebruik werd gemaakt van de bevindingen van het Centre d'économie sociale van de universiteit van Luik, vermelden het aantal personen en voltijdse equivalenten (VTE).

Tabel 11: Het vrijwilligerswerk in de vzw's in België (1995) Vzw's met gesalarieerde Vzw's zonder gesalarieerde werkgelegenheid werkgelegenheid Tak Socio-culturele sector Onderwijs en onderzoek Gezondheidszorg Welzijnswerk Andere verenigingsactiviteiten Totaal

Totaal vzw's

personen

VTE

personen

VTE

personen

VTE

168 126 29 655 29 409 464 616 165 839

14 683 86 420 50 536 4 291

373 298 107 020 391 79 238 181 171

18 708 528 20 4 885 5 901

541 424 136 675 29 800 543 854 347 009

33 391 614 439 55 422 10 822

857 646

70 646

741 117

30 042

1 598 763 100 687


Een internationale vergelijking In het kader van het door de Johns Hopkins University gecoördineerde internationale onderzoek is de omvang nagegaan, in termen van werkgelegenheid, van de 'non-profitsector' in verschillende landen. Ter herinnering: de definitie van de (Amerikaanse) 'non-profitsector' stemt niet exact overeen met de non-profitsector die in deze analyse wordt onderzocht. Eerstgenoemde omvat voornamelijk de feitelijke verenigingen, de vzw's en de instellingen van openbaar nut. Zij komt dus overeen met het private deel van de non-profitsector in de ruime betekenis, met uitzondering van de ziekenfondsen. De hiertoe gebruikte statistische bronnen dateren trouwens van vóór die waarvan werd uitgegaan in het kader van de hierboven voorgestelde analyse. Deze twee factoren zijn de reden waarom de in deze tabel voor België opgenomen gesalarieerde werkgelegenheid in de 'non-profitsector' verschilt van de reeds aangehaalde cijfers.


Pagina 32

Tabel 12: Gesalarieerde werkgelegenheid in de 'non-profitsector' - internationale vergelijking in % van de totale werkgelegenheid in de niet-landbouwsector Nederland Ierland België Israël Ver. Staten Australië V. Koninkrijk Frankrijk Duitsland Spanje Oostenrijk

12,4 11,5 10,5 9,2 7,8 7,2 6,2 4,9 4,5 4,5 4,5

in % van de totale werkgelegenheid in de niet-landbouwsector

in VTE

642 323 118 664 357 802 145 181 8 554 900 400 262 1 415 743 959 821 1 330 350 475 179 143 637

Japan Argentinië Finland Tsjechië Peru Brazilië Colombië Hongarije Slovakije Mexico Roemenië

3,5 3,2 3,0 2,8 2,4 2,2 2,0 1,3 0,9 0,4 0,3

in VTE

2 164 533 353 409 62 848 120 708 126 988 1 034 550 270 023 44 938 16 196 93 809 17 463

Bron: Salamon, L.M., Anheier, H.K., List, R., Toepler, S., Sokolowski, W. and Associates [1999], Global Civil Society. Dimensions of the Nonprofit Sector. The Johns Hopkins Comparative Nonprofit Sector Project, Baltimore.

Uit deze tabel blijkt het belang van de 'non-profitsector' in België ten opzichte van de andere landen die aan de enquête deelnamen. In verhouding tot de totale werkgelegenheid in de nietlandbouwsector, doen enkel Nederland en Ierland beter.


5.

Pagina 33

Voornaamste takken van de non-profitsector Hoewel elke tak van de non-profitsector in zekere mate belangrijk is, blijft het onderzoek beperkt tot de vier hoofddomeinen die in het vorige hoofdstuk zijn voorgesteld, namelijk de gezondheidszorg, het onderwijs, het welzijnswerk en de socio-culturele sector. Samen zijn ze goed voor meer dan 90 pct. van de werkgelegenheid in de non-profitsector in enge zin. Er zij opgemerkt dat voor deze vier takken de definities in de ruime en in de enge zin met elkaar overeenstemmen. Deze takken werden onderworpen aan een regionaal onderzoek, dat werd uitgevoerd door het Hoger Instituut voor de Arbeid (KUL) samen met het Centre d'Economie Sociale (ULG) en dat heel wat gedetailleerde informatie opleverde. Na selectie bevat deze samenvatting enkel de gegevens betreffende de werkgelegenheid en de loonsom. De werkgelegenheid is immers een sleutelvariabele in deze sector en voldoende reden tot gegronde bezorgdheid vanwege zowel de openbare sector als de politieke overheid. De loonsom in de non-profitsector geeft een goede indicatie van de toegevoegde waarde, waarvan zij het hoofdbestanddeel uitmaakt. Omdat de loonsom wordt uitgedrukt in VTE, kan men zich aan de hand ervan ook een idee vormen van de arbeidskosten per eenheid product. Tot slot hebben deze variabelen het voordeel dat ze gebaseerd zijn op rijke statistische bronnen. Door de NACE-BEL-code naast de administratieve bestanden van de RSZ en de RSZPPO te leggen, slaagde het Centre d'Economie Sociale erin de werkgelegenheid en de loonsom op coherente wijze op te splitsen.Alle gegevens in dit hoofdstuk hebben betrekking op het jaar 1998. De NACE-BEL-classificatie is echter onvolledig, vooral wat de gezondheidszorg en het onderwijs betreft.Voor een diepgaandere analyse moeten deze gegevens worden aangevuld met supplementair cijfermateriaal. Omdat de gegevens betreffende de financiering wegens tijdsgebrek niet konden worden geharmoniseerd, is er geen rekening mee gehouden. De regionale benadering van het onderzoek hield immers een aantal nadelen in, die te wijten zijn aan met name de structuur van de instellingen, de verdeling van de bevoegdheden tussen de verschillende beslissingsniveaus die verschillen tussen het noorden en het zuiden van het land -, alsook de situatie in Brussel, die uitermate complex is wat deze gecommunautariseerde materie betreft. De lezer die meer informatie wenst, wordt verwezen naar de basisdocumenten die niet alleen veel informatie over de financieringsbronnen bevatten, maar ook allerhande inlichtingen over de verstrekking van social-profitdiensten in deze takken, over het beroep dat er wordt op gedaan, en over de raming van hun toegevoegde waarde.

Gezondheidszorg

Samenstelling van de sector In België maken de diensten inzake gezondheidszorg een groot deel van de non-profitsector uit. Omdat deze diensten de hele bevolking aanbelangen en in de meeste geïndustrialiseerde landen een almaar groter aandeel in het consumptiepakket vertegenwoordigen, hebben zij heel wat activiteiten inzake economisch onderzoek gegenereerd. Om de situatie in de verschillende landen gemakkelijker te kunnen vergelijken, hebben de internationale instellingen een aantal aanbevelingen gedaan inzake de in alle economieën bestaande tak van de gezondheidszorg. Zo heeft de WGO verschillende indicatoren ontwikkeld, vooral in het domein van de


Pagina 34

geneeskunde (mobiliteit, besmetting, enz.). Het is echter vooral de OESO die zich heeft toegelegd op de gezondheidseconomie en die voor de gezondheidszorg een rekeningensysteem heeft uitgewerkt 29. In de bewuste classificatie wordt een onderscheid gemaakt tussen drie soorten van activiteiten: — De ziekenhuisactiviteiten, waartoe de gezondheidszorg behoort die in (algemene, universitaire, psychiatrische, enz.) instellingen wordt verstrekt, maar ook de medisch uitgeruste opvangcentra; — De extramurale curatieve diensten, zoals de geneeskundige en paramedische activiteiten buiten de ziekenhuizen. Het betreft enerzijds de zorg die dokters en tandartsen niet enkel in hun praktijk maar ook in de dagcentra en poliklinieken verstrekken en, anderzijds, de kinesitherapie, de logopedie, de psychoterapie, de thuisverzorging, enz.; — De overige met de menselijke gezondheid verband houdende activiteiten, zoals de medische laboratoria, het ziekenvervoer, het verstrekken en opslaan van lichaamseigen producten (bloed, organen, enz.). Werkgelegenheid Naargelang van de gekozen definitie telt de tak van de gezondheidszorg in België meer dan 152 000 werknemers; dat is bijna 5 % van de totale gesalarieerde werkgelegenheid. In tabel 13 wordt per gewest het aantal loontrekkenden opgesplitst naargelang deze laatste behoren tot de private (vzw's) of de openbare sector. Tabel 13: Gesalarieerde werkgelegenheid in de gezondheidszorg Privé sector (vzw's) Categorie

Gewest

Gesalarieerde werknemers

Publieke sector

Totaal

VTE Gesalarieerde werknemers


VTE

10 753 45 265 20 535 76 552

7 930 32 548 14 766 55 243

11 412 27 253 21 346 60 012

9 654 21 722 17 477 48 853

22 165 72 518 41 881 136 564

17 583 54 270 32 243 104 096

1. Ziekenhuisactiviteiten Brussel Vlaanderen Wallonië 2. Extramurale curatieve diensten 21. Genees- en tandheelkunde

Brussel Vlaanderen Wallonië

828 4 218 1 768 6 814

551 2 806 1 178 4 535

145 96 244 485

122 77 198 396

974 4 313 2 012 7 299

673 2 883 1 375 4 931

22. Paramedische diensten


894 4 560 1 898 7 352

587 2 993 1 246 4 826

151 209 205 565

114 130 161 405

1 045 4 769 2 103 7 917

701 3 123 1 407 5 231

Subtotaal

14 165

9 361

1 050

801

15 215

10 163 63 172 307

542

114 801

3.Andere activiteiten voor de menselijke gezondheid Brussel Vlaanderen Wallonië Gezondheidszorg

Totaal


47 225 172 445

36 172 132 340

30

26

213 243

175 202

77 225 385 688

91 162

64 945

61 305

49 856

152 467


Pagina 35

Het aandeel van de private sector in de werkgelegenheid bedraagt 60 % tegenover 40 % voor de openbare sector. Het zijn de ziekenhuisactiviteiten die in beide sectoren en beide gewesten het meeste personeel tewerkstellen: meer dan 136.000 personen, of 90 % van het totaal. De werkgelegenheid die de extramurale curatieve diensten bieden, is evenredig verdeeld tussen de geneeskundige en de paramedische verzorging. Zoals verwacht, neemt de private sector vrijwel al deze activiteiten (93 %) voor zijn rekening. Hoewel de private sector duidelijk minder personeel tewerkstelt, mag niet uit het oog worden verloren dat dit type activiteit voornamelijk door zelfstandigen wordt verricht. In de overige activiteiten is slechts weinig personeel tewerkgesteld. Uit de verdeling per gewest blijkt dat in Brussel de openbare sector verhoudingsgewijs het grootste aandeel van de werkgelegenheid voor zijn rekening neemt. Dat komt door de grote concentratie universitaire ziekenhuizen op het grondgebied van het Brusselse gewest. In Vlaanderen, en dat in tegenstelling tot de andere twee gewesten, waar de ziekenhuisactiviteit iets meer personen tewerkstelt in de openbare sector, is het de private sector die in de ziekenhuizen de meeste banen oplevert (62 % tegenover 38 % in de openbare sector). Voor de gezondheidszorg in haar geheel beschouwd beloopt de verhouding VTE/werkgelegenheid gemiddeld 0,75. Die verhouding verschilt niet van gewest tot gewest, maar zij ligt wel hoger in de openbare sector (0,81) dan in de private sector (0,75). Loonsom De loonsom omvat het brutoloon 30 en de werkgeversbijdragen die aan de RSZ en de RSZPPO 31 worden gestort. Tabel 14 geeft een overzicht van de loonsom in de tak van de gezondheidszorg per gewest. Daarbij wordt een onderscheid gemaakt tussen de openbare en de private sector. Tabel 14: Loonsom in de gezondheidszorg in miljoenen BEF Categorie

Privé Publieke sector sector (vzw's)

1 Ziekenhuisactiviteiten 2 Extramurale curatieve diensten 3 Andere activiteiten voor de menselijke gezondheid

88 970 14 568 558

76 066 1 502 320

165 036 16 069 878

1,611 1,556 1,639

1,557 1,874 1,585

1,585 1,581 1,619

104 096

77 887

181 983

1,603

1,562

1,585

Gezondheidszorg / Totaal

Totaal

in VTE (in miljoenen BEF) Privé Publieke Totaal sector sector (vzw's)


De loonsom bedraagt BEF 182 miljard, waarvan meer dan 165 miljard naar de ziekenhuizen gaat. In voltijdse equivalenten uitgedrukt, beloopt de loonsom ongeveer BEF 1,6 miljoen. Als men geen rekening houdt met de paramedische activiteiten van de openbare sector (opgenomen in de extramurale curatieve diensten), die het gemiddelde aanmerkelijk overschrijden, vertoont de loonsom per VTE geen noemenswaardig verschil.


Pagina 36

Welzijnswerk

Samenstelling van de sector De activiteiten die onder het welzijnswerk vallen, zijn onderverdeeld in vier grote rubrieken, waarin telkens een onderscheid wordt gemaakt tussen activiteiten met of zonder opname: — hulpverlening aan de jeugd; — hulpverlening aan gehandicapten; — hulpverlening aan bejaarden; — andere sociale activiteiten. De hulpverlening aan de jeugd omvat enerzijds de rechtstreekse hulpverlening in opvangcentra, zoals weeshuizen, overheidsinstellingen voor de jeugdbescherming en centra voor crisisopvang zonder huisvesting (open instellingen), en anderzijds de gesubsidieerde opvang (kinderdagverblijven, ...). Deze laatste dienst wordt ook verstrekt door niet-gesubsidieerde zelfstandige personen. De hulpverlening aan gehandicapten is bestemd voor zowel fysieke als mentale gehandicapten. Hiertoe behoren de opvang en de huisvesting van minderjarigen en volwassenen, de diensten voor gespecialiseerde beroepsopleiding en de beschutte werkplaatsen. De hulpverlening aan bejaarden omvat de rustoorden (gasthuizen, homes, bejaardentehuizen,...) voor personen ouder dan 60 jaar. De rust- en verzorgingstehuizen waarin alle hulpbehoevenden ongeacht hun leeftijd terecht kunnen, vallen onder de gezondheidszorg. Onder de andere sociale activiteiten ressorteren voornamelijk de opvangtehuizen voor volwassenen met problemen, de thuiszorg voor gezinnen, bejaarden en gehandicapten, de prenatale en postnatale verzorging door Kind en Gezin of de Office de la naissance et de l'enfance, de centra voor maatschappelijke dienstverlening, gezinsplanning en teleonthaal, alsook de integratiecentra/migranten. De vrije en aanvullende verzekeringen van de ziekenfondsen behoren eveneens tot deze rubriek. Werkgelegenheid De gesalarieerde werkgelegenheid in het welzijnswerk wordt in tabel 15 weergegeven in aantal banen,VTE en per gewest.


Pagina 37

Tabel 15: Gesalarieerde werkgelegenheid in het welzijnswerk Privé sector (vzw's) Categorie

Gewest

1. Instellingen voor kinderen 11.Weeshuizen, Brussel instituten voor Vlaanderen probleemkinderen Wallonië


Publieke sector


Totaal


VTE

1 017 3 957 3 067

740 2 887 2 238

93 131 262

85 109 215

1 110 4 088 3 329

826 2 997 2 453

8 041

5 865

486

410

8 527

6 275

671 2 642 2 048

419 1 650 1 279

958 1 317 1 574

816 849 1 108

1 629 3 959 3 622

1 235 2 500 2 387

5 360

3 349

3 849

2 773

9 209

6 122

13 401

9 214

4 335

3 183

17 736

12 397

856 7 897 3 571

618 5 687 2 575

0 163 1 062

0 118 894

856 8 060 4 633

618 5 805 3 469

12 325

8 880

1 225

1 012

13 550

9 892

915 8 416 3 815

644 5 925 2 686

25 455 338

24 348 263

940 8 871 4 153

668 6 273 2 949

13 145

9 255

818

635

13 963

9 890

1 717 15 788 7 157

1 376 12 650 5 735

9 373

7 331

1 717 15 797 7 530

1 376 12 657 6 066

24 662

19 761

382

338

25 044

20 099

50 131

37 896

2 425

1 985

52 557

39 881

1 264 19 520 5 491

771 11 909 3 350

2 505 14 044 6 704

2 098 9 939 5 073

3 769 33 564 12 195

2 869 21 847 8 423

26 274

16 029

23 253

17 109

49 527

33 139

4.Andere activiteiten van het welzijnswerk 41. Sociale verzekeringen Brussel 10 Vlaanderen 41 Wallonië 16

8 32 13

111 268 431

99 240 385

121 308 447

107 272 398

67

53

810

724

876

777

4 667 19 639 7 813

3 072 12 927 5 142

1 089 11 976 5 186

988 8 602 4 290

5 757 31 615 12 999

4 060 21 529 9 433

32 119

21 141

18 252

13 881

50 371

35 022

32 186

21 194

19 061

14 605

51 247

35 799

121 992

84 334

49 074

36 882

171 066

121 216

12. Kinderdagverblijven en crèches

Brussel Vlaanderen Wallonië Subtotaal

2. Instituten voor gehandicapten 21. Instituten Brussel voor minderjarigen Vlaanderen Wallonië 22. Instituten voor volwassenen

23. Beschutte werkplaatsen

Brussel Vlaanderen Wallonië Brussel Vlaanderen Wallonië Subtotaal

3. Rusthuizen voor senioren Brussel Vlaanderen Wallonië

42.Andere sociale activiteiten


Welzijnswerk

Totaal



Pagina 38

De hele sector telt nagenoeg 171 000 loontrekkenden. Het personeelsbestand vertegenwoordigt in Vlaanderen 62 % van het totaal, wat iets meer is dan zijn aandeel in de bevolking. De instituten voor gehandicapten, de rusthuizen en de andere sociale diensten stellen elk ongeveer 50 000 loontrekkenden tewerk, de instellingen voor kinderen 18 000. Deze verhouding geldt voor zowel Vlaanderen als Wallonië, terwijl in Brussel de instellingen voor kinderen verhoudingsgewijs sterker vertegenwoordigd zijn dan in de twee andere gewesten. De private sector is goed voor 70 % van de banen in het welzijnswerk, de openbare sector voor 30 % Die verhouding verschilt niet sterk van gewest tot gewest; naar gelang van het type activiteit zijn de verschillen echter groter. Zo vertegenwoordigt, wat de hulp aan gehandicapten betreft, de private sector meer dan 95 % van de gesalarieerde werkgelegenheid, terwijl dit percentage tot 50 % zakt voor de rusthuizen. Er zij opgemerkt dat de openbare sector zwak vertegenwoordigd is in de hulp aan gehandicapten in Vlaanderen en Brussel. In deze tak komt veel deeltijdarbeid voor: de verhouding VTE/werkgelegenheid bedraagt immers 0,71. Bij de rusthuizen en in de private sector ligt deze verhouding lager, respectievelijk 0,66 en 0,69. De verschillen per gewest zijn niet erg groot. Loonsom Tabel 16 toont de loonsom voor iedere onderverdeling van het welzijnswerk alsook de loonsom per VTE.

Tabel 16: Loonsom in het welzijnswerk in miljoenen BEF Categorie

Privé sector (vzw's)

per VTE (in miljoen BEF)

Publieke sector

Totaal


Publieke sector

Totaal

1. Instellingen voor kinderen

11 725

3 706

15 431

1,273

1,164

1,245

2. Instituten voor gehandicapten

40 445

2 432

42 877

1,067

1,226

1,075

3. Rusthuizen voor senioren

19 444

21 204

40 648

1,213

1,239

1,227

4.Andere activiteiten van het welzijnswerk

24 644

23 173

47 817

1,163

1,587

1,336

Sociale activiteiten / Totaal

96 257

50 515

146 772

1,141

1,370

1,211


Het welzijnswerk genereert in België een loonsom van nagenoeg BEF 147 miljard, wat bijna evenveel is als de gezondheidszorg. De loonsom beloopt respectievelijk 15 miljard voor de instellingen voor kinderen en meer dan 40 miljard voor elk van de andere drie categorieën.


Pagina 39

In deze tak bedraagt de loonsom per VTE gemiddeld 1,2 miljoen, hoewel zij niet als homogeen kan worden bestempeld. De openbare sector trekt immers per arbeidsplaats een hoger bedrag uit dan de private sector, behalve voor de instellingen voor kinderen. Ook tussen de activiteiten onderling is het verschil groot. Zo beloopt de gemiddelde loonsom in de gehandicapteninstellingen die, zoals reeds bekend, vrijwel uitsluitend deel uitmaken van de private sector, minder dan BEF 1,1 miljoen, ondanks het feit dat de lastenverminderingen voor de beschutte werkplaatsen niet in aanmerking zijn genomen (zie voetnoot 27). Onderwijs

Samenstelling van de sector Net als de gezondheidszorg maakt het onderwijs het voorwerp uit van tal van internationale nomenclaturen, met name die welke verwijzen naar het systeem van nationale rekeningen: COFOG - COICOP - COPNI 32. In deze analyse wordt ongeveer dezelfde indeling gehanteerd als in de COFOG. De activiteiten werden opgesplitst in de volgende drie categorieën: — basis- en secundair onderwijs; — hoger onderwijs en onderzoek; — andere opleidingen. Het basis- en secundair onderwijs omvat het lager onderwijs plus het kleuteronderwijs maar niet de kinderdagverblijven, die deel uitmaken van de sociale activiteiten - en het secundair onderwijs, d.w.z. zowel het gewoon als het bijzonder onderwijs. De psychomedisch-sociale centra (PMS) behoren eveneens tot deze categorie. Onder het hoger onderwijs ressorteren het universitair onderwijs, het niet-universitair hoger onderwijs en het wetenschappelijk onderzoek. De andere onderwijsvormen zijn met name het kunstonderwijs, het afstandsonderwijs, de centra voor basisonderwijs en de onderwijsactiviteiten. De volwassenenvorming behoort tot de socio-culturele activiteiten. Er zij opgemerkt dat deze indeling geen rekening houdt met de organiserende instantie. De activiteiten van de andere scholen met winstoogmerk (b.v. de rijscholen), zijn niet in het onderzoek opgenomen. Hetzelfde geldt voor sommige takken van het verstrekte onderwijs dat een commercieel karakter heeft. Niet alle opleidings- en onderwijsfuncties zijn in deze tak vertegenwoordigd. Zo maakt de artsenopleiding in de universitaire ziekenhuizen deel uit van de gezondheidszorg. Werkgelegenheid De bestanden van de RSZ vermelden het aantal werknemers van de instellingen die zich in hoofdzaak toeleggen op het verstrekken van onderwijs. Daarbij wordt geen onderscheid gemaakt tussen het soort van werk dat wordt verricht, d.w.z. dat zowel het onderwijzend personeel als de handarbeiders en/of de administratieve krachten erin zijn opgenomen.


Pagina 40

Tabel 17: Gesalarieerde werkgelegenheid in het onderwijs Privé sector (vzw's) Categorie

Gewest

1. Lager en secundair onderwijs 11. Lager onderwijs Brussel Vlaanderen Wallonië

12. Secundair onderwijs Brussel Vlaanderen Wallonië

13. PMS-centra


Subtotaal 2. Hoger onderwijs en onderzoek 21. Hoger onderwijs Brussel Vlaanderen Wallonië

22. Onderzoek en ontwikkeling


Subtotaal


Publieke sector


Totaal


VTE

170 712 284

63 263 105

10 247 48 277 33 592

8 241 39 437 26 449

10 417 48 989 33 876

8 303 39 700 26 554

1 166

430

92 116

74 127

93 282

74 558

1 329 5 561 2 220

693 2 902 1 158

22 267 111 846 73 962

18 165 91 219 60 457

23 595 117 407 76 182

18 858 94 121 61 616

9 109

4 754

208 075

169 841

217 185

174 595

83 212 153

50 127 92

76 249 284

30 120 157

159 460 436

80 247 249

448

268

608

307

1 056

576

10 723

5 453

300 799

244 275

311 522

249 728

251 390 418

121 188 202

9 071 13 927 9 839

6 536 10 097 7 126

9 321 14 317 10 257

6 657 10 284 7 327

1 059

510

32 837

23 759

33 895

24 269

187 1 684 469

153 1 396 385

1 176 1 856 1 281

1 043 1 651 1 137

1 363 3 540 1 750

1 196 3 046 1 522

2 340

1 934

4 314

3 831

6 654

5 765

3 399

2 444

37 151

27 590

40 549

30 034

173 371 240

59 127 82

331 1 410 405

122 511 162

504 1 781 646

181 638 245

784

268

2 147

796

2 930

1 064

14 905

8 165

340 096

272 661

355 001

280 825

3.Andere opleidingen Brussel Vlaanderen Wallonië

Onderwijs

Totaal



Pagina 41

Het onderwijs stelt in totaal meer dan 355 000 personen tewerk. Dat is meer dan 11 % van de gesalarieerde werknemers in België; in Wallonië loopt dat percentage zelfs op tot 15 %. De private sector stelt slechts 4 % van het personeel tewerk want zoals reeds in het vorige hoofdstuk is vermeld, maakt het gesubsidieerde personeel van het vrij onderwijs deel uit van de openbare sector. Enkel in de activiteit 'onderzoek en ontwikkeling' is de private sector met 35 % goed vertegenwoordigd. Het secundair onderwijs slorpt in deze tak het grootste aantal banen op (61 %); dit geldt voor alle gewesten van het land. Het hoger onderwijs en het onderzoek stellen ongeveer 40.000 personen tewerk. In deze categorie vertegenwoordigt het Brussels gewest meer dan een kwart van het personeelsbestand aangezien het op zijn grondgebied tal van instellingen voor hoger en universitair onderwijs telt. De verhouding VTE/werkgelegenheid beloopt 0,79 voor de hele tak. Deze verhouding ligt lager in het hoger onderwijs (0,75) en relatief zeer laag in de private sector (0,55). Loonsom De totale loonsom en in VTE is opgesplitst in tabel 18.

Tabel 18: Loonsom in het onderwijs in miljoenen BEF Categorie



Publieke sector

Totaal


Publieke sector

Totaal

1. Lager en secundair onderwijs

5 920

309 098

315 019

1,086

1,265

1,261

2. Hoger onderwijs en onderzoek

4 089

47 141

51 230

1,673

1,709

1,706

318

960

1 278

1,185

1,207

1,201

10 327

357 199

367 526

1,265

1,310

1,309

3.Andere opleidingen Onderwijs / Totaal


De loonsom in het onderwijs vertegenwoordigt BEF 367 miljard, wat evenveel is als in de gezondheidszorg en het welzijnswerk samen. Logischerwijze slorpt het basis- en secundair onderwijs daar het grootste deel (meer dan BEF 315 miljard) van op. De loonsom per VTE beloopt voor deze tak BEF 1,3 miljoen. Ze ligt iets hoger in de openbare dan in de private sector. Het grootste verschil valt te noteren in het hoger onderwijs en bij het onderzoek, waar de loonsom per eenheid BEF 1,7 miljoen bedraagt, d.w.z. 30 % meer dan het gemiddelde.


Pagina 42

Socio-culturele sector

Samenstelling van de sector Hoewel tot de socio-culturele sector de activiteiten behoren die in vergelijking met de voorgaande misschien in minder fundamentele behoeften voorzien, dragen ze toch bij tot zowel de lichamelijke als de intellectuele ontwikkeling van de bevolking. Deze activiteiten worden opgesplitst in drie domeinen: — Cultuur; — Sport; — Vrije tijd. De culturele activiteiten omvatten het uitgeverijwezen in ruime zin (boeken, tijdschriften, CDROM's, enz.), de productie en distributie van film- en videomateriaal, de productie en uitzending van radio- of TV-programma's, de persagentschappen, de podiumkunsten en de andere culturele activiteiten (musea, bibliotheken, culturele centra, natuurparken, enz.). Tot de rubriek sport behoren, enerzijds, het beheer van sportcentra, polyvalente zalen, stadions, zwembaden, enz., en, anderzijds, de activiteiten van sportbonden en -clubs.Aangezien een aantal verenigingen jonge immigranten en/of gehandicapten warm proberen te maken voor sport, is in sommige gevallen sprake van een sociaal doel. De vrijetijdsbesteding wordt onderverdeeld in volwassenenvorming, reisagentschappen en touroperators, en in andere recreatieve activiteiten, zoals het uitbaten van pretparken, speelzalen, loterijen, kermissen, enz.


Pagina 43

Werkgelegenheid Tabel 19: Gesalarieerde werkgelegenheid in de socio-culturele sector Categorie 1. Cultuur 11. Uitgeverijwezen

Gewest

33 65 37 135 37 73 41 152 95 190 107 392 1 407 2 802 1 573 5 782 440 877 492 1 810 8 270

23 84 69 138 77 284 697 1 389 779 2 865 282 562 315 1 160 4 494

5 317 718 752 6 787 1 359 987 328 2 675 702 2 620 809 4 131 13 593

429 1 397 362 2 188 712 2 300 601 3 613 5 800

215 701 181 1 097 390 1 261 329 1 980 3 077


648 1 885 820 3 353

32. Reisagentschappen en touroperators


33.Andere recreatieve activiteiten


221 445 94 760 238 489 111 838 4 951 19 021

12. Film en video


Privé sector (vzw's) Publieke sector Totaal Gesalarieerde VTE Gesalarieerde VTE Gesalarieerde VTE werknemers werknemers werknemers


13. Radio en televisie


14. Podiumkunsten


15.Andere culturele activiteiten


2. Sport 21. Beheer van sportcomplexen

22. Clubs en verenigingen

Brussel Vlaanderen Wallonië Brussel Vlaanderen Wallonië Subtotaal

3.Vrije tijd 31.Volwassenenvorming

Socio-culturele sector

Subtotaal Totaal


24 49 27 100 20

4 285 578 606 5 470 851 736 227 1 814 428 1 723 561 2 712 9 996

33 65 37 135 37 73 41 152 5 413 908 858 7 179 2 766 3 790 1 901 8 457 1 142 3 497 1 302 5 941 21 863

24 49 27 100 20 41 23 84 4 355 716 683 5 754 1 548 2 125 1 007 4 679 711 2 285 876 3 872 14 489

624 2 226 1 522 4 372 0 4 2 6 4 378

208 1 660 873 2 741 0 3 2 5 2 746

1 053 3 623 1 884 6 559 712 2 304 603 3 619 10 178

423 2 360 1 054 3 837 390 1 264 331 1 985 5 823

388 1 127 490 2 005

1 916 5 952 1 090 8 958

412 1 300 236 1 947

2 564 7 837 1 910 12 311

799 2 427 726 3 952

130 261 55 445 135 276 62 473 2 923 10 493

133 127 260 440 1 362 317 2 120 11 338 29 308

107 101 208 285 937

221 578 221 1 020 678 1 851

130 368 155 653 420 1 213

1 419 3 574 16 316

2 957 16 288 48 329

1 892 6 497 26 809

41

197

428

259


Pagina 44

Zoals tabel 19 aantoont, bieden de socio-culturele activiteiten werk aan 48 000 personen: 60 % daarvan in de openbare sector en 40 % in de private sector. Het uitgeverijwezen, film en video, alsook de sportclubs en sportverenigingen behoren uitsluitend tot deze laatste sector. Radio en TV zijn dan weer het bijna exclusieve domein van de openbare sector. Brussel is oververtegenwoordigd (meer dan 30 %), onder andere door de aanwezigheid van de centrale radio- en TV-diensten en van bepaalde culturele activiteiten die van de federale overheid afhangen (door de WTCD 33 beheerde musea en nationale instellingen) Deeltijdbanen zijn de regel in de socio-culturele tak, wat zich uit in een verhouding VTE/werkgelegenheid van gemiddeld 0,55. Die verhouding is dezelfde in de private en de openbare sector. De verschillen tussen de activiteiten onderling zijn erg groot. Zo bedraagt die verhouding 0,80 voor de radio- en TV-activiteiten, en 0,22 voor de volwassenenvorming. Loonsom Tabel 20 toont de loonsom per categorie en per VTE.

Tabel 20: Loonsom in de socio-culturele sector in miljoenen BEF Categorie


1. Cultuur


Publieke sector

Totaal


6 232

14 782

21 014

2. Sport

3 510

3 501

3.Vrije tijd

4 161 13 903

Socio-culturele sector / Totaal

Publieke sector

Totaal

1,387

1,479

1,450

7 012

1,141

1,275

1,204

6 092

10 252

1,423

1,704

1,578

24 375

38 279

1,325

1,494

1,428


De loonsom van de socio-culturele sector beloopt BEF 38 miljard, waarvan meer dan de helft bestemd is voor de culturele activiteiten. Het aandeel van de private sector bedraagt BEF 14 miljard, tegen 24 miljard voor de openbare sector. Per VTE beloopt de loonsom van de sector gemiddeld BEF 1,4 miljoen. De activiteiten, ongeacht welke, die tot de openbare sector behoren, vertegenwoordigen een hogere loonsom, nl. 1,5 miljoen tegen 1,3 miljoen voor de private sector. De vrijetijdsactiviteiten zijn het duurst: gemiddeld BEF 1,6 miljoen, tegen slechts BEF 1,2 miljoen voor de sport.


Pagina 45

Conclusie De voorbije dertig jaar is de non-profitsector een almaar belangrijker rol gaan spelen in het Belgische maatschappelijke bestel, waardoor hij geleidelijk aan een coherentere structuur is gaan vertonen. Bestemd om te voorzien in niet-voldane collectieve behoeften, is hij erin geslaagd zijn werkingsgebied uit te breiden onder impuls van het tijdens de voorbije decennia gevoerde overheidsbeleid. De maatregelen om de werkloosheid terug te dringen alsook het besparingsbeleid van de overheid hebben indirect en in hoge mate bijgedragen tot zijn ontwikkeling. De non-profitsector is zich allengs gaan profileren op het vlak van de sociale verhoudingen. Daarvan getuigden de oprichting van een actieve beroepsconfederatie, de toekenning van een specifiek statuut voor zijn personeel, een beter erkende syndicale afvaardiging en een overlegbeleid dat steeds meer overeenstemde met dat van de klassieke sectoren. Ondertussen is de non-profitsector uitgegroeid tot een begrip waar rekening moet worden mee gehouden. Hoewel de termen 'non profit' en in mindere mate 'social profit' goed zijn ingeburgerd, dekken zij soms verschillende ladingen. Om het aandeel van de sector in de economie te kunnen evalueren, is echter een nauwkeurige definitie nodig. Op basis daarvan kan de sector op twee manieren worden geïnterpreteerd: de non-profitsector in ruime en in enge zin, naargelang men er de openbare besturen, de overheidsbedrijven en de commerciële activiteiten van de verenigingen zonder winstoogmerk bij betrekt. Dat de non-profitsector een niet te verwaarlozen rol speelt, blijkt uit de volgende cijfers: in enge zin vertegenwoordigt hij naar raming 13 % bbp; in ruime zin 23 % bbp. In termen van gesalarieerde werkgelegenheid is hij nog belangrijker: in de ruime betekenis vertegenwoordigt hij 39 % en in de enge betekenis 21 % van het in VTE uitgedrukte totaal. De non-profitsector stelt echter niet alleen gesalarieerd personeel tewerk. Ook de - vaak onmisbare vrijwilligers spelen er een belangrijke rol, die niet wordt weergegeven in de gewone statistieken. Het zou om in totaal bijna 1.600.000 personen gaan, voornamelijk deeltijdwerkers, wat zou overeenstemmen met 100.000 voltijdse equivalenten. De voornaamste subsectoren zijn de gezondheidszorg, het welzijnswerk, het onderwijs en de socio-culturele sector, die meer dan 90 % van de non-profitsector in enge zin vertegenwoordigen. In deze vier takken werd de gesalarieerde werkgelegenheid diepgaander onderzocht. De problemen die zijn gerezen bij het evalueren en begroten van de non-profitsector pleiten ontegenzeglijk voor een optimalisering van het statistische materiaal terzake. Het is wel zo dat de vele beslissingsniveaus in ons land het vergaren van informatie sterk bemoeilijken. Het voornemen om de vzw's op boekhoudkundig vlak te hervormen, zou de integratie ervan ongetwijfeld bevorderen, en er aldus voor zorgen dat ze zouden worden opgenomen in de nationale en regionale statistieken. De statistische kennis van een economische sector kan op twee manieren worden verbeterd. De eerste manier bestaat erin een 'autonoom' informatieschema op te stellen dat enkel voorziet in de functionele behoeften van de gebruikers (openbare besturen, politieke functionarissen, wetenschappers, enz.). Opteren voor deze methode betekent dat men resoluut afstand


Pagina 46

moet doen van de nationale rekeningen en dat de non-profitsector op kunstmatige wijze uit de rest van de economie moet worden geïsoleerd. Bij deze methode zou een groot voordeel verloren gaan, namelijk de mogelijkheid om het cijfermateriaal te vergelijken en te analyseren. Bij de tweede methode baseert men zich op de nationale boekhouding. Deze laatste zó aanpassen dat ze kan worden gebruikt voor een analyse van de verenigingen is misschien ideaal, maar niet realistisch.Wijzigingen gaan onvermijdelijk gepaard met kosten, terwijl de verschillende landen de SNA-1993 methode pas kort geleden hebben ingevoerd. Deze landen zullen in voorkomend geval alleen maar nieuwe normen aanvaarden als kan worden aangetoond dat deze op conceptueel vlak en ook als maatstaven een verbetering betekenen. De nationale boekhouders raden eerder aan om voor de verenigingen een satellietrekening aan te leggen. De onderliggende gedachte daarbij is zich zoveel mogelijk te baseren op de methodologie van de nationale rekeningen (indeling in sectoren, nomenclaturen, enz.), dit om een aantal problemen te vermijden. Deze aanpak voorziet in specifieke statistische behoeften, terwijl de link met het centrale kader van de nationale rekeningen gevrijwaard blijft. Hierbij zou men rekening kunnen houden met de specifieke kenmerken van het bestudeerde domein, b.v. het vrijwilligerswerk, dat in het huidige systeem niet als een economische variabele wordt beschouwd. Een belangrijk voordeel van de satellietrekeningen is het experimentele karakter ervan: het zijn in eerste instantie groeikaders in de organisatie van de informatie. Opdat de nationale rekeningen (in ruime zin) een middel zouden blijven om gegevens in tijd en ruimte met elkaar te vergelijken, dienen de analytische kaders internationaal te worden geharmoniseerd. Dergelijke ontwikkelingen zijn reeds vastgesteld in andere domeinen, b.v. de satellietrekeningen voor de takken gezondheidszorg, transport, leefmilieu, enz. Wat de uitwerking van de methodologie voor de satellietrekening van de verenigingen betreft, is men erin geslaagd de voornaamste problemen in kaart te brengen die door de officiële statistische instanties werden vastgesteld bij de evaluatie van de economische realiteit van de sector 34: institutionele opsplitsing van de vzw's, onderwaardering van de productie van de verenigingen, onoverzichtelijkheid van sommige impliciete stromen, onaangepaste NACEBEL-nomenclatuur, behoefte aan niet-monetaire informatie, enz. Al deze thema's zijn ter sprake gekomen in het kader van het 'Global Nonprofit Information System Project' dat door de Johns Hopkins University werd gecoördineerd onder het voorzitterschap van het Departement Statistiek van de Verenigde Naties. Op dit niveau werd een project van methodologie voor een satellietrekening van de verenigingen uitgewerkt 35. Het grote aantal verenigingen in ons land, de recente inspanningen van het INR om een beter inzicht te verwerven in de vzw's, en het bestaan van een wetenschappelijke knowhow hebben hen die verantwoordelijk zijn voor dit internationale project bij België doen aankloppen met de bedoeling ons land te betrekken bij het toetsen van de uitgewerkte methodologie. De volgende stap zou erin moeten bestaan deze methodologie toe te passen bij het opstellen van de satellietrekeningen voor de sector of toch op z'n minst statistische reeksen aan te leggen die in overeenstemming zijn met de nationale rekeningen en daarbij de bestaande internationale methodologie na te leven.


Pagina 47

Bijlage Rapporten en documenten gerealiseerd in het kader van het interuniversitair project over de non-profitsector Deville, C., Marée, M., Mertens, S., Mignot, D., Pirard, C. [2001], Le secteur non marchand en Belgique: Analyse conceptuelle et statistique, Rapport final de recherche, Centre d'Economie Sociale, Université de Liège, 347p. (deux vol.). La synthèse de ce rapport sera publiée sous le titre Marée, M. Mertens, S., [2001], Contours et statistiques du non-marchand en Belgique, Centre d'Economie Sociale, Université de Liège, 124p. (à paraître). Dryon, P., Krzeslo, E., [2001], Le secteur non marchand en Belgique. Aperçu des politiques publiques (1970-2000). Etat des lieux et actualité des relations collectives, Rapport de recherche, Centre de sociologie du travail, de l'emploi et de la formation, Université libre de Bruxelles, 286p. Mertens, S.,Adam, S., Defourny, J., Marée, M., Pacolet, J.,Vandeputte, I. [1999] De private nonprofitsector in België, Resultaten van een pilootonderzoek: statistisch overzicht en aanzet tot een internationale vergelijking, Koning Boudewijnstichting, Brussel, 22 p. Pacolet, J., Marchal A.,Van De Putte I., Dewilde, S.,Verbrugghe K., Strobbe, S., [2001], Ontwerp van satellietrekeningen voor de non-profitsector voor België: de gezondheidssector; voor Vlaanderen : welzijn, cultuur, onderwijs, Eindrapport, Hoger Instituut voor de Arbeid, Katholieke Universiteit Leuven, 363 pag. + bibliografie en bijlagen Pacolet J., I.Van De Putte, E. Gos [2001], De tewerkstelling in de quartaire sector in België, Hoger Instituut voor de Arbeid, Katholieke Universiteit te Leuven. Tevens zijn in Mimeo beschikbaar op het HIVA: Pacolet J.,Van De Putte I. m.m.v.Van Ootegem L. [1998], The nonprofit sector and Belgian society, en Pacolet J.,Van De Putte I., The place of the non-profit initiatives in Belgian history [1998]. Pacolet, J.,Vandeputte,I., Defourny, J., Mertens, S., [2001], België: situering en ontwikkeling van de private non-profitsector, in A. Burger, P. Dekker, Noch markt, noch staat. De Nederlandse nonprofitsector in vergelijkend perspectief, Sociaal en Cultureel Planbureau, Den Haag, p. 155-178. Stroobant, M.,Van Huffel, K.,Verbesselt,V., [2000], De non-profit sector in België. Juridische luik: algemene juridische analyse van de non profitorganisaties, Eindrapport, Interuniversitair Instituut voor Studie van de Arbeid,Vlaamse Universiteit Brussel, 252 pag.


Pagina 48

Nota's 1 Deze conceptuele benadering van de non-profitsector komt uitgebreider aan bod in de studie van het Centre d'Economie Sociale van de Universiteit van Luik: 'Le secteur non marchand en Belgique : analyse conceptuelle et statistique'. 2 De meest courante Franse vertaling voor het begrip 'non-profitsector' is 'secteur non marchand'. Zoals verderop nog zal blijken, merken we op dat de term 'non-profit' leidt tot verwarring met het Angelsaksische begrip 'non-profitsector'. 3 Er kunnen zich drie situaties voordoen: 1°) De eenheid oefent verschillende for-profit en non-profit activiteiten uit en dekt haar kosten zowel via de opbrengst van de verkoop als via een financiering door de overheid, giften, enz. 2°) De eenheid zou integraal kunnen worden gefinancierd door de markt, maar om politieke redenen (vooral om een democratische toegang tot sommige diensten mogelijk te maken) ontvangt ze voor haar productiekosten een tegemoetkoming van de overheid (voorbeeld: de NMBS). 3°) De door de producent voorgestelde prijs wordt gedeeltelijk betaald door de overheid. Hieronder valt bijvoorbeeld het systeem van de derde betaler in de gezondheidszorg, waar de prijs van de verstrekkingen gedeeltelijk wordt terugbetaald in het kader van de sociale zekerheid. 4 De bedrijfstak 'onderwijs' telt bijvoorbeeld hoofdzakelijk eenheden die buiten de markt actief zijn, maar ook de tot de marktsector behorende privé-scholen. 5 Of 'instellingen van openbaar nut'. 6 In de economische analyse van de non-profitsector van deel 4 zijn geen stichtingen, feitelijke verenigingen of vakbonden, die deel zouden moeten uitmaken van het onderzoek, opgenomen wegens een gebrek aan statistische gegevens over deze instellingen. 7 Zie tabel 2 'Nomenclatuur van de non-profitactiviteiten'. 8 Hier werd de uitdrukking 'socio-culturele sector' weerhouden voor activiteiten in verband met cultuur, sport en vrije tijd ten einde te beklemtonen dat sommige van deze activiteiten eveneens een sociale dimensie hebben. 9 De subcategorieën 'collectieve, persoonlijke en huishoudelijke diensten' en 'religieuze verenigingen' in de rubriek 'andere niet-commerciële activiteiten' zijn eveneens opgenomen in de beknopte definitie van de non-profitsector. 10 Voor een overzicht van de resultaten van de verschillende landen zie Salamon, L.M.,Anheier, H.K., List, R., Toepler, S., Sokolowski,W. and Associates [1999], Global Civil Society. Dimensions of the nonprofit sector. The Johns Hopkins Comparative Nonprofit Sector Project, Baltimore. De Belgische deelname betekende een voorbereidende fase in het huidige onderzoek over de non-profitsector in België. Zie Mertens, S. et al. [1999], De private non-profitsector in België: Resultaten van een pilootonderzoek: Statistisch overzicht en aanzet tot een internationale vergelijking, Koning Boudewijnstichting, Brussel 11 Wegens zijn specifiek karakter wordt het onderwijs, dat integrerend deel uitmaakt van de non-profitsector, niet in aanmerking genomen in dit onderzoek van de beroepsbetrekkingen. 12 Zie voetnoot 11. 13 Behalve in de socio-culturele sector, waar de werkgeversorganisaties pluralistisch zijn. 14 Wet van 29 mei 1952, gewijzigd door de wet van 21 december 1994, KB van 7 april 1995. 15 Wet van 20 september 1948, gewijzigd door de wet van 26 maart 1999, art 68. 16 Alle tabellen in dit hoofdstuk werden overgenomen uit de studie van het Centre d'économie sociale van de ULg 'Le secteur non marchand en Belgique: analyse conceptuelle et statistique'. 17 De gecentraliseerde statistieken hebben betrekking op de werkgevers, de gedecentraliseerde statistieken op de vestigingen (een werkgever kan over verschillende vestigingen beschikken). De gedecentraliseerde statistieken slaan enkel op de arbeidsplaatsen, niet op het aantal werknemers, de VTE's of de lonen. Dit is de reden waarom ze enkel worden gebruikt als verdeelsleutel en niet als basisgegevens. 18 Voltijdsequivalenten. 19 Merk op dat de cijfers van de openbare sector zijn overgewaardeerd ten nadele van de private sector (zie hoger).


Pagina 49

20 Wegens problemen van statistische orde zijn de ziekenfondsen en de stichtingen niet in het gewestelijk onderzoek opgenomen. 21 Enkel het ministerie van Tewerkstelling en Arbeid verstrekt informatie over het totale aantal gesalarieerde werknemers per gewest, zonder dubbele telling. Het zijn deze gegevens die hier worden gebruikt. Ze verschillen van de gegevens van de RSZ en de RSZPPO waarop we een beroep doen om het aandeel van de non-profitsector in de gesalarieerde werkgelegenheid voor heel België te meten. 22 Als redenen hiervoor kunnen worden aangehaald: het effect van het vestigingsbeleid dat Vlaanderen in Brussel voert in verband met zijn gewestelijke en gemeenschapsinstellingen, het betrekkelijk grote aantal leerkrachten in Wallonië en het verhoudingsgewijs grotere aantal lokale overheden in het zuidelijke landsgedeelte. 23 Wegens problemen van statistische orde zijn de ziekenfondsen en de stichtingen niet in dit onderzoek opgenomen. 24 Het hier gehanteerde begrip toegevoegde waarde stemt overeen met de 'toegevoegde waarde tegen basisprijzen en tegen lopende prijzen'. 25 In de nationale rekeningen hebben de niet-marktactiviteiten per definitie een exploitatieoverschot van nul. 26 Deze analyse slaat enkel op de vzw's die in de enquête van het NIS aan bod komen. Het hoeft niet te verbazen dat men geen gegevens over tak 6 openbaar bestuur erin aantreft. In zoverre ze niet werden behandeld door het structurele onderzoek van het NIS, zijn ook de scholen van het vrije net en de privé-ziekenhuizen niet opgenomen in de takken 2 en 3 van alle tabellen hierna. 27 Merk echter op dat in de door de RSZ ter beschikking gestelde gegevens de lonen van de gesalarieerde werknemers zijn opgenomen die verschuldigd zouden zijn wanneer de vzw's niet sommige (gedeeltelijke of volledige) vrijstellingen van werkgeversbijdragen konden genieten. De structurele enquête van het NIS ondervraagt de vzw's over de daadwerkelijk betaalde lonen. De extrapolatie gebeurt op basis van twee grootheden, die dus niet volledig vergelijkbaar zijn, wat leidt tot een lichte overwaardering van de resultaten. 28 Ter herinnering: in ons onderzoek werd geen rekening gehouden met de scholen en ziekenhuizen.We beschikken derhalve niet over cijfermateriaal over het vrijwilligerswerk in deze structuren. 29 SHA = System of Health Accounts. 30 Hierin zijn enkel de lonen opgenomen waar sociale-zekerheidsbijdragen op worden betaald. Er wordt hier geen rekening gehouden met bepaalde voordelen en tegemoetkomingen die deel uitmaken van het loon. 31 Sommige categorieën van werknemers, vooral in de non-profitsector, trekken profijt van een vermindering van de werkgeversbijdragen aan de sociale zekerheid. In de loonsom wordt met die verminderingen geen rekening gehouden. Het is hier de bedoeling de vereiste (en niet noodzakelijkerwijs betaalde) arbeidsinput van de nonprofitsector beter te evalueren.Vanuit dat standpunt wordt de vermindering van de sociale bijdragen gelijkgesteld met een overdracht door de overheid. Zodoende wordt ook een betere vergelijking tussen de verschillende takken mogelijk. 32 COFOG : Classification of Functions of Government. COICOP : Classification of Individual Consumptions by Purpose. COPNI : Classification of Purposes of nonprofit Institutions. 33 Wetenschappelijke, Technische en Culturele Diensten. 34 Mertens, S. [2000] 'La production des ASBL dans les comptes nationaux',Working paper, Centre d'Economie Sociale, Université de Liège. 35 Tice, H.S., Salamon, L.M. [2000] The Handbook of Nonprofit Institutions in the System of National Accounts : An Introduction and Overview, Paper presented for the 26th General Conference of the International Association for Research in Income and Wealth, Cracow, Poland. Zodra de tekortkomingen die tijdens de testfase aan het licht kwamen, zijn weggewerkt, zouden de officiële instanties van de Verenigde Naties de methodologie in de herfst van 2001 moeten goedkeuren.

in België non-profitsector in België Syntheserapport SOCIO-ECONOMISCH OVERZICHT SYNTHESE VAN HET ONDERZOEK GEREALISEERD IN HET KADER VAN

Recommend Documents