immunotherapie

Behandelwijzer chemotherapie/immunotherapie Deze behandelwijzer Interne Geneeskunde Oncologie/Hematologie is eigendom van: Naam: ​ Adres: ​ Plaats: ​ Telefoonnummer: ​

V.20151119

Bij verlies wordt de vinder dringend verzocht contact op te nemen met de eigenaar van dit boekje.

Waarom dit boekje? U hebt van uw medisch specialist gehoord dat u behandeld gaat worden met medicijnen tegen kanker. Om deze behandeling zo goed mogelijk te ondersteunen, kan deze behandelwijzer behulpzaam zijn.

Informatie over de behandeling Voordat de behandeling begint, vertellen de specialist en de verpleegkundige u over de behandeling die u krijgt. Aangezien het om veel informatie gaat, is het vaak niet eenvoudig om alles in één keer te onthouden. Daarom voegt de verpleegkundige deze informatie ook schriftelijk toe aan dit boekje, zodat u en uw naasten thuis alles nog eens rustig kunnen nalezen.

Informatiepagina's voor artsen en verpleegkundigen Tijdens de behandelperiode kan het vóórkomen dat u behalve met de specialisten en de verpleegkundigen in het ziekenhuis, ook contact heeft met de huisarts en de wijkverpleegkundige. Het is belangrijk dat ook zij weten welke medicijnen u gebruikt, welke adviezen u krijgt, etc. De behandelwijzer is dan ook bedoeld als informatie voor hulpverleners met wie u te maken heeft, zowel thuis als in het ziekenhuis.

Het gebruik Het is de bedoeling dat: u uw persoonlijke gegevens invult; u dit boekje bij ieder bezoek aan het ziekenhuis, de huisarts en overige hulpverleners meeneemt en laat lezen; u aan de arts of verpleegkundige vraagt om belangrijke informatie op te schrijven.

Uw vragen In deze behandelwijzer kunt u zelf ook aantekeningen maken en uw vragen opschrijven. U kunt hiervoor de bladzijde 'Aantekeningen en vragen' gebruiken. Tijdens een volgend bezoek aan het ziekenhuis kunt u dan uw vragen stellen.

Chemotherapie Chemotherapie is de behandeling van kanker met celdodende of celdelingremmende medicijnen: cytostatica. Er zijn verschillende soorten cytostatica, elk met een eigen werking. Via het bloed verspreiden zij zich door uw lichaam en kunnen op vrijwel alle plaatsen kankercellen bereiken.

Hoe werkt het? Cytostatica grijpen in op het groeiproces van kankercellen. Sommige tasten de kankercel aan op het moment waarop deze zich deelt. Andere hebben hun uitwerking op een eerder tijdstip. Er zijn tientallen verschillende soorten cytostatica. Afhankelijk van de soort kanker kunnen één of meer cytostatica daarvan voor een behandeling worden gebruikt. Kankercellen reageren verschillend op cytostatica. Om een zo goed mogelijk resultaat te bereiken, wordt daarom vaak een combinatie van verschillende cytostatica toegepast. Deze vullen dan elkaars werking aan. De mate waarin kankercellen reageren op cytostatica, kan tijdens de behandeling afnemen. Ook kan resistentie optreden. Dit betekent dat kankercellen niet meer reageren op de cytostatica. Daarom wordt soms na enige tijd op andere cytostatica overgegaan, al dan niet in combinatie met bestraling. Sommige soorten kanker zijn niet of minder gevoelig voor cytostatica. Andere medicijnen kunnen de werking van cytostatica beïnvloeden. Het is daarom belangrijk dat uw behandelend arts weet welke medicijnen u nog meer gebruikt, ook als het gaat om aspirines, voedingssupplementen of vitaminetabletten. Omgekeerd is het voor andere zorgverleners, zoals uw tandarts en mondhygiënist, belangrijk om te weten dat u cytostatica krijgt. Zij kunnen hiermee dan bij een behandeling rekening houden.

Toediening Cytostatica kunnen op verschillende manieren worden ingenomen of toegediend: Via de mond (oraal): inname van tabletten of capsules. Via de huid: met een injectie onder de huid (subcutaan) of in een spier (intramusculair). Rechtstreeks in een ader (intraveneus) of slagader (intra-arterieel): met een injectie of door een infuus. In het algemeen gaat u voor het toedienen van de medicijnen naar de polikliniek, de afdeling voor dagopname of een verpleegafdeling in het ziekenhuis. Cytostatica in de vorm van tabletten of capsules kunnen thuis worden ingenomen. Een enkele keer is voor een kuur opname in het ziekenhuis nodig. Hooguit twee dagen voor de toediening van de cytostatica wordt bij u bloed afgenomen om onder meer het bloedbeeld te bepalen. Het kan voorkomen dat een (vervolg) kuur wordt uitgesteld als de witte bloedcellen (leukocyten), bloedplaatjes (trombocyten) of de nierfunctie nog niet voldoende zijn hersteld.

Bijwerkingen Cytostatica hebben niet alleen invloed op kankercellen, maar ook op gezonde cellen in het lichaam. Vooral snelgroeiende gezonde cellen kunnen worden aangetast door de chemotherapie, zoals slijmvliescellen van de mond, cellen van het beenmerg en haarcellen. Hierdoor kunt u last krijgen van bijwerkingen. Sommige bijwerkingen zijn tijdelijk en verminderen geleidelijk. Bepaalde cytostatica kunnen blijvende schadelijke gevolgen hebben, zoals onvruchtbaarheid, beschadiging van de huidzenuwen of van het gehoor. In de rustperioden van de kuur hebben gezonde cellen de tijd om zich te herstellen. De meeste gezonde cellen doen dat,

zodat de bijwerkingen weer verdwijnen. Soms gebeurt dat na enkele dagen, soms duurt het langer. Het is niet te voorspellen hoe u op de cytostatica reageert. Sommige mensen hebben veel last van bijwerkingen, anderen merken er minder van. Uw specialist of oncologieverpleegkundige vertelt welke bijwerkingen u kunt verwachten en hoe u hiermee om kunt gaan. De ernst van de bijwerkingen heeft niets te maken met het resultaat van de behandeling. Als u veel hinder heeft van bijwerkingen, mag u daaruit niet bij voorbaat opmaken dat de chemotherapie een goed effect heeft op uw ziekte. Of omgekeerd: merkt u er weinig van, dan wil dat niet zeggen dat de medicijnen geen invloed hebben op uw ziekte. Bron en meer informatie: KWF Kankerbestrijding

Wie kunt u bellen indien u vragen heeft? Tijdens kantooruren 8.00 ​ 17.00 uur Bij klachten van bijwerkingen van uw behandeling of vragen aan uw specialist De verpleegkundig specialist oncologie, telefoon: (020) 510 8114.( maandag tot en met vrijdag) Voor administratieve vragen zoals verzetten of annuleren afspraak bij uw specialist of verpleegkundig specialist: Polikliniek Interne Geneeskunde, telefoon: (020) 510 8882.

Na kantooruren 17.00 ​ 8.00 uur en in het weekend Bij klachten van bijwerkingen van uw behandeling Afdeling hematologie/oncologie/interne geneeskunde (A6) via telefoon (020) 510 8216, vragen naar de oncologieverpleegkundige. De dienstdoende artsassistent, in avond, nacht en weekend, telefoon: (020) 510 8911. Vergeet niet uw SEH-kaart mee te nemen bij bezoek van/aan uw huisarts, medisch specialist of (wijk)verpleegkundige!

Redenen om de arts te waarschuwen Bij de volgende klachten moet u nog dezelfde dag contact opnemen met het ziekenhuis Verpleegkundige specialist oncologie Tel (020) 510 8114 (maandag tot en met vrijdag) Koorts boven 38 oC Bloed in de ontlasting of urine Een bloedneus (langer dan 30 minuten) Blauwe plekken, zonder dat u bent gevallen of zich hebt gestoten Aanhoudend bloeden van een wondje (langer dan 30 minuten) Braken 5-6 keer per dag en geen 1-1½ liter kunnen drinken Waterdunne diarree 5-6 keer per dag

Als de volgende klachten 48 uur of langer aanhouden, moet u contact opnemen met het ziekenhuis: Verpleegkundige specialist oncologie Tel (020) 5108882 (maandag tot en met vrijdag) Braken: als u meermalen per dag braakt (3-4 keer) en de medicijnen tegen de misselijkheid niet helpen. Wanneer u niet voldoende kunt drinken. U moet minimaal 1½ liter vocht per dag drinken. Diarree, meermalen per dag (4-6 keer per dag). Als u langer dan 48 uur geen ontlasting heeft. Huiduitslag. En verder kunt u altijd bellen als u twijfelt of zich onzeker voelt over klachten die u hebt en die mogelijk met de behandeling te maken hebben.

Medicatieoverzicht van uw behandeling en bijwerkingen en adviezen omtrent uw behandeling Bijwerkingen Voor algemene bijwerkingen door chemotherapie of immunotherapie en wat u daar zelf aan kunt doen, kunt u in de desbetreffende folder van het KWF en in de toegevoegde kuurinformatie nalezen. Adviezen Door het toedienen van de medicijnen kunnen bijwerkingen optreden. Het is niet voorspelbaar of dit bij u het geval is. Of bij u bijwerkingen optreden en de mate waarin, zegt niets over het effect van de behandeling op de ziekte. De verpleegkundige geeft u in dit boekje bijgaande informatie op maat, zodat u bij eventuele bijwerkingen weet hoe u er het beste mee om kunt gaan. Voor verdere informatie kunt u folders van de Nederlandse Kankerbestrijding/KWF vragen aan de verpleegkundige.

Veiligheidsmaatregelen Veiligheidsmaatregelen bij een behandeling met cytostatica Deze informatie is bedoeld als achtergrondinformatie en als aanvulling op datgene wat met u is besproken. U wordt behandeld met cytostatica. Dit zijn de medicijnen die kankercellen doden of de groei hiervan remmen. Helaas kunnen deze medicijnen schadelijke invloed op gezonde lichaamscellen hebben. Na de toediening blijven cytostatica een aantal dagen in het lichaam aanwezig, de duur van deze periode verschilt per soort. Cytostatica verlaten o.a. via de nieren (urine), darmen (ontlasting) en huid (transpiratie) het lichaam. Dit heet uitscheiding. Ook braaksel, bloed, slijm wat u ophoest (sputum), drain- en wondvocht en sperma behoren tot de uitscheidingsproducten. Daarom is het verstandig om de uitscheidingsproducten gedurende een aantal dagen als “risicovol” te beschouwen. Zorgvuldig omgaan met cytostatica en uitscheidingsproducten is belangrijk, zowel in het ziekenhuis als thuis, zowel voor de zorgverleners als voor u en de mensen in uw omgeving. Uitleg hierover krijgt u van de verpleegkundige. In deze folder kunt u daarover meer lezen. De folder is onderverdeeld in maatregelen voor in het ziekenhuis en maatregelen voor thuis.

De maatregelen in het ziekenhuis Maatregelen voor de afdeling Het is wettelijk verplicht om afdelingen waar chemotherapie wordt toegediend te markeren met een waarschuwingsteken. Het waarschuwingsteken is een gele driehoek met daarin geschreven: “Cytostatica, handel volgens procedure”. Maatregelen voor de zorgverlener Wanneer er kans bestaat op direct contact met cytostatica of uitscheidingsproducten moeten de verpleegkundigen zichzelf beschermen door bepaalde maatregelen te nemen. Het dragen van handschoenen en indien nodig een overschort, bieden hen voldoende bescherming. Maatregelen voor u Om risico’s te voorkomen wordt u verzocht het rondlopen tijdens de toediening van de cytostatica te beperken tot de afdeling. Uit veiligheidsoverwegingen is het niet toegestaan om met een cytostatica-infuus de afdeling af te gaan en verzoeken wij u daarom op de afdeling te blijven. Soms is het toch nodig dat u naar een andere afdeling gaat in verband met een onderzoek of behandeling. U krijgt hierover speciale instructies. Urine en ontlasting U kunt gewoon van het toilet gebruik maken. De volgende maatregelen zijn van belang: voorkom morsen mannen worden gevraagd zittend te plassen verwijder (deppend) eventuele druppels met droog toiletpapier spoel het toilet tweemaal door Braaksel Na toediening of gebruik van cytostatica kunnen kleine hoeveelheden cytostatica enige tijd in het braaksel terug te vinden zijn. Daarom is braken “risicovol” en adviseren wij u bij braken gebruik te maken van het toilet.

Aanbevolen maatregelen: Voorkom morsen Verwijder (deppend) eventuele spetters met droog toiletpapier Spoel het toilet twee keer door Als u niet zelf naar het toilet kunt, krijgt u wegwerpbakjes en tissues van de verpleegkundige. Die bakjes worden voor u weggegooid in een speciale bak voor risicoafval.

De maatregelen thuis Na de kuur Voordat u naar huis gaat zal de verpleegkundige u advies en uitleg geven over de maatregelen die u thuis kunt nemen en vertellen hoelang dit nodig is. Uitscheiding : Al uw uitscheidingsproducten zoals urine, ontlasting en braaksel, zijn na de toediening van cytostatica “risicovol”. Hoe lang de risicovolle periode duurt, is afhankelijk van de soort (en) cytostatica. De verpleegkundige zal u vertellen hoelang u de uitscheidingsproducten als “risicovol” moet beschouwen. Aantal dagen … t/m datum ……. Urine en ontlasting Gedurende deze periode gelden wat betreft het toiletgebruik dezelfde maatregelen als beschreven in het ziekenhuis. U wordt geadviseerd het toilet één keer per dag of direct na morsen, met een zeepoplossing schoon te maken. Braaksel Ook thuis is het raadzaam om bij braken gebruik te maken van het toilet. Aanbevolen maatregelen: voorkom morsen verwijder (deppend) eventuele spetters met droog toiletpapier doe het toiletdeksel voordat u doortrekt naar beneden (indien aanwezig), dit om spatten te voorkomen spoel het toilet twee keer door, indien mogelijk met deksel dicht Indien u geen gebruik kunt maken van het toilet vang dan het braaksel, zoveel mogelijk op in wegwerpmateriaal zoals een plastic draagtas in een emmer. Knoop deze dicht en gooi dit weg in een dubbele afvalzak.

Wasgoed Wij raden u aan uw kleding en beddengoed gedurende de risicoperiode, als “risicovol” te beschouwen. De handdoeken dienen dagelijks verschoond te worden. Houd het wasgoed apart van ander wasgoed, in een goed gesloten plastic zak, tot het gewassen wordt. Wij adviseren u het cytostatica wasgoed apart in de wasmachine voor te wassen op een koud spoelprogramma, gevolgd door een wasprogramma dat geschikt is voor het betreffende wasgoed. Als u geholpen wordt bij de lichamelijke verzorging zijn de volgende maatregelen van belang: vraag de professionele hulpverlener (thuiszorgmedewerkers) wegwerp handschoenen te dragen. Deze wegwerp handschoenen zijn bijvoorbeeld verkrijgbaar bij de drogist. Lichamelijk contact

De uiterst minimale hoeveelheden cytostatica die mogelijk aanwezig zijn in uitscheidingsproducten, hebben i.p. geen gevolgen bij intiem contact (knuffelen, zoenen). Het is niet bekend of en in welke mate cytostatica aanwezig is in sperma of in het slijmvlies van de vagina. Daarom adviseren wij om gedurende de “risicoperiode” bij het vrijen een condoom te gebruiken om contact voor de partner en/of zwangerschap te voorkomen.

Voorkomen van zwangerschap Cytostatica kunnen aangeboren afwijkingen veroorzaken. Het is daarom raadzaam tijdens en na de behandeling met cytostatica zwangerschap te voorkomen. Gebruik een voor u geschikte vorm van anticonceptie (de pil, prikpil, spiraaltje of condoom). Ook mannelijke patiënten worden aangeraden een veilige vorm van anticonceptie te gebruiken om zwangerschap te voorkomen. Bespreek de anticonceptiemaatregelen en hoelang u deze moet nemen met uw behandelend arts. Over het algemeen wordt geadviseerd minstens een periode van een half jaar aan te houden. Breng direct uw arts op de hoogte als u een zwangerschap vermoed.

Tot slot Het is belangrijk uw familie en hulpverleners op de hoogte te stellen van deze beschermende maatregelen. Het is absoluut onnodig om naast bovenstaande adviezen nog andere maatregelen te nemen. U kunt contact opnemen met de oncologieverpleegkundigen of verpleegkundig specialisten oncologie, als u vragen heeft of behoefte meer informatie.

Bezoek aan de tandarts vóór of tijdens een behandeling met chemotherapie / immunotherapie Met deze informatie willen wij u adviseren over tandartsbezoek voor of tijdens behandeling met chemotherapie / immunotherapie. Wat kunt u doen vóór de start van de behandeling? Als u eigen tanden en kiezen heeft, neemt u dan vóór de behandeling contact op met uw tandarts voor controle van het gebit en het tandvlees. Het is belangrijk dat uw gebit en tandvlees in een zo goed mogelijke conditie zijn, voordat u met de behandeling begint; Ook is het belangrijk dat uw gebit schoon is voordat de chemotherapie begint. De tandarts of mondhygiënist kan het eventueel aanwezige tandsteen verwijderen en u zonodig laten zien hoe u uw mond het beste kunt verzorgen; Meestal wordt er een röntgenfoto gemaakt van de boven- en onderkaak om na te gaan of er in de kaak geen ontstekingen voorkomen; Eventuele slechte tanden of kiezen kunnen voor het begin van de behandeling worden verwijderd. Dit om de wondgenezing niet te verstoren; Naast hygiëne, is het voor mensen die een kunstgebit of tandprothese dragen, belangrijk dat deze goed passend is zodat er geen drukplekken in het tandvlees ontstaan.

Wat te doen bij tandartsbezoek tijdens de behandeling? Bij gepland en ongepland tandarts bezoek: vertel de tandarts dat u behandeld wordt met chemotherapie / immunotherapie. Dit is belangrijk vanwege de kans op infectie, bloedingen, verstoorde wondgenezing of kaakproblemen; Bij gepland en ongepland tandarts bezoek, graag van tevoren overleggen. Tijdens kantoortijden tussen 8.00 en 17.00 uur, met de verpleegkundig specialisten hematologie / oncologie via telefoon 020 510 8114 Na kantoortijden en in het weekend; met de dienstdoende arts-assistent via telefoon 020 510 8216.

Voeding bij kanker Door de lichamelijke en psychische gevolgen van kanker en de behandeling van de ziekte kan uw eetlust afnemen. Ondervoeding is een veelvoorkomend probleem bij mensen met kanker. Hier vindt u informatie van de afdeling Diëtetiek van het BovenIJ, OLVG en Sint Lucas Andreas Ziekenhuis om u te helpen goed op gewicht te blijven tijdens uw behandeling. Ondervoeding Aanbevolen hoeveelheden voeding Voedingsklachten Alternatieve voeding Voedingssupplementen Persoonlijk advies Meer informatie over voeding

Ondervoeding Ondervoeding is bij mensen met kanker een veelvoorkomend probleem. Daarom zal de verpleegkundige door een aantal vragen te stellen over uw gewichtsverloop, onbedoeld afvallen en verminderde eetlust het risico op ondervoeding nagaan. Ook kijkt de verpleegkundige naar uw lichaamsgewicht in verhouding tot uw lengte. Als er sprake is van ondervoeding is het van belang dat u wordt door verwezen naar een diëtist voor een persoonlijk advies. Ook u kunt zelf uw voedingstoestand nagaan door middel van de volgende vragen.

Bij 3 of meer punten is begeleiding door een diëtist is gewenst.Door de lichamelijke en/of psychische gevolgen van uw ziekte en de behandeling daarvan kan uw eetlust afnemen. Wanneer u minder eet dan u nodig heeft, valt u af. Misschien bent u te zwaar en ervaart u het als positief dat u bent afgevallen. Toch kunt u bij overgewicht ook ondervoed zijn. Gewichtsverlies voor en tijdens een behandeling is niet goed voor uw conditie en herstel. Om uw gewicht en conditie op peil te houden, is het extra belangrijk om voldoende voedingsstoffen binnen te krijgen. U kunt dan doorgaans de behandeling beter aan en heeft minder risico op complicaties zoals een infectie.

Lichaamsgewicht

Het lichaamsgewicht is over het algemeen een goede maat om te zien of u voldoende energie(calorieën) haalt uit uw voeding. Een stabiel of stijgend gewicht geeft aan dat u voldoende energie binnenkrijgt. Het is daarom belangrijk om uw gewicht in de gaten te houden. Weeg uzelf bij voorkeur eenmaal per week op dezelfde weegschaal en op ongeveer hetzelfde tijdstip.

Beweging Om spierweefsel op te bouwen of op peil te houden, is het ook belangrijk om dagelijks een half uur te bewegen. Bent u dit nog niet gewend? Bouw dit dan geleidelijk op. U hoeft niet aaneengesloten te bewegen. Het mogen ook meerdere wandelingen van vijf minuten zijn. Als u minder mobiel bent, is iedere vorm van lichaamsbeweging meegenomen. Vraag eventueel advies aan een fysiotherapeut.

Aanbevolen hoeveelheden voeding Als basis voor een gezonde voeding adviseren we u per dag de volgende hoeveelheden voedingsmiddelen te eten: brood

3-4 sneden

kaas

2 plakken of 40 gram

vleeswaren, beleg

2 plakken of 30 gram

melk(producten)

3 bekers/schaaltjes

vruchten(sap)

2 porties

vlees, vis, gevogelte, ei, vegetarische

100 gram

vervangers aardappelen, pasta, rijst, peulvruchten

3 stuks/opscheplepels

groenten

3 opscheplepels

boter, margarine, halvarine, olie

brood besmeren en bij bereiding warme maaltijd toevoegen

vocht

minimaal 1,5 liter (65 jaar of ouder 1,7 liter)

Voedingsklachten Wanneer u door uw ziekte of behandeling moeite met eten heeft, kunnen onderstaande adviezen hulp bieden.Adviezen bij gewichtsverliesIn eerste instantie is het belangrijk dat u een gezonde basisvoeding gebruikt (zie ‘Aanbevolen hoeveelheden voedingsmiddelen’). Als dit voor u niet mogelijk is of u valt nog steeds af ondanks deze hoeveelheden, is het belangrijk uw voeding te verrijken. Eiwit is een belangrijke bouwstof voor het lichaam. Het zorgt voor het in stand houden van onze spieren en organen. Bij ziekte is het de belangrijkste voedingsstof voor herstel. Maak daarom ruim gebruik van eiwitrijke voedingsmiddelen zoals vlees, vis, kip, ei, vegetarische vleesvervangers en noten, kaas en melkproducten. Verdeel de maaltijden over de dag. Gebruik naast drie hoofdmaaltijden ook drie tussenmaaltijden. Begin de dag met het ontbijt en neem elke twee uur een maaltijd of een tussendoortje. Bij tussendoortjes kunt u denken aan: - een schaaltje volle vla, pudding of pap - beker chocolademelk met een plak ontbijtkoek met boter/margarine - blokje kaas of worst of toastje met beleg - saucijzenbroodje, noten of huzarenslaatje

Gebruik liever geen magere of halfvolle producten. Kies voor volle/volvette varianten zoals 48+ kaas en volle melkproducten. Rauwkost, soep en bouillon geven snel een vol gevoel maar bevatten weinig calorieën en eiwit. In plaats van rauwkost is gekookte groente met een klontje boter een beter alternatief. Suiker, boter/margarine, ongeklopte slagroom en crème fraîche leveren veel calorieën. Maak hier ruim gebruik van en voeg het toe aan bijvoorbeeld aardappelpuree, sauzen, vruchtenmoes, vla, yoghurt, pap, koffie en thee.

Adviezen bij misselijkheid en braken Medicijnen kunnen misselijkheid en braken verminderen of voorkomen. Het is belangrijk dat u de medicijnen altijd inneemt zoals u met uw behandelend arts hebt besproken. Houdt u aan de vaste tijden om de medicijnen in te nemen, ook als u niet misselijk bent. Probeer voldoende te drinken, minimaal 1,5 liter. Een tekort aan vocht kan de misselijkheid verergeren. Verdeel uw voeding over de dag. Eet vaker (kleinere) porties, bijvoorbeeld elke twee uur. Een lege maag kan de misselijkheid verergeren. Eet op tijdstippen dat u minder misselijk bent, zelfs als dat ’s nachts zou zijn. Forceer het eten niet. Probeer de schade tussen de kuren in te halen. Adviezen bij smaak- en reukverandering Probeer veel verschillende producten uit. Uw smaakvoorkeur en eetlust kan per dag wisselen. Als u last heeft van overheersende etensgeuren; blijf uit de keuken als er wordt gekookt of gebruik de magnetron als u zelf kookt. Indien bepaalde voedingsmiddelen u tegenstaan, kunt u deze producten beter weglaten. Probeer het na verloop van tijd weer eens uit. Friszure voedingsmiddelen smaken vaak goed zoals fruit, yoghurt of een gevulde salade. Een goede mondverzorging kan een vieze smaak (tijdelijk) verminderen. Drink voldoende, minimaal 1,5 liter per dag. Adviezen bij vermoeidheid Wissel een broodmaaltijd af met pap, vla of yoghurt of ontbijtdrank. U kunt de warme maaltijd smeuïg maken met extra jus, saus of appelmoes. Verdeel het eten over de dag. Een klein beetje eten is minder vermoeiend dan een uitgebreide maaltijd. Probeer zo nodig wat te rusten voor de maaltijd. Gebruik zo nodig kant en klaar producten. De voedingswaarde is praktisch gelijk aan die van verse producten. Ook kunt u kiezen voor een maaltijdenservice. Adviezen bij een pijnlijke mond of keel Vermijd scherpe kruiden en specerijen. Warme dranken kunnen pijnlijk zijn en (ijs)koude kunnen verzachtend werken. Zure voedingsmiddelen zoals citrusfruit kunnen te scherp zijn. Kies uit andere vruchten(dranken) als aardbei, mango, peer en banaan. Ook koolzuurhoudende dranken kunnen een branderig gevoel geven. Romige melkproducten als pudding, vla en roomyoghurt worden over het algemeen goed verdragen. U kunt deze producten ook toevoegen aan fruit en vruchtensap. Wees voorzichtig met harde voedingsmiddelen die het mondslijmvlies kunnen beschadigen zoals harde broodjes, noten en graten en botjes uit vis en vlees. Een goede mondverzorging is erg belangrijk. Als gewone voedingsmiddelen te pijnlijk zijn, kunt u tijdelijk overgaan op gemalen of vloeibare voeding. Adviezen bij diarree

Bij diarree is het beter om te blijven eten. De darmen herstellen dan sneller en bovendien blijft men in een betere voedingstoestand. Probeer niet te snel voedingsmiddelen weg te laten. Het is belangrijk om veel te drinken om het vochtverlies aan te vullen en op peil te houden. Drink minimaal 2 liter per dag (16 kopjes of 14 bekers). Hieronder vallen ook vla, soep, yoghurt en dergelijke. Door de diarree kunt u zouten verliezen. Door dagelijks wat bouillon te drinken of zoute voedingsmiddelen te gebruiken, kunt u dit verlies van zouten aanvullen. Er zijn geen stoppende voedingsmiddelen. Voedingsvezels kunnen het vocht in de ontlasting enigszins binden. Gebruik daarom wel bruinbrood, fijn volkorenbrood, aardappelen en groente en fruit. Bij aanhoudende diarree is het verstandig contact op te nemen met uw behandelend arts. Alternatieve voeding Tot op heden is er geen wetenschappelijk bewijs dat een aangepast dieet, eventueel aangevuld met vitamines en mineralen, kanker kan genezen of stoppen. Een andere vraag is of een bepaald dieet kwaad kan naast de reguliere medische behandeling. Meestal is het goed mogelijk om met een aanvullend of alternatief dieet uw conditie op peil te houden. In sommige situaties is het echter nodig het dieet aan te passen, zoals na een operatie of wanneer er klachten zijn ten gevolge van de chemo- of radiotherapie. U kunt hierover overleggen met uw behandelend arts of met een diëtist. Voedingssupplementen Gebruik tijdens chemotherapie of radiotherapie geen voedingssupplementen zonder dit met uw behandelend arts en/of diëtist te bespreken. Indien u een gevarieerde voeding gebruikt (zie Aanbevolen hoeveelheden voedingsmiddelen), krijgt u voldoende vitamines en mineralen binnen. Een supplement vervangt nooit een goede voeding. Een gezonde voeding levert nu eenmaal veel meer dan de stoffen die in voedingssupplementen voorkomen. Indien u door de ziekte of door de bijwerkingen van uw behandeling niet goed of onvoldoende kunt eten, kunnen vitamines en mineralen in de vorm van een supplement tijdelijk een nuttige aanvulling zijn. Niet alle multivitaminepreparaten zijn geschikt. Een overdosering van vitamines en mineralen kan schadelijk zijn en mogelijk zelfs een negatieve wisselwerking hebben met de behandeling of medicijnen. Op de verpakking van een voedingssupplement of in de bijsluiter kunt u lezen hoeveel vitamines het product bevat. Ook staat vermeld hoeveel procent dat is van de aanbevolen dagelijkse hoeveelheid (ADH) en wat de aanbevolen dosering is. Een multivitaminen/mineralenpreparaat tot 100% van de ADH is over het algemeen veilig om te gebruiken naast uw normale voeding. Het gebruik van supplementen met een hoge dosering van een bepaalde voedingsstof, zoals visoliecapsules, worden tijdens chemotherapie afgeraden.

Persoonlijk advies Als u na het lezen van deze informatie graag een persoonlijk voedingsadvies wilt krijgen, bespreek dit dan met uw behandelend arts of verpleegkundige. Zij kunnen u verwijzen een diëtist.

Verwijsbeleid per ziekenhuis OLVG, locatie West (voorheen Sint Lucas Andreas Ziekenhuis ) Met behulp van de SNAQ wordt bekeken of er sprake is van ondervoeding. Indien dit het geval is dan wordt de diëtist in consult gevraagd. De diëtisten in OLVG, locatie West (voorheen Sint Lucas Andreas Ziekenhuis) zien oncologiepatiënten voor operatie, tijdens opname en op de oncologische dagbehandeling. Helaas zijn er geen poliklinische mogelijkheden. Na de behandeling kunt u indien nodig doorverwezen worden naar een 1e lijns diëtist. BovenIJ Met behulp van de SNAQ wordt bekeken of er sprake is van ondervoeding. Indien dit het geval is dan wordt de diëtist in consult gevraagd. De diëtisten in het BovenIJ zien oncologiepatiënten voor operatie, poliklinisch, tijdens opname en op de oncologische dagbehandeling.

Daarnaast vraagt de arts de diëtist in consult bij voedingsvragen/voedingsproblemen indien er nog geen sprake is van ondervoeding. Na de behandeling kunt u indien nodig doorverwezen worden naar een 1e lijns diëtist. OLVG, locatie Oost Met behulp van de SNAQ wordt bekeken of er sprake is van ondervoeding. Indien dit het geval is dan wordt de diëtist in consult gevraagd. De diëtisten in OLVG, locatie Oost zien oncologiepatiënten voor operatie, poliklinisch, tijdens opname en op de oncologische dagbehandeling. Daarnaast vraagt de arts de diëtist in consult bij voedingsvragen en/of (te verwachten) voedingsproblemen.Omdat er bij een aantal kankersoorten een groot risico bestaat op het ontwikkelen van voedingsproblemen is er in OLVG, locatie West (voorheen Sint Lucas Andreas Ziekenhuis) voor gekozen om bepaalde patiëntengroepen standaard te zien zonder dat er al sprake is van ondervoeding. Onder deze groep vallen slokdarmkanker, maagkanker, pancreas/alvleesklierkanker, dikke darmkanker, ovariumkanker en longkanker.

Meer informatie over voeding bij kanker is te vinden op: www.oncologiedietisten.nl www.voedingscentrum.nl KWF Kankerbestrijding www.voedingenkankerinfo.nl

Beweegadvies bij kanker Kanker kan aanleiding geven tot langdurige vermoeidheid en conditieverlies. Ook de behandeling, een eventuele operatie, chemotherapie of hormoontherapie kunnen hier invloed op hebben. Veel rust nemen helpt niet om de klachten te verminderen. Beweging blijkt juist wel een positief effect te hebben op vermoeidheid en conditie. Wij raden u aan om gedurende de gehele behandeling lichamelijk actief te blijven of te worden. Het is niet noodzakelijk om intensief te sporten. Een stevige wandeling of fietsen is meestal voldoende. De oncologieverpleegkundige geeft u advies en instructies over bewegen tijdens uw behandeling. Houd er wel rekening mee dat u op sommige momenten van de behandeling sneller vermoeid bent, bijvoorbeeld enkele dagen na de chemotherapie. U kunt dan enkele dagen iets minder lang bewegen. Plan het bewegen zelf in, in uw eigen omgeving en op een moment dat voor u goed uitkomt. Beweegadvies Beweeg tenminste 5 dagen per week. 30 - 60 minuten per dag Hoe zwaar moet u inspannen? - De hartslag ligt iets hoger dan normaal - U raakt een beetje buiten adem. - U kunt nog wel een gesprek voeren! Waarom? Het aantal bijwerkingen van de behandeling kan verminderen. Het kan helpen om na de behandeling sneller op krachten te komen. Het kan helpen om u minder vermoeid te voelen tijdens de behandeling. Het kan het herstel van een operatie versnellen. Het helpt om beter te slapen.

Het kan uw zelfvertrouwen vergroten en concentratie verbeteren. Tips voor succes Bouw rustig op. Als u niet gewend ben om te bewegen, start dan met het aantal minuten dat u vol kunt houden zonder erg buiten adem te raken. Breidt elke dag een beetje uit. Grijp elke kans om te bewegen - Neem de trap in plaats van de lift. - Stap een halte eerder uit de bus. - Ga wandelen of fietsen in plaats van met de auto. - Beloon uzelf en wees niet te streng voor uzelf. U mag de inspanning verdelen: 6 x 10 minuten matig tot intensief bewegen is net zo effectief als 1 x 60 minuten Kies een activiteit die u leuk vindt. Dit helpt om het vol te houden. Zorg voor afwisseling.

Wanneer moet u stoppen met bewegen? Als u tijdens het bewegen last krijgt van de volgende symptomen moet u stoppen. Pijn op uw borst en pijn in uw arm Onregelmatige hartslag Gevoel van duizeligheid Misselijkheid Extreme kortademigheid Als de klachten na korte rust (2 – 10 minuten) niet afnemen moet u de klachten melden bij huisarts, arts of verpleegkundige. Voor meer informatie over bewegen kunt u terecht bij uw oncologie verpleegkundige.

Bezoek aan de tandarts vóór of tijdens een behandeling met chemotherapie/immunotherapie Met deze informatie willen wij u adviseren over tandartsbezoek voor of tijdens behandeling met chemotherapie/immunotherapie

Wat kunt u doen vóór de start van de behandeling? als u eigen tanden en kiezen heeft, neemt u dan vóór de behandeling contact op met uw tandarts voor controle van het gebit en het tandvlees. Het is belangrijk dat uw gebit en tandvlees in een zo goed mogelijke conditie zijn, voordat u met de behandeling begint ook is het belangrijk dat uw gebit schoon is voordat de chemotherapie begint. De tandarts of mondhygiënist kan het eventueel aanwezige tandsteen verwijderen en u zonodig laten zien hoe u uw mond het beste kunt verzorgen meestal wordt er een röntgenfoto gemaakt van de boven- en onderkaak om na te gaan of er in de kaak geen ontstekingen voorkomen eventuele slechte tanden of kiezen kunnen voor het begin van de behandeling worden verwijderd. Dit om de wondgenezing niet te verstoren naast hygiëne, is het voor mensen die een kunstgebit of tandprothese dragen belangrijk dat deze goed passend is zodat er geen drukplekken in het tandvlees ontstaan

Wat te doen bij tandartsbezoek tijdens de behandeling? Bij gepland en ongepland tandarts bezoek: vertel de tandarts dat u behandeld wordt met chemotherapie /

immunotherapie. Dit is belangrijk vanwege de kans op infectie, bloedingen, verstoorde wondgenezing of kaakproblemen Bij gepland en ongepland tandarts bezoek, graag van tevoren overleggen. Tijdens kantoortijden tussen 8.00 en 17.00 uur, met de verpleegkundig specialisten hematologie / oncologie via telefoon 020 - 510 8814, vragen Na kantoortijden tussen 17.00 en 8.00 uur en in het weekend; met de dienstdoende arts-assistent via telefoon 020 - 510 8216.

Extra informatie Ondersteunende diensten in OLVG, locatie West (voorheen Sint Lucas Andreas Ziekenhuis) Verpleegkundig specialist oncologie Als u voor uw chemotherapie/immunotherapie wordt behandeld op A6 (in dagbehandeling of in de kliniek) kunt u met vragen over uw behandeling en bijwerkingen hiervan contact opnemen met de verpleegkundig specialist oncologie. Indien nodig neemt deze contact op met uw behandelend specialist. Na uw behandeling kunt u ook voor advies en begeleiding met hen contact opnemen. Zij zijn bereikbaar van maandag tot en met vrijdag, via (020) 510 8114. Oncologiepsycholoog Het is niet verwonderlijk als u soms het gevoel heeft ​het niet meer aan te kunnen​. Als je gezond bent, is het leven vaak al een hele klus, laat staan als je kanker hebt. Dan kan het prettig zijn erover te praten en de zaken op een rijtje te zetten met iemand die wat verder van u weg staat dan uw partner of uw kinderen. Maar soms is praten alleen niet voldoende en heb je ook behoefte aan ontspanning, aan het tot rust brengen van je gespannen spieren en van je hoofd waar het soms tolt van de vele gedachten. Eenvoudige ontspanningstechnieken kunnen daarbij helpen. U kunt een afspraak maken met de oncologiepsycholoog via de polikliniek Interne Geneeskunde, telefoonnummer: (020) 510 8882. Geestelijke verzorging Een ingrijpende ziekte confronteert mensen met de wezenlijke vragen van het bestaan. Dit zijn vragen met betrekking tot de betekenis van het eigen leven. Het zijn deze vragen waar de begeleiding van een geestelijk verzorger u kan helpen. In een gesprek met een geestelijk verzorger kunnen vragen naar voren komen over de spanning voor het verloop van de ziekte en de zorgen voor thuis, maar ook over gevoelens van onmacht, de angst voor de dood, de vraag naar de zin en het waarom van dit alles en soms ook de vraag naar wat God hiermee van doen heeft. De geestelijk verzorger is bereikbaar onder telefoonnummer: (020) 510 8911, vragen naar sein 206 of 487. De verpleegkundige kan de geestelijk verzorger ook vragen bij u langs te komen. Diëtist Bij behandeling met chemotherapie/immunotherapie krijgt u altijd een verwijzing naar een diëtist. Met vragen over voeding kunt u ook terecht bij de oncologieverpleegkundige of uw behandelend specialist. De diëtisten hebben telefonisch spreekuur op dinsdag tussen 9.00 en 10.00 uur. Zij zijn dan bereikbaar op telefoonnummer (020) 510 8503. Ingeborg Douwes Centrum Amsterdam Het Ingeborg Douwes Centrum biedt psychosociale begeleiding aan mensen met kanker en hun naasten. De begeleiding bestaat uit individuele en groepsbegeleiding. Het Ingeborg Douwes Centrum is geopend van maandag tot en met donderdag van 10.00 tot 16.00 uur, telefoonnummer (020) 3640330. www.ingeborgdouwescentrum.nl/ Look Good, Feel Better, uiterlijke verzorging bij kanker HetSint Lucas Andreas Ziekenhuis organiseert een aantal keren per jaar een workshop over uiterlijke verzorging voor mensen met kanker. U kunt zich van maandag tot en met donderdag aanmelden via telefoonnummer (020) 510 8911. Patiëntenfolder Integraal Kankercentrum Nederland (IKNL) : Registratie van kanker

Ondersteunende diensten in de regio Continuïteitsbezoek Als de diagnose kanker is gesteld en u thuiskomt, dan kunnen zich problemen en vragen voordoen die in het ziekenhuis nog niet waren voorzien. Er komt soms zoveel op u af, dat het prettig kan zijn als een verpleegkundige bij u thuis komt om met u: uw vragen te bespreken te adviseren over hulpmiddelen in de thuissituatie te adviseren hoe u met bijwerkingen van de behandeling om kunt gaan. Dit zijn enkele voorbeelden van wat een continuïteitsbezoek voor u kan betekenen. De verpleegkundige van de afdeling kan u aanmelden voor het continuïteitsbezoek. De bezoeken worden vergoed door uw ziektekostenverzekeraar. Verschillende organisaties bieden continuïteitsbezoeken aan: Care for cancer www.careforcancer/ telefoon: (033) 448 0730 Cordaan telefoon: (020) 886 8100

Revalidatie na de behandeling van kanker Oncologierevalidatie Kanker is een ingrijpende ziekte. De behandeling kan langdurig en intensief zijn. Daardoor kunt u beperkingen ervaren in het dagelijkse leven thuis, op het werk of tijdens het sporten. Veelgehoorde klachten zijn bijvoorbeeld vermoeidheid, conditievermindering en emotionele instabiliteit. Om u te helpen met deze klachten om te gaan is er een programma oncologische revalidatie ontwikkeld. Door een gericht oefenprogramma kunnen deze beperkingen mogelijk afnemen. Uitgangspunt is om u weer in staat te stellen zo optimaal mogelijk te functioneren in uw dagelijks leven. Revalidatieprogramma Sint Lucas Andreas Ziekenhuis De afdeling fysiotherapie heeft een revalidatieprogramma dat u kunt volgen na het beëindigen van uw behandeling. Om te voldoen aan uw persoonlijke doelen en inspanningsniveau zal bij de fysiotherapuet een intake plaatsvinden en testen worden afgenomen. Gedurende drie maanden traint u in een groep twee keer per week een uur onder begeleiding van de twee fysiotherapeuten. Er wordt onder andere aandacht besteed aan conditie- en spierkrachttraining. Daarnaast wordt u verwezen naar de diëtist voor persoonlijke voedingsadviezen. En op indicatie wordt u begeleid door de oncologiepsycholoog. Voor dit revalidatieprogramma heeft u een verwijzing nodig van uw specialist of huisarts. Meer informatie www.slaz.nl/fysiotherapie Telefoonnummer: (0900) 9879 Email: [email protected]

Revalidatieprogramma Herstel en Balans Herstel en Balans is een revalidatieprogramma dat u kunt volgen na uw behandeling. Het programma bestaat uit lichaamstraining en psychosociale begeleiding. Om het programma te volgen heeft u een verwijzing nodig van uw specialist. Meer informatie www.herstel-en-balans.nl

Algemene Informatie De Nederlandse Kannkerbestrijding/Koningin Wilhelmina Fonds (KWF) Het KWF heeft een voorlichtingscentrum gevestigd aan de Delflandlaan 17 te Amsterdam. In dit voorlichtingscentrum kunt u tijdschriften en boeken inzien en uw vragen aan deskundigen stellen. U kunt uw vragen ook stellen via de gratis hulp- en informatielijn: (0800) 0226622. Of kijk op www.kwfkankerbestrijding.nl

Op internet www.kanker.info Informatie voor patiënten, familie en vrienden. Dit kan als startpunt dienen voor het zoeken naar informatie over kanker. www.kanker.nl Betrouwbare en actuele informatie op maat en een plek waar mensen elkaar online kunnen ontmoeten. www.borstkanker.nl/ Informatie over borstkanker en de behandeling hiervan. www.darmkanker.info/ Informatie over darmkanker en de behandeling hiervan. www.longkanker.info informatie over longkanker en de behandeling hiervan. www.deprostaatkliniek.nl informatie over prostaatkanker en de behandeling hiervan. www.diagnoseeierstokkanker.nl Informatie over eierstokkanker en de behandeling hiervan. www.hematologienederland.nl Informatie over hematologische kanker en de behandeling hiervan.

Ondersteuning op internet www.allesoverchemotherapie.nl Informatie voor mensen die behandeld worden met chemotherapie. www.kankerspoken.nl Informatie voor kinderen, ouders en belangstellenden. Geeft informatie voor en over kinderen die een moeder of vader met kanker hebben. www.stichtingjongerenenkanker.nl Informatie voor jongeren met veel lotgenoteninformatie en uitgebreide informatie over ziektebeelden. www.nfk.nl Belangenbehartiging voor patiënten met kanker. Geeft informatie over behandelingen, patiëntenverenigingen,

lotgenotencontact en werkhervatting. www.bpv.nl Informatie voor mensen die als gevolg van gezondheidsklachten problemen ondervinden bij het verkrijgen of behouden van werk of het verkrijgen van een verzekering.

Vrijwilligers Er zijn vrijwilligers die uit eigen overtuiging zieken willen bijstaan. Patiënten die in hun omgeving niet gemakkelijk steun kunnen vinden, kunnen een vrijwilliger vragen bij belangrijke gebeurtenissen en gesprekken aanwezig te zijn. Zij kunnen u ook thuis komen opzoeken. Er zijn verschillende instellingen waar u een beroep op kunt doen: Markant Markant is een onderdeel van Amsterdam Thuiszorg. Vrijwilligers geven ondersteuning bij de verzorging van een zieke partner. Zij zijn bereikbaar onder telefoonnummer (020) 886 8800. http://www.markant.org/ Kuria-buddy-project Een buddy is een vrijwilliger die u praktische en emotionele ondersteuning kan geven. Een buddy is geen verpleegkundige of thuiszorgmedewerker. Een buddy kan u begeleiden tijdens een uitstapje, een ziekenhuisbezoek of bij u thuis op bezoek komen om te praten of samen iets te doen. Zij zijn bereikbaar onder telefoonnummer (020) 679 0797. www.kuria.nl/

Einde behandeling chemotherapie/immunotherapie en dan ?? Consult over de periode van herstel na de behandeling met chemotherapie/immunotherapie Na de behandeling met chemotherapie/immunotherapie zult u merken dat de meeste bijwerkingen waar u last van had verdwijnen. De ene bijwerking houdt langer aan dan de andere, dit kan ook per persoon verschillen. Sommige mensen kunnen langere tijd last hebben van vermoeidheid/weinig energie, tintelende vingertoppen en/of voeten en overgangsklachten. Soms is ook de draad oppakken van het dagelijks leven of het werk hervatten niet makkelijk door bijvoorbeeld te weinig energie, onbegrip van naasten, collega's of werkgever. Hierdoor kan men psychisch onder druk komen te staan. In het Sint Lucas Andreas Ziekenhuis vinden wij het belangrijk om ook na een behandeling met chemotherapie/immunotherapie zorg te geven. Dit is de reden dat u een nazorggesprek krijgt aangeboden bij een van de oncologieverpleegkundigen van afdeling A6. Het doel is mogelijke klachten, gevoelens, veranderingen die u ervaart na de behandeling te bespreken en eventueel te adviseren over verwijsmogelijkheden. De adviezen en verwijzingen zijn gericht op grip krijgen op uw fysieke klachten, psychisch welbevinden en het dagelijks leven. Na uw laatste behandeling met chemotherapie/immunotherapie wordt er voor u een afspraak gemaakt bij de oncologieverpleegkundige. Deze afspraak zal plaats vinden drie maanden na uw laatste behandeling.

Voor de huisarts, medisch specialist, verpleegkundige in het ziekenhuis, wijkverpleegkundige en andere hulpverleners Datum

Aantekeningen en vragen

.......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... ..........................................................................................................................................

Pagina voor uw vragen aan uw arts of verpleegkundige Datum

Aantekeningen en vragen

.......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... .......................................................................................................................................... ..........................................................................................................................................

Checklist bijwerkingen cytostatica Door patiënt in te vullen Bijwerkingen:

Score patiënt:

Opmerking patiënt en/of verpleegkundige

In hoeverre had u, sinds

0= helemaal niet

de vorige kuur,

1= een beetje

last van of problemen met:

2= nogal 3= heel erg

Gewichtsverlies Vermoeidheid Koorts Pijn Misselijkheid Braken Diarree Obstipatie/verstopping Mondproblemen Veranderde smaak Haaruitval Huid- en/of nagelproblemen Jeuk Tintelingen in vingers en/of voeten Gehoor Slapen Slechte kunnen concentreren Benauwdheid/kortademigheid Hoestbuien Tranende ogen Branderige ogen Bloedneus

Bloedend tandvlees Invloed op menstruatie Invloed op seksualiteit Beperkingen in het dagelijks functioneren, werk/huishouden Relatie/sociale contacten

Onbedoeld afgevallen

Nee

Ja

Meer dan 6 kg in de

Nee

Ja

afgelopen 6 maanden

3 punten

Meer dan 3 kg in de

Nee

afgelopen maand

Ja 2 punten

Had u afgelopen maand

Nee

verminderde eetlust Heeft u afgelopen maand

Ja 1 punt

Nee

drinkvoeding of sonde-

Ja 1 punt

voeding gebruikt Totaal

Maakt u gebruik van het continuïteitsbezoek van de thuiszorg Anders Anders Anders

Diëtist

Nee

Ja