II
I
IV
V
van nijmegen zichtbaar met vijf plannen
het romeinse verleden
III
NOTITIE VAN DE FRACTIE VAN
NIJMEGEN
Colofon Namens GroenLinks Nijmegen: Jan van der Meer, gemeenteraadslid. Reconstructies:
Dr. Ing. Kees Peterse (PANSA BV) i.o.v. Museum Het Valkhof te Nijmegen Computerstills: Principa: Jonker & Wu, Rotterdam; Praetorium: Marla Smith, Austin TX. Foto Kops Plateau: PANSA BV Vormgeving: Helmi de Kleijn en Eric Scholten April 2003 Fractie GroenLinks Nijmegen Korte Nieuwstraat 6, 6511 PP Nijmegen telefoon: (024) 329 23 70 e-mail:
[email protected]
Inleiding De cultuurhistorie van Nijmegen staat sinds kort hoog op de politieke agenda van de gemeenteraad. Zo heeft de raad in juli 2002 een motie van Nijmegen Nu aangenomen, waarin het college gevraagd wordt beleid te ontwikkelen voor “de conservering, restauratie, het herstellen, zichtbaar maken, tentoonstellen en onder de aandacht brengen van het cultuurhistorisch erfgoed van Nijmegen”. In november 2002 heeft de raad opnieuw een motie van Nijmegen Nu aanvaard, waarin het college dit keer gevraagd wordt een onderzoek te laten verrichten naar de mogelijkheid van het oprichten van een cultuurhistorisch centrum. Dit centrum zou volgens Nijmegen Nu voor de inwoners van Nijmegen en bezoekers een inspirerende plaats van samenkomst, ontmoeting en activiteiten moeten zijn. In dezelfde raadsvergadering is een motie van GroenLinks en het CDA aangenomen om de bouw van een replica van de Romeinse godenpijler op het Kelfkensbos mogelijk te maken. Tot slot is de Stadspartij Leefbaar Nijmegen onlangs gekomen met een notitie, waarin een pleidooi wordt gehouden voor het zichtbaar maken van het Romeinse verleden op het Kops Plateau. Zij daagt de andere fracties uit om hierover mee te denken.
GroenLinks pakt deze uitdaging op en wil met deze notitie een aantal van bovenstaande aspecten koppelen. Ondanks de rijke geschiedenis van Nijmegen beperken we ons tot het Romeinse verleden. De Romeinen hebben ervoor gezorgd dat Nijmegen de oudste stad van Nederland is. Deze verdienste van de Romeinen zien we echter niet noemenswaardig terug in het straatbeeld. Alleen een klein fragment van een Romeinse omwalling is te zien achter glas in het Casino en een restant van een put ligt verscholen achter een schoolgebouw van de HAN aan de Ubbergseveldweg. Nijmegen mag veel ambitieuzer zijn om dit indrukwekkende verleden toonbaar te maken. Dat is goed voor het imago van de stad, voor het toerisme en recreatie in de stad en dus ook voor de werkgelegenheid. In het economisch beleidsplan van de gemeente Nijmegen wordt niet voor niets aanbevolen initiatieven te ontplooien om het concept Nijmegen als oudste stad van Nederland beter uit te nutten. GroenLinks levert met deze notitie een bijdrage en denkt aan een vijftal plannen.
I.
Een replica van de godenpijler op het Kelfkensbos;
II. Verwerking van de resten van de Romeinse muur in nieuwbouwgevels; III. Reconstructie van de commandantwoning op het Kops Plateau; IV. Vormgeven van een recreatieve Romeinenroute; V. Reconstructie van het hoofdkwartier aan de Ubbergseveldweg.
I
Replica van de godenpijler
In 1980 werden onder het Nijmeegse Kelfkensbos, vlakbij de plek waar nu Museum Het Valkhof staat, twee grote gebeeldhouwde, perfect op elkaar passende kalksteenbrokken gevonden. Het zijn delen van wat een metershoog monumentaal, pijlervormig gedenkteken uit de tijd van Tiberius, Rome’s tweede keizer, geweest moet zijn. Dr. Titus Panhuysen, stadsarcheoloog van Maastricht, heeft nagegaan wat de afbeeldingen op de blokken betekenen. Hij concludeert onder meer, dat de pijler, die opgericht moet zijn omstreeks het jaar 17, aannemelijk maakt dat Nijmegen (en niet Maastricht) de oudste stad van Nederland is. Panhuysen beschrijft zijn bevindingen in een rijk geïllustreerd boekje, uitgegeven door de Vereniging van Vrienden van Museum Het Valkhof en is te koop in het museum. Een citaat: “Het is niet zomaar een monument. Het zou wel eens een van Nijmegens historische kroonjuwelen kunnen zijn, een monument dat met de vroegste stichting van de stad in verband gebracht kan worden.’’ Volgens het antwoord van het College van B&W op de ingediende motie staat het College positief tegenover het idee om een replica van de Romeinse godenpijler te plaatsen op of nabij het Kelfkensbos. Op korte termijn wordt een opdracht verstrekt voor het uitvoeren van een haalbaarheidsonderzoek. Een en ander moet plaatsvinden in de context van de viering van Nijmegen als oudste stad.
II
Verwerking van de resten van de Romeinse muur
Door de bouw van het Casino, kwam in 1986 aan de voet van het Groene Balkon, een voor Nederlandse begrippen ongekend groot stuk Romeins muurwerk over een lengte van tientallen meters vrij te liggen. De muur had een doorsnede van iets meer dan een halve meter en was op sommige plekken drie meter hoog. Helaas werd de muur afgebroken en slechts een muurfragment en een gedeelte van een in de nabijheid gevonden Romeins hypocaustum (verwarmingssysteem) konden uiteindelijk blijvend in een van buitenaf zichtbare vitrineruimte in de kelderverdieping van het Casino tentoon worden gesteld. De muur werd eruit getrokken en grote delen zijn als puin afgevoerd. Dankzij alerte medewerkers van museum Kam zijn muurresten bewaard gebleven. Grote brokstukken liggen sindsdien in de tuin van het voormalige museum. Grote hoeveelheden gave tufstenen zitten ingepakt in jute zakken en zijn opgeslagen in de bijgebouwen van het museum. Ze liggen als het ware klaar om weer gebruikt te worden.
De stenen en de muurresten kunnen worden verwerkt in een kunstwerk, maar het is mooier om ze te gebruiken als onderdeel van een nieuw gebouw. Verwerkt in een nieuwbouwgevel vormt het Romeinse verleden daarmee symbolisch een onderdeel (fundament) van de moderne tijd. Op bijvoorbeeld een bronzen plaat (in reliëf) dient te worden getoond, waar de muurresten vandaan komen en waar ze onderdeel van uitmaakten. Het is niet mogelijk om de muurresten zichtbaar te maken op de plek waar de muur oorspronkelijk heeft gestaan. Omdat vrijwel geheel Nijmegen Romeins was kunnen de stenen in principe overal in Nijmegen worden ingezet. Het mooiste is echter om de stenen te verwerken op locaties die druk bezocht worden. Daarom stellen wij voor om de muurresten te verwerken in een gevel van een nieuw pand in het centrumgebied. Wij denken dan aan een bouwwerk op of nabij het Joris Ivensplein, Plein 1944 of St. Josephhof.
III Reconstructie van de commandantswoning op het Kops Plateau De heer Peterse van het bedrijf Pansa BV is gespecialiseerd in reconstructies van Romeinse gebouwen. Hij heeft nauwgezette reconstructietekeningen gemaakt van de Romeinse commandantwoning (‘praetorium’) op het Kops Plateau en van het Romeins hoofdkwartier (‘principia’) op de Hunerberg. De totstandkoming van de reconstructies en de bijbehorende schetsen en computeranimaties zijn te vinden in een uitgave van het Museum het Valkhof (“Romeins Nijmegen boven het maaiveld”).
Herbouw van de commandantwoning op exact dezelfde locatie waar het ooit stond is zeer goed mogelijk. Een functie voor het gebouw is er ook. Het kan dienst doen als het cultuurhistorisch centrum, waar de raad om heeft gevraagd. Overleg met de direct betrokkenen bij het cultuurhistorisch centrum moet duidelijk maken of men hiervoor voelt. Daarnaast wordt het natuurlijk een Romeins informatiecentrum en is het een beginpunt van een Romeinse recreatieve route. Het gebouw maakt ons Romeinse verleden zichtbaar en kan als het af is een belangrijk ijkpunt worden in de viering van Nijmegen als oudste stad van Nederland.
Reconstructie van het praetorium (uit: Romeins Nijmegen boven het maaiveld)
Een reconstructie van het praetorium geeft eenieder de mogelijkheid om zelf te ervaren, hoe rond het begin van onze jaartelling de Romeinse legerleiding woonde. In het geval van het praetorium is dat extra interessant, omdat het bouwwerk heel nadrukkelijk op het uitzicht met in de verte het Germaans territorium was ontworpen en dat uitzicht is er nog! Zo zullen reconstructie en omgeving (stuwwal met uitzicht) elkaar versterken en zal het publiek kunnen ervaren, waarom de Romeinen in het prille begin juist voor het Kops Plateau en de Hunerberg hebben gekozen. Het inmiddels opgegraven deel van het terrein (dus ook het deel waar het praetorium stond) is niet langer Beschermd Archeologisch Monument. Die status geldt alleen nog voor het onopgegraven deel van het Kops Plateau: dat wil zeggen de randen. Voorts heeft het Kops Plateau in het huidige bestemmingsplan een groenfunctie als (archeologisch) park. Volgens raadslid Van Zijll de Jong heeft de ROB (Rijksdienst voor Oudheidkundig Bodemonderzoek) geen bezwaren bij de visualisering van de sporen uit het verleden aan de noordkant van het gebied. Dat is precies de plek waar de Romeinse commandantwoning heeft gestaan. Een groot probleem blijft het gegeven, dat de hoogbejaarde eigenaar, de heer Margraff, het terrein wil bebouwen.
Uitzicht vanaf het Kops plateau (uit: Romeins Nijmegen boven het maaiveld)
In hoeverre hij akkoord gaat met de herbouw van een gereconstrueerd Romeins gebouw is de vraag. Samen met de heer Peterse hebben we inmiddels een brief gestuurd naar de heer Margraff, maar vooralsnog geen antwoord ontvangen. Omdat het een archeologisch monument is mag er niet gebouwd worden in het gebied, althans, er mag niet te diep worden gegraven. Omdat de Romeinen destijds niet aan steen konden komen in dit gebied, waren ze voor hun eerste bouwwerken afhankelijk van hout. De commandantwoning - een van de eerste Romeinse gebouwen in Nijmegen - was dan ook geheel van hout. Voor een houten bouwwerk hoeft niet diep de grond in te worden gegaan. Eén mogelijk bezwaar lijkt hiermee te kunnen worden overwonnen.
Een ander bezwaar zou kunnen zijn dat nauwgezette herbouw getuigt van kitsch. Daar willen we het volgende tegenin brengen. Kitsch is volgens het woordenboek van Van Dale schijnkunst. Er is sprake van kitsch als het gebouw origineel en erg oud moet lijken. Maar dat is hier niet het geval. Een reconstructie laat ons alleen maar zien hoe het gebouw er uit heeft gezien. De herbouw is vooral educatief van aard. Een andere pretentie is er niet. Verschillende andere steden zijn ons ver voor en herbouwen Romeinse gebouwen om zich zo verder te kunnen profileren als Romeinse stad. Denk maar aan Xanten, waar een groot archeologisch park is aangelegd. De foto’s hieronder geven daar een aardig beeld van.
Animatie van het binnenterrein; alles van hout (uit: Romeins Nijmegen boven het maaiveld)
We stellen voor dat eerst een vooronderzoek over de mogelijkheden van de reconstructie wordt gehouden. Dit moet gekoppeld worden aan het haalbaarheidsonderzoek voor het cultuurhistorisch centrum. Het ligt voor de hand dat in geval tot reconstructie wordt besloten tevens een beheerplan voor het terrein zal worden opgesteld. Daarin moet de veiligheid van het gebouw en van hetgeen erin wordt tentoongesteld worden gewaarborgd. Dat kan op verschillende manier gebeuren, maar een deugdelijke omheining zal altijd nodig zijn.
Romeinse reconstructies in Xanten
IV Vormgeven van een recreatieve Romeinenroute De commandantwoning kan het startpunt zijn van een recreatieve en educatieve Romeinenroute. Dit sluit aan bij een voorstel van Nijmegen Nu om voor het Nijmeegs jubileumjaar een drie kilometer lange wandelroute aan te leggen langs verschillende Romeinse hotspots (Via Noviomagus). De route moet leiden van het Kops Plateau (praetorium), naar de Ubbergseveldweg (legerkamp), het voormalig museum Kam, het museum Het Valkhof, Casino (Romeinse muur), Waalbandijk (badhuis) en eindigt op het Maasplein, want daar lag de oude Romeinse burgernederzetting. Op tussenliggende punten kunnen panelen worden geplaatst waarop informatie te vinden is over Romeinse gebouwen en bouwwerken die er ter
plekke hebben gestaan, zoals het legerkamp op de Hunerberg, de mogelijke waterleiding op de Broerdijk en de tempel op het Maasplein. De route kan in de straat zichtbaar worden gemaakt door tegels te plaatsen met afbeeldingen van bijvoorbeeld een Romeinse helm. De route kan worden vormgegeven door museum Het Valkhof in samenspraak met de VVV. Een mogelijkheid is ook om de Romeinenroute van het Kops Plateau naar het Valkhofmuseum te combineren (als retourroute) met een groene wandeltocht die loopt langs de steilrand. Vanaf het Valkhofmuseum gaat de tocht dan via de Haskoning door het groen van de steilrand naar het Kops Plateau.
V Reconstructie van het hoofdkwartier aan de Ubbergseveldweg Het meest uitdagende plan betreft een mogelijke reconstructie van (delen) van het hoofdkwartier van het legerkamp op de plek van de huidige school voor fysiotherapie van de HAN. Als het schoolgebouw in de toekomst afgeschreven is en gesloopt moet worden dan dient de gemeente in te grijpen met een strategische aankoop (en gebruik
te maken van de Wet Voorkeursrecht Gemeenten). Hier ligt een ultieme uitdaging! De plek leent zich uitstekend voor de herbouw van een stenen element uit het legerkamp. In het gebouw kunnen appartementen worden gesitueerd, maar moet minstens een publieke functie krijgen. Al is het maar om het restant van de Romeinse put te kunnen ontsluiten.
Reconstructie van het hoofdkwartier van de Nijmeegse legioensvesting (uit: Romeins Nijmegen boven het maaiveld)
Vervolg Zoals in het begin gesteld is dit een bijdrage van GroenLinks in de discussie over het zichtbaar maken van het Romeins verleden in de stad. Samen met andere fracties willen we werken aan vervolginitiatieven. We denken daarbij in eerste instantie aan een voorstel om te starten met haalbaarheidsonderzoeken. Voor het vooronderzoek met betrekking tot het praetorium heeft Pansa BV inmiddels een offerte uitgebracht. Er moet bovendien een begin worden gemaakt met het zoeken naar financiering. • Voor de godenpijler denken we in eerste instantie aan het budget voor de jubileumviering. • De verwerking van de restanten van de Romeinse muur kan plaatsvinden binnen de planexploitatie van een van de projecten in het centrum. Er zou ook aanspraak kunnen worden gemaakt op het gemeentelijk budget voor het visualiseren van de historie als onderdeel van het project ‘Het geheugen van de stad’. • Voor de bouw van de commandantwoning en de Romeinenroute dient externe financiering te worden gevonden. Mogelijk biedt de provincie uitkomst, want die heeft onlangs geld in het vooruitzicht gesteld middels het ‘Masterplan Cultuurtoerisme’. Door de
reconstructies op te zetten als een gezamenlijke activiteit met soortgelijke projecten in Xanten kan via de Euregio een beroep worden gedaan op lucratieve Interreg-gelden (Europese financieringspot, bestemd voor grensoverschrijdende activiteiten op het gebied van onder meer toerisme en recreatie). Xanten en Nijmegen hebben zo beiden een kans om het gedeelde Romeinse verleden beter zichtbaar te maken en aan een breed publiek te presenteren. • Het laatste plan (hoofdkwartier van het tiende legioen) kan worden opgepakt via publiekprivate samenwerking. • Haalbaarheidsonderzoeken zouden kunnen worden gefinancierd met geld gereserveerd voor beleidsvoornemens uit het gemeentelijk economisch beleidsplan.
April 2003 Namens de gemeenteraadsfractie van GroenLinks Nijmegen Jan van der Meer Wouter van Eck
