I.B.T. LOCALE TECHNIEK

I.B.T. LOCALE TECHNIEK TECHNISCH BELANGEN

ORGAAN EN DE

V A N DE VEREENIGING VOOR LOCALE VEREENIGING VAN BOUWKUNDIGEN

Se J A A R G A N G 39e J A A R G A N G

No. 6 VAN

HET

NOVEMBER 1936

INDISCH B O U W K U N D I G

TIJDSCHRIFT

Adres voor alle brieven en stukhen betreffende Redactie en Administratie: Parkiveg 6, Bandoeng Adies voor advertenties: N. V. G. Kolff & Co. Petjenongan 72, Batavia-C.

WINKELGEBOUWEN BIJ LOGE „DE VRIENDSCHAP", SOERABAIA. Ontwctp A I A -bureau (Afh 6 hl] het artikel op blz 135 t/m 130) Het oud-Indische, groote voorerf van de Loge ,,De Vnendsthap' te Soerahaja, gelegen aan Toendjoengan, de meest-gemoderniseerde winkelstraat van Indit, is in lOS'i nit economische overwegingen met een aantal winkels bebouwd T z t zal ook het Logegebouw zelve bijpassend verbouwd worden — D e meest links gelegen winkel van het complex was reeds eerder voorhanden, en heeft de hoofdgroepeenng van den nieuwbouw beïnvloed — De ingang van de Loge is zoo sterk mogelijk gemarkeerd, door de beide torens en de gebogen winkelfronten — Op den grooten luifel zijn de bovenlichten te zien, die de etalages verlichten lm gedong terletak di Toendjoengan, jalah djalan jang paling model letak beberapa toko Kebon dan gedong terseboet misih tersimpan dan kitirnja jalah dibangoenkan beberapa toko, toko-toko jang terletak paling pembangoenan baroe diselaraskan dengan itoe Kclak gedong Loge akan sekitirnja

sekarang di keliling India, disini terdahoeloenja Pada tahoen 1035 disekm jalah soedah lama adanja, maka dirobah djoega dengan selaras sama Liuhifüto

KNILM

133

OPMERKINGEN De Economische Beteekenis van Gebouwen. Bij de besprekingen over de aanwending der 25 miljoen ten bate van Indië, is, in liet bijzonder in den Volksraad, geopponeerd tegen de besteding, zooais de Regeering zich die gedacht had, van een deel daarvan — ongeveer één achtste — aan gebouwen. Zelfs is door den heer Soetardjo CS. een motie ingediend, die zich tegen een zoodanige bestemming uitspreekt; slechts doordat in het éérste concrete regeeringsvoorstel, over de in 1936 te verwerken gelden, geen gebouwen voorkwamen, is de behandeling daarvan tot het volgende, in Januari a.s., uitgesteld. Naar aanleiding niet alleen van de argumenten bij dien aanval naar voren gebracht, doch ook van die der nadrukkelijke verdediging van regeeringszijde, zouden wij ons — overigens lós van de bijzondere eischen, die voortvloeien uit het speciale doel van deze gift — wel een opmerking willen veroorloven. En wel deze, dat men, bij die beoordeeling van de beteekenis van gebouwen voor de volkswelvaart als geheel, ze te weinig heeft gezien als ,,arbeidswerktuigen", als outillage. De Commissie-van den Bussche, die als bekend de verdeeling van het geschenk voorbereidt, meent b.v., en de Regeering onderschrijft dit i), dat de ,,aanwezigheid van meer of minder doelmatige gebouwen" géén belangrijken invloed op de volkswelvaart kan hebben, en rechtvaardigt hunne opname in het werkprogram dan ook alleen uit een direct en indirect werkverschaffingsoogpunt; wel deelt zij speciaal over dit onderwerp mede, dat haar ,,zeer talrijke voorstellen" in deze richting bereikten. In het debat was het standpunt der Regeeringsgemachtigden wel iets breeder, doch ook daarbij werden de arbeidsverruiming en het sociaal-nuttige doel van de beoogde gebouwen (onderwijs, ziekenzorg en dg.) naar voren geschoven. Het standpunt der aanvallers was natuurlijk nog meer afwijzend; in het Voorloopig Verslag werd b.v. ontkend dat gebouwen ueberhaupt tot duurzame versterking van den economischen toestand voeren, — integendeel is hun onderhoud maar een last! Bij de mondelinge behandeling kwamen weinig directe argumenten naar voren, doch wel de tegenstelling tusschen de steden, vooral de groote, waarvoor hulp onnoodig geacht werd, en het platteland en zijn bevolking, waarvoor men alle steun wilde resérveeren (waarbij de heer Oetoyo zelfs zoo ver ging, de blijvende volkswelvaarts-waarde van stedelijke assaineeringswerken in twijfel te trekken). Hiertegenover moet nu het inzicht gesteld worden, dat openbare gebouwen vóór alles zijn sociale werktuigen: werktuigen bij het verrichten van lichamelijken of geestelijken arbeid (kantoor en werkplaats), bij het koopen en veikoopen (de pasar), bij het leeren (de school) ') Volksraad, ond. 71, Algemeene Toelichting. 134

of bij welke maatschappelijke functie ook. Wanneer nu zulk een werktuig onhandig in het gebruik is, slecht aangepast aan de behoefte of anderszins gebrekkig, dan leidt daaronder de vervulling dier functie; is het echter doeltreffend, dan gaat alles beter, vlotter, economischer, dan wordt minder tijd, arbeid en goed verspild, en düs ook de algemeene welvaart bevorderd. Ieder die meegemaakt heeft de overgang van een slechte arbeids- of andere behuizing naar een werkelijk juiste, weet hoe reëel en hoe gróót de voordeden daarvan zijn. Waarbij dan bedacht moet worden, dat ook de winsten van immaterieelen aard economische beteekenis hebben. Wij zijn thans immers toch we! zoover, in te zien dat de psychologische condities waaronder gewerkt, verkocht, verpleegd of geleerd wordt, bij welke condities de behuizing een overwegende rol vervult, een gróóten en direkten invloed op de prestaties hebben. Doelmatig bouwen, doelmatig in materieelen én ideëelen zin, dus streng aangepast aan behoefte en doel, aan land en volk, aan omgeving en klimaat, zulk bouwen is géén luxe. En al beamen wij gaarne de door Volksraadsleden geplaatste aanmerkingen op te kostbare bouwwerken, die inderdaad waarschuwende voorbeelden vormen, zoo lijkt het ons dat de ,,zeer talrijke" voorstellers, die aan de Commissie-van den Bussche om gebouwen hebben gevraagd, — nu daargelaten of men ze bij déze gelegenheid moet tegemoetkomen — toch uiting hebben gegeven aan het juiste besef, dat een betere outilleering ook op dit gebied wél van groot belang is. De Rooigelden. Een over de rooigelden handelend rondschrijven van het College van Gedeputeerden der Provincie West-Java aan de locale ressorten dier provincie, dat in dit no. op blz. 147 is opgenomen, moet aanleiding geven tot een opmerking. Het rondschrijven toch gaat niet slechts — ten rechte — van het retributieve karakter der rooigelden uit, doch leidt hieruit af, eenerzijds dat hun opbrengst de kosten van het rooiwezen niet mag overschrijden, doch wel praktisch geheel moet dekken, — anderzijds dan ook, dat, indien aldus de rooigelden te zwaar zijn of worden, immer versobering van den dienst en van de bouwvoorschriften geboden is; waarbij het dan aansluit aan de circulaire van den Gouvernementssecretaris van 29 Febr. j.l., aan de ondeskundigheid waarvan wij in ons Maart-nummer reeds een opmerking wijdden. Nu is het zeker juist, dat de rooigelden niet de rooikosten moeten gaan overschrijden. Aldus immers zouden zij als een bouwbelasting gaan werken, als hoedanig zij bedoeld noch vastgesteld en goedgekeurd zijn; zulk een — weinig aantrekkelijke— heffing zou slechts naast de rooigelden mogelijk zijn. Overigens zal een dergelijke overschrijding ook thans wel hooge uitzondering zijn, indien tenminste eenerzijds voor de retributie een redelijke prestatie wordt geleverd, dus een reëel bouwtoezicht wordt uitgeoefend, anderzijds alle

werkelijke kosten van het rooiwezen in rekening worden gebracht. Daarentegen lijkt het ons zeker onjuist omgekeerd nu ook te eischen, dat de kosten van het rooiwezen normalerwijze nooit hóóger mogen zijn dan de opbrengst dier retributies. Hoezeer ook zulk een evenwicht uit financieele overwegingen mag worden nagestreefd, zoo miskent men door dien eisch voorop te stellen het groote algemeene belang, dat met de uitoefening van een behoorlijk bouwtoezicht gemoeid is. Niet voor niets wordt de rooidienst vaak de bouwpolitie genoemd: inderdaad gaat het hier mede om het, in het openbaar belang handhaven van een orde, waarvoor de overheid zich niet pleegt te laten betalen. En vooral bij de stedelijke bebouwing voor de minstbemiddelden, met haar veelal bijzonder slechte toestanden, is dit toezicht zoo dringend noodig, en is toch een laag tarief uit sociale overwegingen zoo gewenscht, dat men gerust kan toelaten, dat daar wat op wordt toegelegd ' ) . In het bijzonder is het geheel verkeerd, zooals het rondschrijven, dat zich daarmee op een uiterst eenzijdig administratief en fiscaal standpunt stelt, toch doet, een dirécten band te leggen tusschen den omvang der bouwvoorschriften en de rooigelden-opbrengst, en verlichting der bepalingen te eischen indien die opbrengst het rooiwezen niet betalen kan. Welke bouwvoorschriften in een gegeven milieu geboden zijn, hangt in de eerste plaats van andere overwegingen af, overwegingen met betrekking tot den ordelijken stadsaanleg, de hygiëne, de veiligheid, den welstand en dergelijke. Natuurlijk mag men daarbij niet verder gaan dan het betreffende locale milieu als geheel economisch op den duur kan dragen, en even natuurlijk zal in het algemeen daaruit een zekere normale verhouding tusschen rooigelden en toezichtkosten kunnen resulteeren, — een verhouding, die evenwel in een stad waar véél tot stand komt, steeds gunstiger zal kunnen zijn, dan daar waar weinig of over een groot gebied verspreid gebouwd wordt. Als directe maatstaf voor wat voorgeschreven behoort te worden, mag aan die rooigelden evenwel nooit meer dan een zeer secundaire beteekenis -worden toegekend, — vooral in een tijd als deze, nu de groote en t.z. van het rooigeld meestal voordeelige bouwerij, welke die ^) Zelfs ware er alle aanleiding voor deze categorie de gouvernements-zegelkosten te verlagen.

last gemakkelijk kan dragen, op veel plaatsen grootendeels stil ligt, en de vergunningen voor de kampong, waarvoor het tarief ten rechte in het algemeen reeds laag is, de overgroote doch onvoordeelige meerderheid vormen. Hiermede raken wij dan aan een andere bedenkelijke zijde van het rondschrijven, dat, evenals het daarin genoemde van de Regeering, de neiging heeft om de bouwvoorschriften-zelve te oriënteeren op den huldigen economischen druk. Van veel te verre strekking zijn de bouwbepalingen, veel te langzaam worden zij vastgesteld en werken zij door, en vooral is veel te langdurig hun uitwerking, dan dat zij-zelve aangepast mogen worden aan tijdelijke toestanden, noch in gunstigen, noch in ongunstigen zin; het beoogde effect zouden zij dan eerst sorteeren lang na dat dit opportuun was. Het is slechts hun toepassing, die milder of krachtiger doorgezet dient te worden al naar de conjunctuur; en hiervoor laat élke bouwverordening de ruimte. Wat natuurlijk niet weg neemt, dat tijdelijke omstandigheden de aandacht kunnen vestigen op bepaalde onjuistheden in de voorschriften; doch dan moeten deze beoordeeld worden in verband met hun blijvende uitwerking bij regen én bij zonneschijn. En ten slotte mist men, wederom als in de Buitenzorgsche circulaire, in die der provincie de constructieve aanwijzingen, die in deze materie wél nuttig zouden kunnen zijn. Vóór alles toch is vereischt een tarifieering der rooigelden, die minstens evenredig is met de bouwsommen der werken; nog beter is zij progressief, want groote werken eischen meestal onevenredig meer tijd en moeite van het rooiwezen, en juist daarbij kan men verlangen, dat zij de gemaakte kosten ten vóUe vergoeden. Evenwel is een tarief dat de werkelijke bouwsommen tot grondslag neemt om praktische redenen welhaast onbruikbaar, zoodat men dan ook overal tot een andere differentiatie, b.v. naar aard, permanentie, en dg. zijn toevlucht nam. Zeker wél nuttig ware het nu, orde en evenredigheid te brengen in deze differentieering en tarifieering, ook in verband met de, plaatselijk zeer verschillende, intensiteit van het toezicht. Zoo laat ook deze circulaire bij den aandachtigen lezer het eenigszins pijnlijke gevoel achter, dat de hoogere instantie, die haar liet uitgaan, hare materie sociaal noch technisch geheel beheerscht en doorziet.

WERKEN VAN HET A.I.A.-BUREAU TE SOERABAIA. De bouwwerkzaamheid van het A.I.A.-Bureau te Soerabaja ving in 1927 aan met de uitvoering van het monumentale gebouw der Koloniale Bank in de Willemstraat, naar ontwerp van Prof. C. P. Wolff Schoemaker. In de hieronder te noemen, nadien door het A.I.A.-Bureau zelve ontworpen en te Soerabaja

uitgevoerde werken, hebben dezelfde architectonische beginselen tot leidraad gediend, als die in het kloeke ontwerp van Prof. Schoemaker tot uiting kwamen. Wars van ,,nieuwe zakelijkheid", futurisme of dadaïsme, en van het uitvieren van persoonlijke hobbies of zucht naar opgang, is in vormgeving en constructie gestreefd naar een vol135

Afb. 1. Kantoorgebouw Infcrnatio, Soerabaja; Ontwerp en Uitvoering A.i.A.bureaii. Het in 1929 opgetrokken kantoorgebouw heeft een bijzonder fraaie situatie: het hoofdfront vormt de afsluiting van het centrale plein van Soerabaja's zakenbuurt, het Willemsplein, tegenover de Roode brug. — Het is geconstrueerd als een gewapend-betonskelet met wandvullingen van baksteen en betonsteen, en gew.-betonvloeren en dak.

1

Dibangoenkan pada tahoen 1929 dan terletak amat bagoes disirnja Willemsplein dekat Djembatan Merah; ini kebetoelan di bagean kota jang rame oentoek perdagangan.

vi/it-UE,tvlSpi-eii-i D

S

«o

iS

ZO

23

30n

j ^ i I • iiK I i g i I j i IB I l u l l H . hia.1 I J l iM. t Jti I •

i»i

K, ' • l ' A

doening aan de zakelijke eischen van het bedrijf, in het besef, dat de serieuze architect met blijvend materiaal blijvende belangen heeft te dienen. Van de ontwerpen voor den nieuwbouw der kantoren, welke het Willemsplein te Soerabaja eens een volwaardige afsluiting zullen geven, werd tot nog toe slechts het massale kantoorgebouw der Internationale Crediet- en Handels136

M-ll'^

A

Afd. 2. Kantoorgebouw Internatio, Soerabaia Plattegronden begane grond (boven) en verdieping. Op den beganen grond worden vanaf den hoofdingang aan het Willemsplein bereikt eenige kantoren, waaronder het passagebureau der Rott. Lloyd, en het monumentale centrale trappenhuis. — Aan den rechtergevel ligt een neveningang voor personeel en rekeningloopers, onmiddellijk aansluitend aan de fietsenbergplaats en neventrappenhuis. — De voorshands voor goedang bestemde ruimten zijn zoodanig gebouwd, dat zij grootendeels ook voor kantoren kunnen worden ingericht. Ter verdieping sluit de kashal aan bij vn. neventrappenhuis. — De vertrekken voor de leiding liggen aan den anderen zijgevel; beschikbaar is mede een werkkamer voor Nederlandsche directeuren bij hun periodieke bezoeken aan indie. Onder de „Kas" ca. ligt een ruim entresol met toiletten enz.

vereeniging ,,Rotterdam" (,,Internatio") verwerkelijkt (afb. 1 en 2). Hierin moesten, met de kantoren, een deel der voor een im- en exportfirma zoo belangrijke goedangs in één gebouw vereenigd worden en wel zoodanig, dat bij noodzaak tot uitbreiding der kantoorruimte, een deel der goedangs daarvoor direct zou zijn in te richten. Uiteraard mocht wor-

n D t n b t

den verlangd dat daarbij het gebouw in ruimtevorm en architectuur representatie! zou zijn voor het machtig handelsiichaam, waarvan het een belangrijk deel zou huisvesten. Het gebouw bestaat uit drie lagen; de op begane grondpeil gelegene bevat aan de voorzijde, aan het Willemsplein, de hoofdingang welke naar de centrale trappenhal voert. Links en rechts daarvan liggen kantoorruimten, waarvan de belangrijkste door het Agentschap der Rotterdamsche Lloyd geoccupeerd worden. Het geheele achterdeel van het begane grondplan bevat goedangruimten, waarvan een groot deel aan den bovenomschreven eisch van geschiktheid tot inrichten als kantoorruimte voldoet. In de rechtervleugel zijn o.m. garages en tietsenbergplaats ondergebracht, terwijl een tweetal diensttrappenhuizen naar de verdieping leiden; aan de voor

het subalterne personeel zoo belangrijke rijwielberging en de verbinding daarvan met de kantoorruimten, waaraan zoo vaak te weinig wordt gedacht, is bijzondere aandacht besteed. Het verdiepingsplan bevat de eigenlijke kantoren, in carré gegroepeerd om een tweetal impluvia of lichthoven, die het monumentale trappenhuis tlankeeren. De in den rechtervleugel gelegen kas-, administratie- en boekhoudafdeelingen hebben door middel van een der beide diensttrappenhuizen met zij-ingang een eigen verbinding met de buitenwereld, waardoor geloop van rekeningloopers e.d. geheel buiten de rest van het gebouw gehouden wordt. Ruime toiletten voor Europeesch- en Aziatisch personeel zijn ondergebracht in een entresol, tusschen rijwielbergplaats en kashal gelegen, en toegankelijk vanuit de beide diensttrappenhuizen.

Afh. 3. Kantoorgebouw S. M. Nederland, Soerahaja; ontwerp A. I. A.luireaii, 1931-'32. üelegen aan de zeer breede Aloen^-straat, met voorgevel op het W. — Constructie: gewapendbetonvakwerk met bakï--teenvullingen en pannen dak. — De voorgevel beeft i.v.m. de orienteering een sterke beschadiiwing door luifels enz. en een galerij ter verdieping. Het hooge plint is van Padalarang-andesiet. — Op den beganen giond bevindt zich het kantoor van de S. M N. met passage-bureau, boven liggen verhuurbare kantoren. Ini gedong terletak disisirnja Aloen^-straat dengan mengadap ka-Barat. Dinding'-^ terbikin dan kotak^ beton jang terisi dengan pasangan batoe biasa; pajon dari genting. Afh. 4 Nassauschool, (Christelijke E. L. S.), Soerabaja; ontwerp A. I. A.-bureau. Het gevelplint en de erfmuur zijn van lichtgele bergkarangsteen, ijrauw gevoegd; de afdekband' van het plint en eenige andere gevelbanden zijn van beton. Het dak is met roode pannen ingedekt Ris^ dari ini gedong, djoega itoe pagar kebon terbikin dari batoe karang-goenoeng, warna koening moeda, 'dengan pinggiran dari beton. Pajon dari genting.

137

Afh. 5. Kantoorgebouw Anicm, Soerahaja; ontwerp A. I. A.-bureau. (jesitiieerd aan een betr. smalle woonstraat in de bovenstad, Enibong Woengoe, •— (jeconstrueerd als een gewapend betonvakwerk, met vullingen van baksteen, vloeren, luifels en galerijdaken van gewapend beton; het hoofddak is met pannen gedekt. — Aan de gevels is Padalarang-andesiet toegepast voor het plint en eenige onderdeelen; het pleisterwerk is gedeeltelijk ruw gehouden. — Van het mterieur verdient vermelding een glas-in-lood-raam in de traphal, van Joep Nicolas. Terletak di Embong Woengoe. Dinding'-^ dari ini gedong terbikin dari kotakbeton, terisi dengan pasangan batoe biasa. Ploer'^, pajon dari emperan, dlsb. dari beton. Pajon jang terbesar dari genting.

Op de zolderverdieping werden ruime archiefbergplaatsen geprojecteerd. Doordat het gebouw van ,,Internatio" het stedebouwkundig aspect van het Willenisplein beheerscht, moesten zoowel aan de ruimtelijke vormgeving als aan de uitwendige architectuur hooge eischen gesteld worden. Ook het kantoorgebouw der 5. M. „Nederland" (afb. 3) behoort tot de door het A.I.A.-Bureau ontworpen gebouwen, evenals de Oogheelkundige kliniek, eenige scholen (afb. 4) en minder belangrijke gebouwen. Afzonderlijke vermelding verdient wel het Hoofdkantoor der „Aniem" (afb. 5). De hoofdindeeling der plannen daarvan komt in veel opzichten overeen met die van het ,,Internatio"'gebouw. De architectuur kon echter in overeenstemming met de open bouwwijze der stads(woon)wijk waarin het verrees opener, vrijer gehouden worden. Tot de in den allerlaatsten tijd uitgevoerde ontwerpen van het Bureau behoort het complex winkelgebouwen aan Toendjoengan op het voorterrein van de Loge „de Vriendschap" (afb. 6, blz. 133 en afb. 7). Ook dit was een opgave waarin aan een groot aantal, soms onderling tegenstrijdige eischen moest worden voldaan. Om het terrein rendabel te maken, was ongeveer een jaar te voren aan de linkerzijde van het straatfront een tweetal winkeltjes verrezen naar een anoniem ontwerp, dat na veel wijzigingen, schaven en kuischen door de Soerabaiasche schoonheidscommissie aannemelijk werd bevonden; daarbij kon echter niet merkbaar rekening worden gehouden met de latere plannen tot be138

bouwing van het geheele straattront, dat niettemin daarmee één harmonisch geheel zou moeten vormen. Aldus was evenwel het A.I.A.-Bureau bij het maken van die latere plannen in de toe te passen uitwendige architectuur wel zeer strak gebonden aan daartoe niet in eerste aanleg bestemde lijnen en maten. Voorts moest de nieuwe voorbouw een waardige toegang vormen voor het oude Logegebouw, dat niet geheel uit het oog van den voorbijganger mocht verdwijnen, terwijl rekening gehouden moest worden met eventueel latere vernieuwing of verbouwing daarvan, en dus waarschijnlijk de buitenarchitectuur van deze tokogebouwen weer maatgevend zou worden voor die van het te vernieuwen Logegebouw. En tenslotte doch niet het minst, vloeiden uit den eigen aard van deze meest-gemoderniseerde Indische winkelstraat en uit den wensch tot het zoo hoog mogelijk opvoeren van de ,,verkoopsefficiency" der nieuwe toko's, eischen voort waaraan primair moest worden voldaan. Het oordeel over de wijze, waarop het gelukt is uit dit kluwen van omstandigheden, eischen en voorwaarden de draad te vinden tot het vlechten van een goed stuk werk, moeten wij aan den beschouwer overlaten. Voor Indië geheel nieuw is de wijze waarop getracht is hinderlijk spiegelen der groote ruiten te voorkomen. In de luifeloverdekking der étalages en trottoirs zijn alléén ter plaatse van de eigenlijke showcases bovenlichten aangebracht. Door plafonds van speciaal glas valt het daglicht dus direct in de étalages, waardoor het mogelijk bleek ook overdag de eigen verlichting der étalage voldoende sterk te maken, om hinder der spiegelende

^

ENORME BESPARING DOOR DUNLOP Speciale Luchtbanden-uitrustingen Vraagt

hen,

die

d e z e uitrustingen

in gebruilc

hebben!

Volledige inlichtingen te verkrijgen bij THE DUNLOP RUBBER Co. (N.E. I.) Ltd., Batavia, Medan, Semarang, Soerabaja

onein Jia veel Juurzamor Kon kuhieke Meier ij/.er kost ook nu nojj meer aan een kiil)ieke Meter iiout. Fcliler niet /.oovéél niéén en kapconstructie in hout, kost aan lioul. >\aarscliijnlijk nog wel iets minder dan de/ollde kap in ij/.er uitgevoerd, aan ij/.er, zou kosten. M a a r vergelijkt U nu eens de totaalkosten van een lioulen kap gemonteerd en wel met een ollerle van ons voor diezelfde ij/.ercn kap en U zult tol een verrassend resnilaal komen. I".n als LI novendien in aanmerking neemt de exlra diuir/aannieid. >ele malen grooter dan die >an lioul. die een ij/.eren ka[) biedt, dan 70U liet locli dwaasheid zijn nog gehruik Ie maken van hout. Mogen wij U eens een opgave sturen van de gehouwen, welke in den laalsten tijd geheel in ij/er werden uitgevoerd t

EL

SOERABAIA - NGAGEL 85 TELEFOON No. 144 ZUID

I

BEWERKT DJATIHOUT, koziinen met deuren en ramen, pasklaar kaphout, geschaafde n geploegde vloernasklaar paski! planken gemaakte woningen, barakken, bungalows, enz.

M^^TSCH^PP1JEN !!^..H.oo. VOO....--,:f -r.ru^ BATAVIA, Telefoon Bt

IJ

BANDOENG. Teleloon 853 DJOKJA, Telefoon 467 SOLO, Telefoon 81 SEMARANG, Telefoon 293

n Z 1079

50ERABA1A, Telefoon MEDAN PALEMBANG MAKASSAR MOENA

GOEDKOOPER 4

*

TOT VR 4CeenuuJ

'•* i-

i • •

6. Een electrische scliakelaar in olie,gescfiikt voor bediening met drukknoppen (momentcontact) en ook door b.v. een vlotterschakelaar, een drukschaketaar van een compressor, enz. (blijvend contact). De eenige schakelaar voorzien van maximum beveiliging. Ook leverbaar met opgebouwde ampèremeter. De Heemaf S.B.I.K. schakelaar geeft steeds goed contact, werkt geheel bromvri|, heeft een betrouwbare draadinklemming en is universeel toe te passen. Dit Heemaf-fabrikaat wordt eveneens geleverd door

LINDETEVES-STOKVIS

Afb. 7. Tokobouw bij „de Vriendschap", Toendjoengan, Socrabaja; ontwerp A. I. A.-bureau, 1935.(zie ook blz. 133). Bij het ontwerp voor du toko's op het Logeterrein moest voldaan worden aan de ideëele eischen van de Loge en de materieele van den tokobouw. De ingang tot de Loge is daarom ruim, symmetrisch en eenigszins monumentaal gehouden; de gebogen winkelfronten zijn echter tevens bijzonder gunstig uit étalage-oogpunt; aan de toko-huurders zijn evenwel beperkingen opgelegd t.z. van de gevelreclame. — De groote luifel is van gewapend beton.

ruit voor den voorbijganger of beschouwer van buiten te elimineeren. Door de iiclitbronnen, die 's avonds de étalages moeten verlicliten, in de ruimte tussclien bovenlicht en glazen plafond te installeeren, is tevens een volkomen indirecte avond-verlichting bereikt. Een woord van bijzondere waardeering komt het Bestuur der opdrachtgeefster, de Loge ,,de Vriendschap", toe voor het in haar overeenkomsten met de toko-huurders opnemen van een clausule.

waardoor bederf van zoowel het architectonische als het stadsbeeld, door niet daarbij passende reclames, uithangborden e.d., voorkomen kan worden. Hoe het mogelijk is, om bij dergelijke beperkingen in de ,,vrijheid" van den huurder, toch een volkomen harmonisch en aan alle bedrijfseischen der toko's voldoend resultaat te bereiken, toont ons hier wel ,,Javastores" (afb. 7). A^.

PEMBANGOENAN GEDONG^ DALAM KOTA SOERABAJA OLEH A.I.A.-BUREAU. Sedari tahoen 1927 A. L A.-bureau moelai mendapat pakerdjakan membikin gedong'-^ dan kantor- di kota Soerabaja. Jang paling pertama dikerdjakannja oleh firma itoe jalah itoe gedong Koloniale Bank di Willemstraat, mitoeroet rentjana dari Prof. C. P. Wolff Schoemaker. Selandjoetnja A. I. A.-bureau membikin lain- gedong lagi dengan membikin rentjana sendiri. Dalam beberapa gambar jang berikoet karangan ini ditoendjoekan gedongbikinan dari A. 1. A.-bureau. Itoe gedong- semoeanja di-

rentjanakannja dengan mentoeroet toedjoean dari Prof. terseboet, jaitoe dengan toedjoean jang paling serasi oentoek goena dan keperlüeannja pendirikan ma.sing-masing gedong atau kantor. Begitoepoen gedong- terseboet ta' ada jang memake perhiasan jang ta' bergoena; semoea atoeran oentoek meroepakannja, dan membagainja bagian- dari gedong itoe, semoeanja bersamboetan dengan apa jang paling penting oentoek peroesahan jang memperloekan masing-masing gedong itoe.

EEN EN ANDER OVER DEN INVLOED VAN DE CRISIS OP DE WONINGVOORZIENING, Ten aanzien van de wijze, waarop stadsbewoners van diverse groepen in hun huisvesting voorzien, valt in de laatste jaren een verschijnsel te constateeren, dat niet over het hoofd mag worden gezien, daar het met vele sociale en stedebouwkundige vraagstukken verband houdt. Er heeft namelijk een zekere opschuiving plaats en wel van grootere (duurdere) woningen naar kleinere (goedkoopere); dit speelt zich af over de geheele linie der bevolkingslagen. Als een onmiddellijk gevolg daarvan, bestaat er, of er zal in de naaste toekomst ontstaan, eenerzijds een merkbaar tekort aan woningen (i.e. in huur laaggeprijsde, van middelmatig of klein formaat), en anderzijds een teveel aan woningen (i.e. betere en grootere met hooge huur). Genoemd geval schijnt zich niet uitsluitend in Indië voor te doen, doch ook in andere door de

crisis getroffen landen, o.a. in Holland i ) . Voor Indië en in het bijzonder voor de stadsgemeenten, heeft dat verschijnsel wel eigenaardige gevolgen. In de eerste plaats valt te wijzen op een verandering van het algemeene aspect der stedelijke kanipoengs. Van ouds zijn deze kampoengs de geëigende wooncentra van Inheemschen, ook nadat zij in het areaal eener gemeente zijn opgenomen. Vóór de crisis nu waren de kampoengwoningen nog grootendeels „eigen" woningen, d.w.z. dat de eigenaars daarvan zelf deze huizen bewoonden daar zij toen nog geen goede gelegenheid hadden om deze op een voordeelige wijze te verhuren. Indien men destijds een huis bouwde, was het ') Zie het Rapport betr. ,,Ordening van de Woningproductie" door Ir. Bakker Schut, uitgave van het Ned. Inst. V. Volkshuisvesting en Stedebouw van 14/V/'35.

139

hoofdmotief: voor zichzelf een zoo geschii
140

teveel aan woningen bestaat, de economie van de geheele stadsgemeenschap in het gedrang komt. De vraag is nu, zal deze situatie lang bestendigd blijven of is het bepaaldelijk slechts een tijdelijk crisisverschijnscl? Gezien de weinige perspectieven die er thans te vinden zijn tot terugkeer naar de hooge conjunctuur van vóór de crisis, waaruit immers voortsproot het ,,en gros" bouwen van kapitale woningen, — aan den lust tot bouwen, die nu nog niet voldoende geluwd is, — zal men verstandig doen, de huidige situatie min of meer als blijvend te beschouwen. En daarmede erkent men tegelijk de urgentie om, ten aanzien van de algemeene woningvoorziening, dusdanige maatregelen te treffen dat deze beter overeenstemt met de werkelijke behoeften. Doch wie behoort hiervoor te zorgen? Aan het particulier initiatief kan het niet overgelaten worden, daar deze kwesties te ver buiten den gezichtskring van den particulieren bouwer liggen. Evenwel kan men de gemeentelijke overheid ook moeilijk verantwoordelijk stellen voor een dergelijke ,,ordening van woningvoorziening". Immers mist deze overheid den rechtsgrond, waarop eventueele maatregelen (beperkingen) kunnen worden gebaseerd. En toch bestaat voor de overheid wel gelegenheid om een dergelijke ordening tot stand te brengen, al kan zulks slechts op globale wijze geschieden. Het is namelijk de thans door diverse gemeenten doorgevoerde differentiatie van woningen resp. bouwkringen naar typen, welke in deze ook regelend kan werken, daar de omvang van diverse bestemmings-kringen beperkend kan werken op den bouw van bepaalde typen van woningen, en een maat is voor hetgeen de gemeenschap in de naaste toekomst aan diverse typen van woningen noodig heeft, terwijl die differentiatie mede insluit de globale ,,waarde" of ,,huurwaarde" van diverse typen huizen. Het komt er dus op aan de stad en haar woonbehoeften vóór en tijdens het tot stand brengen van stadsplannen zoo nauwkeurig mogelijk te bestudeeren, en zulk een verschijnsel als bovengenoemd ook in rekening te nemen. Wel zijn daarvoor noodig statistieken voor het verschaffen van het noodige cijfermateriaal, zonder welke gegevens immers geen behoorlijke oriënteering kan worden gedaan. Enkele groote gemeenten hebben reeds een bevolkingsregistratie; door dezen dienst verder uit te breiden en wel zoodanig dat door dezen ook statistieken kunnen worden gemaakt betr. bewoonde en onbewoonde woningen gedifferentieerd in diverse grootten, huurwaarden, enz. zal misschien een oplossing te vinden zijn. Zelfs is denkbaar dat men aan de verplichte aangifte van huisvesting door ingezetenen ook een tweede verplichting koppelt, n.l. de aangifte van de huurwaarde der bewoonde huizen. In elk geval is de kwestie te belangrijk om niet door de gemeentelijke overheid in acht te worden genomen. Soesilo.

Verhouding van hel aantal verkeersongelukken

• —

Ito 220 • ZIO 200 I90 I80

• B 1 •

I50 I40 liO 120

1 1 I 1

90

80 70

1 1 •

no 160

:-

t1 11 1

j 1 L_J overdag

B •

J 1

Overal waar de statistieken van verkeers-ongelukken

•

I

1 1 1 1 1

•

60 50 40 30 20 lO Koiten der i l r a a l verlichting per hoold

meer dan I 2 25

f 1 50 tot 1 225

I 0 75 tot 1 1 50

minder dan 1 075

een verschil maken tusschen ongelukken vóór donker en na donker, en dit in verhouding tot de kosten van de straatverlichting, daar komt een dergelijk beeld te voorschijn.

Dit specifieke voorbeeld geeft de resultaten van een onderzoek in meer dan 200 steden met een gemiddelde bevolking van 200 000. Overal is het gemiddelde aantal dagongelukken genomen als 100, in welk verhoudmgsgetal het aantal ongelukken na donker is uitgedrukt. En evenals het de gemeenschap is, die de straatverlichting betaalt, 200 is het die zelfde gemeenschap ten wiens laste de kosten van verkeersongelukken komen. En deze kosten: noodeloos verlies van menschenlevens, verhoogde hospitaalkosten door verpleging van gewonden, materieele schade aan gebouwen en werken van de gemeenschap, verhoogde verzekeringspremies, zijn niet 200 laag of een goede straatverlichting is goedkooper. Want als steeds geldt ook hier: voorkomen is beter dan genezen. Doch alleen het verhoogde gevoel van veiligheid reeds, dat een goede verlichting biedt, is voor elke overheid voldoende om de post straatverlichting zoo ruim mogelijk te nemen. Uit de zeer groote sorteering General Electric armaturen is het niet moeilijk het juiste model te kiezen voor elke straat, elke weg, elk plein. En onze adviezen zijn er steeds op gericht U de beste verhchting voor de laagste maandelijksche kosten te verschaffen.

International General Electric Co. Inc.

Het asy-radial model, dat ook licht d-wars op den weg uitstraalt.

—

Dit is het a r m a t u u r voor woonwijken. De huizenkant is goed afgeschermd.

Prinsenstraat 21, Batavia.

Voor winkelstraten en drukke verkeersaders. Do p r i s m a t i sche ballon geeit een prachtige lichtver deeling.

GENERAL (1) m) ELECTRIC III

Machinefabriek NIO PENG LONG Firma HIAP TJIANQ

KoKiMAi f 11 ^n)ONsiHUM,

Seniuruiigl9l4 i S\xkuux

Molenvliet West Batavia-Centrum

Uw adres voor : Rjjst-Dorschma4»ines, Sereholie-Installatie, Rubber-Mangel, Thee-Roller, Hoeden-, Kapok-, Indjoek- en Rubber-persen enz., enz., enz.

H. H. Archifecfen Ö Aannemers

GLASHANDEL

A . N . I. G. G. L

Betiekt uitsluitend u w verven en schildersbenoodiqdheden bij de

Bandoengsche Verfcentrale waar U kosteloos het beste advies krijgt Kafja-katja We
BETON- EN TERRAZZOFABRIE

Bandoeng Tel. 1513

:: H. MECKEL

Dinojo 5 9 , Soerabaia T e l e f o o n 2 8 7 6 Z.

levert uit

voorraad

tegen b i l l i j k e prijzen C e m e n t - en Terrazzotegels, Betonbuizen, C o n trole Putjes, T e r r a z z o a f w a s c h b a k k e n , B l o e m p o t t e n , e n z . , enz. Bandoeng

Telefoon

1351

Vraagt offerfe

AKIBATNJA

KRISIS

OENTOEK

ICHTIARNJA PENDOEDOEK BERDIAM.

Dalam masa krisis jang ditemoekanja pada beherapa tahoen jang laloe dan sekarang ini, timboellah banjak keadaan jang pintjang, antara mana djoega soeatoe jang haroes ditjatet, kerena bersamboetan dengan soal sosial dan ekonomi dan pendoedoek kota Serata kita mendjalankan hêmat lièmat oentoek keperloean hidoep, teristimewa oentoek tjara berdiam jang setoedjoe dengan kekoeatan kita Begitoepoen mereka jang dahoeloe mampoe tinggal dalam romah jang pantas dan beserta dengan mereka poenja kedoedoekan sosial, sekarang lianja bisa t mggal dalam romah jang ketjil dengan sekedarnja Tiada sadja itoepoen oentoek berdiamnja bangsa golongan jang sediakala pahng rendali nasibnja, akan tetapi djoega di medan golongan jang ditengah atau di-atas serata melorot kedoedoekanja Kerena sekarang romah ketjil dalam kampoeng mendjadi amat lakoe, tida akan mengherankan lagi, bahoea sewaanja romah ketjil naik pada oemoemnja, sedang sewaanja romah besar toeroen Paling tjilaka poen jang berdoedoek paling rendah sendiri, kerena dan berdesaknja dan golongan atas, mereka 'ta dapat bagean romah ketjil lagi, bahkan' kebanjakan bangsa koeli koeli seoepamanja, terpaksa sewa hanja kamar sahadja, jang naik sewaanja djoega Sewaan 1 kamar 'ta lebih hagoes dan kandang ajam boeat ƒ I — a / 1 50 saben boelan itoepoen tida sedikit djika dibandingkan dengan kekoeatan ekonomi dan golongan terseboet (jolongan jang menjewakan romah besar dapat soesah djoega, kerena romahnja kebanjakanja 'ta lakoe disewakan Maka boleh di-insafkanja, bahoea keadaan demikian itoe tiada baik pada oemoemnja oentoek sosial dan ekonominja sekotah Kerena semoea „prodoeksi" (pengadakan) jang 'ta timhang dengan ,,künsoemsi" (pemakenja), akan bikin roegi semoeanja jaitoe jang mengadakan dan jang memake atau memperloekan Maka disini poen sekarang timlwel soeatoe soal, jang

BOEAT

MENTJARI

TEMPAT

penting boeat diberhatikanja oleh pemerentah kota, seperti (jemeente, kerena ini soeatoe kepentinganja oemoem Di negen Belanda dan lain negen soal demikian poen soedah moelai diberhatikanja oleh pemerentah lükal Soal demikian diseboetkanja ,,Ordening der Woningprodiiktie" jang berarti ,,mengatoer keadaan pendinkan romah jang setoedjoe dengan ekonomi oemoem dan pendoedoek kota" Akan tetapi walanpoen (jemeente, dlsb betoel berwadjib mengatoer hal soal itoe, beloem ditemoekanja poen daja oepaja oentoek bagimana mengatoernja Tiada soeatoe poen djoega sjarat oendang-oendang (wet) jang mengidinkan pada pemerentah boeat mengalarang pada orang oentoek menetapkan ,,berapa" romah jang dibikinja oentoek ,,prodoeksi" romah (je meente mempoenja hak oentoek menetapkan „bestemming" dan tanah-tanah dalam kota djadjahanja, jaitoe oentoek menetapkan model, hesar dan goenanja pendinkan romah itoe, akan tetapi 'ta mempoenja hak oentoek menetapkan soeatoe icstriksi (penibatasan) banjaknja romah jang didirikanja Akan tetapi akibat krisis jang ditjentakanja diatas mengadakan soeatoe kemakmoeran dalam sebagean ketjil dan kota dan oentoek sebagean ketjil dan pendoedoek, kerena dan „lakoenja" kampoeng, sekarang serata dalam kampoeng timboel soeatoe pembangoenan romah jang amat rame- mengadakan pakerdjakan oentoek aan nemer-aannemer dan J^angsa boenii poetera, oentoek toekang-toekang), oentoek dagang material seperti bamboe, dlsb Kampoeng-kampoeng lama kelamaan mendjadi radjin djoega, kerena sekarang banjak golongan jang radjin berdiam disitoe bangsa Belanda, bangsa prijaji dlsb Akan tetapi ke-oentoengan demikian tiada timbang dengan keroegian dan sekotah, seperti diterangkan diatas Maka penting bahoeasanja, djika ini soal sosial dan ekonomi dipentingkan boeat diseledikanja Soesilo.

EEN NIEUWE METHODE VOOR DEN AANLEG VAN KAMPONGWEGEN. Tot voor koit werden in de Gemeente Bandoeng de kampontijpaden en kanipongwegen voor licht verkeer uitsluitend gemaakt van trasbeton, dat vervolgens geasfalteerd weid. Thans echter zijn enkele dezer paden en wegen aangelegd volgens een geheel andere werkwijze, namelijk door toepassing van een zeer stabiele asphalt-emulsie; te Bandoeng is daarvoor gebruikt de ,,BitumuIs soil stabiliser". Dergelijke asfalt-materialen hebben zich, vooral in Amerika, reeds sedert eenige jaren ingeburgerd en vele wegdekken, zelfs van belangrijke wegen, zoomcde landmgsterreinen voor vliegtuigen zijn met behulp er van veihard. De nood der tijden bracht vele wijzigingen en — wat belangrijker is — vele economische verbeteringen. Zoo ging het ook in de kringen van wegenbouwers, waar moest worden getracht andeie weikwijzen te vinden dan die, welke eertijds gebiuikelijk waren. En één daarvan is de mogelijkheid, die gevonden is, van een beter en voordeeliger benutten van den grond dan tot dusverre bekend en gebruikeliik was. Deskundigen op het gebied van grondonderzoek hebben vastgesteld, dat vele grondsoorten bij een passend watergehalte een groote draagkracht bezitten. Droog los zand vertoont een zeer kleine draagveimogen, terwijl vochtig zand een veel grootere draagkracht heeft; het draagvermogen

van dl ogen kleigrond daarentegen kan 60 kg/cmzipi, doch in zeer natten toestand terugvallen tot 1 kg/cm-. De reden hiervan is, dat bij droog zand er tusschen de zandkorrels wel aanmerkelijke onderlinge wrijving is, maar de afzonderlijke korrels eiken samenhang missen Bij vochtig zand wordt deze samenhang geleverd door de waterhuidjes die elke korrel omringen, zoodat dan een veel grooter draagvermogen bestaat. Bij kleigrond is in drogen toestand juist wel een sterke samenhang aanwezig, doch bi| natte klei wordt de inwendige wrijving zoo klein dat daardoor de draagkracht zeer sterk veniiindeit Daarom geeft een juiste menging van beide grondsoorten een geheel, waarvan de diaagkracht niet zoo sterk wisselt; droog bindt de klei de zandkorrels samen en nat, geven de zandkorrels de noodige inwendige wrijving, die de klei zou missen. Het draagvermogen van den giond is dus stabieler geworcien of, zooals men wel zegt: men heeft grond-stabilisatie. Grond-stabilisatie kan nu zeer bevorderd woiden door gebruik van de in den aanvang van dit artikel genoemde asphalt-emulsies. Als men grond hiermede mengt, worden de gronddeeltjes, m.n vooral de fijne kleideeltjes door de asphalt, die er op neergeslagen is, beschermd tegen den invloed van water, dat ook in de poriën tusschen de deeltjes moeilijk meer kan doordiingen. Daardoor U\

f Afb. 1. Korreigroütte van het te gebruiken grind (het voorwerp is een zakmes). Besarnja batoe jang terpake. '';':'' "f- o " voorkomt iiieii, dat de klei door het opnemen van vocht zijn draat:;kracht verHest. Een voordeel hiervan is ook, dat de mengverhouding van zand en klei niet meer zoo nauw luistert. Zonder asphalt zou een te veel aan klei veroorzaken, dat bij vochtopname het mengsel zacht werd, terwijl dit thans voorkomen is. Het mengen van grond met asphalt gaat het gemakkelijkst als het asfalt in emulsie-vorm in water verdeeld is. Gewone asfalt-emulsie zou echter bij het mengen met grond reeds onder de verwerking uiteenvallen of z.g. breken. Daarom heeft men een asfalt-emulsie van groote stabiliteit noodig, die slechts zeer langzaam uiteen valt, zooals b.v. de ,,Bitumuls Soil Stabiliser i) er een is. Dit blijkt o.a. daar uit, dat deze asfalt-emulsie met zuivere Portland Cement gemengd kan worden zonder daardoor te breken. Dit nieuwe asfalt-materiaal geeft dus de gelegenheid de aannierkeli|ke draagkracht, die een grondmengsel kan hebben, te beschermen tegen vocht en dus ten volle te kunnen benutten. Zooals gezegd werden te Bandoeng, zij het dan ook op bescheiden schaal, enkele kampongwegen volgens deze nieuwe methode aangelegd. Voor zoover tot nu toe kon worden nagegaan, belooft dit systeem een ware uitkomst te zullen worden en een bevredigende oplossing te geven van het Afh. 2. Menging van grond en vraagstuk oni in zand met water (Ie bewerking) j ^ kampong op Menjampoernja tanah gemouk . n, ^ dengan pasir dan aer (menjam- ^^^' goedkoopere iioei-nja ke 1). wijze dan voor142

Afh. 3. Menging dei brei met asfalt-emulsie (2e bewerking). Menjampoernja dengan aspal-enuilsi ( ke 2). heen mogelijk geacht werd, wegen van voldoende sterkte te krijgen. Te Bandoeng werd voorloopig maar één weg aangelegd voor licht verkeer (Djalan Papaki) en drie voetpaden (Gang Kompathosianto, Gang Klenteng en Gang Wangsa). De lichte verkeersweg kreeg een verhardingsbreedte van 2,50 m en een verhardingsdikte van 6 cm. De weg werd eerst onder profiel gegraven. De uit de inkassing gegraven ,,grond" werd langs de kanten bewaard en later weer gebruikt. De samenstelling der materialen was als volgt: 1 deel asfalt-emulsie, 14 deelen inkassings-grond 4 zand (8 deelen grond + 6 deelen zand), 1 : 14 : 36 36 deelen grof en fijn grind (half om half, zie afb. 1). Bij de toepassing gaat men als volgt te werk: 18 144 108 324 324

1 ., „ „ „

/ 1 bhk ) asfalt-eimilsie. \ 8 blikkeen f grond i < 6 \ zand j 252 liter giond en rand 1:14.36 jl8 l grof grind (18 „ ; fijn grmd 684 liter grof en fijn grindi

Ie hewerkin<^: In een houten bak mengt men 8 blikken grond en 6 blikken zand onder toevoeging van 70 tot 90 liter water, totdat een dunne brei verkregen wordt (afb. 2). 2e bewerking: Bij deze brei mengt men 1 blik asfalt-emulsie (afb. 3). 3e bewerking: Van deze hoeveelheid neemt men 1 blik en vermengt den inhoud met 3 blikken grind (grof en fijn) (afb. 4). 4e bewerking: De gemengde hoeveelheid der sub 3 genoemde bewerking wordt uitgespreid in de inkassing ter dikte van 6 cm, vervolgens flink aangestampt en daarna op de wijze van pleisterwerk „beraapt", zoodat er geen grindkoppen te zien blijven. Ingeval het mengsel te droog blijkt moet er wat water overheen gesprenkeld worden. Teveel water doet geen schade, doch het drogen van het materiaal duurt dan alleen wat langer (afb. 4 t/m 8). ^) Een ander gelijksoortig preparaat is het z g. j.Tt-'rolas".

p

I

5e bewerking: Na 3 of 4 dagen is het materiaal hard en moet dan onmiddellijk worden geasfalteerd met 1 liter koude asfalt per m- (Socofalt of Cutback F.F.A., zie afb. 9). Wacht men daarmede te lang dan raakt het grind aan de oppervlakte los en pakt de asfalt niet. Eerst 15 a 20 minuten daarna over de asfalt een mengsel strooien van 1 deel asfalt en 30 deelen zand (tevoren onderling gemengd). Dit strooisel moet zéér dun worden aangebracht, zoodat slechts de putjes gevuld worden (afb. 10).

Afb. 4. Mengsel gereed voor het aanbrengen in de inkasbing (3e en 4e bewerking). Tjanipoeran jang soedah balk boeat ditaroek di galihan (ke 3 dan ke 4).

Afb. 5. Het onder profiel brengen van het mengsel in de inkassing (4e bewerking). Mengisinja galihan (ke 4).

Afb 6. Het onder profiel brengen van het mengsel in de inkahsing (4e bewerking). Mengisinja gahhan (ke 4).

Afb 7. Het onder piofiel biengen van het mengsel in de inkasbing (4e bewerking). Mengisinja galihan (ke 4).

Afb. 8 De verhaiding na den 4en dag. Aspalan pada 4 harinja sesoedahnja dikerdjakannja.

y

a

Afb. 9. Het asfalteeren van de verharding (5c bewerking). Menibikmnja lapisan aspal (ke 5),

Afb. 10 Aanbrengen van het 1 : 30 asfalt-zandmengsel. Menoetoepnja lapisan aspal dengan tjanipoeran aspalpasir.

143

Den volgenden dag wordt de asfalthuid afgedekt met een J^ cm dikte zandlaag, waarna de weg onmiddellijk voor het verkeer kan worden open gesteld (afb 11 t/m 14) De kosten van een en ander bedragen per 20 m.' verharding 36 liter asfalt-emulsie a ƒ 0,08 - ƒ 2,88 0,3 ni' inkassingsgrond uitgegraven 0,18 = 0,05 0,22 m^ zand 1,35 = 0,30 0,65 m3 grof grind 2,85 = 1,85 0,65 m-^ fijn grind 3— = 1,95 loonen 1,80 voor asfalteering 2,Totaal ƒ 10,83 dus per m^ verharding compleet rond ƒ 0,55 De oude methode van tras-betonpaden, welke 10 cm dik moesten zijn in een verhouding van 1 Portland Cement, 2 J/2 ^^n^ en 5 grind kostte pei 20 m-'

3,40 vat Portland Cement 1 m^ betonzand m^ betongrind loonen voor asfalteering (J4 litei per m-^)

aƒ5,--ƒ „ 2,75= „ 2,85 =

17,2,75 5,70 1,80

Totaal ƒ 28 25 dus per m- verharding compleet rond ƒ 1,40 Uit deze gegevens blijkt dus wel voldoende duidelijk, dat het nieuwe systeem heel wat voordeeliger uitkomt en dat men dus 2J^ maal zooveel wegoppervlak kan aanleggen als vroeger bij aanleg van betonpaden het geval was Er zal nu moeten worden afgewacht hoe deze wegen zich in den regentijd zullen houden Mocht de proef geslaagd blijken, dan kan dit een omkeer beteekenen in den wegenbouw voor kampongs en klein-womngbouw-complexen Proeven met wegen voor zwaarder verkeer worden met dit nieuwe systeem nog niet genomen, daar eerst de lesultaten met de kleinere wegen voor licht verkeer dienen te worden bestudeerd W C van Rietschoten

^^g^m^ss 1

Afh 11 Beeld van het wegoppervlak na het bestrooien met het genienyde zand (het voorweip is een dumistok) Roepanja atas djalan sesoedahnja teitoetoep dengan aspal-pasir

Afh 12 Beeld van het wegopp^rvlak na de totale behandehng (het vooiwerp ib een zakmes) Roepanja atas djalan sesoedahnja stmota pakerdjakan seiesai

Afb 13 De nieuwe kampongwesj vooi litht verkeer opengesteld (Djalan Papaki) Djalan jang di-aspal soedah dipake (Djalan Papaki)

Afb 14 Kampong-voetpad van dezelfde constructie in gebruik (Gang Klenteng) Djalan kampoeng jang di-aspal tetapi oentoek djalan orang sahadja (Gang Klenteng)

144

PENDAPATAN BAROE OENTOEK ASPALAN DJALAN^ KAMPOENG. Oentoek aspalan djalan^ dalani kampoeng, Gemeente Bandoeng dahoeloe biasa niemake trasbeton jang terlapis dengan aspal. Demekian atoeran memperloekan biaja jang ta' sedikit: sampai ƒ 1.40 saben 1 m^. Sekarang poen mendapat atoeran jang amat rendah ongkosnja: hanja ƒ 0.55 saben 1 m- (liatlah itoengan biaja dalam karangan bahasa Belanda). Mengerdjakannja seperti diterangkan dibawah ini: 1. Dalani kotak dari kajoe ditjampoernja tanah genioek 8 blek dengan pasir 6 blek; niemake aer 70 1 sampai 80 1. 2. rjampoeran laloe ditanibah dengan aspal-emulsi („Bitumuis soil stabiliser" atan „Terolas") 1 blek banjaknja. 3. Tjampoeran no. 2 itoe ditjampoerkannja lagi de-

ngan batoe ketjil kasar dengan haloes sampai 3 blek. 4. Djalan jang akan di-aspal di-galili sampai 6 cm dalamnja, dan di-isi poela dengan tjampoeran no. 3. Laloe ditoemboek dan di-plester dengan tjampoeran no. 2, soepaja batoe dapat tertoetoep semoeanja. Djika amat kenngnja, tjampoeran tadi boleh ditambali dengan aer. 5. Sesoedahnja 3 atau 4 hari laloe, jaitoe sesoedahnja dasaran no. 4 mendjadi kering, disiram poela dengan aspal dingin (Socofalt atau Cutback) sampai liabis 1 1 boeat 1 ni-, Sesoedahnja toenggoe 15 sampai 20 menit bisa nioelai toetoep dengan tjampoeran aspal 1 dengan pasir 30, akan tetapi ta' boleh amat tebal, kerena hanja boeat menoetoep lobang- sahadja. Pada ésokan-harinja djalan itoe soedah boleli dipake.

DE FINANCIEELE RESULTATEN VAN EEN NIEUW VUILNISTRANSPORTSYSTEEM. In „I.B.T. Locale Techniek" van 1934 No. 1 werd reeds melding gemaakt van een nieuwe methode voor vuiitransport, welke in de stadsgemeente Semarang als proef was toegepast, en waarvan de verwachtingen in verband met de te bereiken bezuinigingen op de bestaande systemen, vrij hoog werden aangeslagen. De methode berustte op een wijze van transporteeren van stadsvuil door middel van gewone rijwielen, waarachter bijwijze van aanhangwagen een vuilniswagentje met een inhoud van 0,5 m^' kon worden gekoppeld (afb. 1). Als voordeelen dezer transportmethode waren genoemd: 1. Een .snelle verwijdering van het vuil, aangezien de inlading uit de huizen, van de erven en wegen direct in deze karretjes kon geschieden en het transport naar de belten onmiddellijk na deze inlading plaats kon hebben. 2. Geen overlading van het vuil meer noodig was, zooals bij systemen, waarbij kleinere eenheden in grootere moeten worden overgeladen. 3. Het vuil schier op alle plaatsen, tot diep in de kampongs en ook b.v. in de passers ter plaatse in de karretjes kon worden ingeladen, aangezien deze karretjes zich bijna overal kunnen bewegen, hetgeen in vergelijking met systemen, waarbij van groote transportmiddelen als vrachtauto's, grobaks e.d. wordt gebruik gemaakt, een belangrijk voordeel beteekende. 4. De lage vervoerkosten. Het nieuwe systeem werd einde 1932 in het groot toegepast en in Juli 1933 i.v.m. de bereikte resultaten volledig in Semarang ingevoerd. De verwachting, dat op de jaarlijksche kosten der stadsreiniging door de gewijzigde methode van vervoer en de daarmede in verband staande andere vereenvoudigingen, een aanzienlijk bedrag zou worden bezuinigd, is volledig uitgekomen. Immers werd niet alleen op het transport een flinke bezuiniging verkregen, doch werd b.v. ook het toezicht op de schoonmaak eenvoudiger, omdat iedere wielrijder eveneens met het toezicht op de vegersploeg in de door hem „behandelde"

wijk kon worden belast. Bovendien konden de vegersploegen aanzienlijk worden ingekrompen omdat alle tijdroovende werkzaamheden van overladen wegvielen. Voor een juiste vergelijking der kosten voor de vuilophaal-, en vuilverwijderingsdiensten in verschillende gemeenten, zouden de diverse wijzen van vuiltransport, de mate van schoonhouden van wegen, kampongs, pasars, enz., de verschillende toegepaste methoden van vuilverwerking op de belten, eventueele vuilverbrandings-methoden, mede in beschouwing moeten worden genomen. T.a.v. Semarang zou dan moeten worden opgemerkt, dat in verband met den aard van de Midden-Javaansche bevolking, de kampongs dagelijks moeten worden gereinigd, in de meeste gevallen zelfs tweemaal daags, waarbij ook de kamponggoten een beurt krijgen. De wijze, waarop de bevolking in Midden-Java de wegen pleegt vuil te maken, vereischt t.a.v. de reiniging van wegen en kampongs nauwlettende zorg, aangezien een geringe verwaarloozing te dien aanzien tot verbreiding van besmettelijke ziekten aanleiding zou kunnen geven. Diverse wegen in de zeer dichtbebouwde Chineesche kamp en in de directe omgeving van de pasars moeten minstens vier maal daags worden aangeveegd. Het is in dit verband niet doenlijk een goede vergelijking te maken van de kosten, welke voor de reinigingsdiensten in hun geheel worden besteed, doch zal hier Ajh. 1. Aanhangwagentje getrokken door wielrijder. slechts de trans- Kereta sanipah jang dipasang dip o r t p n j s van het blakang soeatoe speda.

145

vuil in beschouwing worden genomen. Eenvoudigheidshalve zuilen, voor een goede vergelijking niet andere systeiuen, in hoofdzaak de transportkosten van het vuil in de benedenstad worden besproken. Zooals vioeger reeds werd beschreven, geschiedt het transport van het vuil in het heuvelterrein met dezelfAfb. 2 Aanhangwagcntjü vüortde karretjes als bevvogen door koeiie. in de benedenKereta sanipah sedang disoestad. Echter verroL'iig oleli soeatoe koelie richten in de bovenstad geen wielnideis het werk, doch wordt elke gevulde aanhangwagen door denzelfden koelie, die met de vulling daarvan is belast (afb. 2), naai een klein loswalletje geduwd, waar het vuil in losse bakken wordt omgekiept. Deze bakken worden bi| aankomst van den viachtauto op de body gerold, naar de in de benedenstad gelegen belten gereden en ginds weer van de vrachtauto's afgerold en geledigd (afb. 3 en 4). In totaal wordt op deze wijze ca. 80 m- vuil door middel van één vrachtauto naar de belten vervoerd, teiwijl het vuil uit de benedenstad en de Noordelijke gedeelten van het heuvelterrein, door wielniders naar de belten wordt getransporteerd tot een hoeveelheid van ca. 370 m'> per dag. Voor deze 370 ni'' vuilverwijdering zijn ongeveer 60 wielrijders noodig, die per dag ongeveer twaalf maal den afstand afleggen van hun wijk

Afh. 3. Het afrollen van een leec;eii hak van een vrachtauto op een platform. Tenipat boeat meinindnh sanipah ka vrachtauto.

146

naar de belten en terug. Deze afstanden varieeren van ongeveer 1 tot 4 km. De gemiddelde dagcapaciteit per wielrijder bedraagt 6 m'' over een afstand van 3 km. Een wielrijder heeft tot zijn beschikking een rijwiel en twee aanhangwagentjes, waarvan er een als wisselbak fungeert. De vulling van de karretjes geschiedt n.l. door de vergersploeg, zoodat de wielrijder bij aankomst in de wijk tegen afgifte van een leeg karretje een gevuld karretje aan zijn rijwiel gekoppeld krijgt, dat op de belt door het beltpersoneel geledigd wordt en aan den wielrijder wordt teruggegeven. In de practijk is gebleken, dat normale rijwielen voor het bedrijf geschikt zijn. De nog in bedrijf zijnde rijwielen zijn alle van het Japansche model van f 20.— per stuk, aangezien voor de proef niet te veel kon worden uitgegeven. Intusschen is gebleken, dat deze goedkoope rijwielen het nog ruim drie jaar kunnen uithouden. De tegenwoordig aan de markt zijnde rijwielen van Indisch fabrikaat kosten slechts 25 gulden, en zijn blijkens de berichten van den Directeur der Rijkswerken te Solo voor het doel zeer geschikt. Een afschrijvingstermijn van drie jaar voor een rijwiel kan als basis voor de berekening der kosten worden aangenomen, terwijl jaarlijks op een bedrag van ƒ 10.— per rijwiel aan onderdeden en eventueele beschadigingen in het zeer ruwe bedrijf moet worden gerekend. Totaal kost dus een rijwiel ca. ƒ 20.— aan onderhoud en afschrijving. Ook de aanhangwagentjes loopen ongeveer 3 jaren mee. Ze bestaan uit hoekijzer 30/30 en 40/40 en zijn bespannen met gevlochten gaas. De wielen zijn van eigen fabrikaat met verzwaard velgijzer, zwaardere spaken, rollagers en massieve banden, die het zeer lang uithouden. De aanmaakkosten bedragen per wagentje ca. ƒ 65.—. Voor onderhoudskosten, in hoofdzaak voor vernieuwing van het gaas en spaken moet een bedrag van ƒ 15.— per jaar worden gerekend. In totaal is dus voor een aanhangwagen te rekenen ca. ƒ 37.50 per jaar aan onderhoud en afschrij-

Afb. 4 Leege bakken op losse oude buizen op een plntfoim Kotak- sanipah jang kosong ditaroek diatas pipa besi.

Een wielnjdei begint m Seniaiang op een daggeld van 50 et (In Solo 35 et ) Rekent men op een bedrag van 60 et. pei dag, dan is deze man daarmee goed betaald Het benoodigde bediag voor tianspoit van 6 m'^ vuil is dan ais volgt te beiekenen. 1 wielnjdei ƒ O 60 Onderhoud en afschrijving van 1 iijwiel ƒ 20.— . 360 = . . . . „ 0 06 Onderhoud en atschiijving van 2 kaïretjes 2 X ƒ 37 50 . 360 = . . „ 0 21 ƒ 0 87 De kosten bediagen dus voor 6 m ' lond 90 et ot 15 et. per in ^ gemiddeld ovei 3 km. Oorspronkelijk geschiedde het vuiltianspoit in Seniarang per sapigrobak, later pei paaidengro bak en viachtauto's en thans leeds geduiende 31/^ jaar per iijwiel vooi de benedenstad en pei vrachtauto vooi het vuil uit de bovenstad.

Ook in Solo zijn de Rijkswerken van een systeem met sapigrobaks op luchtbanden overgegaan naai het systeem met rijwielen In verband met den zuidwaaits hellenden weg Poerwosan naai het centrum van de stad, waar de oude loop van de Kali Bengawan als belt dient, leggen ginds de wiehiideis giooteie afstanden per rit at, n l 6 a 8 km Met het nieuwe systeem woidt, veigeleken bij het oude met sapi's een aanmeikehjke nezuiniging beieikt De vrees, die men ooispionkehjk koesterde, dat het weik te veel van de vviehijdeis zou veigen, bleek volkomen ongegiond Het aantal uitvallers wegens ziekte ot vermoeienis is niet noemenswaaid, teivvijl sinds de instelling van het systeem biina geen mutaties onder de wiehiideis hebben plaats gehad De viaag naai een baantje als vuilnistiekkei blijtt nog steeds gioot. //

ĥ/ 77;

Baldmiyc'!

ONGKOS OENTOEK MENGANGKAT SAMPAH DENGAN PERATOERAN BAROE. Pada tahoen l')-!2 üemeente Semarang moelai mendjalankan peratocraii baioe oLntoek niennjangkat sampah, dengan kereta k^tjil roda doewa lang ditarik dengan hpeda Itoe kereta jalah bisa moeat sampah sampe O 5 m', sedang satoe liaiinja dtngan kereta satoe dapet angkatan sampah 6 iii'' Denman hebeiapa keieta-speda model demekian sabeii hari-nja dapet terangkat 370 m^ sampah Itoe peratoeran baioe tiada sahadja lebili rendah üiigkosnja, akaii tetapi lebih serasi djoega daiipada angkatan dtiigan tjikai-lemboe atau viachlaiito,

dlsb Sebab Ie ta' peiloe memindah moeatan ka K reta lain, dan 2e keret i-speda jang ketjil itoe bisa irasock dl semoea djalan, nianapoen jang amat soempit djoega, bisa masoek pasai, dlsb Boeat taiiknja, koeli jang mendjalan speda ta' begitoe keberatan djoega, banjak oiang jang soeka mengeidjakan itoe lm toekang-tank saben haii-nja dapat gadjih 'iO et boeat pertamanja Dengan atoeran terseboet biaja oentoek mtngangkat sampah 6 m' hanja djatoeli 87 et (liatlah itoengan biaja dalam karangan bahasa Belanda) 4

BERICHTEN Decentralisatiecongres 1937. Op het door de V \ loc Belangen in Mei l'H7 te Batavia te houden Deeentralisatiecongres zal op voorstel dei (jLiiieente Batavia en met medeweiking dei N I Wegenvereeniging o a worden behandeld het onderwerp Hit dwaï sproficl \an stachwcgen Ter voorbereiding van de b"handeling en o a ten behoeve van een publicatie en van een bij het congres te honden tentoon stelling, wordt door de Soc Techn Commissie der V v 1 B , met medewerking der genoemde instanties, onder de stedelijke locale ressorten een enquête gehouden Behalve dat verzocht is om toezending van een aantal teekeningen en foto s van dwarsprofielen van verschillende soorten wegen, van kampoengpad tot hoofdverkeeisweg, zonder fouten en met leerzame fouten, is antwoord verzocht op de volgende vragen, die wij verkort weergeven 1

In hoeverre worden ontwerpen voor nieuwe wegen of wegverbeteringen voor de uitvoering gedetailleerd, b V m b t afwatering, boomen, onder- en bovengrondsche leidingen, kolken, palen, transforma torstations, enz "^ Heeft over deze detailleering vooraf al of niet bindend overleg plaats tusschen de (lemeente en de betr belanghebbenden (telefoon, electriciteitsmaatschappijen, enz ), resp tusschen de gemeentediensten onderling'^ 2 Welke breedten worden in ontwerpen aangehouden voor een rijbaan en voor een parkeerbaan'' Wordt hierbij veischil gemaakt voor wegen van verschillenden aard'' ^ Wat IS Uw standpunt m h t den aanleg van trottoirs"? Welke trottoirbrcedten worden toegepast'

5

b

7 8 <)

10

Wat is Uw standpunt m b t den aanleg van fietspaden' Welke fietspadbreedten worden toegepast' \\ orden voor ondergrondsche leidingen (bv kabels, waterleidingen enz ) in de wegproflelen strookcn met een bepaalde breedte en/of plaats in het profiel gcicserveeid' Zoo ja, op welke wijze en met welke bieedtematen' Welke afstanden worden in acht genomen tusschen boomnjeii en paalrijen, tusschen kant trottoir en boomrij en tusschen boomen onderling in een boonirij' Eventueel deze maten op te geven voor verschil lende boomsoorten Welke voorzieningen worden getroffen om den goeden groei te verzekeren van boomen, die in rij- of trottoirverhardingen staan' üp welke wijze worden erfinritten behandeld bij de kiuisingen met fietspaden, trottoirs, hermen en goten' Wordt bij bepaalde wegprofielen gerekend op schaduwbeplanting op de voorenen, t b van den w e g ' Zoo ja, welke bemoeienis heeft de Gemeente dan met deze beplanting' Zijn er elementen of omstandigheden m b t den weg, die in het algemeen aanleiding geven tot ontsiering van het weg- of stadsbeeld' Zoo ja, welke maatregelen worden dan daartegen genomen'

Ook de meening van verschillende andere belanghebbende diensten en lichamen zal over dit onderweip worden gevraagd, o a van het Departement V en W , de Provincies, s 1 ands Plantentuin, den Telefoondienst, de Electriciteitsmaatschappijen enz Rooigelden. Het volgende, cenigszms verkort weergegeven londschnjven werd dd 2") Aug 11 door Gedeputeerden van W -Java toegezonden aan de Gemeenten en Regentschajv pen in hun lessort, men zic uaarovei ook de Opmctkin" op hl/ H4 147

,, Aangezien het rooigeld geen belasting is, doch een retrihutief karakter draagt behooren de tarieven der rooigeiden in beginsel zoodanig te worden vastgesteld, dat de inkomsten de uitgaven zoo zuiver mogelijk dekken Nu is be/waarlijk een eonstant evenwieht tusschen eenerzij ds de inkomsten aan rooigeiden en anderzijds de kosten aan rooiwezen te bereiken, omdat daarbij verschillende wisselvallige factoren, o a de meer of mindere bouwbednjvigheid, een groote rol spelen Wel is echter te overwegen of de kosten van het iooiwezen met nog verder kunnen worden gedrukt en of de tarieven wellicht voor verdere verlaging vatbaai zijn, hierbij dient te worden bedacht, dat de lasten, welke slechts door een klem deel van de bevolking (bouwers) veroorzaakt worden niet ten laste van de geheele burgerij mogen worden gebracht en dat de tarieven ook met zoodanig mogen wolden opgezet dat deze het karakter van retributie gaan verhezen en in wezen een belastingheffing nabij komen Practisch komt het vorenstaande hieiop neer, dat een gemeenschap daar, waar de kosten van het rooiwezen — ook na bezuiniging — veel hooger zijn dan de opbrengst \ an de rooigeiden, tot versobei mg der bemoeiingen op roüigebied, en daar, waar het tegenovergestelde het geval is, tot verlaging der tarieven zal moeten overgaan indien voorts een tarief van rooigeiden de fmancieele draagkracht van de bevolking te boven gaat, dient een verlaging der rooigeiden mogelijk gemaakt te worden door de kosten, aan de uitvoering der bouwverordening verbonden, tot een lager peil terug te brengen, daartoe dienen dan allereerst de in die verordening aan de bouwwerken gestelde eischen te verminderen en te worden vereenvoudigd, waardoor tevens aan de, in den U bekenden B ü S van 20 Februari jl No 457/A uitgesproken, wenschen der Regeering tegemoetgekomen zou worden, zoo noodig kan de door Ü voorgezeten Raad overwegen de werking der bouwverordening mede te beperken door aan de vrijgestelde gebieden dan wel aan de vrijgestelde categonecn van bouwwerken uitbreiding te geven ' Keuring van Niet-Openbare Motorrijtuigen. Op verzoek van den Algemeenen Bond van Auto-belanghebbenden in Ned-indic (A B A N I ) wordt onder de aandacht gebracht van firma's en bedrijven, welke vracht- of bestelwagens hebben voor piive-vervoei (nietopenbare vrachtauto's), dat deze wagens na 1 Januari a s met zonder een keuringsmerk meer op den weg toegelaten mogen worden Het betreffende artikel van de huidig geldende W V O luidt Behoudens het bepaalde in lid 7 en de bij of kiachtens regeelingsverordening te stellen uitzonderingen mag een motorrijtuig met als openbaar rij- of voertuig worden gebruikt, indien het niet als zoodanig is goedgekeuid De herziene W V O , welke op 1 Jan a s in werking treedt, stelt het volgende Het IS veiboden een autobus, vrachtauto, opleggei, aanhangwagen of openbaie personenauto te exploiteeren, indien met is voldaan aan de bi] of krachtens regeeringsverordening te stellen voorschriften betreffende de keuring Men gelieve voor 1 Dec a s zijn wagens reeds op te geven voor de keuring Nieuw algemeen tarief voor het onderzoek van water. Hieronder wordt afgedrukt het Besluit van het Hoofd van den Dienst der Volksgezondheid van -iO October j 1 no 33282/0, waarbij de nieuwe tarieven voor wateronderzoekingen zijn vastgesteld, welke op 1 Januari 10^7 in werking zullen treden De nieuwe tarieven zijn 25% lager gesteld dan de oude in verband met de huidige geringere betaalkracht van vrijwel alle waterleidingbedrijven vergeleken bij 1<)Ö, toen de oude tarieven werden vastgesteld Een nieuwigheid is ingevoerd in artikel 5 (zulks op advies van de Centrale Commissie voor Drinkwatervoorzieningen), waarbij is bepaald dat het Hoofd van

148

den Dienst der Volksgezondheid geheel of gedeeltelijk vrijstelling van betaling kan verleenen voor onderzoekingen t b v den aanleg, verbetering, uitbreiding en vernieuwing van drinkwatervoorzieningen Alt 1 Voor het onderzoek van water op deszelfs geschiktheid als drinkwater, badwater, of als water voor huishoudelijk of industrieel gebruik, verricht aan een der daartoe ingerichte laboratoria van den Dienst der Volksgezondheid, IS verschuldigd a voor een volledig chemisch en bacteriologisch onderzoek zestig gulden per verricht onderzoek, b voor een volledig chemisch, of een volledig bacteriologisch onderzoek dertig gulden per verricht onderzoek, ( voor de geregelde hedrijfscontrole eener drinkwatervoorziening bij onderzoek eenmaal in de drie maanden, negentig gulden per jaar, bij talrijker onderzoekingen dan eenmaal per maand, een bedrag per jaar voor elk geval vast te stellen door het Hoofd van den Dienst der Volksgezondheid Art 2 Vooi het onderzoek van water op deszelfs geschiktheid als dimkwater, badwater, of als water vooi huishoudelijk of industrieel gebruik, met uitmakende een volledig chemisch en of bacteriologisch onderzoek, verricht in de in artikel 1 van dit tarief bedoelde laboratoria, of door eenig ander orgaan van den Dienst der Volksgezondheid, worden de kosten voor ieder geval zoowel voor ieder op zichzelfstaand onderzoek, als voor geregeld periodiek onderzoek, bepaald door het Hoofd van den Dienst der Volksgezondheid Art 3 Ten laste van dengene, ten behoeve van wien de onderzoekingen geschieden, komen voorts a de reis- en verblijfkosten van den met het onderzoek belasten ambtenaar, die daarvoor declareert volgens het I^eisreglement, /) de kosten van transport van de voor het onderzoek benoodigde apparaten en chemicaliën Art 4 De bepalingen in art 1 (sub a en b), in art 2 en in art 3 zijn niet van toepassing op vanwege den Dienst der Volksgezondheid ter uitoefening van het Staatstoezicht op de Volksgezondheid ingestelde onderzoekingen Art 5 Het Hoofd van den Dienst der Volksgezondheid behoudt zich de bevoegdheid voor, geheel of gedeeltelijk vrijstelling te verleenen van vergoeding van de kosten van wateronderzoek volgens het bepaalde in de artikelen 1, 2 en 3 van dit reglement, voorzoover het betreft a onderzoekingen ten behoeve van den eventueelen aanleg, uitbreiding, verbetering of vernieuwing van Overheids-watervoorzieningen, b onderzoekingen ten behoeve van den eventueelen aanleg, uitbreiding, verbetering of vernieuwing van particuliere watervoorzieningen, waarbij — ter beoordeeling van het Hoofd van den Dienst der Volksgezondheid — algemeene bevolkmgsbelangen in beteekenende mate zijn betrokken, ( onderzoekingen in andere, naar het oordeel van het Hoofd van den Dienst der Volksgezondheid daarvoor in aanmerking komende gevallen Amsterdamsche Raadhuisprijsvraag. Ongetwijfeld mede op aandrang en zeker tot verheugenis van een groot deel der Nedeilandsche bouwkundige wereld, waai in over dit onderwerp veel is gesproken en gepubliceerd, is op voorstel van B en W door den Raad van Amsterdam besloten een openbare prijsvraag uit te schrijven voor den bouw van het Raadhuis, zooals bekend, komt dit op het terrein van het voormalige Paleis voor Volksvlijt De prijsviaag zal zijn een zg samengestelde prijsvraag, bestaande uit een ideeenprijsvraag, waaraan een ieder kan deelnemen, gevolgd door een besloten prijjV raag waartoe zij worden uitgenoodigd, wiei eerste ontwerp tot de besten behooren Het prijsvraag-programma is thans m bcweiking Examen Architect Locale Werken Bij voldoende deelname zal in examen voor het diploma Architect de Vereeniging vooi Locale Belangen

1937. Augustus 1<)37 een Locale Werken van worden afgenomen

0

ELECTRICITEITS M I J .

ASEA SCHEEPIVIAKERSPARK 17 - S O E R A B A J A

V

MEER KRACHT - MEER SNELHEID, Chevrolet geeft U de keuze uit drie verschil-

doch lager

lende chassis capaciteiten, vanaf 3/4 Ton tot en met 3 Tons, En allen zijn ze uitgerust met den

exploitatiekosten

machtigen 6 cylinder kopkleppen motor, welke onder alle omstandigheden van vervoer bewezen heeft het beste rendement te geven. De hoogste torsie-ontwikkeling

van

den

tusschen snelheden van 8 0 0

motor

dan

verloopt

2 4 0 0 o. p. m.

ooit te voren!

Dit zijn de snelheden welke in de p r a k t i j k van een bedrijfsauto gevergd worden en waarop de hoogste trekkracht tegen minimum brandstofverbruik ontwikkeld wordt! Hierin ligt iMt geheim van C h e v r o l e t ' s bekende gunstige exploitatie resultaten.

G^narël

'

'\

Motors'

hbrikMl

6 CYLINDER KOPKLEPPEN-MOTOR

In velband hiermede worden eventueele candidaten veizocht z ch /()<) spoedit; niojielijk voorloopt^ — dus zonder eeniije verbintenis — op te geven bij den Secretaris der Examen-commissie Architect Locale Wei ken 1937, Bendo 5, Semaiang, opdat naijeajaan kan woiden of er inderdaad voldoende belaiiListellinn; vooi dit examen zal zijn De belanijhebbenden kunnen gebruik maken van inhsjnend briefkaart-formulier

VAN DE

BOEKENTAFEL

Weg- en waterbouwkunde, Deel V door Ir W F Zieck en Ir J A P Postema Uitgegeven dooi de N V Uitg Mij „Kosmos" te Amsterdam (geb ƒ 5,50) Onder redactie van Ir A P Potma, Adj-directeur van de Middelbare Technische School te Haarlem wordt uitgegeven een studieboek voor het middelbaar technisch onderwijs en voor de praktijk, dat vrijwel het geheele gebied der waterbouwkunde zal bestrijken Voor ons ligt thans het Vde en laatste deel van dit boekwerk, dat gewijd is aan den bouw dei gewone wegen en spoorwegen Een kloek deel van ca 250 blz, gedrukt op fraai kunstdrukpapier, dat de vele teekeningen en foto's, die het verluchten, uitnemend tot zijn recht doet komen De logische indeehng van het boek doet reeds dadelijk prettig aan Na eerst het doel, de er aan te stellen eischen en de indeeling der gewone wegen te hebben aangegeven wordt uitvoerig behandeld het praktisch opzetten van het wegontwerp, de algemeene gang van zaken bij het uitvoeren van dit ontwerp, en het daarbij noodige materieel en materiaal Wat dit laatste betreft zijn de schrijvers kort, doch waar zij zich in hun verhandeling speciaal richten op Hollandsche toestanden zal door Indische lezers dit niet als een groot gemis behoeven te v\ orden aangevoeld Daarna is aan den aanleg van niacadam-wegen, bitumineuze const] ucties, cementbetonwegen, ed een ruime plaats gegeven, terwijl ten slotte een korte beschouwing over constiuctie en afmetingen voor rijwielpaden het gewone wegen-gedcelte besluit BIJ het spoorweg-gedeelte is in hoofdopzet een zelfden gang gevolgd Na voorbereiding en uitzetting van het ontwerp volgt de constructie van aarden baan en bovenbouw met een bijzonder hoofdstuk over wissels en kruisingen Deze beschiijving van den eigenlijken spoorweg-aanleg wordt dan gecompleteerd door bijzondere behandeling van overwegen, de spoor-beveiliging en de inrichting van stations en emplacementen Een dergelijke omvangrijke stof in 250 blz te verwelken eischt overleg en wijze zelfbeperking De schrijvers hebben, het doel van hun boek in aanmerking nemende, deze terecht geacht dooi aan theoretische beschouwingen zoo min mogelijk plaats te besteden, maar deze liever te gunnen aan beschrijving der praktische constructies en van den aanleg daarvan Vooral degenen die een in dezen geest samengesteld studieboek zoeken, zal dit nieuwe werk ongetwijfeld een aanwinst zijn Men mag zich natuurlijk niet verhelen, dat dit boek in eerste instantie geschreven is voor Hollandsche technici en beschrijvingen geeft van Hollandsche werken Maar wat kan men in Indie, zoolang daarvoor geen eigen technische studiehoeken bestaan, beter doen dan een goed Hollandsch boek raadplegen en de lessen daaruit met gezond verstand op Indische materialen en toestanden toepassen'' Polytechnische Bibliotheek. Van de N V Uit^eveis Mij voorheen van Mantgem & de Does te Amsterdam zijn verschenen in de serie Polytechnische Bibliotheek No 07 Examen Technisch Ambtenaai van den Riikswatei staat. Prijs ƒ 1,25 Voorafgegaan door het in 1032 laatstelijk vastgesteld programma weid voor het eerst in 1035 volgens dit programma geëxamineerd Het boekje geeft daarvan de examen-opgaven met uitgewerkte oplossingen Voor belanghebbenden als repetitie- en naslagboek een practisch werk

No 08 Handelsvoimen van eenige bouw mateiialen door M Suag Jzn 3de duik Prijs ƒ 2,00 Deze publicatie is een 3de heiziene en veibeteide druk van het bij vele technici reeds bekende werkje en dankt zijn ontstaan aan de moeilijkheden, welke woiden onderbonden bij het uitwerken van opgaven voor het bouwkundig teckenen dooi leerlingen, welke nog te korten tijd zich daarmede bezig houden, om bekend te zijn met de vormen, waarin de verschillende materialen in den handel voorkomen Het doel der beschrijving is om dergelijke leerlingen op beknopte wijze aan te toonen, wat er voor bouwkundige doeleinden op het gebied der voornaamste materialen (hout, steen en enkele metalen) in den handel v oorradig is, niet het oogmerk om bij het teekenen van bouwkundige samenstellingen daarmede rekening te houden Als studieboek voor leerlingen eener M T S en als naslagboek in de praktijk ontegenzeggelijk een waardevol bezit de K

N O RM A L I SAT

I E

BIJ het Secretariaat van den Normalisatieraad — Bragaweg 38, Bandoeng zijn verkrijgbaar gesteld de navolgende op ondergeschikte punten gewijzigde normaalbladen en ter critiek gepubliceerde ontwerpbladen N b4 Trottoirbanden van natuursteen (4e druk) Wijzigingen Van redrctioneelen aard N 70 Ronde betonbuizen (3e druk) N 71 tivoiniige betonbuizen (3e druk) N 1 ^1 Rioleeringsonderdeelen Betonbakken voor straat- en trottcnrkolk (klein model) 3e druk Wijzigingen Toegevoegd weid de opmerking dat betonbuizen en betonbakken in aanmerking komen voor het aanbrengen van het woordmcrk Ncnorm tei aanduiding van genormaliseerde waren Voorts slechts wijzigingen of aanvullingen \an ondergeschikt belang V Ifi-i Pijpleidingen en toebehooren Cjietijzeren mofbochten voor 1-10 K- en L-stukken V -566 Idem Sjphons voor gasleidingen V -578 Idem Bronzen en messingen schroefkoppelingen voor gas en v\aterleidiiig 1 ichte v\artelmoeien en pakkingringen V 421 Idem (iietijzeren hulpstukken vooi I-IO Vcrloopstukken V 422 klem Idem Ovcrschiiifmoffcn, E-stukken, Fstukken V 8-55 Idem idem Voor A- en AA-stukkcn V 836 Idem Idem Voor B- en BB stukken V 8^7 Idem Idem Voor A- en AA-stukken (lewichtcn V 8^8 Idem Idem Voor B en BB-stiikken (lewichten V 500 Rauwe houtolie voor de bereiding \an vernis (lak) V 002 Kleuren voor lakverven V 903 Kleuren voor drukinkten

OC

TROOIRUBRIEK

Openbaargemaakte octrooiaanviagcn bctiekking hebbende op ,,Huizenbouw, Wegenbouw, i^etonbouw, 1 ransportimichtingen" medegedeeld door VFREENIGDE OCTROOIBURI-AUX, Bezuidenhout 69, s-(jravenliage No 71087 Ned kl 68a NV IJzerhandel I M de Vries, te Amsterdam Deurslot vooi zoowel naai links als naar rechts draaiende deuren, met een tweedeeligen schoot No 72026 Ned kl 84c Dr Ing 1 Casagrande, te Beilijn-Chailottenburg U'eikwijze voor het \ astei maken van kleiachtigen bodem No 54316 Ned kl 84c Ing E (jerbiacht, te KeulenI indenthal Werkwijze voor het vervaardigen van betonpalen met behulp van een of meer in den grond te drijven mantelbuizen

149

UIT DE

TIJDSCHRIFTEN

liet in deze rubriek weergeven van meeningen houdt niet in, dat de redactie liet daarmede eens i.s, doch iiitsliiitoiul, dat het onderwerp liaar belangrijlc voorl
150

Spelling 1934.

Een van de gestelde vragen was, of het stedebouwkundig onderricht, in plaats van aan de technische hogescholen, moest gegeven worden op de universiteiten, waardoor het meer een sociaal-wetenschappelijk karakter zou krijgen. Unaniem wordt deze omzetting verworpen; de stedebouwkundige-zelf moet, meent men, in de eerste plaats blijven een vormend en scheppend technikus, terwijl het ook hoog noodig is dat 't stedebouwkundige gezichtspunt in de opleiding van andere technici een rol speelt, en vooral voor de architekten. Het zwaartepunt van het onderi'icht wordt in de antwoorden echter op verschillende plaatsen gelegd. In sommige wordt het artistieke karakter van de stedebouw uitdrukkelijk naar voren geschoven, vooral als ruimte-kunst; ten rechte wordt daarbij o.a. gewezen op de noodzaak ener sterke ontwikkeling van het ruimtelijke voorstellingsvermogen, dat voor alles geoefend moet worden door veel en veelzijdig ruimtelijic te zien; studiereizen, dus het bekijken van ,,stadsruimten" in de werkelijkheid en onder leiding, worden dan veelvuldig nodig. Anderzijds, en mede door technische stedebouwers, wordt grote nadruk gelegd — en ook dit lijkt juist — op de stedebouw als toegepaste sociologie („praktisch angewandte üesellschaftslehre"), waardoor natuurlijk de sociale wetenschappen in het onderricht een belangrijke rol moeten gaan spelen, — wat dus hun meer systematische inlassing in het technisch hoger onderwijs zou moeten meebrengen; zoals bekend, wordt deze inlassing ook op geheel andere gronden wel bepleit (meer bedrijfsleer en maatschappij-kennis voor den ingenieur). Bij beide gezichtspunten wordt echter de vereiste veelzijdige vorming van den stedebouwkundige onderstreept, waardoor zij elkaar de hand reiken. Er wordt dan ook voor dit doel samenwerking van universiteit en technische hogeschool bepleit, mede omdat jurist en sociaal-ekonoom tegenover de stedebouwkundige problemen en werkwijzen niet vreemd mogen staan. Parkoppervlak per inwoner ^). In de Deutsche Bauzeitung '36 No. 25 komt een bespreking voor van een voor kort in Berlijn gehouden officieele tentoonstelling „De Duitsche Gemeente", die vooral op stedebouwkundig gebied zeer belangwekkend moet zijn geweest; het verslag leent zich echter niet voor een samenvatting. Vermeld wordt, dat de volgende plantsoenoppervlakken, als thans in Duitschland per hoofd vereist, op de expositie waren aangegeven: parken en bossen 15 m'-'/inw. parkwegen (,,promenades") I „ sport- en kinderspeelterreinen 4 ,, Tezamen 20 m^ • Al deze groene gebieden moeten zo liggen, dat zij in het dagelijks leven gemakkelijk voor de betreffende hevolkingsmassa's bereikbaar zijn; men neemt daarvoor in Duitsland de „kinderwagenafstand", zonder een bepaalde maat te geven, die ook afhankelijk is van hellingen, aard der verbindende wegen enz. Hier zou men vermoedelijk ongeveer 1 km kunnen aannemen. Zónder inachtname van deze afstand voldoen de huidige Duitse steden ruim aan bvg. eis, doch brengt men die wél in rekening, dan hebben de dichtbebouwde centra er veel te weinig groen. K. De nieuwe Avro-studio te Hilversum. Op Zondag 5 Juli '36 werd te Hilversum met een groot, bijna nationaal te noemen feest de nieuwe Studio der A. V. R. O. geopend. In de Radiobode, het officieel orgaan der A. V. R. ()., werd tijdens den bouw geregeld verslag uitgebracht van den stand en voortgang der werkzaamheden. Het nummer van 3 Juli '36 is geheel gewijd aan dit gebouw, evenals het dubbelnummer van 4 Juli '36 van „de 8 en Opbouw", terwijl in de „Ingenieur" van 4 Sept. jl. een lezenswaardig artikel van ir. Wouter Cool over dit bouwwerk is opgenomen. In ,,de 8 en Opbouw" merkt ir. J. B. van Loghem op, dat in Nederland geen tweede gebouw bestaat, waarin

SIEMENS

INSTALLATIE-MATERIAAL

NEDERL.

SIEMENS BATAVIA

MIJ.

N.V,

SOERABAIA

VII

MASCHINENFABRIK AUCSBURC-NÜRNBERC£^

DIESELMOTOREN

Seriefdbricage van moderne compressorlooze dieselmotoren bijna 40 jaar later in de M. A. N.-fabrieken te Augsburg.

Eens vooraan altijd vooraan is de M. A. N. op liet gebied van Dieselmotoren "•K,

362217

De allereerste Dieselmotor werd in iS^y door M.A.N, gebouwd, en staat nu in het Deutsche Museum te Munchen.

N.V.GEBR. VAN S W A A V Soerabaja

Batavia

Bandoeng

D e MEEST EENVOUDIGE ZOOWel als INGEWIKKELDE

r

VIII

Medan

de MEEST

ijzerconstrucHes

MACHINEFABRIEK EN SCHEEPSWERF

„BATAVIA"

%-"•

BEGANE GROND ""Ti t 5 4 'T°lnQ

yl/6. /. Plattegrond; 1. ingang; 2. portier; 4. lial; 5. hoofdtrap; 7. gehoorzaaltje; 13. Avioklok; 21. toegang keuken; 23. hal; 27. garderobe; 31. groote studiozaal; 32. podium; 33. orgelruimte; 38 diensttrap; 39. artisteningang; 40. toegang rijwielbergplaats; 41. nooduitgang; 42. bespiedingsruimte. het begrip „functievorm" zoo sterk spreekt, als in het hebben. Zoo werd elk vertrek gevormd door 2 in elkaar thans gereed zijnde gebouw van de A. V. R. O. passende doozen, die geheel vrij van elkaar werden Tegenstanders van de begrippen en daaruit gegroeide opgetrokken (zie afb. 2). Op elegante wijze werden de architectuuruitingen „Nieuwe Zakelijkheid" en „Functiomoeilijkheden opgelost, evenals die van ventilatie, vernalisme" wordt de lezing van bovengenoemde artikelen lichting en verwarming ontstaan door het verbod van ten zeerste aanbevolen. raamopeningen Voor verdere details moet verwezen worden naar bovenstaande artikelen en het boekwerk, dat Merkelhach en Korsten, die jonge architecten van de als A. V. R. O.-uitgave omtrent de studio binnen bekwaA. V. R. O.-studio hebben, nadat eenige pogingen, om men tijd zal verschijnen. met andere architecten te slagen, waren mislukt, de moeilijke opdiacht van het A. V. R. O.-bestuur aanvaard en Dat dit pionierswerk ook in het buitenland naar waarde door hun realiteitszin zijn deze architecten er in geslaagd, wordt geschat, blijkt uit een artikel opgenomen in het als vormgeving voor deze nuchtere ,,geluidsfabriek" een A. I. D. „de Preangerbode" van 10 November jl, waarzoodanig goed functioneel bouwwerk te scheppen, dat in vermeld wordt, dat de President der ,,Columbia ieder onbevooroordeeld criticus zal moeten getuigen, dat Broadcasting System", welke Mij 2 studio's moet bouhet begrip „functievorm" niet insluit de bedoeling, de, wen, één in New-York en één in Canada, na bezichtiging in dit geval zeer zeker weinig ideeele, eischen in een even van de studio te Hilversum, den heer Merkelbach heeft zoo weinig ideëel gestelden vorm te gieten. uitgenoodigd, als adviseur op te treden bij den bouw der Studio's zijner Maatschappij in Amerika. Zonder sentimentaliteit en gezochte effectwerking hebben deze jonge architecten uitgaande van de gecompliceerde eischen, gesteld door Directie en deskundige adviseurs op het gebied van acoustiek—geluidsisolatie — radiotechniek — verwarming — ventilatie en tooneelinstal- devoeli^c muur ^«—on^evoeliöe muur latie, en getrouw aan hun devies van „nieuwe zakelijkheid", uit het conglomeraat van studio's, werkruimten vloer
151

Verkeerssoorten ' ) . In een artikel over „Het secundaire (personen-) vervoer in crisistijd" van Dr. Ir. Nienwenhuys in de Ingenieur 1936 No. 26, dat overigens voor Indie niet van bijzonder belang is, onderscheidt de schrijver het ,,primaire" en het ,,secundaire" vervoer; onder het eerste verstaat hij het vervoer ,,over groote afstanden", onder het twede zowel het zuiver lokale, als het korte interlokale vervoer. Naar zijn oorzaken wordt door hem het sekundaire vervoer gesplitst in 4 groepen; ,,le. het algemeene vervoer ten dienste van het normale zaken- en familieleven; 2e. het vervoer van personen, van hun woning naar hun plaats van arbeid of beroep (en scholing. Kef.) en omgekeerd; 3e. het vervoer naar en van markten; 4e. het vervoer naar en van de plaatsen van ontspanning". Hoewel tussen deze groepen ,,de grenzen niet duidelijk te trekken (zijn)", geven zij toch een zeker beeld van de aard van het verkeer. Van belang is o.a. dat de ,,spitsuren" van het verkeer grootendeels veroorzaakt worden door dat, genoemd onder 2e. Stedebouwkundig Inzicht ''). In het April no. '36 van Monatshcfte f. Baukunst u. Stadtcbau wordt in twee, overigens geheel verschillend georiënteerde artikelen geschreven over de voortschrijdende ontwikkeling van het stedebouwkundig inzicht (in Duitsland). Door de redaktie (Paulsen) wordt besproken het resultaat van een door de (iemeente Stuttgart uitgeschreven prijsvraag, met een, voor zulk een opgave ongewoon objekt: het tracee van een nieuwe hoofdverkeersweg, die nabij de stad door een mooi, gcaccidenteerd, en deels bebouwd landschap moet komen te lopen, met een daaraan gelegen dierentuin. Daarbij vormde enerzijds de landschappelijke behandeling van weg en omgeving een der hoofdvragen, terwijl er anderzijds behalve direktstedebouwkundige ook punten van bouwkunstige aard bij te pas kwamen. Zoals meer en meer bij dergelijke prijsvragen, deden ook hieraan weinig afzonderlijke personen, doch meest kombinaties van vaklieden mede, van stedebouwkundige, architekt en ,,landschapsarchitekt"; ,, ... hoewel wij een voortdurende sterkere ontwikkeling van het bouwkundige naar het stedebouwkundige denken meemaken, en de architekten steeds meer doordrongen worden van de noodzaak om te werken in groter verband, zo eiste (deze opgave) toch nog een verdere stap in die richting ... hier gold het landschapsruimten samen 1)

Spelling 1934.

Ia. Goed. Baik.

152

te vallen of te geleden". Dat niet minder dan 60 inzendingen binnen kwamen, ziet de redaktie als bewijs ener sterk gegroeide ontvankelijkheid voor deze vraagstukken. Een voorgenomen bebouwing op het kruispunt van de beide belangrijkste straten van Berlijns zakencentrum, Leipziger en Friedrichstrasse, — welk kruispunt thans stedebouwkundig geen enkele accentuering, verfraaiing of verruiming vertoont —, was aanleiding tot een diskussie in de vakbladen over de gewenste oplossing. Een artikel van Oberhaurat Delius onder de titel ,,Die Strasse als Kunstwerk" legt er nu de nadruk op, dat in zulk een geval inderdaad de stedebouwkundige gezichtspunten de grondslag moeten aangeven voor de bouwkundige vormgeving, waardoor ,,de eenling gebonden wordt aan een grotere orde". Een zodanige orde dient dan hare uitdrukking te vinden in de (esthetische) eenheid van het geheel, i c. in de doorvoering van één architektonische vormgeving voor het gehele kruispunt en zijn verruiming. De verknoeiing van Bali >). In het fraaie Bali-no. van Djawa (1936, no's 1-2-3) geeft Philokalos een reeks voorbeelden van werkelijk ergerlijke nieuwe bouwerijen op Bali, die een triest beeld geven van de wijze waarop de openlegging van het eiland onder hoog gezag tot zijn ontluistering voert. ,,Nog is Bali schoon. Maar blijft men het rustig aanzien, dat bouwsels van banale, wansmakelijke leelijkheid de mooie, harmonieuze Balische architectuur verdringen, dan zal er weldra van het wereldberoemde geheel eigen karakter, van de bijzondere bekoring van dit unieke eiland, niet veel meer over zijn". Vooral nu van de 25 miljoen een deel op Bali zal worden verwerkt, behoort gezorgd te worden dat hierbij geen schennis wordt gepleegd. De redaktie van ,,Djawa" was zo welwillend aan het I.B.T.-L.T. enige klichees, deels van voor- en tegenbeelden, ter reproduktie af te staan, die wij met de bijschriften overnemen. Ia. ,,Poort van een Poeri (vorstenverblijf) in goeden Balischen stijl". — Ib. ,,Idem naar ontwerp van V. en U'." lla. ,,De Balische rijstschuur is een sieraad van dorp en landschap". — lib. ,,Hier ziet men haar vervangen door een blikken doos". III. ,,In een belangrijk kunsthistorisch monument als de oude vorstenpoeri van Kesiman, werd een „kantoran" gebouwd, dat behalve leelijk, nog belachelijk is ook, met het „steigerend ros" op den schijntopgevel. Hier zijn de ergste voorbeelden van Hollandsche dorpsmetselaarsarchitectuur geëvenaard". K. 1)

Spelling 1934.

Ib. Slecht. Salah.

lib. Slecht. Salah.

Ha. üoed. Baik. Mengroeksak Ketjantikan negeri Bali. Pemberita „Djawa" (1936 no. 1-2-3) menjemboetkan beberapa pembangoenan di negeri Bali jang membikin boeroek keadaan kuituur asli, dengan ditoendjoekan djoega beberapa tjonto pembangoenan jang boesoek itoe. Hoebaja-hoebaja djika dibandingkan dengan pembikinan asli dari dahoeloekala, itoe pembikinan model sekarang ini amat kentara djeleknja. Üleh pemerentah beloem pernah didjalankan soeatoe ichtiar oentoek mentegah pengroesakan kuituur demekian itoe; maka haroeslah hal ini de-pentingkan djika nanti dapat dibangoenkan lagi beberapa pembikinan; seperti soedah dimak'loemkan Bali akan dapat bagean dari itoe hebah 25 miljoen, jang akan digoenakan oentoek pembangoenan dinegeri ini. la. Soeatoe poeri jang asli pembikinanja. — Ib. Poeri pembikinan dari V. & W. Ila. Loemboeng terhikin dengan atoeran asli. — lib. Loemboeng pembikinan sekarang dengan memake blek. III. Dalam soeatoe poeri jang tersimpan dari dahoeloekala (poeri-Kesiman) dibikin soeatoe tambahan baroe jang sama sekali 'ta laras dengan tempat asli itoe. Perhiasan ada amat kasar, seperti pembikinanja toekang doesoen di negeri Blanda. Verkeersregeling op kruispunten. In Verkchrstechnik van 20-9-1936 zet Prof. Herbert Stein uiteen, bij welke verkeersdichtheid regeling van het verkeer op kruispunten gewenscht is. Berekeningen worden gegeven betreffende aantal en duur van de oponthouden welke voor verschillende soorten voertuigen op een kruispunt ontstaan, wanneer het verkeer al dan niet op een of andere wijze geregeld is. Door onderlinge vergelijking van de berekende cijfers kan men conclusies trekken omtrent de wenschelijkheid tot het treffen van een verkeersregeling. Daarbij komen vier methoden in aanmerking, n.I. 1. Zelfregeling van het verkeer. Hiertoe behoort als verbeterde vorm het circuleerend verkeer en de door voertuigen in werking gebrachte verkeerslampen. 2. Individueele regeling door verkeersagenten, hetzij met de hand, hetzij door vaste signalen. 3. Automatische regeling door éénrichtingsignalen of lampen, gedreven door een uurwerk. 4. Samenvoeging van meerdere verkeerslampen tot z.g. ,,groene golven". Bij zwak verkeer, waarbij de kans dat voor een kruisend voertuig gestopt moet worden, iets meer of kleiner dan 0,5 is, is zelfregeling aan te bevelen of een regeling met kort op elkaar volgend vrijgeven van beide richtingen. Wordt de stopkans beduidend grooter dan 0,5 dan wordt in de praktijk meestal de individueele regeling toegepast, welke naar algemeen oordeel van voertuigbe-

III. Slecht. Salah. stuurders beter is dan het starre automatische systeem, zooals schrijver evenwel aantoont, ten onrechte. Liggen de kruisingen dicht bij elkaar en zijn de stedebouwkundige verhoudingen gunstig, dan heeft het systeem der ,,groene golven" de voorkeur, omdat men dan slechts bij het eerste kruispunt oponthoud ondervindt en de kans op stoppen bij de volgende kruispunten vrijwel nihil is. ƒƒ.

Technische Hygiëne in Ned.-Indië. In „De Ingenieur in Ned.-Indie" no. 5 1936 komt het Jaarverslaf) van het Laboratorium voor Tcctinisctie Hygiene van den Dienst der Volksgezondlieid over 1936, voor. In de inleiding tot dit verslag wordt de overbrenging van het Proefs^tation voor Waterzuivering, Manggarai naar Bandoeng vermeld, als gevolg van den wensch van de Regeering om het technisch-hygienisch onderzoek dat bij den D. V. (5. berust, te vereenigen met het technisch hygiënisch onderwijs aan de Technische Hoogeschool. Nadat een overzicht is gegeven van de geschiedenis der totstandkoming van het Laboratorium wordt de indeeling van het gebouw gegeven en gewezen op de meerdere werkruimte welke werd verkregen, hetgeen tot uitbreiding van de onderzoeking t.a.v. de afvalwaterzuivering en het entameeren van een nieuw onderzoek nl. de lucht-behandeling, gelegenheid schonk. In het kort wordt een omlijning gegeven van de voor dit laatste onderzoek te verrichten werkzaamheden naast

153

een teekening van de in het laboratorium ingerichte proefinstallatie. Onder het hoofdstuk „werkzaamheden" wordt eerst een lijst gegeven van een tiental in 1936 van het laboratorium uitgegane publicaties, waarop een overzicht volgt van het aantal en de soort van de verrichte onderzoekingen aan 2792 monsters. Een speciaal onderwerp van onderzoek vormde de zuivering van rioolwater in de Imhofftank der üemeente Bandoeng. Deze tank was sedert het einde van 1934 in bedrijf en na het overwinnen van eenige moeilijkheden in het bijzonder ten aanzien van de verwijdering van het uitgerotte slib, bleek dat een goede rotting en rijke gasontwikkeling werd verkregen, indien de zuurgraad van het slib door toevoeging van kalk op een pH = 7,0 werd gehouden. Het effect van de zuivering blijkt uit de vermelding van de volgende cijfers: bij een doorstrooming van ca. 4000 m''' rioolwater werd een daling van het permanganaatverbruik van het water verkregen van 200 — 400 mg/l tot 80 — 200 mg/l. Een speciaal laboratoriumonderzoek betrof de chemische praecipitatie van het rioolwater met behulp van kalk of ferri-sulfaat en of beide chemicaliën. (jevonden werd dat eenzelfde resultaat werd verkregen door toevoeging van 100 mg Ca per liter of van 20 mg Fe/l in den vorm van ferrisulfaat, terwijl het mengsel van beide geen betere resultaten opleverde. Voor de biologische reiniging van het Imhofftankeffluent werden aeratie-proeven met dit water verricht onder al dan geen toevoeging van verschillende actieve koolsoorten, teneinde na te gaan of actieve kool een versnelling van de biologische zuivering zou tot stand brengen. (jevonden werd dat de actieve kool de zuivering in tamelijke mate versnelde zoodat de proeven betreffende dit systeem worden voortgezet. Het periodiek onderzoek van waterleidingen vermeldt een 9-tal bedrijven in West-Java welke geregeld door het Laboratorium werden gecontroleerd. Onder de 21 centrale drinkwatervoorzieningen ten behoeve waarvan werkzaamheden werden verricht, welke in het verslag min of meer uitgebreid zijn vermeld, vragen die van Bagan Si Api-Api, Bandjermasin en Sigli in het bijzonder den aandacht. Te Bagan Si Api-Api baart de corrosie va het leidingnet in het bijzonder door uitwendigen invloed ernstige moeilijkheden vooral daar waar het zeewater de buizen bereikt. Voorstellen werden gedaan om aan deze moeilijkheden te ontkomen, terwijl verder nog eenige desiderata worden vermeld ter verbetering van het bedrijf. Voor Bandjermasin hadden de plannen tot den bouw van een waterleiding voortgang en werd een definitief voorstel gedaan wat betreft de waterwinning en zuivering. Daartoe werd de mogelijkheid tot zuivering van het water der Martapoera-rivier nagegaan nabij Bandjermasin, waar onder invloed van opkomend zeewater het Martapoerawater met Baritowater wordt gemengd en zelfs verzouting van de rivier kan optreden. Gevonden werd dat in het algemeen zuivering van dit water mogelijk is, met behulp van kalk en kaliumpermanganaat, doch dat met aluminiumsulfaat en kaliumpermanganaat zal moeten worden gewerkt als het Baritowater binnendringt en een enkele maal het water van een punt op ± 20 km van Bandjermasin met behulp van een daar te bouwen pompinstallatie aan de rivier zal moeten worden ontnomen, indien verzouting optreedt. Door deze werkwijze zullen de pompkosten voor dit bedrijf tot een minimum kunnen worden beperkt en belangrijk afsteken bij het vroeger onderzochte Maloeka-plan. Te Sigli werden moeilijkheden ondervonden bij de langzame zandfiltratie, welke bestaan uit een groote filterweerstand bij een pas gereinigd filter en de groote chloorbinding van het gezuiverde water, waardoor steriliteit van het leidingnet moeilijk te handhaven is. De groote filterweerstand bleek het gevolg te zijn van het gebruik van zand van te geringe gemiddelde korrelgrootte en te groote gelijkvormigheids-coëfficient, zoodat verwisseling van het zand noodig werd geoordeeld. De sterke chloorbinding moest worden toegeschreven aan vervuiling van de reinwaterkelder waarin zich veel

154

ijzer afzet dat door de filters gaat. Hierin moet dus worden voorzien door de kelder regelmatig schoon te maken. Bovendien kan de optredende infectie in het leidingnet veroorzaakt worden doordat de aanvoerleiding naar de stad moeilijk is te spuien. Ook hierin werd advies gegeven. Het verslag eindigt met de vermelding van een reeks plaatsen, ondernemingen, zwembaden en badplaatsen en particuliere firma's, (in totaal 87), waaraan adviezen omtrent watervoorzieningsvraagstukken werden uitgebracht. Drinkwaterverontreiniging in Nederland. De Commissie inzake drinkwaterverontreiniging in Nederland verwijst in haar jaarverslag over 1935, wat de hoofdzaak harer werkzaamheden betreft, naar dat van het Rijksinstituut voor Zuivering van Afvalwater, daar dit Instituut dezelfde onderwerpen heeft behandeld. De Commissie wijst daarnaast op enkele punten nl. haar gedragslijn ten aanzien van de uitvoering van werken als werkverschaffing, hare bezigheden in verband met de verontreiniging der beken in Z.-Limburg, de Nieuwe Maas, de reegge, de Noord-Brabantsche beken en de Vecht, de Dedemsvaart en het Zwarte Water in Overijsel, terwijl bovendien de verontreinigingen veroorzaakt door fabrieken van melkproducten herhaaldelijk onderwerp van besprekingen waren. Het Jaarverslag van het R.I.Z.A. behandelt in verschillende hoofdstukken: I. De verontreiniging van eenige openbare wateren, II. De Voorlichting aan Provincialeen (iemeentebesturen, alsmede aan Rijks- en Provinciale Waterstaat, III. Voorlichting aan den Dienst van de Werkverschaffing en Steunverleening aan het Werkfonds, IV. Gereedgemaakte plannen, alsmede eenige Resultaten van uitgevoerde installaties en V. Diverse adviezen en werkzaamheden. Uit de vele adviezen welke voornamelijk in hoofdstukken II en III zijn vermeld moet de gevolgtrekking worden gemaakt dat het aantal gevallen van waterverontreiniging in Nederland groot is en de overheidslichamen zich gaarne van de medewerking van het Rijksbureau verzekeren, terwijl tevens de vele gevallen waarin advies gegeven werd aan den Dienst van de Werkverschaffing aantoonen hoe zeer men in Nederland de uitvoering van werken ten behoeve van het zuiver houden van openbare wateren als onderdeel van de assaineering een algemeen belang acht. Hoofdstuk IV is in hoofdzaak een uitbreiding en aanvulling van hetgeen in vorige jaarverslagen is vermeld; de bij dit hoofdstuk behoorende tabellen aan het einde van het boekje opgenomen geven een goeden indruk der resultaten, welke met zuiveringsinrichtingen zijn te bereiken.

UIT DE

DAGBLADEN

Het in deze rubriek weergeven van meeningen houdt niet in dat de redactie het daarmede eens is, doch uitsluitend, dat het onderwerp haar belangrijk voorkomt. Wegverbetering in het Solosche. Men weet, dat blijkens de toelichting der N.I. regeering aan den Volksraad inzake het dit jaar nog te verwerken bedrag uit het zoogenaamde f 25 millioen-fonds, een subsidie aan de beide zelfbesturen in het gewest Soerakarta verleend zal worden ten behoeve der wegverbetering van / 112.000. Wij meldden reeds, dat het Mangkoenegaransche rijk alles in gereedheid heeft gebracht voor het doortrekken van de rechtstreeksche verbinding tusschen de beide vacantie-oorden Tawangmangoe en Sarangan, welke tevens eene kortere automobielroute beteekent van Midden- naar Oost-Java. Het grootste deel van bovengenoemde subsidie is echter bestemd voor de verbetering van den spreekwoordelijk geworden slechten, gemeenschappelijken weg van Solo via Sragen naar de grens van Madioen, welke totnutoe een onderdeel vormt van de Oost-West route. De afdoende verbetering met asfalteering wordt berekend op circa / 100.000.

I

Hiervoor werd de voorlichting ingeroepen van de Nederlandsch-Indische Wegenvereeniging, welke daartoe ir Van Oyen naar Solo heeft gezonden De heer Van Oyen heeft ter plaatse de situatie opgenomen, in gezelschap onder meer van ir Sarsito, directeur van de Mangkoenegaransche rijkswerken en ir Nothodiningrat, directeur van de Solosche hoogdruk-waterleiding en tevens technisch adviseur voor den gouverneur van Soerakarta De bedoeling is, dat de heer Van Oyen namens de N 1 Wegenvereeniging een deskundig advies zal uitbrengen omtrent de beste methode om deze wegsectie duurzaam te verbeteren en te asfalteeren, waarbi] de kosten echter zich moeten bewegen om een ton gouds Voor dit advies zullen vanuit Solo de gevraagde steenmonsters naar Bandoeng worden opgezonden, waarna het advies ingewacht kan worden (Locomotu j) Vliegveld Batavia Ten kantore van den Provincialen Waterstaatsdienst van West-Java te Batavia had de v o o r l o o p i g e aanbesteding voor den aanleg van Batavia s nieuwe vliegveld plaats Omdat het werk nog niet door de regeering is geautoriseerd, is de aanbesteding een voorloopige, hetgeen den inschrijvers ook voordien werd bekend gemaakt Het werk zal — zooals men uit eerdere berichten weet — geheel door het gouvernement ter hand worden genomen, waarbij de Provinciale Waterstaatsdienst slechts als executant zal optreden De beslissing op de inschrijvingen wordt derhalve ook genomen door den directeur van V en W en niet, zooals anders gebruikelijk, door den Provincialen Waterstaat Aan deze inschrijving, welke op uitnoodiging van den directeur van V en W plaats had, werd deelgenomen door de Hollandsche Beton Mij , Volker's Aannemers Maatschappij, de Nedam, de Associatie Selle en de Bruyn —• Reyerse & de Vries en den heer M F Lichtendahl Het bedrag der inschrijvingen varieert van ƒ 140 000 tot / 230 000, waarbij de Nedam de laagste en de Associatie de hoogste inschrijver is Binnen 6 weken, den bindenden termijn van inschrij ving, kan de beslissing betreffende de gunning van den aanleg van het vliegveld worden tegemoet gezien (java-Bodc)

Vliegveld Semarang. Naar de Loc verneemt, heeft het departement van Verkeer en Waterstaat vorige week het bestek en alle stukken, betrekking hebbende op het nieuwe vliegveld te Semarang goedgekeurd en teruggezonden naar den provincialen dienst te Semarang De inschrijving kan nu zeer spoedig worden gehouden Het ligt daarbij in de bedoeling dat het werk inderdaad aan den laagsten inschrijver zal worden gegund en dat geen uitvoering in eigen beheer of dgl zullen plaats hebben (De Indische

Courant)

^Q ontbrekende schakel. Tot dusver ontbreekt nog de schakel, welke den weg langs Sumatra s Westkust met de wegen in Tapanoeli, en dus ook met het wegennet van Sumatra s Oostkust moet verbinden, aldus de LOL Men kan, vanuit Koeta Radja langs de Westkust via Meulaboh reeds tot Roendeng komen, doch \an daar tot Sidikalang is er geen verbinding Onlangs, toen de residenten van Atjeh en Tapanoeli te Batavia waren, is de wenschelijkheid van het aanleggen van het nog ontbrekende deel met hen besproken, in principe is besloten tot den aanleg van den weg Roendeng — Sidikalang Beide residenten zullen hierover nog onderling overleg plegen (DL IndiSLliL Courant)

De Medewerkers in dit Nummer Soesilo — Bouwkundig Opzichter, Bandoeng W C van Rietschoten — Technisch Ambtenaar Gemeente Bandoeng Ir H Th Baldinger — Wnd Directeui Gemeentewerken Semarang De onderschriften behoorende bij het artikel ,,Werken van het AIA-Buieau te Soerabaja" werden door de Redactie veizorgd

EXAMEN ARCHITECT LOCALE WERKEN 1935. MONDELINGE VRAGEN i) Stedebouwkunde. Algemeene Opmerkingen De vragen gaan er van uit, dat de houder van het diploma zelfstandig directeui van den technischen dienst moet kunnen zijn in een kleine üemeente, of in een Regentschap met een zich ontwikkelende stad van b v 25 000 inwoners of meer, dan wel hoofd van een dienst onderdeel in een groote gemeente, b v Bouwtoezicht, Grondbedrijf, Ontwerpbureau of i dg De vragen zijn erop gericht te onderzoeken, of de candidaat voldoende begrip heeft der stedebouwkundige problemen en oplossingen, en of hij t o der meest voorkomende detailkwesties goed georiënteerd is Algemeen X 1 Welke werkzaamheden omvat de stedebouwkundige behandeling van een stad in groote trekken'' en met welke middelen geschiedt zij'' 2 Wat is de bedoeling van de stedebouwkundige ^) Daar de leerstof voor het hoofdvak Stedebouw bijzonder beperkt is, en omtrent dit onderwerp als examenvak in het algemeen weinig gegevens bestaan, is besloten ook de mondelinge vragen, die daarvoor op de beide laatste examens gesteld zijn, te publiceeren Hoewel zij in verschillende richtingen gaan, vormen deze vragen uiteraaid geen volledige omlijning der stof, zoodat op volgende examens zekei ook andere vragen, en vragen over andere onderwerpen uit het vak, zullen kunnen worden gesteld De met een x aangegeven vragen behooren door een candidaat zakelijk voldoende te kunnen worden beantwoord, de andere vragen dienen in hoofdzaak om zijn begrip te onderzoeken Voor de schriftelijke opgaven zie de nos 2 t/m 5 1936

behandeling van een stad"? Welke gegevens heeft men noodig voor de be hoorlijke stedebouwkundige behandeling van een stad'' 4 Welke stedebouwkundige gevolgen doen zich voor, wanneer de bevolking van een stad toeneemf 5 Welke gevaren en kansen brengt het intensiever worden der bebouwing mee'? Administratici e onderwerpen X 6 Hoe IS de gang van zaken wanneer bezitsgrond eigendomsgrond wordt, i h bijzonder met de betrekking tot stedebouw'' X 7 Wat IS het z g recht van preferentie (voorkeurrecht)'' X 8 Kent U het regeeringsrondschrijven van 27 April 1926 (Bijblad 11272)'' en dat van 27 Nov 1931 (Bijblad 1 2 7 n ) ' ' X 9 Wat kan de bedoeling zijn van het sluiten van terreinen voor eigendomsuitgifte'' Waarop berust d i f X 10 Indien een locaal ressort gouvernementsgrond noodig heeft, in welke vorm kan die grond dan verkregen worden'' 11 In welke gevallen in beheer, in welke gevallen in eigendom'' Het stadsplan 12 Om welke redenen maakt men een Stadsplan (ontwikkelingsplan, bestemmingsplan)'' X 1 ^ Wat IS het verschil tusschen een geraamteplan en een stadsplan'' Waarop berust d i f X 14 Op welke schalen (schaal) kan een stadsplan (resp een geraamteplan) worden bewerkf 15 Waarom heet een stadsplan ook wel bestemmingsplan'' Wat beteekent „bestemming in dezen zin'' X 3

155

X 16. Welke zijn de voornaamste elementen van een stadsplan? 17. Schets op zeer kleine schaal het plan van een U bekende stad. Wat is hierin belangrijk? Vragen naar: hoofdverkeerswegen, voornaamste knooppunten, spoorwegen, industriewijken, tokoen andere winkelbuurten, kampongs en andere woonbuurten, belangrijke verkeersbronnen enz. X 18. Aan welke eischen moet het hoofdwegennet voldoen? 19. Aan welke eischen moet de hoofdgroepeering der bebouwing voldoen? 20. Zijn er eischen voor de situatie van openbare gebouwen, plantsoenen, pleinen enz.? Zoo ja, welke? x21. Wat is een juiste ligging voor een industriewijk, villawijk, tokowijk, kampoeng, station, autobusstation, vliegveld, bestuursgebouw, pasar, school, kerk, moskee, bioskoop, begraafplaats, sportterrein, enz.? 22. Schets een U bekende situatie van een belangrijk gebouw, of van een plein met gebouwen; wat is Uw oordeel daarover? X 23. Welke bijzondere eischen stelt een geaccidenteerd terrein aan een uitbreidingsplan? Hoe geschiedt de aanpassing daaraan? Wegen. 24. Welke soorten van stadswegen onderscheidt men? X 25. Waardoor onderscheidt zich een hoofdverkeersweg? een verdeelweg (woonweg enz.)? X 26. Hoe voorkomt men veelvuldige kruisingen bij een nieuwen hoofdweg? X 27. Welke elementen vinden plaats op den stadsweg? X 28. Hoe bepaalt men bij een ontwerp de breedte van een weg? en van een rijverharding? X 29. Wat is een rijbaan (rijstrook, voertuigbaan)? Hoe breed moet deze zijn? X 30. Een wegprofiel met fouten aan den candidaat voorleggen; verzoeken de fouten aan te wijzen. x31. Schets profielen voor: een hoofdverkeersweg in stadscentrum en in periferie; een secundaire verkeersweg; een woonweg in een villawijk; een kampoenghoofdweg; een kleine kampoengweg (voetpad) enz. 32. Van een kruispunt alleen de erfrooilijnen voorleggen, en vragen de verdere oplossing in te teekenen. 33. Hoe legt men een tram in een hoofdweg? Op welke plaats in het dwarsprofiel? Waarom? 34. Wat is een achtergang of backlane? Noem vooren nadeelen daarvan. X 35. Wat is de maximum helling voor een stadsweg? voor een buitenweg? Is er onderscheid te maken voor verschillende gevallen? Plantsoenen en beplantingen. 36. Wat is de functie van plantsoenen in een stad? en van pleinen? 37. Noem of schets eenige soorten (vormen) van pleinen en plantsoenen. Wat is karakteristiek voor elk? X 38. Wat is hier te lande de klassieke vorm van een centraal plein? X 39. (jeef de vereischte (minimum-)afstanden op: tusschen boomrij en paalrij, tusschen hoomen in één rij onderling, tusschen hopmrijen onderling enz. X 40. Noem eenige weg- en plantsoenboomsoorten. 41. üeef een oordeel over eenige gewone boomsoorten, b.v. regenboom, ketapang, boengoer (woengoe), tandjoeng, tjemara, asem, kenari, mahoni, flamboyant, angsana, enz. X 42. Op welke wijze kan men gebruik maken van snelgroeiers? noem enkele snelgroeiers. X 43. Wat moet men doen als een boom rondom in de verharding staat? X 44. Hoe is de gang van zaken bij het maken van een wegbeplanting? X 45. Noem een boekje over de Indische wegbeplanting. Bebouwing. X 46. Wat is de gesloten bouwwijze? de open bouwwijze?

156

X 47. Wat is een bouwblok? een erfdiepte? een voorerfdiepte? X 48. Is er verschil noodig in de erfdiepte bij verschillende bebouwingen? Waarom? X 49. Noem erfdiepten voor bepaalde bebouwingen. X 50. Schetsen van bouwblokken met de omgevende wegen voorleggen; in te teekenen de verkaveling voor verschillende bouwwijzen. 51. Is het gewenscht overal alle bebouwing toe te laten? 52. Zoo neen, hoe regelt men dat dan? X 53. Noem verschillende typen (soorten, klassen) van bebouwingen; geef daarvan eenige kenmerken. X 54. Noem verschillende typen van kampoengs. Kaarten en plannen. X 55. Welke kaarten (opnamen) heeft men noodig voor de stedebouwkundige behandeling eener stad: a. voor een stadsplan, b. voor een uitbreidingsplan, c. voor rooilijnplannen (detailplannen). X 56. Wat is een uitbreidingsplan? Welke schaal is daarvoor geschikt? Wat moet er op staan? Welk doel betoogt men ermede? X 57. Idem van een rooilijnplan van bestaande stadsdeelen. 58. Komen er ook rooilijnen voor op een stadsplan? en op een uitbreidingsplan? 59. Wanneer heeft men hoogtelijnen op een kaart noodig? Bouwverordening. 60. Wat is het doel van een bouwverordening? x61. Eenige principieele voorschriften noemen betr. den wegaanleg en het bouwen aan wegen. 62. Kunnen alle gebouwen in een stad geheel onder dezelfde voorschriften vallen? 63. Zoo neen, wat is dan de grondslag der differentiatie? X 64. Door welke voorschriften kan men de bebouwingsdichtheid regelen? X 65. Wat verstaat men onder bebouwd oppervlak? erfoppervlak? X 66. Noem eenige bebouwingspercentages voor verschillende bouwwijzen; eenige afstanden tot erfgrenzen en dg. X 67. Door welke voorschriften kan men de toetreding van voldoende licht en lucht in de gebouwen verzekeren? 68. Door welke voorschriften kan men een eenvoudige kampoeng beschermen tegen verdringing door groote huizen? 69. Door welke voorschriften kan men een villawijk beschermen tegen kampoengbouw? Rooilijnen. 70. Wat is de wettelijke grondslag van rooilijnen? x71. Zijn er verschillende soorten van rooilijnen? Zoo ja, welke? X 72. Wat is een gevelrooilijn (gevellijn, rooilijn, bouwlijn enz.)? Wat een erfrooilijn (weglijn, heklijn, grens v.d. weg enz.)? X 73. Wat beteekent de ,,aansnijding" van een gebouw door een gevelrooilijn? en door een erfrooilijn? Idem van een erf? Wat voor gevolgen heeft een dg. aansnijding? X 74. Wat geschiedt met grond gelegen vóór de erfrooilijn? 75. Hoe bepaalt (ontwerpt) men rooilijnen? X 76. Hoe stelt men rooilijnen formeel vast? met welken gang van zaken? bij besluit of verordening? hoe en wanneer hebben belanghebbenden gelegenheid tot kennisname? X 77. Wat is een voorerf? een stoep? X 78. Langs welke wegen resp. waar zijn rooilijnen noodig? X 79. Een kaart voorleggen van een bestaande stadswijk zonder rooilijnen, en verzoeken eenige rooilijnen in te schetsen: a. bij villabouw, b. bij kampoengbouw, c. bij open bebouwing, d. bij gesloten bebouwing.