Het zien van een impossant oud gebouw brengt vaak vragen over zijn toekomst met zich mee. Als mens hebben we de touwtjes van dat pand in onze handen. Wij besluiten om het af te breken, te renoveren of iets nieuws te bouwen. Wij, westerlingen, zorgen ervoor dat het interieur mee gaat met de tijd, door het aan te passen aan de wensen en de behoefte van dat moment. We kunnen ervoor zorgen dat panden die een kenmerkend voorbeeld zijn voor een stijl in de architectuur niet verdwijnen, door ze een status van monument te geven waardoor ze beschermd worden. In de periode 1970-1985 werd er niet zo kritisch gekeken en werd vaak voor veel fabrieken besloten om het te slopen. ¹ In deze tijd is het om meerdere redenen belangrijk dat mensen zich af vragen of het gebouw een waarde heeft voor de plek waar het zich bevindt en of het voldoende flexibiliteit heeft om hergebruikt te worden. Het kan een nieuwe manier van denken opwekken waardoor bijvoorbeeld een industrieel gebouw, met een onopvallend en functioneel imago, opeens in het middelpunt komt te staan waardoor er nieuwe mogelijkheden ontstaan voor het object. ¹ Drs. P.Nijhof, Oude fabrieksgebouwen in Nederland {boek}, de bataafsche leeuw, Amsterdam/ Dieren 1985
2
N
Breda
Princenhage
3
Deel 1 scriptie onderzoek 1. Probleem & doelstelling
6
2. Geschiedenis Remise
7-14
Tramlijn Breda
7-8
Tramremise
9-12
Van tram- naar busremise
13-14
3. Analyse
15-40
Huidige situatie
15-18
Ruimte analyse
19-40
4. Locatie en bereikbaarheid
41-46
5. Analyse stad en wijk
47-55
Stad Breda
47-48
Wijk Princenhage
49-54
6. Nieuwe bestemming
55-56
Mogelijkheden Nieuwe bestemming 7. Conclusie
57-58
8. Bronvermelding
59-60
Deel 2 uitwerking interieur ontwerp 9. Probleemstelling
63-64
10. Concept
65-70
Programma 3 Princen
Inhoudsopgave
11. Programma van Eisen
71-86
12. Materiaal en meubels
87-96
13. Lichtontwerp
97-102 4
5
Aan de Mastbosstraat 12-14 te Princenhage Breda, staat de voormalige tram/busremise van de BBA Veolia. De remise heeft de uitstraling van een groot bedrijf, met een eigen, zeer karakteristieke stijl die u nergens elders in Breda kunt vinden. Een soort gelijk object, met ruimten met dergelijke enorme afmetingen, is niet binnen Breda voorhanden en het is onwaarschijnlijk dat een vergelijkbaar alternatief zal worden gerealiseerd. De voormalige tram/busremise is te waarderen als cultureel erfgoed. De voormalige tram/ busremise dreigt te worden afgebroken en vervangen te worden door een nieuwe woonwijk, waarbij het economisch oogpunt het zwaarst lijkt te wegen. De kwaliteiten die het gebouw in zich heeft, worden hierbij ondergeschikt Alleen verliezen we hiermee een belangrijk en essentieel punt uit het oog. Namelijk de context, onze geschiedenis en de waardering die we hebben voor ons eigen verhaal. De vraag die ik mezelf stel is: Heeft de voormalige tram/bus remise voldoende ruimtelijke kwaliteit en flexibiliteit om behouden te blijven voor een nieuwe functie? Wat zou een passende functie kunnen zijn voor deze remise? Er word onderzoek gedaan naar de behoefte van Breda en Princenhage op sociaal en cultureel gebied. Breda heeft maar liefst 173.304 inwoners maar zijn er ook genoeg voorzieningen voor al deze mensen? Kan het een plek worden waar mensen van buiten de stad en toeristen naar toe worden getrokken? Of een plek waar veel mensen op allerlei culturele gebieden
Hoofdstuk 1 Probleem en doelstelling
gebruik van kunnen maken. Het object kan ook een functie krijgen waardoor het dorpse karakter van Princenhage versterkt word. Het onderzoek zal het moeten uitwijzen. 6
Af b. 1, Haagse mark Princenhage 1905
Tramlijn breda In
1889
werd
de
naamloze
vennootschap
de
Zuider
Nederlandsche Stoomtramweg Maatschappij (ZNSM) opgericht. Deze maatschappij heeft in 1891 de lijn van Breda naar Wernhout opgezet. Van Wernhout liep de lijn door naar Antwerpen. Zoals op de overzichtskaart op af b. 3 zichtbaar is, waren er meerdere tram maatschappijen die elk naar een andere richting van de stad en daarbuiten reden.
Af b. 2, Haagse mark Princenhage 1925
De lijn naar Wernhout zorgde ervoor dat de mensen met de paardentram van de grote markt in het centrum van Breda naar de wijk Princenhage werden vervoerd. Vanuit Princenhage naar Wernhout werden vooral goederen met stoomtrams vervoerd. Van Breda naar Princenhage ging achttien keer per dag de paardentram van de grote markt in het centrum van Breda via de Havermarkt, over de hoge brug bij Spinola naar de
Haagdijk, de tram stopte bij de St. Anna kerk
(vroeger was daar station Haagpoort, stadspoort van Breda). Vanuit daar gingen er nog 9 diensten richting de Haagweg die uiteindelijk uitkomt op de haagse markt in Princenhage. ¹ In Princenhage werd rond 1890 een grote werkplaats gebouwd aan de Mastbosstraat 12-14. Het werd door de ZNSM op z’n Vlaams “Den Atelier” genoemd. Vermoedelijk werd deze werkplaats aan de Mastbosstraat gebouwd omdat de grond daar goedkoop was.²
Hoofdstuk 2 Geschiedenis Tramremise 7
¹ W.J.M. Leideritz, De tramwegen van Noord-Brabant {boek}: een historische terugblik op ruim een halve eeuw tram- en autobusexploitatie in de provincie Noord-Brabant, blz.27 en 35, Leiden: E.J. Brill 1978 ² Karel Loeff in opdracht van gemeente Breda, Waardestellend Onderzoek Voormalige ZNSM tramwerkplaats en BBA werkplaats- en remise Mastbosstraat 14, Princenhage, Breda mei 2010
Af b. 3, overzichtkaart tramlijnen Breda, oranje lijn om tramremise Princenhage
Af b. 4. Tramremise Princenhage Af b. 5, Tramremise Princenhage met spoorlijnen 1932
Tramremise Princenhage De werkplaats is van 1890 tot 1935 in gebruik geweest voor het opslaan en het herstellen van de tramlocomotieven. Zoals op af b. 4 (foto) te zien is waren er drie werkplaats hallen. De eerste hal heeft twee deuren waar spoorlijnen naar binnen lopen, de tweede en derde hal hebben beide drie deuren met
Af b. 6, Tram voor de remise Princenhage 1934
ieder drie spoorlijnen.
9
De gevels van de hallen bestaan uit baksteen, op af beelding 6 is de voorgevel (oostgevel) van het gebouw te zien, er is langs de dakrand, trapgewijs steens uitgemetseld. Ook het rosetvenster met daaromheen een rondboog gemetseld is een karakteristiek detail. De stalen (dak)constructies in het gebouw (af b. 4) houden de drie zadeldaken overeind. Het zadeldak heeft tegen de nok, twee daklichten over de gehele lengte van de hal. Op af beelding 7 is goed te zien hoe de tramremise was ingedeeld.
10
Af b. 7, Bovenaanzicht tramremise 1890-1935 met spoorlijnen
11 Af b. 8 Interieur Tramemise
Af b. 10 Interieur tramremise achtergrond Noordgevel
Af b. 9 Interieur tramremise
Af b.11 Paardenstal, vermoedelijk tussen de werkplaats en schaftlokaal in
12
Af b. 12 Voorgevel tramremise rond 1938
Oostgevel
Westgevel
Zuidgevel
Af b. 13, Bovenaanzicht Busremise, vierkant middenin is de voormalige tramremise
Noordgevel
Van Tram naar Busremise Door de opkomst van bus- en vrachtvervoer kreeg het tram verkeer concurrentie. In 1935 werd ZNSM overgenomen door het Brabantse Buurtspoorwegen en Autodiensten (BBA).¹ De tramwerkplaats werd nu een buswerkplaats. Op af beelding 14 is het gebouw net verkocht aan de BBA. De spoorlijnen zijn al wel verwijderd en er staan al bussen. In 1951 is het complex ingrijpend gewijzigd. Het oude magazijn en het schaftlokaal (af b 7) die los stonden naast de werkplaats hallen zijn gesloopt. Daarvoor in de plaats is een hal aangebouwd (zuidgevel). De voorgevel (oostgevel) van het complex heeft een hele andere uitstraling gekregen. Dat komt door de aanbouw van het kantoor (af b. 16) Dit kantoor sluit de bestaande drie werkplaats hallen in. Hierdoor verdween het gebouw van de oude tramremise uit het zicht (af b. 13) Het lijkt erop dat de architect zich heeft laten inspireren door twee stromingen, de interbellumstijl en het traditionalisme.² Eenvoudige architectuur met weinig decoratie en het gebruik van baksteen voor de gevel.
Af b. 14, Tramremise Princenhage zonder spoorlijnen 1938
Het gebouw bestaat uit een betonskelet constructie met daarvoor
13
een los staande 1,5 steens diepe gevel van baksteen. In 2001 werd BBA verkocht aan Connex. Dat later in de naam Veolia Transport Brabant werd gewijzigd. De remise werd gesloten doordat Veolia geen bussen meer kocht en gebruik maakte van leasebussen. De bussen worden nu op een landelijke busremise gerepareerd.
¹
W.J.M. Leideritz, De tramwegen van Noord-Brabant [ boek]: een historische terugblik op ruim een halve eeuw tram- en autobusexploitatie in de provincie Noord-Brabant, Uitgave Leiden : E.J. Brill, 1978 Princenhage kern, voorstel van panden tot plaatsing op de gemeentelijke monumenten lijst, Omschrijving Tramremise aan de mastbosstraat 12-14, Auteur Erik Dolne
²
14
Af b. 15, Oostgevel (voorgevel) vanaf 1951 tot nu
Af b. 16, Oostgevel (Voorgevel)
Huidige situatie Als u vanuit de Mastbosstraat het terrein tegemoet loopt ziet u aan de rechterkant een modern gebouw uit wit baksteen (af b. 15). Met op dit moment de naam: Veolia op de voorgevel. Vroeger stond op die plaats de woning van de directeur.
Af b. 17, Oostgevel (voorgevel)
Als u door loopt het terrein op, ziet u als eerst de voorgevel uit 1951. De ronding in de bakstenen voorgevel is het meest opvallend en tevens decoratie aan het pand (af b. 18). Dominant
aanwezig
zijn
de
betonnen
deuromlijning,
vensterbanken, latei lijsten, die karakteristiek zijn voor bepaalde objecten uit de interbellumstijl ( jaren ‘30). Het bepaald het karakter van de gevel. U word door de ronding naar de entree van het kantoor toe geleid. Deze word aangeduid met een aantal traptrede. De vensters met ijzeren kozijnen en het glas hebben dezelfde ronding. De raampartijen zijn breed en zijn uitgevoerd met betonnen lateien. De dagzijde, vensterbank en strek liggen 1.5 steen diep. Op af beelding 16 ziet u een rond raam onder de stalen brandtrap, wat ook verwijst naar de interbellumstijl, met name de architect W.M Dudok.
Hoofdstuk 3 Analyse 15
Achter deze ramen was voorheen het kantoor gevestigd. Er achter liggen de werkplaats hallen. Dit kantoor gedeelte heeft een plat dak met daklichten.
16
Af b. 18, Oostgevel (voorgevel) entree
Af b. 19, zuidgevel
De bussen reden langs de voorgevel (oostgevel) naar de linkerzijkant van het gebouw (zuidgevel). Zichtbaar op af beelding 19 zijn de deuropeningen waar de bussen de werkplaats inreden. Deze zo genoemde “filux ovedoor” deuren zijn er in 1977 in gekomen. ¹ Boven deze deuren is de gevel bekleed met kunststof die door de vele uitlaatgassen uit is geslagen. Op pagina 19 en 20 ziet u de tekeningen van de gevel aanzichten zoals het vanaf 1951 zonder de kleine aanpassingen van de laatste jaren. Deze gevel is, samen met de voorgevel de meest karakteristieke
Af b. 20 westgevel
en toegankelijkste gevels van het pand. Als u naar de achtergevel kijkt ziet u dat er onderscheid is tussen de oude tramremise met de drie zadeldaken en de aanbouw van de werkplaats die later aangebouwd is. De aanbouw heeft een plat dak met enkele dakopbouwen die het daglicht naar binnen brengt via de lichtstraten. Deze gevel is samen met de noordgevel de minst onderhouden en fraaie gevel. Door de verschillende dak hoogten, constructies en verschillende aanbouwen vormt het geen geheel. De raampartijen aan de noordgevel hebben een afgeplatte keperboog. Deze gevel heeft nauwelijks veranderingen ondergaan vanaf toen het gebouwd werd in 1890.
Af b. 21, Noordgevel
Er staat een diagnosestraat op het terrein (af b.22, nr.1). Deze
17
wordt niet meegenomen in het onderzoek. ¹ waardestellend onderzoek, in opdracht van gemeente Breda afd. Bureau Cultureel Erfgoed, Auteur: Karel Loef, mei 2010 Laren.
Af b. 22, Remise gele omlijning
Oostgevel
Westgevel
Noordgevel
Zuidgevel
1
18
Oostgevel (voorgevel) 1:500
Westgevel (achtergevel) 1:500 Deze gevelaanzichten zijn ook in een groot formaat in de bijlage te vinden
19
Zuidgevel (zijgevel) 1:500
Noordgevel (zijgevel) 1:500
20
N
Plattegrond begane grond 1:500 De plattegrond van de begane grond, verdieping en kelder zijn ook in een groot formaat in de bijlage te vinden 21
Plattegrond eerste verdieping 1:500
Plattegrond kelder 1:500 22
N
Route bussen Route personen
23
Plattegrond begane grond met routing 1:500
Plattegrond eerste verdieping met routing 1:500
Plattegrond kelder met routing 1:500
24
Ruimte analyse De Remise is te verdelen in drie delen; Het kantoor, Af b. 23, Interieur eerste verdieping
herstelwerkplaats en de voormalige tramremise. De reden voor deze verdeling is omdat ze alle drie een eigen identiteit, opbouw, conditie, afwerking en een andere belevingswaarde hebben. Alle ruimten hebben een functionele indeling en de materiaal keuze was ook bepaald door functie en gemakkelijk onderhoud. De buitenmuren zijn in het hele gebouw niet geïsoleerd.
Het kantoor Om te beginnen bekijken we als eerste het kantoor gedeelte. Het kantoor gedeelte bestaat uit drie bouwlagen; de kelder, de
Af b. 24, Interieur eerste verdieping, kleedruimte 1952
begane grond en een verdieping. Op de plattegrond van de begane grond op de rechter pagina word met nummers aangegeven waar de trappen zich bevinden. Nummer 1 geeft de hoofdentree aan. Doordat het kantoor gedeelte een Kelder heeft met een aantal ramen is het kantoor hoger gelegen vergeleken met de herstelwerkplaats en de remise. De vensters van de kelder zijn in de plint van de voorgevel verwerkt. Als u de entree binnenkomt, word u ontvangen in een smalle hal. Daarna komt u in een ruimte waar het bedrijfsbureau was. Rechtsaf door de deur en een paar treden af (nummer 3) komt u in het magazijn gedeelte dat naast de herstelwerkplaats was
gelegen.
Het
personeel
kon
makkelijk
vanuit
de
personeelsingang aan de oostgevel (nummer 2) rechtdoor lopen paar treden af (nummer 3) naar de herstelwerkplaats of linksaf de trap (nummer 4) op naar de eerste verdieping waar de kantine en de kleedruimte zich bevonden. Deze wanden zijn bekleed met houten panelen. Op de eerste verdieping is heden een verlaagd systeemplafond te zien, dit is er later pas in gekomen, gevolg was
Af b. 25. kantine eerste verdieping
dat het daglicht van de daklichten niet naar binnen kon schijnen.
25
Het onderste deel van de betonnen kolommen zijn bekleed met tegels en het bovenste deel is met een stuclaag afgewerkt. De Vloer in de kleedruimte is bekleed met vloertegels. Via nummer 5 kunt u op twee manieren naar de kelder die vooral als opslagplaats diende. In de oude remise hal zijn ook nog twee trappen (nummer 6 en 7) die naar de verschillende kantoren op de eerste verdieping leiden.
7
6
1 A
A
5 3
3
2
4 5
Kantoorgebied begane grond in lichtblauw aangegeven Rode lijn geeft het gedeelte aan dat hoger gelegen ligt.
26
Kantoorgebied verdieping en kelder in lichtblauw aangegeven
27
+
+
+
-
Doorsnede A-A 1:200
28
Herstel werkplaats De bussen werden in deze grote hal opgeknapt.
Af b. 26, interieur herstelwerkplaats
Het personeel komt via het kantoor gedeelte in de werkplaats. De bussen kwamen aan door de zuidgevel door een van de twaalf deuren naar binnen. Deze hal wordt van het magazijn gescheiden door een wand met raampartijen. Alle tussenwanden hebben geen dragende functie. Na het magazijn komt u in de oude tramremise. Deze ruimten worden van elkaar gescheiden door middel van kolommen met tussenwanden, deze tussenwanden dienen als stabiliteitverband/ windverband die de horizontale belastingen opvangt. In de vloer van deze hal waren verschillende ingebouwde hef bruggen.
Af b. 27, Centrale inst. voor motorolie en vet
De werkplaats heeft een betonnen constructie met de invulling van bakstenen gevels in het exterieur. In het Interieur zijn de vakwerkliggers (spanten) robuust en zeer aanwezig door het herhalende ritme. Ze overspannen de ruimte met een zo groot mogelijke afstand, zodat er weinig kolommen hoeven te staan die kunnen bij het inrijden van een bus in de weg staan. De kolommen hebben aan het bovenstuk een oplegstuk (neus) zodat er op verschillende plekken stalen liggers met loopkranen bevestigd konden worden. Het magazijn en de revisie unit (af b.30 en 31) hebben dezelfde betonnen constructie maar op een kleinere schaal. In deze ruimte staat het kantoor van de chef die te bereiken is met de trap. De chef had overzicht over de revisie unit door de grote raampartijen (af b.29). Deze ruimten zijn samen met de herstelwerkplaats in bezit van Af b. 28. interieur herstelwerkplaats
een prachtig cassetteplafond van beton.
29
De zijgevel (zuidgevel) verlicht de ruimte met twaalf deuren. Ondersteund door een dakopbouw met twee lichtsloten en de achtergevel met een aantal raampartijen. Deze achtergevel (westgevel) bestaat uit bakstenen gevel zonder isolatie. De stenen zijn bovenaan wit en onderaan grijs geschilderd.
B B Herstelwerkplaats in lichtblauw aangegeven
30
31 Af b. 29, kantoor chef
Af b. 31, unit revisie
Af b. 30. magazijn
Af b. 32, vakwerkligger (spant) met daklichten
32
Af b. 33, Interieur achtergevel herstelwerplaats
Doorsnede B-B 1:200
33
34
Af b. 34, Interieurl herstelwerplaats
Af b. 35, intereiur remise
Remise De oude tramremise heeft als kenmerk de drie zadeldaken met de bijbehorende constructie en de bakstenen gevels. De bakstenen wanden zijn van binnen en buiten wit geschilderd. Er zit geen isolatiemateriaal tussen deze wanden. Het lijkt erop dat deze ruimte de vorm van de zadeldaken en de stalen constructie uit het jaartal 1890 heeft behouden. De bussen werden door de oostgevel (voorgevel) naar binnengereden. Door de in 1951 aangebouwde oostgevel (voorgevel/kantoorgedeelte) zijn de zadeldaken niet meer te zien aan de voorgevel. De noordgevel heeft raampartijen met afgeplatte keperboog.
Af b. 36, vloer re meise
Normaal zijn er windverbanden tussen de kolommen aanwezig die de horizontale belastingen opvangt, deze raampartijen zijn mogelijk gemaakt daar deze afgeplatte keperboog, die als functie een moment vaste hoek heeft. Parrallel aan de noordgevel is een scheidingswand gemaakt. Deze ruimte werd als schilderswerkplaats gebruikt en werd afgesloten met een platdak. Aan de westgevel zijn een aantal aanbouwingen die ook een platdak hebben. Als u zich in deze ruimte bevindt valt meteen op dat er veel daglicht naar binnen schijnt door de lichtstraten in het dak. De schilderswerkplaats word vooral verlicht door de raampartijen Af b. 37, noordgevel interieur remise
met de afgeplatte keperboog die nog uit de voormalige
35
tramremise af komstig zijn. Deze ruimte heeft een totaal andere beleving vergeleken met de herstelwerkplaast. Dat komt voornamelijk door de stalen constructie die verfijnd en onopvallend in de ruimte aanwezig is. De ruimte werd verwarmd door ronde verwarmingsbuizen (af b. 42) die langs de daklichten lopen.
C C Voormalige tramremise met zadeldaken in donkerblauw aangegeven Aanbouw kantoor aan Oostgevel in lichtblauw aangegeven. Aanbouw aan Westgevel gedeelte met platdak in lichtblauw aangegeven
36
37 Af b. 38, constructie
Af b. 40, constructie
Af b. 39, dichtgemetseld raam
Af b. 41, achtergevel remise
38
Af b. 42, Verwarming
+
+
Doorsnede C-C 1:200
39
40
Af b. 43. Noordgeel
Breda N
Princenhage
Locatie en bereikbaarheid In het zuidwesten van Breda ligt de wijk Princenhage (provincie Noord-Brabant). Het wordt door de inwoners gezien als een dorp in de stad. De Mastbosstraat is de weg die Princenhage van de wijk de Heuvel onderscheid (af b. 44). De Remise is alleen toegankelijk vanaf de Mastbosstraat. Het perceel van de Remise is vrij groot maar ligt momenteel verborgen achter huizen. Het witte bakstenen gebouw van Veolia ligt op de voorgrond aan de Mastbosstraat en is wel goed zichtbaar. Op af beelding 44 zijn de hoofdwegen van de auto, fiets en wandelroute aangegeven. Op deze kaart is goed te zien dat er in de woon buurten om de remise heen, wegen doodlopen tegen de muren van het terrein van de remise. Bij een herbestemming kan het gemakkelijk toegankelijk gemaakt worden door deze wegen
Hoofdstuk 4
open te maken voor bijv. fietsers en voetgangers.
Locatie en bereikbaarheid
verbinding tussen de kern van Princenhage en de remise.
41
In het hoofdstuk stad en wijk analyse zoom ik dieper in op de
Princenhage
Route vanuit de binnenstad met auto en Fiets
mastbosstraat
Remise
Route vanuit de snelweg A58/ A16
Heuvel
Hoofd fiets/wandelroute vanuit het centrum van Princenhage Centrum van Princenhage
Af b. 44,, route kaart princenhage
Perceel Remise
N
42
Af b. 46, route kaart openbaarvervoer
Af b. 45,, route kaart autovervoer
Autoverkeer (af b. 44 en 45)
Openbaarvervoer (af b. 46)
De remise is goed bereikbaar met de auto vanaf de snelweg afslag
De remise is vrij gemakkelijk met het openbaar vervoer te bereiken.
15 op de A58/A16 dan een stukje over de Graaf Engelbertlaan en
Er gaan drie buslijnen van Station Breda naar Princenhage.
dan de eerste weg linksaf de Mastbosstraat in.
Lijn 4 , 5 en 115 stoppen alle drie in de binnenstad en gaan door
Vanaf de binnenstad van Breda gaat u over één weg via de
naar Princenhage en de Heuvel.
Julianalaan, Doctor Struyckenstraat en uiteindelijk komt u uit in
Met lijn 4 en 115 is de Mastbosstraat te bereiken. Elk kwartier gaat
de Mastbostraat.
buslijn 4 en elk half uur gaat buslijn 115 richting Princenhage.
43
Af b. 47, route kaart fietsers
Fiets en voetverkeer (af b. 44 en 47) De Remise heeft maar één toegangsweg, voor fietsers en voetgangers is het momenteel niet toegankelijk genoeg. Zoals u op af b. 41 kunt zien lopen er wel wegen richting het terrein van de remise maar deze wegen lopen allemaal dood. De remise ligt net onder het centrum van Princenhage en het kan vrij gemakkelijk toegankelijk gemaakt worden door middel van meerdere toegangswegen open maken, zodat het nog makkelijk word te voet of fiets te bereiken. 44
Af b. 48, bovenaanzicht remise, gele cijfers verwijzen naar af beeldingen op blz. .4 6
4
1
3
45
2
Af b. 50, Burgemeester van meulenstraat
2 Af b. 52, Burgemeester Luysterburghstraat
Af b. 49, Mastbosstraat
Af b. 51, Wermenbolstraathier
1 3
4 46
Breda
Af b. 53, poppodium de Mezz 2010
De meeste van ons ervaren de binnenstad van Breda als een stad met een bourgondische sfeer en mooie historische panden. U komt er “gezellige”mensen, cafeetjes, winkels, restaurantjes en de bijbehorende terrassen tegen. Bij mooi weer zijn er veel mensen in Valkenberg park te vinden. En wie kent niet Onze Lieve Vrouwe kerk op de Grote Markt, het Begijnhofje, het Chasse theater, het Holland Casino, de bioscoop Pathé, Poppodium en de Mezz? Breda mag van 2009 tot eind 2011 de naam “Beste binnenstad van Nederland” dragen.¹ Naar mijn mening lijken de restaurants, lunchrooms en cafe’s erg veel op elkaar. Op enkele plekken is een onderscheidend concept toegepast. Uit eten is niet alleen lekker eten maar ook de ervaring van een andere ruimte. Het is toch fantastisch als u tijdens het eten elke keer als je een andere hoek opkijkt iets Af b. 54, poppodium de Mezz
nieuws ontdekt?De Wasserette, Inspire, Latte’s and Literature en het theehuisje in het Valkenberg park (van John Kormeling) zijn naar mijn mening voorbeelden van een ander soort beleving. In Latte’s and Literature word u omringd door boeken tijdens het drinken van een koffie. Inspire staat vooral bekend om de lekkere chocomel en de huiselijke ruimte met veel daglicht, waar je niet op de standaard stoeltjes zit, maar lekker in een oude stoel of bankstel. In de Wasserette wordt alles behalve wasgoed gewassen. Het interieur neemt je mee terug naar de jaren ‘50 en er worden verschillende avonden georganiseerd met bijv. muziek, film of poëzie. Ook Poppodium de Mezz (af b.53) geeft je een andere Beleving. Vanaf buiten hoor en ervaart u niets van wat er binnen gebeurd. De Mezz heeft een karakteristieke vorm die bestaat uit twee schillen. In de binnenste schil worden de optredens gegeven. Er zitten geen hoeken in de ruimte dus de akoestiek komt goed tot zijn recht. Tussen de binnenste en de buitenste schil (af b.54)zit een luchtspouw wat tevens een kleine gang is naar backstage.
Analyse stad & wijk
voor de stad.
47
Hoofdstuk 5
Dit gebouw is functioneel en is tevens door de vorm een icoon
In ‘s-Hertogenbosch is een restaurant genaamd “Dit”.
uitstekend, net aan de rand van het centrum in een woonwijk
In dit restaurant is aan allerlei aspecten gedacht. Het interieur
aan het Burgemeester van Sonsbeeckpark. Toegankelijk, centraal
is klein en biedt weinig plaatsen. Maar het is wel sfeervol en
gelegen en ook het enige subtropisch overdekt zwembad in Breda.
is voor meerdere doelgroepen geschikt. Wat slim is gedaan is
Maar het is naar mijn mening te klein. Het interieur is gedateerd
dat ze de menukaart hebben aangepast aan de ruimte, kleine
en standaard.
gerechten (soort tapas) waarvan u meerdere kunt bestellen. De
Best raar dat zo’n plek die voor iedere doelgroep recreatie hoort
verblijfduur is niet erg lang want het is geen plek waar je 5 gangen
te bieden, daar geen gehoor aan geeft.
besteld. Dat komt door de gerechten, het interieur en de grafische vormgeving van de menukaart en huistijl.
Wat opmerkelijk is, is dat er weinig samenhang is tussen
De Verkadefabriek in ‘s-Hertogenbosch is ook zo’n bijzondere
verschillende
een plek die gemist wordt in Breda.
gemeentehuis en de Pathé bioscoop worden niet betrokken bij de
Deze oude fabriek is omgetoverd tot restaurant met een daaraan
binnenstad. Het grote gebouw Vlaszak zie ik als een stadsmuur
een filmhuis bioscoop. Het restaurant wordt ook bezocht door
die een barrière vormt tussen de kern van Breda en oostelijke
mensen die alleen wat willen eten en drinken en niet alleen door
gedeelte van de binnenstad.
gebouwen.
Het
Chasse
theater,
Casino,
bioscoop bezoekers. Het komt denk ik door het toegankelijke interieur. Het is een grote ruimte die overzichtelijk is als u
Breda heeft 173.304 inwoners in 2010.
binnenloopt. Het is vaak druk en dat geeft mij een bepaalde rust
In mijn ogen heeft Breda een goed hedendaags museum nodig.
en veiligheid bij binnenkomst.
En plek waar ook toeristen vanuit andere steden uit Nederland maar ook uit België getrokken worden.
Op museaal gebied schiet Breda ook te kort. We hebben het Graphic Design Museum gevestigd in de Beyerd. Een erg goed museum doordat het interieur en exterieur goed verbouwd en gerestaureerd zijn. De combinatie van een oud gebouw met een hypermoderne aanbouw werkt erg goed samen. Regelmatig zijn er nieuwe tentoonstellingen met leuke en actuele thema’s. De mensen worden door de vele reclameposters er naar toe getrokken, dit in tegenstelling tot het Breda’s museum. Naar mijn mening valt daar weinig te beleven, en als er iets te beleven is, hebben weinig mensen er weet van. In Breda wordt door de hedendaagse kunstenaars meer gebruik gemaakt van het afhuren van ateliers en expositie ruimten. Dat is o.a. mogelijk in het Vlaszak, Lokaal 01, Electron en stichting KOP. Een goed museum met hedendaagse kunst in Breda wordt gemist. Dan het subtropisch zwemparadijs Sonsbeeck. De ligging is 48
Princenhage
Af b. 55, Uitzicht op de dreef Princenhage
Het dorpje in de stad. Als u in Princenhage komt, krijgt u gelijk het dorpsgevoel. De kern/centrum heeft smalle straten met prachtige oude panden (af b. 55 en 56). In 1942 werd het dorpje toegevoegd aan Breda. Breda heeft voor elke wijk een wijkraad. In Princenhage noemt de wijkraad zich “het dorpsraad van Princenhage”. Hiermee willen zij het dorpse gevoel van “toen” tot uitdrukking brengen.¹ In het centrum/kern van Princenhage bevindt zich een sociaal cultureel centrum genaamd “De Koe”. Dit gebouw dient als gemeenschapshuis. Het heeft een centrale ligging en beschikt over Af b. 56, Uitzicht op de haagse markt Princenhage
meerdere zalen, die te huur zijn voor verschillende activiteiten. Alle zalen bij elkaar biedt ongeveer 500 zitplaatsen. Voor een grote gemeenschap zoals Princenhage is dit erg krap. Met carnaval worden er extra tenten opgezet en alleen de mensen uit Princenhage mogen een kaartje kopen. Het pand is alleen bij georganiseerde activiteiten toegankelijk. In mijn ogen hoort zo’n centrum iets extra’s langs de geplande evenementen te bieden. Wanneer dit gebeurt versterkt het de status van een sociale ontmoetingsplaats nog meer. Het Princenhaagsmuseum zit gevestigd aan de Haagweg, ook een karakteristieke locatie, maar te klein. Ook dit museum is nauwelijks toegankelijk, namelijk twee zondagen in de maand. Door gebrek aan sociale voorzieningen ontstaan er regelmatig problemen. Niet alleen onder jongeren maar ook onder senioren. Zo zijn er zelfs incidenten geweest bij IKEA, waar senioren werden weggestuurd omdat ze zich te lang ophielden binnen het catering gedeelte van de IKEA. Ze maakten overmatig gebruik van het gratis bijvullen van koffie en bleven er uren lang kaarten. Door gebrek aan sociale verblijfplaatsen ontstaan deze problemen. Ook voor kinderen is hier een gebrek aan. De scholen werden uitgebreid zodat men meer kinderen kan opvangen. Buiten schooltijd is er een gebrek aan voorzieningen voor kinderen. Er zijn weinig groenvoorzieningen en speeltuinen. Er is wel een sportpark aanwezig. Opmerkelijk zijn de vele zangverenigingen. 49
¹ www. dorpsraad.princenhage.net
50
Af b.57, kaart Princenhage
2 1
3 Remise
Af b. 58, kaart Princenhage karakteristiek dorpsgezicht
Karakteristiek dorpsgezicht ( af b.58 ) De Martinus kerk (nr. 1) ligt aan de Haagse markt (nr.2). De
kiezen om er te blijven en hun kinderen hier op willen laten
kern bestaat uit één groot lint met daaraan een aantal (rijks)
groeien.
monumentale panden.¹ Hierop is te zien dat de Remise (nummer
Op de website van BreData ² zijn de volgende gegevens te vinden:
3, onderaan kaart) dichtbij het centrum ligt. Door de ligging kan
Princenhage heeft momenteel 8.294 inwoners.
het gemakkelijk bij het centrum betrokken worden door wegen
Er zijn bijv. opgeteld 1.731 inwoners van de leeftijdsgroep 55 tot
open en toegankelijk te maken.
69 jaar. Deze grote groep zijn over enkele jaren allemaal 65
Het trekt mensen aan om in Princenhage te wonen omdat het
plussers, die geen ontmoetingsplek hebben om samen te komen,
een dorpskarakter heeft. Het is veiliger, socialer en heeft eigen
het tekort die er al is stijgt alleen maar. Er zijn ook opgeteld 1.4 47
voorzieningen. Deze voorzieningen zijn nog belangrijker om
kinderen tussen de 0 en 14 jaar. Er wordt eerder gekozen voor de
mensen te trekken en om ervoor te zorgen dat mensen er voor
uitbreiding van het gezin als er genoeg voorzieningen in de buurt
51
N
zijn voor hun kinderen die veilig en goedkoop zijn.
dat in Princenhage het aantal banen gelijk staat met het aantal
De huidige eigenaar van het pand, stelt voor om de remise
vestigingen (2010) in vergelijking met Breda is dat een enorm
te slopen en er een nieuwe woonwijk te bouwen met luxe
verschil. Daar zijn het aantal vestigingen meer dan het aantal
woningen/appartementen. Het is niet aan te raden om nog meer
banen. De groei van werkgelegenheid in eigen wijk is een
woningen te plaatsen, de vraag naar voorzieningen wordt groter.
belangrijk voordeel voor de inwoners. Wie wilt er nu niet naast
Niet alleen van de nieuwe bewoners maar ook van huidige. De
de deur werken? De sociale controle, die voor veiligheid in de
waarde van het dorp stijgt niet, omdat de wensenlijst alleen maar
wijk zorgt versterkt hier ook door.
groter en groter word. De keuze voor een woonwijk is puur uit economische redenen. Op de website staat ook een diagram waarop u kunt u zien
¹ bestemmingsplan Princenhage 2001 ² www. breda.buurtmonitor.nl en www..dorpsraad.princenhage.net (Princenhage in cijfers)
52
Af b.59, perceel remise met omgeving ten Noorden
Op de rechter pagina (af b. 60) is met kleur aangeven wat voor soort functies zich op welke plaats bevinden. U ziet dat het grootste gedeelte van Princenhage bestaat uit woonwijken. Opvallend is dat er weinig slootjes, vijvers of andere watergebieden aanwezig zijn. Er is geen wandelpark aanwezig en de groenvoorzieningen zijn matig. Breda is rijk aan parken, maar heeft misschien de verdeling niet eerlijk gemaakt. 53
N Begraafplaats Woonboulevard
Martinus Kerk Sportpark School
Princeville
Kerkhof
Remise
Af b. 60, functiekaart Princenhage
Hotel Novotel
54
De drie verschillende ruimten hebben in het verleden een
Omgeving
karakteristieke functie vervult (kantoor, herstelwerkplaats en remise) hierdoor hebben ze een andere belevingswaarde. Dit
Verandering van de omgeving van de remise kan een enorme
blijkt uit de ruimte-analyse.
belangrijke toevoeging zijn voor Princenhage. Dit dorp heeft weinig groenvoorzieningen en geen wandelpark.
Naar mijn mening heeft Breda een goed hedendaags museum
Door aanpassingen in de infrastructuur van de omgeving kan
nodig. Dit pand zou erg geschikt zijn voor kunst van grote
het een waardevol park worden waar de remise midden in komt
omvang, bijvoorbeeld installaties en grote schilderijen. Ook het
te liggen.
daglicht dat naar binnen schijnt vanuit de lichtstraten (vanuit het
Het is dan geen doorn meer in het oog maar juist een pand waar
dak) is geschikt voor museum tentoonstelling. De ligging is voor
iedereen positief over zal gaan praten.
deze functie echter niet geschikt. Breda heeft een hedendaags
De remise wordt omringd door woonbuurten, maar is geen
museum nodig midden in de stad, dat bereikbaar is te voet vanuit
onderdeel ervan. Het kan makkelijk betrokken worden in de
de binnenstad en vanuit het station.
buurt en bij het karakteristiek dorpsgezicht (Geruite arcering)
Een paardenmanage of kinderboerderij kan ook een geschikte
door middel van infrastructuur. De remise en het park worden
herbestemming voor dit pand zijn. Vooral als de omgeving
toegankelijker als het terrein van de remise openbaar terrein
rondom de remise een oase van groen wordt.
wordt.
Een wellness centrum met luxe baden, massages, sauna’s etc.
Op af b. 61 is een voorstel voor een nieuwe situatie. De remise
is een tegenovergestelde optie, die Breda iets kan bieden. Dit
heeft op deze kaart een oranje kleur, de lichtgrijs kleur staat
zijn allemaal voorbeelden die OF niet aansluiten op het dorpse
voor het terras en de bestrating om de remise heen. Hier kunnen
karakter OF op de behoeften van Princenhage.
natuurlijk ook groenvoorzieningen in opgenomen worden. De wegen lopen bij Burgemeester van Meulenstraat (nr 1) en
Princenhage heeft een ontmoetingsplek nodig waar de ouderen
Burgemeester Wermenbolstraathier (nr 2) dood tegen de terrein
kunnen samen komen. Een plek waar kinderen kunnen spelen.
muur van de remise. Deze wegen moeten toegankelijk gemaakt
Een plek waar de mensen elkaar kunnen ontmoeten en iets te
worden voor voetgangers en fietsers.
weten kunnen komen over de geschiedenis van Princenhage.
De westgevel (achtergevel) van de remise moet een verandering
Dé ontmoetingsplek voor feestgelegenheden als kinderfeestjes,
ondergaan zodat het deels vanuit deze zijde toegankelijk wordt
Sinterklaas, Kerstmis, Oud en Nieuw, Carnaval en Pasen, voor
en ervoor zorgt dat de uitstraling van het gebouw bij de omgeving
jong en oud!
gaat passen. In Burgemeester Luysterburghstraat (nr 3) staan nieuwe luxe woningen die uitzicht hebben op de noordgevel van de remise. De plannen vanuit de gemeente zijn om de huizen te slopen aan de Mastbosstraat (nr 4), Hieronder valt ook het nieuwe gebouw van Veolia. Als deze gebouwen verdwijnen komt er een grote open plek die zichtlijnen creeert (rode lijn) vanuit de straat “de Dreef” (nr 5). Deze straat loopt vanuit de kern van Princenhage
Hoofdstuk 6
richting de Mastbosstraat en geeft uitzicht op de voorgevel van
Nieuwe bestemming
dorp. Ook ontstaat er een zichtlijn (rode lijn) vanuit de straat
55
de remise. Hierdoor wordt de remise meer betrokken bij het
5
3 4
6
Remise
Af b. 61, Voorstel een nieuwe situatie
1
2
Heuvelplein (nr 6) die vanuit het centrum van Breda richting
voormalige diagnosestraat, daarom kan er niet geconcludeerd
Mastbosstraat loopt en ook uitzicht geeft op de voorgevel van
worden of dit object genoeg kwaliteiten heeft om het een
de remise.
herbestemming te krijgen.
Dit gebied wordt bij het park betrokken en de zichtlijnen naar de remise moeten worden verstrekt. Ook is er mogelijkheid om parkeerplaatsen te maken waar in Princenhage een sterk te kort aan is. Dit zijn enkele voorstellen, een landschapsarchitect moet zich hier verder over buigen. Ik heb geen onderzoek gedaan naar de 56
57
In het begin van mijn onderzoek had ik twee vragen: Heeft de voormalige tram/busremise voldoende ruimtelijke kwaliteit en flexibiliteit om behouden te worden voor een nieuwe functie? Wat zou een passende functie kunnen zijn voor deze remise? Van buitenaf gezien is de voormalig tramremise uit het zicht verdwenen en de voormalige busremise is de nieuwe identiteit geworden in de loop der jaren. Het is een gebouw met veel historie. De herinnering aan zijn historie zal niet verloren gaan als de remise blijft bestaan en een herbestemming krijgt. De voorgevel (Oostgevel) heeft een zakelijke en functionele uitstraling, wat nergens anders in Breda te vinden is. Het interieur heeft naar mijn mening veel kwaliteiten en flexibiliteit om hergebruikt te worden. Het interieur roept vragen uit het verleden op. Het kan voor verschillende functies ruimte bieden maar ik ben op zoek gegaan naar functies die tot nu toe nog ontbreken
Hoofdstuk 7
in Princenhage. De Drie Princen heeft drie functies te bieden
Conclusie scriptie
waarderen en het dorpse karakter te versterken.
die Princenhage nodig heeft om de waarde van het dorp op te 58
Boeken W.J.M. Leideritz, De tramwegen van Noord-Brabant {boek}: een historische terugblik op ruim een halve eeuw tram- en autobusexploitatie in de provincie Noord-Brabant,Leiden: E.J. Brill 1978 [Stadsarchief Breda]
W.J.M Leideritz, de stoomtrams in West-Brabant, Oostvoorne 1994 [Stadsarchief Breda]
Drs. P.Nijhof, Oude fabrieksgebouwen in Nederland {boek}, de bataafsche leeuw, Amsterdam/Dieren 1985 Documenten en tekeningen E.M. Dolne, Princenhage kern gebied 6, voorstel tot plaatsing van panden op de gemeentelijke monumentenlijst [Stadskantoor Breda, Sector Cultuur en Welzijn]
Karel Loeff, Waardestellend Onderzoek Voormalige ZNSM tramwerkplaats en BBA werkplaats- en remise Mastbosstraat 14, Princenhage, Breda mei 2010 in opdracht van gemeente Breda [Stadskantoor Breda, Sector Cultuur en Welzijn]
Bestemmingsplan Princenhage 2001 en plankaarten www.ruimtelijkeplannen.nl/web-roo/]
Tekeningenarchief: plattegronden, doorsneden, gevelaanzichten etc. Stadsarchief Breda [trefwoorden mastbosstraat 12-14 en BBA} Websites www. breda.nl www. breda.buurtmonitor.nl www.. dorpsraad.princenhage.net
Hoofdstuk 8 bronvermelding 59
www. google.nl/maps www. princenhage.net www. ruimtelijkeplannen.nl/web-roo www.. wikipedia.nl
Websites met kranten artikelen
Afbeelding 44, 46, 47, 57, 59 en 60
www. bndestem.nl
Bestemmingsplan Princenhage 2001
www. bredavandaag.nl
www. ruimtelijkeplannen.nl/web-roo
www. Nieuwslijst.nl Afbeelding 20, 21, 43, 49 tm 56 Merel van der Linden Afbeeldingen Afbeelding 44, 58, 61 Bladzijde 3
Plankaart www. ruimtelijkeplannen.nl/web-roo
Kaart Breda,
Bewerkt door Merel van der Linden
http://nl.wikipedia.org/wiki/Princenhage Alle tekeningen (plattegronden,gevelaanzichten,doorsnede etc) Afbeelding 1 t/m 8, 13,14
Merel van der Linden
W.J.M. Leideritz, De tramwegen van Noord-Brabant {boek}: een historische terugblik op ruim een halve eeuw tram- en autobusexploitatie in de provincie Noord-Brabant,Leiden: E.J. Brill 1978 [Stadsarchief Breda] W.J.M Leideritz, de stoomtrams in West-Brabant, Oostvoorne 1994 [Stadsarchief Breda] Afbeelding 9 t/m 12, 15 Princenhaagsmuseum
Bijlage Afbeelding 16, 17, 22, 24, 30, 35, 37 en 48 Karel Loeff, Waardestellend Onderzoek Voormalige ZNSM
Tekening A0 formaat
tramwerkplaats en BBA werkplaats- en remise Mastbosstraat 14, Princenhage, Breda mei 2010 in opdracht van gemeente
Cd rom
Breda
● Bestemmingsplan Princenhage 2001
[Stadskantoor Breda, Sector Cultuur en Welzijn]
● Krantenartikelen ● Links websites
Afbeelding 19, 23, 25, 26, 28 t/m 34, 36, 38 t/m 42
● Plankaarten
Shools Graphic Design, Addie zwart
● Waardestellend Onderzoek Voormalige ZNSM tramwerkplaats en BBA werkplaats- en remise Mastbosstraat 14, Princenhage,
Afbeelding 26
Van Karel Loeff, Breda mei 2010 in opdracht van gemeente
www.bredavandaag.nl, fotograaf Jorgen Janssen
Breda 60
Deel 2 interieurontwerp 61
62
63
De voormalige tram/bus remise heeft een prachtig industrieel verleden. Het zou zonde zijn als dit pand verdwijnt en onze nakomelingen alleen in boeken kunnen lezen dat dit gebouw heeft bestaan. De band met het verleden hoeft niet weggepoetst te worden. Dat er vroeger trams reden in Breda is nu al voor veel mensen onbekend. In mijn scriptie onderzoek is naar voren gekomen dat Princenhage geen gemeenschapshuis heeft waar mensen, ten alle tijden naar toe kunnen om op verschillende manieren geamuseerd en geïnspireerd kunnen worden.
We leven in een hectische wereld. Alle uithoeken van de wereld zijn toegankelijk gemaakt. De computer opent werelden voor ons waarvan we de mogelijkheden slechts vermoeden. Veelheid, snelheid en informatie lijken de samenleving te beheersen. Plaatsen die zich buiten deze invloedsfeer bevinden lijken op het eerste gezicht niet belangrijk, maar kunnen in hun schijnbare doelloosheid tegenwicht bieden aan onze hectische wereld. Als tegenhanger van de versnelling is er behoefte aan strategie van vertraging waarin deze oases van rust en momenten van stilte kunnen figureren.
Boek: De omsloten tuin
Rob Aben,Saskia de Wit
Rustige natuur plekken waar mensen tot rust kunnen komen, genieten van al het moois wat de natuur te bieden heeft, is in Princenhage weinig te vinden.
Hoofdstuk 9
Princenhage heeft een park nodig waar kinderen kunnen spelen,
probleemstelling
omgeving.
mensen kunnen joggen, even op een bankje genieten van de 64
Concept De oude remise wordt een centraal ontmoetings punt waar jong en oud samen kunnen komen. Het perceel om de remise heen word een wandelpark dat overloopt in de remise. Het industriele pand en de natuur komen bij elkaar en vloeien in elkaar over. De natuur probeert nu al het pand te veroveren. Door weer, wind en het overwoekeren wordt de remise langzaam een wrak. Een wrak is minder dan wat ie ooit was maar ook meer. Er ontstaan vormen die er niet waren, er worden andere gevoelens bij ons opgewekt dan eerst. De sporen van het verleden worden zichtbaar. De tekst uit het boek de Vergankelijkheid sluit hier goed bij aan.
Alles wat oud was is weg of gerestaureerd. Hoe moet een kind in zo’n wereld evenwichtig opgroeien? Waar moet een bioloog mijmeren?wat moet een oud mens al alles om hem heen jong is? Hoe kun je leven in een wereld die het verval ontkent? Boek: De vergankelijkheid Midas Dekkers
Elke ruimte heeft ieder zijn eigenheid, prachtige constructies die nu worden verstopt achter muren en daken. Door een aantal muren en dakdelen te verwijderen en de constructies bloot te stellen worden ze zichtbaar in de hele omgeving. De natuur doet zijn werk en er zal er langs, onderdoor en eromheen groeien. De sporen van het verleden worden zichtbaar en worden niet weggepoetst. De Entree blijft aan de Oostgevel, het bakstenen gedeelte blijft behouden. Daaraan vast komt een nieuwe glazenkas waar Princ
Hoofdstuk 10 Concept 65
geniet (uitleg hierover op blz. 67) in is gevestigd. vanuit binnen is er een mooi uitzicht gecreeerd naar beide kanten, de rechter kant een begroeide tuin en de linkerkant een marktplein.
Remise tuin
Entree
Parkeer terrein
Situatie tekening (nieuw voorstel)
Marktplein
66
67
68
sfeer impressie begroeide tuin
Een
landschapsarchitect zal deze tuin in overleg moeten
uitwerken. Op het marktplein (1B) worden verschillende activiteiten georganiseerd. Hier wordt het dak en de zuidgevel verwijderd. de De naam “De 3 Princen” is afgeleid van Princenhage.
vloer blijft intact zodat deze gebruikt kan worden voor de markt.
Dé nieuwe ontmoetingsplek in Princenhage. Het kan als een
In de zomer kunnen er ook film, muziek, toneel avonden/
gemeenschapshuis gezien worden die allerlei activiteiten
middagen buiten gehouden worden. De wanden van het podium
organiseert.
kunnen ingeschoven worden zodat het een overdekt buiten terrein wordt. De westgevel blijft behouden.
“Drie” staat voor de drie functies die in het gebouw komen. Deze functies hebben ieder een eigen ruimte met daarin een
Princ Geniet
eigen identiteit en doelgroep.
Princ geniet staat voor genieten op allerlei manieren en
( nummer 2 in tekening op blz. 68)
verschillende doelgroepen. Overdag kan de bezoeker lunchen Princ Haagje (
( nummer 1 in tekening op blz. 68)
op het terras genieten met een drankje. In de avond kan er
De tuin (nummer 1A op blz. 68) en marktplein (nummer 1B op
gedineerd worden.
blz 68).
Ook komt er een podium waar verschillende activiteiten
De tuin wordt een natuurgebied waar de zintuigen geactiveerd
georganiseerd worden. Zoals een bingo middag, coverband,
worden. De ongerepte natuur in combinatie met de kunstmatige
zangverenigingen, toneelvereniging, sinterklaas, carnaval etc.
natuur zorgen voor een beleving die verwijzingen oproepen
met tafels en stoelen in café opstelling.
zoals, het bos, vlakte, rivier etc.
69
Er komen tussen de ongerepte natuur door, schoolmoestuintjes
Princ Museum
(ronde cirkels)waar kinderen de natuur ontdekken en creeeren.
Er komt een vaste tentoonstellingsruimte waar men verschillende
De vloer en het dak worden verwijderd, de Noordgevel blijft
thema’s over Princenhage tentoonstellen.
bestaan. De wand aan de westgevel blijft deels staan. de twee
Op de hellingbaan kan tijdelijk werk tentoongesteld worden,
aangebouwde delen worden verwijderd.
die de bezoeker naar boven brengt, waar de museumbibliotheek
En de metalen constructie wordt blootgesteld aan de natuur. Er
is gevestigd. Deze ruimte kan ook voor diverse activiteiten
worden klimplanten geplant zodat de constructie begroeid. gaat
gebruikt worden,zoals vergaderingen, lezingen, of als uitgebreide
worden.
expositie ruimte.
(Princenhaagsmuseum nummer 3 in tekening op blz. 68)
Noordgevel
Tuin
1A Entree
Westgevel
2
Oostgevel
3 1 Marktplein
1B
Zuidgevel
70
Belevingswaarde In mijn ogen hoort de voormalige remise in een wandelpark te liggen waardoor mensen op verschillende manieren het gebouw van buitenaf kunnen beleven en betreden. In de huidige situatie is het gebouw toegankelijk vanuit een richting (mastbosstraat). De mensen die gebruik maken van de auto of het openbaar vervoer, komen via de mastbosstraat het terrein op gereden en zien als eerst de huidige voorgevel. Deze bakstenen voorgevel onderscheid zich van de andere gevels door het gebruik van baksteen, de twee stijlen; interbellum stijl en het functionalisme. Het heeft een eenvoudig en zakelijk karakter. De ronding in deze gevel leid naar de entree. Als de bezoeker de entree binnen loopt, ervaart men een ruimte die open en overzichtelijk is. Deze ruimte is een eerste kennismaking, een eerste indruk met de constructie van het voorgebouw. Er ligt een betonnenvloer en de balie/garderobe heeft een ritmische opbouw.
71
Hoofdstuk 11
Deze is balie is wit en deze wordt in Princ Geniet herhaalt (in
Programma van Eisen
naar natuur wordt ervaren.
grotere uitvoering) in hout, zodat er een overgang van industrie
kok kan zijn beroep, zijn passie laten zien, en een inspiratie/ Een eerste indruk moet indrukwekkend zijn, het moet je
amusement zijn voor jong en oud. Vooral doordat de groente uit
verleiden naar de andere ruimten in het gebouw. Dat gebeurd
de tuin gebruikt kunnen worden.
door de helling waar de bezoeker geljk tegenaan loopt. Het is
Er zou hier ook eventueel kookworkshops gegeven kunnen
verleidelijk om deze helling te bewandelen en de kunstwerken
worden.
te bekijken.
Er is extra veel ruimte voor rolators en rolstoelen. Het ritme van de vakwerkliggers is goed te ervaren en word door
In dit gebouw wordt niets wegstopt. De garderobe heeft
groene hangplangen benadrukt. deze zijn ook om scheidingen te
matglazen wanden zodat de functie op subtiele manier te ervaren
maken tussen de tafels zodat het intieme ruimten worden in het
is vanuit alle kanten. Als men de garderobe voorbij is heeft de
grote geheel.
bezoeker de keuze om het museum (helling) te betreden of rechtsaf naar Princ geniet te lopen.
Er loopt een doorgang tussen deze ruimte en de ruimte achterin waar een podium is voor schillende activiteiten.
Princ museum heeft lichtstroken onderaan de muur zodat
Deze doorgang kan de twee ruimten aan elkaar verbinden en
er in de ruimte subiel daglicht naar binnen komt. Dit wordt
onderscheiden zodat het een doorgang wordt in het park.
op
herhaalt.
Het podium kan gebruikt worden om de bezoeker op verschillende
Op de eerste verdieping is er een museumbibliotheek gevestigd.
manieren te amuseren Een avondje bingo, een coverband, of een
de
eerste
verdieping
op
dezelfde
manier
dansavond waar de stoelen opzij schoven kunnen worden. Het is een flexibele en functionele ruimte waar verschillende
De ruimte kan vergroot worden zodat het met bijv. sinterklaas en
activiteiten kunnen plaatsen vinden, zoals lezingen,
carnaval plaats biedt voor veel bezoekers.
vergaderingen, extra ruimte voor exposeren etc.
Ook kunnen deze vouwwanden inschuiven zodat het een
Ook is er nadruk gelegd op het uitzicht op de vakwerkliggers in
overdekte buitenruimte wordt dat voor muziek en film in de
het restaurant (Princ geniet), hier komen de twee verschillende
zomeravonden een extra dimensie geeft aan het park.
constructies samen.
De toiletten en de rookruimte zijn gelijk rechts in de gang als je
Het museumwinkeltje is in Princ geniet gevestigd op deze manier
princ geniet inloopt. Het is beschut en dat geeft de bezoeker een
worden de bezoekers nieuwsgierig gemaakt naar het museum.
veilig gevoel.
en kan tevens als tweede entree kassa fungeren. De kinderen in de schooltuintjes hebben ook een eigen lokaaltje Princ Geniet is een restaurant waar jong en oud kunnen komen.
wat afgehuurd kan worden.
De bezoeker komt binnen en ervaart aan twee kanten uitzicht op
Ook
het park. De rechter kant de begroeide tuin en aan de linkerkant
tuingereedschappen.
het marktplein waar het terras is uitgeschoven.
Op de eerste verdieping is er een extra uitkijkpunt waar men
onder
de
trap
is
een
opbergruimte
voor
de
tussen de constructie inkijkt. Dit zal niet gelijk ontdekt worden De open keuken geeft de bezoeker een blik achter de schermen.
maar misschien pas als de bezoeker voor de tweede keer het
Hier wordt ook niets verbloemd of weggestopt, het laat puur de
park bewandeld.
functie zien.
voor het personeel. Dit kantoor is ook niet verstopt maar juist te
De geluiden en geuren die uit de keuken laat de zintuigen van
zien als men de trap oploop en door een grote glazenwand naar
de bezoeker werken. Dit maakt iedereen nieuwsgierig, de
binnen kan kijken.
Ook is op deze verdieping kantoor ruimte
72
Algemeen Hoofd entree
bruto oppervlakte
110 m²
Entree aan noordgevel, is zichtbaar als men met de auto het terrein opkomt. De huidige entree moet aangepast worden: ruim, groter, uitnodigend, goed zichtbaar, tochtsluis, toegankelijk voor gehandicapten, bewegwijzering, schoonloopmat, verlichting, verwarming, inbraakpreventie. Ontvangstbalie
6.5 m²
Garderobe
23 m²
Bewaakt voldoende capaciteit voor aantal gasten, paraplubakken, hoedenafleg, ruimte voor tassen etc. Toiletten
54.5 m²
Gescheiden voor dames en heren met eigen voorportaal met 1 of meer voorzieningen om handen met stromend drinkwater te kunnen wassen Toilet gehandicapten Sanitair, toiletten, urinoirs, Planchetten,Schaamschotten Spiegels,Handdrogers, Handdoekhouders ,Zeepdispensers Luchtverfrissers Eenvoudig te reinigen door: Hangend sanitair, holle printen, naadloze afwerking volle hoogte, solide materiaal en armaturen Deuren 5 cm vrij zonder drempel Ventilatie, Verwarming, Verlichting, Schrobputjes kantooruimte (eerste verdieping) Administratie en organisatie minimaal 4 werkplekken archiefruimte toiletten
Ruimte beslag 73
100 m²
Personeelsruimte/vergaderruimte (eerste verdieping)
32 m²
Princ Geniet
keukenblok kluisjes
Algemene eisen
bespreektafel
Terras aan zuidgevel kleine onbewaakte garderobe bij terras ingang
Ontvangst ruimte goederen
Akoestiek: 0.5-0.8 seconde nagalm tijd
De goederen kunnen in de Oostgevel (voorgevel) ontvangen
Daglicht en uitzicht, zonwering
worden en gelijk naar de kelder gebracht worden via de lift.
Nooduitgangen
Hier is een grote schuifdeur.
(sfeer-)verlichting (regelbaar), noodverlichting
Keukenhof
20 m²
Deze ruimte bevind zich onder de trap eventueel opslag tuingereedschap
Bar 50m²
ruimte voor schoonmaakmiddelen en schoonmaakmachines ruimte voor stoelen en tafels eventueel hier ook kluisjes voor personeel Technische ruimten (kelder en backstage) Watermeter Laagspannings / meterkast data, kabel Centrale verwarming / airco Warmwater voorziening Tijdschakelaars Inbraakpreventie, alarmsysteem
Ventilatie verwarming
Ruimte voor afvalcontainers
Opslag (kelder)
Voldoende extra wandcontactdozen
Bar-uitgiftebuffet, koeling, spoelbakken, biertapinstallatie en koffiezetapparaat, Achterkast, afrekensysteem, geldafroomsysteem Keuken
40 m²
14 m²
70 m²
Warme en koude keuken, voorbereidingskeuken er is veel opslagruimte in keukenblokken Printer, order- en afrekensysteem Wanden en vloeren naadloos, goed te reinigen, holplinttegels Gerichte afzuiging en toevoer luchtinstallatie met vetvangfilters (Wet Milieubeheer) Verwarming (matig) Verlichting, elektra, gas, warm/koud water Vetvang- en bezinkput (lozingsverordening gemeente) Schrobputten (Hygiënecode Bedrijfschap Horeca) Daglicht en uitzicht Eisen Wet Milieubeheer en Arbeidsomstandighedenwet koeling vriezer is in de kelder
74
Spoelkeuken (kelder)
30 m²
verschillende machines en tijdelijk opslag voor service Voorraadruimte
(kelder)
50 m²
30m² voor barvoorraad 20m² voor keukenvoorraad Gecontroleerde toegang en inbraakpreventie Stellingen, wijnrekken Koelcel / -kasten Bieropstellingen / fris / bag in boxsysteem Ventilatie Opslag (naast rookruimte)
6 m²
Ruimte voor lege emballage Verblijf gebied gasten
415 m²
ongeveer 150-180 zitplaatsen gangpad breedte minimaal 1.65 Tafels in diverse vormen en afmetingen Stapelstoelen, stoelwagens plek voor rolators te parkeren in de buurt van zitplekken Rookruimte
10 m²
afgesloten ruimte met afzuigsysteem verlichting ventilatie Podium
40 m²
voor podium mogelijkheden voor audiovisuele hulpmiddelen en voorzieningen aan het plafond achter podium Backstage
120 m²
verkeersruimte op en van het podium/wachtruimte gescheiden kleedruimtes met wastafels Kluisjes opbergruimte voor licht en geluidsapparatuur 75
Princ Museum Princenhaagsmuseum
Benedenruimte
110 m²
Hellingbaan
76 m²
verdiepingsruimte 110 m2 Vaste collectie ruimte, wisselende collectie ruimte klein depot onder de helling afsluitbaar
50 m²
activiteiten ruimte /expositieruimte (eerste verdieping) 250 m² bibliotheek aantal tafels en grote kast langs raam voor boeken schuin op te leggen. Ruimte geschikt voor meerdere activiteiten voor bijv. vergaderen,lezingen, hobbymiddag etc optie om deze ruimte te betrekken bij museum ruimte geschikt voor ±40 personen tafels en stoelen (stapelbaar) Museumwinkel
20 m²
balie stellingkasten
76
N
Plattegrond begane grond nieuwe situatie 1:500 De plattegrond van de begane grond, verdieping en kelder zijn ook in een groot formaat in de bijlage te vinden 77
Plattegrond nieuwe situatie eerste verdieping 1:500
Plattegrond nieuwe situatie kelder 1:500 78
Noordgevel nieuwe sitatie(voorgevel) 1:500
Oostgevel nieuwe situatie (achtergevel) 1:500 Deze gevelaanzichten zijn ook in een groot formaat in de bijlage te vinden
79
Zuidgevel nieuwe sitatie (zijgevel) 1:500
Westgevel nieuwe sitatie (zijgevel) 1:500
80
Doorsnede A-A 1:500
Doorsnede B-B 1:500 Deze doorsneden zijn ook in een groot formaat in de bijlage te vinden
81
Doorsnede C-C 1:500
82
83 sfeerimpressie interieur entree
84
sfeer impressie interieur museum
85
86
Hoofdstuk 12 materiaalkeuze en meubels 87
88
Nr.9 in plattegrond Toegepast als roomdivider
Vloerkeuze in museum Een warme neutrale vloer, duurzaam. Doordat deze vloer zich onderscheid van de andere wordt er een duidelijke markering van een nieuwe ruimte
Vloerkeuze Restaurant De vloer krijgt door deze keuze de uitstraling die lijkt op de huidige werkvloer Hierop mogen krassen, vlekken ontstaan zodat er weer nieuwe sporen ontstaan die het verleden tekenen.
89
Vloerkeuze entree Deze vloer geeft sfeervolle en luxe uitstraling, mooi om bij binnen te komen.
90
Stalen kozijnen met taatsdeuren
91 Nr.11 in plattegrond, Meubels Studio Parade
92
Nr.8 in plattegrond, Italian Essence Industrie en natuur komen ook hierin ook samen, recht en organisch
93
94
Nr.6 in plattegrond
Entree buiten De ronding van het gebouw is de vorm die naar de entree toe leid, deze moet extra nadruk krijgen. De helling naar de entree moet spannende indruk geven. Boven de entree moet ook mooi licht komen zodat de mensen gelijk weten waar de entree is. Hal (kassa en garderobe) De bezoeker komt binnen in een deursluis die goed helder licht heeft. Daarna mag het iets gedimd worden en boven de kassa en garderobe weer meer licht, zodat de bezoeker daar naar toe wordt getrokken. Een subtiel lichtstrook onder de balie, lijkt de balie los van de vloer te maken en geeft extra aandacht aan de balie. De spots worden allemaal in het verlaagd plafond verwerkt. Boven de balie helder (werklicht) licht De garderobe heeft wanden van matglas en de jassen word gezien als een schim en moet dus worden aangelicht met spots, er moet ook voldoende licht zijn voor het personeel die in de garderobe vaker op en neer lopen. Museum wanden beneden De spots worden allemaal in het verlaagd plafond verwerkt. Dubbele focus wallwashers die richten op de muren zodat de kunstwerken verlicht worden en de vloer en plafond minder Oostgevel (voorgevel)
aandacht accent krijgen.
De gevel wordt aangelicht met lens wallwashers die ervoor zorgt dat
Daglicht overdag komt in een kozijn die in een strook onderaan
de karakteristieke bakstenen voorgevel accent krijgt. De spot zit in de
de muur naar binnen.
buitenvloer verwerkt zodat de armatuur van deze spot niet opvalt en
Dit geeft een natuurlijke licht, dat nodig is omdat de “ gangen”
alle aandacht gaat naar de gevel
vrij smal zijn. Museum helling
Hoofdstuk 13 Lichtontwerp 97
De spots worden allemaal in het verlaagd plafond verwerkt. Deze helling wordt aantrekkelijk verlicht, de hal is iets gedempt waardoor de kassa en de garderobe aandacht krijgen maar ook deze helling moet een eyecatcher worden waar mensen de
kunstwerken goed kunnen bekijken maar ook aangetrokken
In de grote afzuigkap is ook verlichting in verwerkt.
worden om op deze helling naar boven te gaan.
In de gehele ruimte ligt het accent op de bestaande
Licht onderaan de muur die de belijning naar boven accenturen.
vakwerkliggers constructie (buiten). De nieuwe constructie van glas word aan de bestaande contructie verbonden. Als
Museum boven
het mogelijk is vanuit binnen spots richten naar boven (op de
De spots worden allemaal in het verlaagd plafond verwerkt.
bestaande constructie) of de constructie met buitenverlichting
Deze ruimte wordt multifunctioneel. Er moeten extra spots
vanaf buiten aanlichten.
komen om bijv. 3D kunstwerken aan te lichten. Er is een
De buitenruimte wordt voldoende verlicht waardoor het een
bibliotheek waar de boeken extra belicht worden. Boven de
sfeervolle tuin wordt in de avonduren.
leestafels komen hanglampen. De wanden moeten aangelicht
Binnen komen ook groene beplantingen die ook een extra sfeer
worden net als de beneden wanden.
accent moet krijgen.
De constructie moet extra accent krijgen. Gang naar rookruimte en Toiletten Museumwinkel
Deze gang naar de toiletten moet extra verlichting worden zodat
De spots worden allemaal in het verlaagd plafond verwerkt.
het makkelijk gevonden word.
Een sfeervol hoekje met spots op de verkoopartikelen.
De toiletten krijgen een heldere verlichting, functioneel en ook
Hanglampen boven de balie.
sfeervol (gedimd kan worden)
Princ Geniet
Toneelruimte
De helling naar het restaurant word extra aangelicht voor de
De toneelruimte is een multifunctionele ruimte. Deze
veiligheid en zodat de bezoeker in de avond uren van vrij fel
ruimte kan betrokken worden bij het restaurant, daarbij zijn
lichtn aar naar een sfeervol restaurant in kan lopen.
hanglampen en accenten op de constructie weer bij belang die
Dit word gecreeerd door het licht vanaf buitenaf in de nieuwe
voor de sfeer zorgen. De koven worden net als in het restaurant
stalenconstructie te verwerken waar het glas is in bevestigd.
hier ook doorgevoerd.
Dit geeft het voordeel dat het plafond vrij is van electra
Maar als het podium in gebruik wordt moet er hoofdverlichting
bedrading. Er worden ook zonnecellen in het glas verwerkt die
(spots) komen die gedempt kunnen worden en daarbij natuurlijk
zonne energie en zonwering geeft in de ruimte. Het terras is ook
de allerlei verschillende soorten podium verlichting.
hiermee (deels)bedekt Kantoor Boven de tafels zijn hanglampen geplaatst die ook weer vast
De trap die naar eerste verdieping zijn voorzien van licht stroken
zitten aan de koven.
in elke treden. Het kantoor word met
De vakwerkliggers worden met spots aangelicht zodat deze geaccentueerd worden.
Marktplein De markt wordt voorzien van extra industriele hanglampen
Een ander accent in de ruimte is de keuken/bar. Onder de bar/
tussen de vakwerkliggers, deze kunnen gedimd worden zodat
keukenblok komt een zachte verlichting en boven de bar en
er in de avond uren een mooi ritme ontstaat. Dit licht fungeert
keukenblad komt een lange Koof waarin allerlei spots verwerkt
vooral als werklicht. De muur aan de zuidgevel is voorzien van
zijn, die het werken en het eten extra sfeervol aan lichten.
spots die de oude karakteriestieke muur accentueerd. 98
spherolit reflector zie A0 tekening voor het lichtontwerp in een plattegrond
95
In Princ geniet wordt FOTOVOLTAÏSCHE ZONNE-ENERGIE toegepast. de zogenoemde semi transparante PV panelen zijn glazen panelen waar de zonnecellen in verwerkt zijn. Er is een mogelijkheid om de afstand tussen deze cellen te bepalen zodat er meer daglicht naar binnen kan treden bij een grotere afstand. Dit systeem is naast de zonne-energie ook tevens zonnewering, wat een goede oplossing is voor de zonnige dagen in deze glazen ruimte. In het licht ontwerp is een structuur getekend hoe de zonne cellen in het glas zichtbaar is. Er is extra ruimte gehouden voor het zicht op de vakwerkliggers.
96
wall washers in Princ Museum
99
100
Voorbeeld keuken/ bar verlichting
101
Voorbeeld entree verlichting
Hanglampen boven de tafel
Hanglampen boven de tafel en bar
102
Bijlage foto’s maquette 1:100
Afstudeerproject van Merel van der Linden Juni 2011 Merel van der Linden
[email protected] Tel. 06 45 04 20 72
