Hoge Hori zon. bruegel land vroeg 21ste eeuw. i.s.m. KMSKA & Stedelijke Musea Lier. Voorkamer kunstenaars initiatief

Voorkamer | kunstenaars— initiatief

i.s.m. KMSKA & Stedelijke Musea Lier

Hoge Hori zon

bruegel land vroeg 21ste eeuw hogehorizon_bezoekersgids_GVD.indd 1

21/04/14 17:33

hogehorizon_bezoekersgids_GVD.indd 2

21/04/14 17:33

Hoge Horizon 05

Introductie 07

Tentoongestelde werken

03 33

Essay door Dennis Van Mol 42

Colofon

19

Afbeeldingen


21/04/14 17:33


21/04/14 17:33

Hoge Horizon

Bruegelland Sinds 2011 is het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen (KMSKA) gesloten voor een ingrijpende verbouwing. Tot de heropening in 2018 initieert het museum diverse tentoonstellingsprojecten, waaronder Bruegelland in Lier. Deze tentoonstellingscyclus toont de invloed van Pieter Bruegel de Oude op de latere schilderkunst van de Lage Landen aan de hand van werken uit de verzamelingen van het KMSKA en het Stedelijk Museum Lier. Elk jaar wisselt Bruegelland van opstelling en focus. Voor de periode 2014-2015 werd kunstenaarsinitiatief Voorkamer als gastcurator uitgenodigd om de huidige opstelling te herdefiniëren en te complementeren met werk van actuele kunstenaars.


05

Hoge Horizon ‘Hoge Horizon, Bruegelland, vroeg 21ste eeuw’ is een tentoonstellingsproject rond de universele beeldtaal van Bruegel, zijn directe opvolgers en kunstenaars van vandaag als chroniqueurs van hun tijd. De hoog geplaatste horizon is typisch voor de panoramische landschappen en volkstaferelen van Bruegel. Door dit bijzonder perspectief ontstaat ruimte voor groteske details, voor architecturale elementen en menselijke figuren die klein worden afgebeeld als een onderdeel van de ‘eeuwige’ natuur. Binnen deze dik bevolkte taferelen beschrijft de oude meester de volheid van het leven op vaak allegorische en tragikomische wijze. ‘Hoge Horizon’ bouwt voort op een kijken denkbeeld waarbij de beschrijvende en

21/04/14 17:33

06

Hoge Horizon

moreel kritische visie op de wereld een lijn vormt die de verschillende kunstenaarsgeneraties met elkaar verbindt. Door toevoeging van werk van kunstenaars uit de vroege 21ste eeuw worden de historische taferelen van Bruegel en zijn artistieke erfgenamen geactiveerd en geactualiseerd. Bruegels moraliserende verbeelding, taligheid en gestapelde kijkbeelden zijn belangrijke aspecten in zijn oeuvre. Deze aspecten vormen het uitgangspunt bij de selectie en presentatie van ‘Hoge Horizon’. Door zowel op letterlijke beelddetails als op maatschappelijke en morele denkkaders in te zoomen, ontwikkelt zich een subjectieve lezing van het geheel. Zonder enig chronologisch of hiërarchisch onderscheid te maken tussen de werken van oude meesters en van hedendaagse kunstenaars vormt zich een associatief web van autonome beelden die op een visuele, humoris-

tische of kritische wijze op elkaar inspelen. Het project ‘Hoge Horizon, Bruegelland, vroeg 21ste eeuw’ presenteert zich als een dynamisch geheel waar, naast de tentoonstelling, ook ruimte is voor een programma met performances, screenings en lezingen die op verschillende tijdstippen gedurende het jaar plaatsvinden.


Voorkamer Gehuisvest in de Heilige Geestsite te Lier is Voorkamer een kunstenaarsinitiatief voor en door kunstenaars. Het toont jaarlijks solo- en groepspresentaties van hedendaagse beeldende kunstenaars uit binnen- en buitenland. Het geeft daarbij een heterogene kijk op hedendaagse beeldende kunst en stimuleert een actieve dialoog tussen kunstenaar en publiek.

21/04/14 17:33

Hoge Horizon 1. Adriaen van Ostade (NL) Haarlem 1610 - 1684 Haarlem Lezende man olieverf op paneel collectie KMSKA 2. Alfred Stevens (BE) Brussel 1823 - 1906 Parijs Toegelaten bedelarij olieverf op doek collectie KMSKA 3. Patrick Couder (BE) Ommegang, 2014 droge naald, inkt op papier Patrick Couder hanteert een stilaan in onbruik geraakt medium: de ets. Zonder gebruik te maken van zuren krast hij met droge naald direct in de etsplaat. Dat zorgt voor een uiterst eerlijke lijn. Naast de techniek trekt ook het grote formaat de aandacht. De kunstenaar maakt gebruik van meerdere bladen om tot een indrukwekkende voorstelling te komen. Het contrast tussen de verbonden massa en de grote witruimte zorgt voor een bevreemdende luchtigheid, voor een onbehaaglijke stilstand. Couder thematiseert in dit werk het schijnbaar banale van wat een mensenmassa begeestert. De kunstenaar toont de complexiteit van wat zich als normaal voordoet en laat intussen de toeschouwer de vrijheid te interpreteren. Zo ook in deze prent naar Bruegels ‘De Processie’. Als etser die werkt op grote formaten en zich sterk interesseert voor wat het volk bezielt, schrijft Couder zich in een sterke Vlaamse traditie in: een canon die loopt


07 van Pieter Bruegel de Oude tot James Ensor, van Jac Boonen tot Fred Bervoets. 4. Pieter Brueghel II (BE) Brussel 1564 - 1638 Antwerpen De Prediking van Johannes de Doper, 1624 olieverf op paneel collectie Stedelijke Musea Lier ‘De Prediking van Johannes de Doper’ geeft een idee van de enorme populariteit die de Bruegelse iconografie genoot in de 16de en vroege 17de eeuw. Maar liefst 31 versies van dit schilderij worden toegeschreven aan Pieter Bruegel II. Zes daarvan zijn gesigneerd. Het origineel van Pieter Bruegel de Oude dateert uit 1561 en behoorde tot de kunstverzameling van aartshertogin Isabella. Het wordt nu bewaard in Boedapest. De compositie doet je kijken als een voorbijganger die op een volkse samenscholing stuit en wiens oog langzaam de diepte in getrokken wordt naar de weinig opvallende persoon die spreekt: Johannes de Doper. Het is een op zijn zachtst gezegd atypische voorstelling voor een religieus geïnspireerd werk. 5. Thomas Bogaert (BE) Silver Wings, 2012 hars en zilververf op postkaarten courtesy Galerie Albert Baronian 6. Lech Majewski (PL) Bruegel Suite (central panel of triptych), 2011 HD Video courtesy of the artist

21/04/14 17:33

08

Hoge Horizon

Lech Majewski debuteerde als schilder en dichter, maar kwam tot de vaststelling dat de videokunst dichter aansloot bij zijn verlangen naar poëticale en artistieke verdieping.

heid van het jonge gezin te bevorderen. De bruidegom loopt achter de doedelzakspeler op weg naar de kerk en de vader, schoonvader en de rest van de mannen volgen. Een tweede doedelzakspeler begeleidt de bruid en de vrouwen. Achteraan bij de hoeves wordt het feest voorbereid.

De hier getoonde video maakt deel uit van een onderzoeksproject naar de werkwijze en leefwereld van Pieter Bruegel de Oude in het algemeen en naar ‘De Kruisdraging’ (1564) in het bijzonder. Majewski verdiept zich in Bruegels werkwijze en zijn positionering als kunstenaar in de maatschappij. In deze video laat hij de Vlaamse oude meester zelf rondlopen in zijn eigen voorstellingswereld. Bruegel is hier niet bezig met de regie van de overkoepelende compositie, wel met het aandachtig en gedetailleerd registreren en documenteren van zijn personages. Op 15 juni 2014 zal ‘The Mill and The Cross’ integraal getoond worden in aanwezigheid van Lech Majewski en met de mogelijkheid om met de kunstenaar in dialoog te gaan. De kunstenaar begon aan deze video te werken nadat hij het gelijknamige boek cadeau had gekregen van kunstcriticus Michael Francis Gibson. In dit sterk analytische werk neemt hij zijn toeschouwers mee in de picturale rijkdom van Bruegels ‘De Kruisdraging’. 7. Pieter Brueghel II (BE) Brussel 1564 - 1638 Antwerpen Bruiloftsstoet olieverf op paneel collectie KMSKA Volgens de gewoonte trekt de bruiloftsstoet langs de molen om de vruchtbaar-


8. Charles Verlat (BE) Antwerpen 1824 – 1890 Antwerpen Gulzig en lui, matig en werkzaam olieverf op doek collectie KMKSA 9. Jan Van Beers Lier 1852 – 1927 Fay-aux-Loges De gevallen ster, 1874 olieverf op doek collectie KMSKA 10. Maria Roosen (NL) Zeis, 2010 geblazen glas courtesy Fons Welters Gallery 11. Michel van Dam (NL) Kinderspelen Nederlandse spreekwoorden, De Strijd Tussen Carnaval en Vasten uit de serie ‘Naar Bruegel’, 2012 inkjetprint op dibond Naast kunstenaar is Michel van Dam ook bouwmeester en historicus. Die verschillende interesses lopen – zoals in ‘Ontvolkte Bruegels’ – door elkaar. Wanneer Michel van Dam de schilderijen van Bruegel ontvolkt, stelt hij zich de bijna bouwkundige vraag of de compositie van het schilderij overeind blijft. Het lijkt op het eerste gezicht een ludiek experiment,

21/04/14 17:33

Hoge Horizon

09

maar het roept ook fundamentele vragen op. Deze interventie bevraagt immers ook de verhouding tussen mens en natuur/ cultuur. van Dam confronteert de toeschouwer met ‘wat overblijft’: de eeuwige natuur en de vergankelijke sporen van menselijke beschaving.

een binnenvorm tekent, krijgt het geheel een onverwachte lichtheid. Het oeuvre van Marijn van Kreij roept ook vragen op over het artistieke scheppingsproces zelf: wanneer mag een werk als af worden beschouwd en wanneer komt de leesbaarheid van het beeld in gevaar?

Van Dam spreekt een stelling tegen die de Nederlandse historicus Johan Huizinga liet optekenen in ‘Herfsttij der Middeleeuwen’. Huizinga geloofde namelijk niet dat het mogelijk was zich een beeld te vormen van het leven in een fundamenteel andere tijd. Door alle aandacht te vestigen op het decor suggereert Van Dam het omgekeerde.

13. Gustave De Smet (BE) Gent 1877 – 1943 Deurle De mosseleters olieverf op doek collectie KMSKA

12. Marijn van Kreij (NL) Untitled (Breugel), 2010-11 potlood en acryl op papier bruikleen collectie Cees van den Burg Marijn van Kreij is een streng conceptueel kunstenaar die tegelijkertijd een haast maniëristisch belang hecht aan de tekenkunst. Die paradox ligt aan de basis van ‘Untitled (Bruegel)’ en gaat eigenlijk al schuil in de titel. Wat van op afstand een abstract expressionistische compositie lijkt, is in werkelijkheid een soort catalogue raisonné van de schilderkunst van Pieter Bruegel de Oude. Het is een spel met oude en nieuwe artistieke tradities, een spel waarin Marijn van Kreij peilt naar de grens tussen abstractie en figuratie. Als een bezetene stort de kunstenaar zich in ‘Untitled (Bruegel)’ op de schilderijen van de Vlaamse oude meester. Beschouw het als een eindeloze droedel van contouren van figuren uit de voorstellingswereld van Bruegel. Doordat de kunstenaar nergens


Vlak voor, tijdens en vooral na de Eerste Wereldoorlog verwierf een tweede Latemse groep grote bekendheid. Frits Van den Berghe, Constant Permeke en Gustave De Smet maakten in de loop van de jaren twintig carrière met hun Vlaamse expressionisme. Vooral De Smet specialiseerde zich in een typisch Vlaamse voorstellingswereld van kermissen, volksfeesten en mosselsoupers. 14. Gustave De Smet (BE) Gent 1877 – 1943 Deurle Stilleven met haringen, 1934 olieverf op doek collectie KMSKA 15. Navolger van Adriaen Brouwer Oudenaarde 1605/1606 - 1638 Antwerpen Dorpskermis olieverf op paneel collectie KMSKA 16. Rinus Van de Velde (BE) ‘We are thoughtless, egoless objects: Rinus putting his hand automatically in the soft texture of the spaghetti bowl, Fred staring at the big blue

21/04/14 17:33

10 nothing of his alcoholic melancholia, myself becoming the juice that's dripping on my hands, Jim, who never joins us, fingering his telephone. Our only hope is that something actual, real and out worldly will happen, a break in this scene we call reality, a strange and violent entity, some one who comes from another place. We must discover again what we say when we speak those words: art, writing, philosophy, money.’, 2014 textielprint op Decodoek met de steun van Milo Profi Rinus Van de Velde refereert in zijn werk regelmatig naar de grote artistieke tradities binnen de kunsthistorische canon. Dit werk lijkt bijvoorbeeld wel een genretafereel zoals Adriaen Brouwer er geschilderd heeft. Rinus en zijn vrienden poseren er als enigszins van de maatschappelijke normen vervreemde individuen. Ook de voorwerpen op tafel roepen herinneringen op aan het 17de-eeuwse genretafereel.

Hoge Horizon 18. Paul Casaer (BE) Wishbones, 2011 hout, lak en aluminium 19. Philip Aguirre y Otegui (BE) Exodus, 1998 lichtbak 20. Sven ‘t Jolle (BE) Local Empowerment, 2003 aluminium en rubber courtesy Galerie Laurent Godin Deze sculptuur lijkt te passen in een traditie die loopt van Marcel Duchamp tot de Amerikaanse Pop Art. Een banaal object wordt in een andere context geplaatst en vormt op die manier een op zichzelf staand kunstwerk.

Maar Van de Velde heeft het genre vertaald naar een hedendaagse context. Zelf verslindt de kunstenaar bijvoorbeeld spaghetti. Tegelijkertijd is het een uitgesproken maatschappijkritische voorstelling. Het bevat de suggestie dat onbeschaafdheid kan getuigen van een Dionysische kracht en levensvreugde waarvoor geen plaats is binnen de burgerlijke orde. Op die manier sluit het werk aan bij een andere artistieke traditie: één die loopt van het Duitse expressionisme tot de Wiener Aktionismus en de Neue Wilden.

Die ‘esthetisering’ van het banale vormt evenwel niet het uitgangspunt van ’t Jolles werk. De titel van dit beeld (‘Local Empowerment’) suggereert al iets van het concrete engagement waarvan dit oeuvre doordrongen is. Ook in deze sculptuur verweeft ’t Jolle uiteenlopende sociale, politieke en culturele achtergronden. De reusachtige katapult blijkt geen betekenisloos speelgoed en is al evenmin een zuiver esthetisch object. Het werk maakt deel uit van een reeks sculpturen waarin de kunstenaar protestobjecten uitvergroot. Zo werd de idee voor ‘Local Empowerment’ ontleend aan een foto van Palestijnen die met een zelfgemaakte, grote katapult hun protest kracht bij zetten.

17. Ori Gersht (IS) Falling Bird, 2008 HD digital film, 5:53 min

21. Patrick Vanden Eynde (BE) The Longest Ash Finale, 2014 hout en metaal


21/04/14 17:33

Hoge Horizon Longest Ash Finalist, 2014 olieverf op doek 22. Fabrice Samyn (BE) Horizon, 2009 hout, glas, zand 23. Olphaert den Otter (NL) Geen aanbidding van Bosch uit de serie Stal- & kluismorfologie, 2004-2007 eitempera op papier courtesy of the artist In de reeks ‘Stal-& kluismorfologie’ verheft Olphaert den Otter banale architecturale constructies tot onderwerp voor zijn schilderkunst. Hij interesseert zich voor de morfologie van kleine, pretentieloze, volkse architectuurelementen: een vogelkastje, een hut, een stal, een grot, een duiventil, etc. De ondertitel van het schilderij verwijst naar Pieter Bruegel de Oude. In ‘Niet de vuile bruid van Bruegel’ herinterpreteert den Otter een grotesk detail uit Bruegels prent ‘Traagheid’ (1557). Als de zonde in Bruegels prent expliciet wordt verbeeld, blijft de menselijke tragiek in dit schilderij verborgen, toegedekt onder een lappendeken dat op scheuren staat. 24. Abel Grimmer (BE) Antwerpen 1555/1575 - 1610/1630 Antwerpen De vier seizoenen olieverf op paneel collectie KMSKA 25. Martin Dege (DE) Four Seasons, 1995/96 Super 8 film op dvd 26. Tinus Vermeersch zonder titel (TV23.07), 2007


11 tempera op geprepareerd papier bruikleen collectie J. Vanderplaetsen 27. Tinus Vermeersch (BE) zonder titel, 2008 tempera op geprepareerd papier bruikleen collectie LambrechtGrusenmeyer 28. Tinus Vermeersch (BE) zonder titel, 2013 tempera op geprepareerd papier bruikleen collectie Etienne Wauty 29. Tinus Vermeersch (BE) zonder titel, 2008 tempera op geprepareerd papier bruikleen collectie LambrechtGrusenmeyer 30. Henri De Braekeleer (BE) Antwerpen 1840 - 1888 Antwerpen Schilderijenhertoetser (1876) olieverf op doek collectie KMSKA 31. Philippe De Momper Antwerpen 1598 - 1634 Antwerpen Bergachtig landschap olieverf op paneel collectie Stedelijke Musea Lier 32. Pieter Brueghel II (BE) Brussel 1564 - 1638 Antwerpen Spreekwoorden olieverf op paneel collectie KMSKA Van het spreekwoordenschilderij van Pieter Bruegel de Oude, één van de allerbekendste 16de-eeuwse Vlaamse kunstwerken, zijn een twintigtal kopieën

21/04/14 17:33

12 bewaard. Zowel het museum in Lier als het museum in Antwerpen bezit een kopie van de hand van zoon Pieter. 33. Mark Manders (NL) Fragment from selfportrait as a building, 1992 acryl, brons, hout bruikleen collectie MV Belgium 34. Andrei Roiter (RU) Kolobok, 2010 acryl op doek courtesy of the artist 35. Ferdinand De Braekeleer I (BE) Antwerpen 1792 1883 Antwerpen De dorpsschool, 1854 olieverf op paneel collectie KMSKA 36. Ferdinand De Braekeleer (BE) Antwerpen 1792 1883 Antwerpen De druivendief, 1850 olieverf op paneel collectie Stedelijke Musea Lier Ferdinand de Braeckeleer is een telg uit een bekende 19de-eeuwse schildersfamilie. Hij is vooral bekend als een schilder van 19de-eeuwse genrestukken. Daarbij werd de traditie van het 17de-eeuwse genretafereel verder verfijnd en ook geësthetiseerd. In ‘De druivendief’ wordt een kleine jongen betrapt terwijl hij druiven steelt. De diagonale lijnen in de compositie en de gelaatsuitdrukking van zowel de jongen als de oude vrouw, benadrukken de dramatiek van het moment.


Hoge Horizon 37. Jan Steen (NL) Leiden 1625/26 - 1679 Leiden Vechtende boeren olieverf op paneel collectie Stedelijke Musea Lier ‘Vechtende boeren’ is een uitstekend voorbeeld van een 17de-eeuws genretafereel waarbij de minder verheven aspecten van het dagelijkse leven verbeeld worden. Hier zijn we bijvoorbeeld getuige van een ontspoord kaartspel. Dronken boeren hebben het kaartspel verruild voor een robbertje vechten. Kaart spelen leidt tot vals spelen. Een razende man heeft zelfs een mes getrokken en houdt de andere bij het haar. De voorstelling is een zinnebeeld van woede (Ira in het Latijn). 38. Paul Casaer (BE) Pretzel, 2010 hout, lak en aluminium 39. Johannes Vogl (DE) Das Brot/The Bread, 2007 video, 17:59 min courtesy the artist and Galerie Martin Janda, Vienna 40. Pieter Brueghel II (BE) Brussel 1564 - 1638 Antwerpen Spreekwoorden, 1607 olieverf op paneel collectie Stedelijke Musea Lier Het exemplaar van Lier is het oudst bekende van de versies van Pieter Brueghel II. Mensen, dieren en voorwerpen illustreren een honderdtal spreekwoorden in een decor van een dorp aan een rivier. Ze verwijzen naar de dwaasheid en de zinloosheid van menselijke handelingen

21/04/14 17:33

Hoge Horizon

13

enerzijds en naar bedrog en huichelarij anderzijds. Spreekwoorden waren een geliefkoosd onderwerp in de literatuur en de kunst van de vijftiende en zestiende eeuw.

44. Joannes en Lucas van Doetecum naar Pieter Bruegel de Oude Groot Alpenlandschap, ca. 1555-56 ets en burijngravure bruikleen privécollectie Antwerpen

41. Jaap Blonk (NL) Baarle Rondom audio 5:09 uit Jaap Blonk, Klinkt, uitgegeven door het balanseer

45. Jean Brusselmans (BE) Brussel 1883 – 1953 Dilbeek Zonnig landschap, 1933 olieverf op doek collectie KMSKA

42. Pieter Brueghel II (BE) Brussel 1564 - 1638 Antwerpen Als de ene blinde de andere leidt vallen beiden in de sloot olieverf op paneel collectie KMSKA

Jean Brusselmans is binnen de traditie van het Vlaamse expressionisme een eigenzinnig schilder. Misschien zelfs een zonderling. Als kunstenaar werkte hij enigszins in de marge. Hij woonde en werkte vanaf 1924 in het gehucht Koudenaerde bij Dilbeek. Daar borstelde hij in zijn kenmerkende heldere kleurenpalet relatief eenvoudige voorstellingen van Vlaamse verkavelingen avant la lettre: huisjes omgeven met kleine lapjes grond.

Omdat de wereld is zo ongetrouw, daarom ga ik in de rouw, 1594 olieverf op paneel collectie KMSKA Als het kalf verdronken is, dempt men de put olieverf op paneel collectie KMSKA Vlaams spreekwoord olieverf op paneel collectie KMSKA Wie weet waer omme de ganzen bervoets gaen? olieverf op paneel collectie KMSKA 43. Henri De Braekeleer (BE) Antwerpen 1840 - 1888 Antwerpen Plaatdrukker, 1875 olieverf op paneel collectie KMSKA


46. Olphaert den Otter (NL) ‘Geen traagheid van Bruegel’ uit de serie Stal- & kluismorfologie, 20042007 eitempera op papier courtesy of the artist In de reeks ‘Stal-& kluismorfologie’ verheft Olphaert den Otter banale architecturale constructies tot onderwerp voor zijn schilderkunst. Hij interesseert zich voor de morfologie van kleine, pretentieloze, volkse architectuurelementen: een vogelkastje, een hut, een stal, een grot, een duiventil, etc. De ondertitel van het schilderij verwijst naar Pieter Bruegel de Oude. In ‘Niet de vuile bruid van Bruegel’ herinterpreteert den Otter een grotesk detail uit

21/04/14 17:33

14

Hoge Horizon

Bruegels prent ‘Traagheid’ (1557). Als de zonde in Bruegels prent expliciet wordt verbeeld, blijft de menselijke tragiek in dit schilderij verborgen, toegedekt onder een lappendeken dat op scheuren staat.

51. Philip Wiegard (DE) Carnival vs. Lent, 2006 stoel (eierman SE18), leer, vilt, linnen, papier courtesy of the artist

47. Johan De Wilde (BE) History 070/Recordatio-Breughel, 2014 potlood en grafiet op archiefkarton

52. Sabine Theuwissen (BE) Naar Breugel 1 gaper, 2010 olieverf op houten paneel

48. Pieter Brueghel II (BE) Brussel 1564 - 1638 Antwerpen De kindermoord in Betlehem olieverf op paneel collectie KMSKA Dit schilderij is een kopie van een kopie. Pieter Brueghel II kopieert een schilderij van Marten van Cleve die op zijn beurt een schilderij van Pieter Bruegel de Oude nabootste.De kindermoord in Betlehem, zoals verteld in het evangelie van Matteüs, speelt zich in Bruegels voorstelling van zaken af in een 16de-eeuws Vlaams dorpje. De soldaten van Herodes doden ongenadig alle jongetjes van twee jaar en jonger. Moeders en vaders smeken wanhopig om medelijden. Het evangelische verhaal krijgt op die manier een veel meer universele gelaagdheid. 49. Michel Huisman (NL) nr 70, 1999 gemengde techniek, hout, staal, kunststof, electronica, veren courtesy Tim Van Laere Gallery 50. Joe Biel (US) Compound, 2007 waterverf, kleurpotlood en grafiet op papier bruikleen Kuckei + Kuckei, Berlin


53. Sabine Theuwissen (BE) Naar Breugel 2 boerin, 2010 olieverf op houten paneel 54. Michaël Borremans (BE) The spirit of modelmaking, 2001 potlood, waterverf en witte inkt op karton bruikleen Collectie Caisa & Ăke Skeppner courtesy Zeno X Gallery 55. Henri Leys (BE) Antwerpen 1815 - 1869 Antwerpen Vlaams bruiloftsfeest in de 17de eeuw, 1839 olieverf op paneel collectie KMSKA 56. Adriaen van Ostade (NL) Haarlem 1610 - 1684 Haarlem De roker, 1655 olieverf op paneel collectie KMSKA Een man zit lui achterover bij het open raam een pijp te roken. Op tafel staat een glas en wat losse tabak in een papier gevouwen met een aansteeklont ernaast. De witte stenen pijpen werden vooral in Gouda gemaakt en waren heel breekbaar. Het is geen realistisch beeld: de man past niet in een interieur met kostbaar glas-in-

21/04/14 17:33

Hoge Horizon

15

lood en de breekbare lange pijp werd ook alleen gebruikt door hogere standen. Dit tafereel stelt mogelijk de reukzin voor en de rook laat daarenboven zien hoe ijdel of ijl het bestaan is: alles gaat op in rook.

Dit schilderij vormt een mooi voorbeeld van de zogenaamde historieschilderkunst. In dit typisch 19de-eeuwse genre wordt telkens een leerrijk verhaal uit het glorierijke nationale verleden verbeeld.

57. Joos van Craesbeeck (BE) Neerlinter 1595/1615 - 1654/1661 Brussel De vijf zintuigen olieverf op paneel collectie KMSKA

Hier gaat het om een 17de-eeuws familiedrama met een universeel menselijke betekenis. Het schilderij verhaalt over de Haarlemse schilder Philips Wouwerman (1619- 1668) die zijn zoon, die ook artistieke aspiraties had, zijn erfenis wilde ontzeggen. Net voor zijn overlijden liet hij zijn schetsen en tekeningen verbranden. Hij wilde dat zijn zoon zelf zijn weg zou zoeken.

58. Hendrick Martensz. Sorgh (NL) Rotterdam ca. 1610 - 1670 Rotterdam De drinker olieverf op paneel collectie Stedelijke Musea Lier 59. David Teniers II (BE) Antwerpen 1610 - 1690 Brussel De jaloerse vrouw olieverf op paneel collectie Stedelijke Musea Lier 60. Kopie naar Frans van Mieris I Leiden 1635 - 1681 Leiden De drinker olieverf op doek collectie Stedelijke Musea Lier 61. Kati Heck (DE/BE) Unrasiert und fern der Heimat- Ein Randgruppenstammtisch, 2009 hout, verf courtesy Tim Van Laere Gallery 62. Ign. Jos. Van Regemorter (BE) Antwerpen 1785 - 1873 Antwerpen Philips Wouwerman verbrandt zijn werken, 1833 olieverf op doek collectie Stedelijk Museum Lier


63. Koen Theys (BE) The Vanitas Record, 2005 HDV ‘color - stereo’, 33.37 min. (loop) Het genre van de Vanitas schilderkunst ontwikkelde zich pas echt na Bruegels dood en zou een hoogtepunt kennen in de Nederlandse schilderkunst van de 17de eeuw. Deze stillevens herinneren de toeschouwer aan de relativiteit van het menselijke bestaan en de ijdelheid van de menselijke geneugten of het menselijke streven. Schilders als Frans Hals, Willem van Aelst of Harmen Steenwijck gebruikten terugkerende symbolen (schedels, kaarsen, uurwerken, omgevallen kruiken, boeken en (verwelkte) bloemen of (rottend) fruit) om de onvermijdelijke dood en de menselijke ijdelheid te evoceren. ‘The Vanitas Record’ is opgevat als een driedimensionaal stilleven van 15 bij 20 meter. Op die compositie van schedels, boeken, wekkers en kaarsen liet Theys vervolgens 20000 levende slakken los.

21/04/14 17:33

16

Hoge Horizon

In het eerste deel van de gelijknamige video glijdt de camera over de compositie van boeken, kruipende slakken, afgaande wekkers en uitdovende kaarsen. Maar al snel voegt Theys hier een tweede betekenislaag aan toe waarin (zelf)relativering en (zelf)ironie centraal staan. De kunstenaar doet dit door fragmenten van interviews te integreren in de video, meer bepaald radio- en televisie-interviews naar aanleiding van het sensationele karakter van de ‘record’-installatie. In het tweede deel van ‘The Vanitas Record’ groeit dat uit tot een soort ‘Grand Guignol’ voorstelling waarbij Theys de grote persaandacht voor zijn installatie uitvergroot tot een massaevent waar bezoekers en pers zich laten verleiden tot luid applaus en bedolven worden onder een bombardement van licht en kleur.

te hullen. Door zijn gebruik in een nieuwe maatschappelijke context is de voorstelling vervreemd geraakt van het originele schilderij. Het is een eigen leven gaan leiden in de populaire cultuur. Alle kleur is weg. ‘Willowman’ is het portret van een man in een landschap met wilgen. De tot wilg getransformeerde man neemt op de foto de plaats in van een wilg die uit de bomenrij werd verwijderd. Het is een kleine ingreep die herinneringen oproept aan de surrealistische traditie, maar die in zijn bijna kinderlijke eenvoud ook appelleert aan de menselijke verbeeldingskracht (of het gebrek daaraan in onze maatschappij).

64. Pieter Laurens Mol (NL) Het Grauwe Gelag, 2011 inkjet photoprint, gemonteerd in passe-partout Met minimale transformaties en/of manipulaties prikkelt Pieter Laurens Mol in zijn werk de elementaire verwondering van de toeschouwer. Door in te grijpen in het alledaagse slaat hij de brug naar de grote artistieke tradities en de hoge cultuur. Zo ligt een door assen ondergesneeuwde voorstelling op de bodem van een asbak aan de basis van de foto ‘Het Grauwe Gelag’. Dat de genretaferelen van Adriaen Brouwer en David Teniers in de tweede helft van de 20ste eeuw verworden zijn tot reclameproducten is op zich al betekenisvol, maar wordt door de kunstenaar beklemtoond door de scène in grijze as


65. Friederike von Rauch (DE) Untitled (KMSKA 11, Antwerp), 2011 uit de serie Sleeping Beauty Archiefpigment, print op aluminium courtesy Gallery FIFTY ONE Fine Art Photography 66. Henri De Braekeleer Antwerpen 1840 - 1888 Antwerpen De man in de stoel, 1875 olieverf op doek collectie KMSKA In de 19de-eeuwse schilderkunst was artistieke verfijning en metier van het allergrootste belang. Met zijn gedetailleerde marmervloer en zijn grote ramen was het Brouwershuis in Antwerpen een dankbaar decor waarmee de fijnschilder zich kon onderscheiden. Naar het voorbeeld van zijn oom Henri Leys trok ook De Braekeleer voor het decor van dit werk naar het Brouwershuis. Dit schilderij werd door baron Georges Caroly gekocht en in 1920 aan het Antwerpse museum geschonken.

21/04/14 17:33

Hoge Horizon 67. Teun Hocks (NL) zonder titel, 1996 olieverf op toned gelatine silverprint bruikleen Torch Gallery Sinds 1973 schildert Teun Hocks met olieverf op fotopapier. De kunstenaar vertrekt van een zwart-wit opname van een desolaat natuurlandschap. Daarin brengt hij kleur aan en, belangrijker nog, portretteert hij zichzelf. De fotografie is voor Hocks het decor voor een schilderkunst waarin zijn zelfportret centraal staat. De sfeer die op die manier ontstaat, balanceert tussen een afgrondelijke 19de-eeuwse romantiek en een bijna absurde 20ste-eeuwse zelfrelativering. In dit werk plaatst Hocks zich in een weinig inspirerend landschap. Alleen de restanten van stro op de voorgrond zijn in detail uitgewerkt. Verder zijn er de panoramische velden met een donkere lucht waarin een aantal zwevende vogels iets suggereren van een immanente dreiging. De onbenullige omgeving botst in zekere zin met Hocks’ zelfportret, doorgaans een genre waarin de kunstenaar zich met enige sérieux aan de wereld toont. De omgeving versterkt het banale karakter van de absurde handeling: een man die een tak voor zich houdt. 68. Dirk Zoete (BE) Flemish Voodoo I, 2008 schedel 69. Dirk Zoete (BE) Flemish Voodoo 2, 2008 boom en nagels houtskool en drukinkt op papier 70. Walter Swennen (BE) Jef Patat, 1986


17 olieverf op doek bruikleen Foundation de 11 lijnen Walter Swennen is geen estheet, geen fijnschilder. Integendeel. Dat verraadt onder meer de ondergrond waarop hij schildert: achtergelaten objecten en herkenbare voorwerpen die de kunstenaar van de straat plukt. In zijn eigengereide, pseudo-naïeve stijl beschildert hij restanten van dingen die onherroepelijk voorbij zijn. Die vorm wordt versterkt door de inhoud. Swennen vindt inspiratie in de populaire cultuur, in alledaagse dingen: stripverhalen, woordenboeken, kindertekeningen, etc. De banaliteit van het formele en inhoudelijke staat in het teken van iets heel anders: Swennens haast ontologische twijfel over de status van de kunstenaar in het algemeen en de schilderkunst in het bijzonder. Zijn schilderijen ontmaskeren de sérieux van het medium en confronteren de toeschouwer met een gapende leegte. Swennen laat de kijker de keuze om in deze leegte schoonheid te ontdekken. 71. André-Joseph Minguet (BE) Antwerpen 1818 – 1860 Antwerpen De sacristie, 1857 olieverf op paneel 72. Jakob Smits (BE) Rotterdam 1855 - 1928 Achterbos De put, 1920 olieverf op doek collectie KMSKA 73. August Sander (DE) Handlager (metselaar), 1928 Gelatin Silver Print, Jean-Luc Differdange, 1992

21/04/14 17:33

18 Konditor (patissier), 1928 Gelatin Silver Print, Jean-Luc Differdange, 1991 Firnissen (vernisser), 1930 Gelatin Silver Print, Jean-Luc Differdange, 1997 courtesy Die Photographische Sammlung/SK Stiftung Kultur August Sander Archiv, Köln 74. Frans Van Kuyck (BE) Antwerpen 1852 - 1915 Antwerpen Een familie Kempense houthakkers, 1888 olieverf op doek collectie KMSKA 75. Ria Pacquée (BE) Madame visiting the open air museum in Bokrijk, 1989 6 fotoprints op canvas Ria Pacquée fotografeert, maakt video’s en engageert zich in performances. ‘Madame visiting the open-air museum Bokrijk’ (1989) maakt deel uit van ‘The story of Madame and It’, een reeks performances uit de periode 1981-1995. ‘Madame’ personifieert de benepen leefwereld van een goegemeente die zichzelf als weldenkend beschouwt, maar zichzelf precies daardoor niet autonoom kan ontplooien. Doordat ‘Madame’ zich wentelt in de veiligheid van haar kleinburgerlijke cocon lukt het haar niet in contact te komen met andere omgangsvormen of wereldbeelden. Ze verlangt naar een huwelijk of alleszins naar ‘waarachtig’ menselijk contact, maar komt niet verder dan de ‘valse’ geborgenheid van het dorpscafé. Haar zoektocht naar zingeving eindigt met de gebruikelijke busreis naar Lourdes. Ook


Hoge Horizon Madame’s verlangen om zich te verdiepen ‘in eigen aard en geschiedenis’ is snel bevredigd met een reis naar het openlucht museum van Bokrijk. De fotografische souvenirs van deze excursie getuigen van een beperkte interesse voor het museum zelf, maar afficheren ‘Madame’ als iemand die aan haar directe omgeving wil laten zien in Bokrijk geweest te zijn. ‘The story of Madame and It’ thematiseert het onvermogen van de mens om los te breken uit een bepaalde sociale context om autonoom betekenis te kunnen geven aan het eigen vergankelijke bestaan. 76. Pieter Laurens Mol (NL) Study for ‘Willowman’, 2010 pen en inkt op inkjet photoprint, gemonteerd in passe-partout Met minimale transformaties en/of manipulaties prikkelt Pieter Laurens Mol in zijn werk de elementaire verwondering van de toeschouwer. Door in te grijpen in het alledaagse slaat hij de brug naar de grote artistieke tradities en de hoge cultuur. Zo ligt een door assen ondergesneeuwde voorstelling op de bodem van een asbak aan de basis van de foto ‘Het Grauwe Gelag’. Dat de genretaferelen van Adriaen Brouwer en David Teniers in de tweede helft van de 20ste eeuw verworden zijn tot reclameproducten is op zich al betekenisvol, maar wordt door de kunstenaar beklemtoond door de scène in grijze as te hullen. Door zijn gebruik in een nieuwe maatschappelijke context is de voorstelling vervreemd geraakt van het originele schilderij. Het is een eigen leven gaan leiden in de populaire cultuur. Alle kleur is weg. ‘Willowman’ is het portret van een man in een landschap met wilgen. De tot wilg getransformeerde man neemt op de

21/04/14 17:33


21/04/14 17:33

03

04

11

12

20

23

37

40


21/04/14 17:33

06

07

13

16

32

36

45

46


21/04/14 17:34

48

56

64

66

75 76

83


84

21/04/14 17:34

63

62

70

67

82 80

88


89

21/04/14 17:34

90

92

93

94

97

103


21/04/14 17:34


21/04/14 17:34


21/04/14 17:34

Hoge Horizon

27

foto de plaats in van een wilg die uit de bomenrij werd verwijderd. Het is een kleine ingreep die herinneringen oproept aan de surrealistische traditie, maar die in zijn bijna kinderlijke eenvoud ook appelleert aan de menselijke verbeeldingskracht (of het gebrek daaraan in onze maatschappij).

tholieke kerk destijds het volk bij de les wilde houden met imposante beelden, zo confronteert Haines de toeschouwers in dit drieluik met maatschappelijke uitspattingen anno 2014.

77. Jozef Laurent Dyckmans (BE) Lier 1811 - 1888 Antwerpen De blinde bedelaar, 1852 olieverf op paneel collectie KMSKA 78. Javier Téllez (VZ) Letter on the Blind, For the Use of Those Who See, 2007 Super 16mm film transferred op HDV, black and white, 5.1 digital dolby surround, 27’36’’ commissioned by Creative time as part of Six Actions for New York City co-produced by Galerie Peter Kilchmann courtesy the artist and Galerie Peter Kilchmann, Zurich met dank aan SMAK, Gent 79. Frits Van den Berghe (BE) Gent 1883 - 1939 Gent Het leven, 1924 olieverf op doek collectie KMSKA 80. David Haines (UK) Baroque Semiotics (triptych), 2012 potlood op papier bruikleen Upstream Gallery, Amsterdam In ‘Baroque Semiotics’ vertaalt David Haines het functioneren van de barokke beeldtaal naar onze tijd. Zoals de ka-


Haines neemt in zijn oeuvre kenmerken van de barokke schilderkunst over, maar hij past de dramatiek en het ‘extatische’ pathos toe op minder verheven thema’s ontleend aan stedelijke of suburbane (sub)culturen. Zijn schilderijen lezen als moderne genrescènes waarin jongeren, die zich aan de zelfkant van de maatschappij bevinden, experimenteren met geweld, drank, drugs en seksualiteit. 81. Johan De Wit (BE) Grote kuis, 2014 na ‘De Triomf van de dood’ van Pieter Bruegel de Oude geëxtrudeerd polystyreen en lijm 82. Pieter Brueghel II (BE) Brussel 1564 - 1638 Antwerpen De volkstelling in Betlehem olieverf op paneel collectie KMSKA ‘De volkstelling in Betlehem’ is één van de meer dan twintig versies van deze kopie naar het origineel van Pieter Bruegel de Oude. Bruegel verplaatst het verhaal uit het Nieuwe Testament naar zijn eigen omgeving: een winters dorp in Brabant. De schilder vertaalt het verhaal niet alleen naar zijn eigen context, hij kiest ook voor een compositie waarin de hoofdrolspelers (Jozef en Maria) weinig of geen aandacht trekken. In de drukke compositie is het waarlijk zoeken naar het

21/04/14 17:34

28 centrale thema: de timmerman die met zijn zwangere vrouw onderweg is naar Betlehem. Het leven gaat immers zijn gewone gang. Mensen drummen samen aan de herberg waar pacht of belasting moet betaald worden; vooraan wordt een varken geslacht; in de achtergrond wordt een huis gebouwd en intussen gooien de kinderen sneeuwballen. 83. Rob Johannesma (NL) In Dark Trees, 2009-2014 inkjetprint op Hahnemühle 308gr Digital source: 49961 x 37795 pixels dank aan Vleeshal, Middelburg en Museum voor Hedendaagse Kunst Antwerpen met de steun van Milo Profi Deze grote collage is opgebouwd uit twee grote beelden en een reeks knipsels uit de geschreven pers. De gesuggereerde lichtinval zorgt ervoor dat – hoe uiteenlopend de bouwstenen van de collage ook zijn – de toeschouwer aanvankelijk de indruk krijgt van een coherent geheel. Pas wanneer je dichtbij komt, valt de chaos op. Op die manier krijgt de waan van de dag – het vluchtige van media en pers, van woord en beeld – een universeel karakter. De tijd wordt als het ware stil gezet. Dat proces wordt versterkt door de twee beelden. Johannesma plaatst een bewerkte prent naar een oude meester naast een beeld dat dezelfde klassieke esthetiek ademt, maar een foto blijkt van Palestijnse vluchtelingen. De bomen uit de Italiaanse renaissance vormen anno 2014 het decor voor mensen op de vlucht. De statige esthetiek van het portret en de tragiek van het oorlogsconflict wor-


Hoge Horizon den op die manier boven tijd en ruimte verheven. 84. Valerius De Saedeleer (BE) Aalst 1867 – 1941 Leupegem Voor de lente olieverf op papier op doek collectie KMSKA Op zoek naar een alternatief voor de decadente stadscultuur en verlangend naar hernieuwde artistieke zuiverheid vestigde Valerius de Saedeleer zich omstreeks 1900 in het landelijke Sint-Martens-Latem. Hij zou er deel gaan uitmaken van de zogenaamde eerste Latemse groep. De schilderkunst van de Vlaamse primitieven en van Pieter Bruegel de Oude was een inspiratiebron voor deze jongeren die zich wilde losrukken uit de bestaande artistieke context. Vooral de stilistische verwantschap met Bruegel is opvallend. Het gehanteerde perspectief, het glooiende landschap en de typische bomenrijen herinneren aan de schilderkunst van de oude meester. 85. Arjen de Leeuw (NL) Drifting Mind, 2003 video DV, 1:54 min 86. Constant Permeke (BE) Antwerpen 1886 - 1952 Oostende Winterlandschap, 1912 olieverf op doek collectie KMSKA 87. Johan De Wilde (BE) Recordatio-Breughel, 2007 potlood en grafiet op archiefkarton 88. Eugène Laermans (BE) Sint-Jans-Molenbeek 1864 - 1940

21/04/14 17:34

Hoge Horizon Brussel De blinde, 1898 olieverf op doek collectie KMSKA Het oeuvre van Eugène Laermans speelt een belangrijke rol in de overgang van het 19de-eeuwse realisme naar de moderne schilderkunst van de 20ste eeuw. In zijn vaak sombere doeken krijgen de misdeelden in de samenleving een belangrijke plaats. Hier leidt een klein meisje een blinde man langs een lange, schemerige weg. Het werk van Pieter Bruegel de Oude was zowel stilistisch als thematisch een belangrijke inspiratiebron voor Laermans. 89. Krištof Kintera (CZ) Private Planet, 2011 teer, schoenen bruikleen D+T Project Gallery Brussels ‘De wereld ligt aan zijn voeten’. Dit spreekwoord, samen met vele anderen verbeeld in de bekende ‘Spreekwoorden’ van Pieter Bruegel de Oude, lijkt toepasselijk voor de sculptuur ‘Private Planet’ van Krištof Kintera. De planeet wordt hier verbeeld als een bol die zijn natuurlijke schoonheid kwijt is geraakt. Een en ander is verworden tot een industrieel aandoende, grijze massa. De menselijke voeten zijn disproportioneel groot. Ze lijken de aardbol als het ware veroverd te hebben. Misschien simpelweg verwoest. 90. Olphaert den Otter (NL) ‘Bas Jan is er niet’ uit de serie Stal- & kluismorfologie, 2004-2007 eitempera op papier courtesy of the artist


29 In de reeks ‘Stal-& kluismorfologie’ verheft Olphaert den Otter banale architecturale constructies tot onderwerp voor zijn schilderkunst. Hij interesseert zich voor de morfologie van kleine, pretentieloze, volkse architectuurelementen: een vogelkastje, een hut, een stal, een grot, een duiventil, etc. De ondertitel van het schilderij verwijst naar Pieter Bruegel de Oude. In ‘Niet de vuile bruid van Bruegel’ herinterpreteert den Otter een grotesk detail uit Bruegels prent ‘Traagheid’ (1557). Als de zonde in Bruegels prent expliciet wordt verbeeld, blijft de menselijke tragiek in dit schilderij verborgen, toegedekt onder een lappendeken dat op scheuren staat. 91. Jan Steen (NL) Leiden 1626 - 1679 Leiden Huwelijksfeest olieverf op paneel collectie KMSKA 92. Oude kopie naar Pieter Bruegel I Breda 1526/1530 – 1569 Brussel De dans der bruid olieverf op paneel collectie KMSKA Dit paneel is waarschijnlijk een eigentijdse kopie van een schilderij van Pieter Bruegel de Oude dat bewaard wordt in het Detroit Institute of Arts. Het bovenste paneel werd in de 19de eeuw vervangen en volgt het origineel niet. Meer dan gewoon ‘De dans der bruid’ geeft dit schilderij de indruk van een volksfeest, een dansuitspatting van boeren die letterlijk ‘zot’ draaien op doedelzakmuziek. Het is zelfs zoeken naar de bruid. Ze is te herkennen aan haar losse haren en donkere jurk.

21/04/14 17:34

30

Hoge Horizon

Het verbeelde feest is een toonbeeld van hoe men in de 16de eeuw niet geacht werd te feesten. De mensen zwieren en zwaaien met hun armen en benen in het rond dat het een lust is. Dat werd destijds als boertig beschouwd. De deftige burgers in de stad dansten zoals het hoorde: met de armen tegen het lichaam gedrukt.

vaker in het oeuvre van Iwemyr vond de kunstenaar voor ‘Ladies Invitation’ inspiratie in zijn onmiddellijke leefomgeving. Het verbeeldt de typisch Zweedse traditie van een publiek dansfeest – een traditie die vooral in het Noorden van het land erg populair blijft. Meestal vinden dergelijke feesten plaats in een oude schuur, soms ook in een zogenaamd Folkets Park waar duizenden mensen verzamelen. De danspartij die het onderwerp vormt van deze voorstelling vond plaats op amper vijftig meter van waar de kunstenaar woont. Bij zo een volksfeest speelt er een kleine band muziek en mogen de vrouwen twee tot drie keer een man ten dans te vragen.

93. Pieter Brueghel II (BE) Brussel 1564 - 1638 Antwerpen Sint-Joriskermis olieverf op paneel collectie KMSKA Zoals wel vaker in het werk van Brueghel wordt de toeschouwer in deze voorstelling van een ‘Sint-Joriskermis’ geconfronteerd met wanorde en chaos. Op 23 april organiseren de schutters van Sint Joris een wedstrijd waarbij ze een nieuwe koning aanduiden. De processie gaat net de kerk weer in, maar iedereen is al wild aan het feesten. Er wordt gedanst, de herbergen zitten vol en de eerste ruzies barsten los. De toeschouwer wordt als het ware midden in deze chaos losgelaten. In dit werk worden verschillende momenten simultaan afgebeeld terwijl ze in realiteit achtereenvolgens plaatsvonden. Bruegel stapelt al deze elementen in één compositie. 94. Kent Iwemyr (SE) Ladies Invitation, 2007 acryl op doek bruikleen Salvatore e Carolina Ala, Private Collection Milano In zijn eenvoud pretendeert het werk van Kent Iwemyr niet veel meer dan wat de titel en het werk zelf suggereren. Zoals


95. Joseph Lies (BE) Antwerpen 1821 - 1865 Antwerpen Minnepraatje bij het water olieverf op paneel collectie Stedelijke Musea Lier 96. Constant Permeke (BE) Antwerpen 1886 - 1952 Oostende Het gebakkraam, 1922 olieverf op doek collectie KMSKA 97. Pieter Brueghel II (BE) Brussel 1564 - 1638 Antwerpen Bezoek aan de hoeve olieverf op paneel collectie KMSKA Het KMSKA bezit twee kopieën van het verloren origineel Bezoek aan de hoeve van Pieter Bruegel de Oude: een versie in grisaille van Jan Bruegel I en deze versie in kleur van Pieter Brueghel II. De titel van het schilderij verwijst naar de scène die rechts in beeld is gebracht:

21/04/14 17:34

Hoge Horizon

31

een welgesteld echtpaar op bezoek bij een boerenfamilie, mogelijk op kraambezoek.

104. Johan De Wilde (BE) Icarus III, 2002 potlood en grafiet op archiefkarton

98. Thomas Bogaert (BE) Lunch at chez Vrony, 2012 hars en zilververf op postkaarten

105. Messieurs Delmotte (BE) 12 X Bottles of Red Wine, 2003-2014 During : variable +/- 15 to 20 min.

99. Thomas Bogaert (BE) for Bruegel, 2013 filmstill en hars op doek courtesy Galerie Albert Baronian 100. Andrei Roiter (RU) Russian Boomerang, 2010 baksteen, hout, metalen draad, doek 101. Bart Baele (BE) Lépreux, 2001 mixed media 102. Bart Baele (BE) Galg, 2012 mixed media 103. Pieter Brueghel II (BE) Brussel 1564 - 1638 Antwerpen Aanbidding door de koningen in de sneeuw olieverf op paneel collectie KMSKA In 1567 schildert Pieter Bruegel de Oude de aanbidding door de koningen op een geheel nieuwe en gedurfde manier. Hij laat het Bijbelse tafereel plaatsvinden in een hevige sneeuwbui. In deze kopie van Pieter Brueghel II zijn de dikke neerdwarrelende sneeuwvlokken weggelaten. Het bonte gevolg van de koningen en het Vlaamse dorpsleven krijgen opnieuw alle aandacht.


21/04/14 17:34

32


Hoge Horizon

21/04/14 17:34

Hoge Horizon

Essay De schilderkunst van Pieter Bruegel de Oude is werelderfgoed. Maar de oude meester heeft ook zijn stempel gedrukt op de schilderkunst uit onze contreien en op die manier mee vorm gegeven aan bepaalde aspecten van de zogenaamde ‘Vlaamse identiteit’. Centraal in dit essay staat de vraag of er zoiets bestaat als ‘onze Bruegel’? Die discussie werd fel gevoerd tijdens het eerste kwart van de 20ste eeuw toen een generatie Vlaamse schrijvers en kunstcritici debatteerden over de Vlaamse eigenheid in een snel veranderend Europa. Door in te zoomen op die discussie wil ik een perspectief aanreiken op de receptiegeschiedenis van de Vlaamse oude meester om vervolgens na te gaan


33 in welke mate die nog bruikbaar is als ijkpunt voor Bruegels artistieke Nachleben in onze tijd.

Bruegel en de moderniteit, 1900-1930 De vroege 20ste eeuw was een tijd van radicale maatschappelijke en artistieke omwentelingen, een tijd waarin de brave 19deeeuwse schilderkunst werd verruild voor een ‘nieuwe kunst’ die ambieerde ‘dichter bij het leven’ te staan. Ergens in dat proces werd ook de receptie van Pieter Bruegel de Oude radicaal bijgestuurd. Hij werd voortaan minder geroemd als de voorvader van het genrestuk en andere facetten van zijn werk kwamen in het daglicht te staan.

21/04/14 17:34

34

Hoge Horizon

Het verhaal van de ‘heropwaardering’ van Pieter Bruegel de Oude begint in Sint-Martens-Latem, een dorpje langs de Leie-oevers op enkele luttele kilometers van de stad Gent. Op het einde van de 19de en aan het begin van de 20ste eeuw groeide het boerendorpje uit tot een echte trekpleister voor artistieke zielen die zich daar terugtrokken om zich te bezinnen op de wild om zich heen grijpende moderne wereld. De schilder Valerius De Saedeleer bijvoorbeeld zou, na in de jaren 1893-1895 deel te hebben uitgemaakt van het Gentse anarchisme en vervolgens enkele jaren ‘koortsig’ te hebben rondgedoold, in Latem opnieuw ‘tot rust’ gekomen zijn.1 Tegenover de schijn en de poseurskunst die het decadente stedelijke leven (of zeg maar de moderne tijd) typeerden, kwam de ‘eeuwigheidswaarde’ van de natuurlijke schoonheid

te staan. Het Leiedorp gold voor Valerius De Saedeleer en de andere kunstenaars van de eerste Latemse groep als een heus kuuroord in nerveuze tijden, een plek waar de ‘kapotte zinnen’ van ‘decadente zielen’ geheeld konden worden.


Het is in die context dat ‘moderne’ Vlaamse kunstenaars het ietwat stoffig geworden blazoen van Pieter Bruegel de Oude opnieuw oppoetsten. Het heropwaarderen van het oeuvre van de oude meester werd wat Vlaanderen betreft in 1902 ingeluid door een tentoonstelling in het Brugse raadhuis waar Vlaamsche primitieven en oude kunst getoond werden.2 De Brugse tentoonstelling zorgde ervoor dat een Bruegeliaans ‘primitivisme’ wortel schoot in de landschapschilderkunst van Valerius De Saedeleer evenals in de (boeren)portretten van

21/04/14 17:34

Hoge Horizon

35

Gustave Van De Woestyne. Zo werd bijvoorbeeld de karakteristieke sterke compositie – met het vogelperspectief en de hoge horizon – ingezet om het Latemse landschap te verheffen tot een soort ‘oer-Vlaamse’ microkosmos. Ook Karel Van de Woestyne, de bekende dichter-criticus en broer van schilder Gustave, oordeelde dat Bruegel en de primitieven iets reveleerden over zijn eigen identiteit als Vlaming: “Het was de ‘joy for ever’, de lang nadien gekoesterde weelde; ’t gevoel haast van gierigheid om iets dat men voor zichzelf had willen behouden, juist daarom misschien, omdat men er zichzelf zoo goed in erkende als landen aardgenoot van schilders, die dit hadden geschapen.”.3

bestempelen als een ‘rasrepresentant’. In Timmermans’ voorstelling van zaken zou Pieter Bruegel de Oude zich dapper verzet hebben tegen het zogenaamde ‘italianiseren’, tegen ‘de mode van de tijd’ waaraan vele van zijn Vlaamse tijdgenoten tijdens de renaissance ten prooi waren gevallen. In woelige tijden was Bruegel met andere woorden trouw gebleven aan zijn Vlaamse ‘aard’. Hij had het ‘typisch Vlaamse’ realisme uit de gotiek niet verruild voor de Italiaanse mode en het klassieke Latijnse ideaal: “Pieter zuchtte maar. Wat waren de Gothiekers schoon tegenover deze vermosseling van de menschen: Alle dijen even lang, elke neus gekocht, elk oog gekopieerd van ’t ander, allemaal even groot; geenen enkele gemankeerde, geenen enkele verlegen! Ze komen bejaard, zonder geboren te zijn, uit een doozeke, niet gebutst, niet gedragen of

In zijn fictionele biografie van de oude meester zou de Lierse schrijver Felix Timmermans in 1928 Bruegel nog veel nadrukkelijker


21/04/14 17:34

36

Hoge Horizon

gevormd door de natuur en het leven!”.4

volstrekt zonder belang. De Antwerpse avant-gardist schrijft: Breugel hoort zelf niet thuis in zijn schilderijen. Timmermans staat middenin de handel van zijn Pallieter. Breugel eet niet mee van de rijstevlaaien, maar Timmermans doet waarachtig zijn uiterste best door overdreven meezwelgen zich populair te maken. Timmermans aanvaardt de wereld van Pallieter. Breugel verwerpt zijn wereld niet, noch aanvaardt hij ze; hij noteert ze.5

Zoals wel vaker bij schrijvers-critici paste deze visie op Bruegel uitstekend in Timmermans’ eigen referentiekader betreffende de moderniteit en de door de moderne tijden veroorzaakte artistieke, literaire en maatschappelijke veranderingen. Impliciet stelde Timmermans met zijn Bruegelbiografie immers de vraag waarom de Vlaming anno 1928 niet trouw zou blijven aan zijn zinnelijkidyllische natuur. Intussen had ook dichtercriticus Paul van Ostaijen een poging ondernomen om zijn visie op Bruegel te kaderen binnen zijn poëtica. Waar de Bruegeliaanse rijstevlaaien voor de Lierse auteur van Pallieter een wezenlijk deel waren van een landelijk-idyllische volkscultuur, waren diezelfde vlaaien voor van Ostaijen


Kortom: voor van Ostaijen lag de prioriteit niet bij de rassige eigenheid of de rijstevlaaien, maar bij Bruegel als een kosmisch schouwer van de universeel menselijke tragedie. De Antwerpse modernist herkende in Bruegel een “platoniese pessimist” 6 die, zoals hijzelf, geheel en al vervuld was van “de maanroep van het eeuwige” 7. Zoals in van Ostaijens late

21/04/14 17:34

Hoge Horizon gedichten situeerde die confrontatie tussen menselijke vergankelijkheid enerzijds en ‘het eeuwige’ anderzijds zich ook in Bruegels oeuvre hoofdzakelijk in ‘het rijk der natuur’. Uit zijn confrontatie met het moderne stedelijke leven had van Ostaijen vooral onthouden dat er een onoverbrugbare kloof gaapte tussen mens en natuur, of om uit het Breugel essay te citeren: tussen “de anorganiek van het menselike poppespel” 8 in de stad en “de kosmiese samenhang” 9 in de natuur. Van Ostaijen begreep niet hoe men in Vlaanderen voor die lezing van Bruegels schilderijen blind kon blijven: Angstig vraagt men zich af of het mogelik is b.v. een zwelgpartij-schilderij als Het Luilekkerland zo inzichtloos voorbij te gaan, zonder op de samenhang van het geheel te letten, zonder naar de formele beelding te zoeken, die ons in werkelikheid


37 deze zatgegeten boeren toont als blote ballast op de aarde, op de draaiende schijf, die overigens in haar eeuwige rotatiebeweging deze belachelik-tijdelike ballast, al schijnt hij nog zo zwaar, weldra zal hebben afgeschoven, zodat alleen nog zelfheerlik haar eigen rotatie overblijft? 10 Van Ostaijen herkende in Bruegel een pionier van de groteske traditie. Andere interpretaties van Vlaamse tijdgenoten, zoals Felix Timmermans en Jozef Muls, wees hij radicaal af want die waren “pragmaties afgestemd op een verbinden van onze traditie met onze wil tot het bijdragen aan een vlaamse herleving” en deden geen recht aan “datgene waarop Breugel onder alle vlaamse schilders de grootste is”. Van Ostaijen preciseerde die grote kwaliteit vervolgens als een “kosmies, buitenmenselik schouwen”.11

21/04/14 17:34

38

Bruegel nu Maar is die discussie uit het interbellum nog relevant voor het artistieke Nachleben van Bruegel in de hedendaagse kunst? Het antwoord op die vraag is verre van eenduidig. Het is ja en neen. Dat wil ik laten zien door even in te zoomen op het werk van Sven ’t Jolle en Rob Johannesma. Ja, want het oeuvre van beide kunstenaars raakt aan iets wat Paul van Ostaijen omschreef als ‘kosmisch schouwen’. Johannesma en ‘t Jolle nemen maatschappijkritische standpunten in, maar ze situeren de waan van de eigen tijd – denk aan de door hen gethematiseerde problematiek van Palestijnse vluchtelingen – in een boven tijd en ruimte verheven


Hoge Horizon context. Noem het een kosmisch perspectief. Daardoor krijgt hun werk een meer universele waarde en reveleren ze, naast de concrete problemen van een niet erkende natie/ volk, ook iets over de schijnbaar onveranderlijke menselijke conditie door de tijden heen. Toch is deze interpretatie van het werk van Johannesma en ’t Jolle al te beperkt. Neen is dan ook een even valabel antwoord op de vraag of het Bruegel debat uit het interbellum vandaag nog relevant is voor een goed begrip van het oeuvre van deze twee kunstenaars. Zowel Johannesma als ’t Jolle verwijzen in hun werk ook naar artistieke referentiekaders die zich pas na de Tweede Wereldoorlog ontwikkelden. De grote sculptuur van ’t Jolle voegt bijvoorbeeld iets nieuws toe aan artistieke traditie uit de jaren 1960 en 1970, met

21/04/14 17:34

Hoge Horizon

39

name dan de Pop Art en het Nieuw realisme. Ook de installatie van Johannesma bevat op zijn beurt referenties naar een naoorlogse context. Met zijn verknipte dagbladfragmenten kan ‘In Dark Trees’ ook gelezen worden als een postmodern kunstwerk dat invloed en functioneren van de media thematiseert.

al aan bod komen, is het altijd met een mild satirische ondertoon. In Walter Swennens ‘Jef Patat’ bijvoorbeeld parodieert de humor meteen ook de idee dat de voorstellingswereld in deze genretaferelen wezenlijk deel uitmaken van Bruegels bijdrage aan de constructie van een Vlaamse identiteit. Die zelfspot en kritische omgang met de traditie van de genreschilderkunst treffen we ook bij Paul van Ostaijen aan. In die zin markeert het Bruegel debat uit het interbellum een eerste aanzet om het verlangen de Vlaamse oude meester op te eisen als ‘Onze Bruegel’ los te laten en plaats te maken voor een veel rijker perspectief op het oeuvre van Pieter Bruegel de Oude. Die rijkdom aan interpretatiemogelijkheden staat centraal in het artistieke Nachleben van de oude meester in de hedendaagse kunst.

Ten slotte schuilt er in veel van de op deze expo getoonde hedendaagse kunstwerken een plastisch spel met een artistieke traditie. Vaak gaat het om een zuiver visueel en associatief spel dat moeilijk in woorden te vatten is. Bruegel wordt op die manier herontdekt, vertaald naar een eigentijdse context, soms eenvoudigweg heruitgevonden. Opvallend is wel dat elke verwijzing naar de traditie van het genretafereel steeds met een vette knipoog gepaard gaat. Als de genretaferelen in de hedendaagse werken


Dennis Van Mol

21/04/14 17:34

40

Hoge Horizon

1. Piet Boyens, Valerius De Saedeleer: De tuin der afwezigen. Tielt: Lannoo, 2006. p.17.

6. van Ostaijen, Verzameld werk IV. Amsterdam: Uitgeverij Bert Bakker, 1979, p.345.

2. Over het grote belang van deze tentoonstelling voor de kunstenaars van de eerste Latemse groep schreef Piet Boyens: “Daarnaast heeft in 1902 te Brugge een gebeurtenis plaats met nogal vérstrekkende gevolgen. In het raadhuis aldaar heeft heel de zomer lang de tentoonstelling Vlaamsche primitieven en oude kunst plaats. Het werk van Jan van Eyck, Petrus Christus, Rogier van der Weyden, Memling, Gerard David, Quentin Metsys en Pieter Bruegel wordt met geestdrift ontvangen. (…) Met name de wijze waarop het landschap wordt gezien

7. van Ostaijen, Verzameld werk IV. Amsterdam: Uitgeverij Bert Bakker, 1979, p.341.

3. Uit een brief aan De Nieuwe Rotterdamsche Courant. 06/071907 door de Vlaamse en Nederlandse primitieven oogst veel bewondering. (…) De ongewone manifestatie maakt in het bijzonder indruk op Valerius De Saedeleer en Gustave van de Woestyne. In elk geval draagt hun werk duidelijk de sporen van deze bezielende ontmoeting.” [Piet Boyens, Valerius De Saedeleer: De tuin der afwezigen. Tielt: Lannoo, 2006. p.37.]

8. van Ostaijen, Verzameld werk IV. Amsterdam: Uitgeverij Bert Bakker, 1979, p.345. 9. van Ostaijen, Verzameld werk IV. Amsterdam: Uitgeverij Bert Bakker, 1979, p.345. 10. van Ostaijen, Verzameld werk IV. Amsterdam: Uitgeverij Bert Bakker, 1979, p.342-343. 11. van Ostaijen, Paul. Verzameld Werk IV. Amsterdam: Uitgeverij Bert Bakker, 1979, p.343.

4. Timmermans, Pieter Bruegel: zoo heb ik u uit uwe werken geroken. Amsterdam: P.N. Van Kampen & Zoon, 1928, p.178. 5. van Ostaijen, Verzameld Werk IV. Amsterdam: Uitgeverij Bert Bakker, 1979, p. 343


21/04/14 17:34


21/04/14 17:34

Colofon Initiatiefnemers: Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen, Stedelijke Musea Lier en Voorkamer vzw Coördinatie: Siska Beele (voor Koninklijk Museum voor Schone Kunsten) en Griet Van Opstal (voor Stedelijke Musea Lier) Curatoren: Rik De Boe en Peter Morrens van Voorkamer Artistieke assistentie en organisatie: Josine De Roover en Glenn Geerinck van Voorkamer Tekst: Dennis Van Mol Ontwerp: ontwerperscollectief Indianen Technische coördinatie: Glenn Geerinck, Joris Ribbens en medewerkers stad Lier Met dank aan: alle kunstenaars, medewerkers van KMSKA en Stad Lier, de vrienden van Voorkamer, Leen Huet

Bijzondere dank aan alle galerieën en bruikleengevers: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed en Van Abbemuseum, Galerie Laurent Godin, collectie Cees van den Burg, Kuckei + Kuckei, D+T Project Gallery, Galerie Martin Janda, collectie de 11 lijnen, Hopstreet Gallery, Die Photographische Sammlung/SK Stiftung Kultur - August Sander Archiv, Köln, Upstream Gallery, Collectie MV Belgium, Galerie Peter Kilchmann, Tim Van Laere Gallery, collectie Van Hout, SMAK, Galleria Ala, Milano, Gallery FIFTY ONE Fine Art Photography, Verzameling Museum van Hedendaagse Kunst Antwerpen (M HKA), Vleeshal, Middelburg, Galerie Albert Baronian, collectie LambrechtGrusenmeyer, collectie Etienne Wauty, collectie J. Vanderplaetsen, Collectie Caisa & Ăke Skeppner Onze speciale dank gaat uit naar Griet Van Opstal, deskundige musea en erfgoed Stedelijke Musea Lier, voor de niet aflatende inzet. Hoge Horizon, Bruegelland, vroeg 21ste eeuw 26.04.14 t/m 19.03.15 Stedelijk Museum Wuyts-Van Campen en baron Caroly, Florent Van Cauwenbergstraat 14, Lier

www.voorkamer.be | www.bruegelland.be | www.kmska.be


21/04/14 17:34


21/04/14 17:34


21/04/14 17:34

Hoge Hori zon. bruegel land vroeg 21ste eeuw. i.s.m. KMSKA & Stedelijke Musea Lier. Voorkamer kunstenaars initiatief

Recommend Documents