HET PROPAGANDAMODEL GETOETST AAN DE BERICHTGEVING ROND SYNDICALE STRIJD IN VLAANDEREN. Wetenschappelijke verhandeling. aantal woorden: 26969

UNIVERSITEIT GENT

FACULTEIT POLITIEKE EN SOCIALE WETENSCHAPPEN

HET PROPAGANDAMODEL GETOETST AAN DE BERICHTGEVING ROND SYNDICALE STRIJD IN VLAANDEREN

Wetenschappelijke verhandeling aantal woorden: 26969

VAN PARYS STEFAAN

MASTERPROEF POLITIEKE WETENSCHAPPEN afstudeerrichting INTERNATIONALE POLITIEK

PROMOTOR: (PROF.) DR. KOENRAAD BOGAERT COMMISSARIS: (PROF.) DR. BRECHT DE SMET COMMISSARIS: (PROF.) DR. SIGRID VERTOMMEN

ACADEMIEJAAR 2013 – 2014

1

"Die erste Freiheit der Presse besteht darin, kein Gewerbe zu sein.” Karl Marx (1842)

2

Mijn eerste 'dank je' gaat naar mijn ouders, die moesten toezien hoe activisme en uitstelgedrag maar   al   te   vaak   voorrang   kregen   op   mijn   studies,   maar   me   toch   door   dik   en   dun   bleven steunen. Zonder hun geduld had deze masterproef nooit het daglicht gezien. Bedankt ook aan Nele, die het allemaal mocht aanhoren. Aan mijn huisgenoten, jullie verdienen een staande ovatie. Azoe, Eno, Laender en sinds kort ook Simon, geen mens had ooit een warmer nest om zich wekenlang in te isoleren. Het zijn zonder twijfel ook mijn kameraden en vrienden binnen de partij die me jarenlang op elke mogelijke manier gestimuleerd hebben om mijn studies tot het einde door te zetten. Extra vermelding verdienen Jouwe, Laurence, Tom en Justine. Aan de respondenten uit zowel de media als de syndicale wereld die ik interviewde om uit te zoeken hoe het wel of niet moet, bedankt, ik heb enorm veel bijgeleerd uit deze gesprekken. Bedankt ook om ondanks mijn kritische startpositie toch met mij in discussie te willen gaan, heel   wat   anderen   weigerden   dit.   Merci   dus   Luk   Vandenhoeck,   Sven   Naessens,   Guido Cloostermans, Georges Timmerman, Bieke Purnelle, Hans Elsen, Christophe Callewaert, Chris De   Nys,   Mathieu   Marin,   Chris   Nelis,   Pieter   Maeseele,   Frank   Jacobs,   Anoniem,   Anoniem, Anoniem en Anoniem. Absoluut geen bedanking verdient het glazen plafond dat zich tegen mijn zin ook in deze masterproef genesteld heeft. Uiteraard wil ik absoluut ook mijn promotor, Koenraad Bogaert, bedanken voor de vrijheid die hij me gegeven heeft in de keuze van een minder evident thema en invalshoek. Ik hoop oprecht dat ik u in de pagina's die volgen niet teleurstel. En bedankt natuurlijk, koffie.

3

Abstract Deze masterproef wil nagaan of de huidige Belgische verslaggeving enigszins te rijmen valt met het propagandamodel van Chomsky & Herman. Dit door de verslaggeving rond twee concrete syndicale acties te onderzoeken, vergelijken en kijken of er sprake is van bias. De eerste betreft de algemene staking van 30 januari 2012, de tweede is de Mars voor de Toekomst van 11 november in het kader van de sluiting van Ford Genk. Hierbij spits ik me toe op de rol van de geschreven pers, meer bepaald de grote dagbladen. Één van de centrale uitgangspunten hierbij is dat media niet objectief of neutraal kunnen zijn, en dit dus ook niet mag pretenderen, wat vandaag echter vaak het geval is. Maar   als   de   media   niet   neutraal   zijn,   wiens   positie   nemen   ze   dan   in?   De   aanhangers   van   de kritische theorie tonen aan dat het, hoewel de media geen monolithisch geheel zijn, vooral een neoliberaal discours is dat gereproduceerd wordt. In de conclusie komt ik tot de slotsom dat het propagandamodel ondanks zijn verdiensten toch heel wat beperkingen bevat die het in grote mate aan kracht laten inboeten. Het boet niet enkel in als bril om naar de media te kijken, maar vooral in het aanreiken van alternatieven. 

4

Inhoudsopgave Abstract.....................................................................................................................................................................................4 1. Algemene probleemstelling: formulering, situering en duiding van de wetenschappelijke en maatschappelijk relevantie.................................................................................................................................................6 2. Het onderzoek: onderzoeksvragen, conceptueel model en onderzoeksdesign................................................10 3. De kritische theorie in media-studies..........................................................................................................................12 3.1. Een korte situering: welke paradigmas?............................................................................................................................... 12 3.2. Over neutraliteit en objectiviteit............................................................................................................................................. 13 3.3. Geschiedenis van de geschreven pers................................................................................................................................... 14 3.4. Chomsky & Herman: het propaganda-model................................................................................................................... 19 3.5. Kanttekening: biedt het www meer mogelijkheden tot emancipatie?.......................................................................21

4. Dagbladanalyse...............................................................................................................................................................24 4.1. De Algemene Staking van 30 januari 2012......................................................................................................................... 24 4.2. De Mars voor de Toekomst....................................................................................................................................................... 29 4.3. Conclusies...................................................................................................................................................................................... 33

5. Het propagandamodel gefilterd...................................................................................................................................34 filter 1: eigendom................................................................................................................................................................................. 35 filter 2: advertenties............................................................................................................................................................................ 40 filter 3: sourcing................................................................................................................................................................................... 46 filter 4: flak............................................................................................................................................................................................ 49 filter 5: de vrije markt als dominante ideologie......................................................................................................................... 50

6. Vakbonden en hun communicatie................................................................................................................................58 6.1. Hoezo klassen?.............................................................................................................................................................................. 58 6.2. Gebrek aan analyse.................................................................................................................................................................... 59 6.3. Te democratisch?......................................................................................................................................................................... 59 6.4. Communiceren als het past?................................................................................................................................................... 60 6.5. Lastige boodschap...................................................................................................................................................................... 61 6.6. Media en verzet............................................................................................................................................................................ 62

7. Conclusie.............................................................................................................................................................................64 Bibliografie.............................................................................................................................................................................66

5

1. Algemene probleemstelling: formulering, situering en duiding van de wetenschappelijke en maatschappelijk relevantie Toen op 6 december 2011 na 541 dagen een einde kwam aan de langste regeringsvorming ooit (BBC,   2011),  was  het   allang   duidelijk  dat   de  vakbonden   zich  om   tal  van   redenen   niet   zomaar zouden neerleggen bij het aangenomen regeerakkoord. Het betekende dan ook de start van enkele maanden van intense sociale strijd in België. In zijn artikel “Grève en Belgique: Haro sur les grévistes et les syndicats” analyseerde de Brusselse onderzoeker Daniel Zamora (2012) de houding van de grote franstalige dagbladen ten opzichte van de  vakbondsstaking van 22 december 2011. De vakbonden waren het oneens met de maatregelen die de kersverse Belgische regering nam als reactie op de economische crisis, en richtten hun pijlen vooral   op   de   pensioenhervormingen.   De   reactie   van   de   pers   interpreteerde   hij   als   ronduit hallucinant. De boodschap was duidelijk: ten eerste verspreidt de pers massaal het dogma dat deze hervormingen noodzakelijk zijn, dat iedereen een steentje zal moeten bijdragen. Het debat gaat niet over de inhoud, maar vervlakt in een dogmatische demonisering van de syndicaten. De vakbonden gedragen   zich   volgens   de   pers   onverantwoordelijk   en   roekeloos,   soms   wordt   het   als   crimineel beschreven. Het lijkt zelfs een groot complot om de kerstperiode te saboteren.  De volgende dag beschrijven de kranten de staking eensgezind als “une grève pour rien”. Ook wordt vanaf nu duchtig gedebatteerd of het stakingsrecht al dan niet houdbaar is, aangezien ze bij deze duidelijk misbruikt is door de vakbonden. De vakbonden worden bovendien consequent afgedaan als archaïsche en logge structuren, een verouderd model. Idem voor de algemene staking. Ook   bij   het   promoten   van   het   nationalisme   in   België   heeft   de   pers   een   grote   invloed   gehad (Euwema & Verbeke, 2010, p. 28). Er was een tijd dat Franstalige kranten als La Libre Belgique en Le Soir veelgelezen waren in Vlaanderen en er gezamenlijke publieke omroepen waren. Vandaag de dag   zien   wij   in   België   een   complete   verdeling   van   media   langs   de   taalgrens.   Er   zijn   geen massamediakranten gericht op beide gemeenschappen. Er is geen opdracht om de gezamenlijke identiteit te versterken of de cohesie te bevorderen. De aandacht is dan ook op de eigen groep gericht.   Niet   alleen   worden   media   over   en   weer   nauwelijks   gezien   en   gelezen,   ook   wordt   de berichtgeving over elkaar vooral door stereotypen gekenmerkt. Interessant hierbij is de symmetrie in de beeldvorming. Beide groepen zien  zichzelf als slachtoffer, gedomineerd en gemanipuleerd door   de   ander.   Tegelijk   zien   we   dat   het   identiteitsdiscours   van   de   N­VA   en   de werkgeversorganisaties   volop   overgenomen   wordt   in   de   Vlaamse   media,   terwijl   ze   achter   de schermen   een   economische   agenda   doordrukken.   De   Belgische   media   wordt   volgens   de   PVDA gebruikt en gedomineerd door de patronale drukkingsgroepen met de N­VA voorop (Partij van de Arbeid,   2010,   pp.   10–21).   De   N­VA   beseffen   inderdaad   zeer   goed   dat   de   media   één   van   hun voornaamste strijdtonelen zijn. Jan Peumans beschreef in het Vlaams Parlement in 2010 in zijn State of the European Union het volgende: “De Vlaamse deelstaat streeft ernaar om dat gebrek aan

6

identiteit op te vullen en onderstut een Vlaamse identiteit die zou moeten leiden tot natievorming. Maar   dat   besef   van   gemeenschappelijke   belangen   is   nog   niet   voldoende   doorgedrongen   om   de gehele bevolking te overtuigen. Het belang van de media voor de identiteitsvorming kan trouwens nauwelijks worden overschat.” Twee   evenementen   waren   voor   mij   doorslaggevend   bij   het   ontstaan   van   mijn   wantrouwen tegenover de pers. Als actieve deelnemer en medeorganisator van heel wat betogingen merkte ik meermaals   dat   de   berichtgeving   hierover   weinig   strookte  met   de  werkelijkheid.   Bij   één   van   de eerste   betogingen   waaraan   ik   deelnam,   een   vakbondsbetoging   op   9   oktober   2009   te   Charleroi, kwam ik dolenthousiast thuis. De sfeer was goed geweest, er was een opkomst van ongeveer 10.000 personen, kortom, het was een geslaagde betoging geweest. De volgende dag was mijn verbazing groot toen ik merkte dat dit evenement nergens op de voorpagina's van de Vlaamse kranten stond. Meer nog, zelfs toen ik dieper in de kranten ging zoeken, ontdekte ik dat enkel De Morgen er diep in de krant een kleine kanttekening over kwijt wilde. Voor de rest leek het alsof er niks gebeurd was. Honderden andere fait divers, uit zowel Vlaanderen, Wallonië als Brussel, haalden die dag de pers, maar een vakbondsbetoging met 10.000 deelnemers was het vermelden niet waard.  In 2011 kwam echter de definitieve klik, bij het aanschouwen van de berichtgeving in de aanloop van de oorlog in Libië. Ik stond perplex toen ik merkte hoe de Vlaamse massamedia aanstuurden op een militaire interventie. Toen het gerucht dat Kadhafi containers viagra kocht, opdat zijn soldaten efficiënter vrouwen zouden kunnen verkrachten (De Morgen, 2011a, 2011b) gepubliceerd werd in alle grote kranten had ik het gevoel dat de media zich lieten inlijven als propaganda­instrument, maar ik kon maar niet vatten hoe een hele rits – ongetwijfeld welmenende en getrainde – reporters zich tot zo'n niveau zouden verlagen. Enige tijd later werd dan ook heel subtiel aangekondigd dat dit   natuurlijk   niet   waar   bleek   te   zijn,   maar   het   kwaad   was   geschied   en   de   rechtzetting   werd bovendien opvallend minder breed uitgesmeerd dan het initiële gerucht. Onze media worden naar buiten   toe   blijkbaar   niet   al   te   veel   gehinderd   door   enige   vorm   van   zelfkritiek   of verantwoordelijkheidszin. We   zouden   nog   lang   kunnen   doorgaan   met   het   oplijsten   van   voorbeelden   waarin   de   pers   de waarheid   verdraait   met   alle   gevolgen   van   dien.   De   berichtgeving   rond   het   “massagraf”   van Tiensomora bleek één opeenstapeling van sensatiedrang, platte leugens en journalistieke onkunde te zijn.1  In de aanloop van de Golfoorlog werd de publieke opinie op grote schaal bewerkt met flagrante leugens2, bij de eeuwwisseling bleken de doemscenario's rond de millenniumbug volledig 1

2

Toen in december 1989 in Roemenië een opstand uitbrak tegen het bewind van Nicolae Ceausescu, keek  de hele wereld mee. De 'stratenoorlog' werd in Boekarest voortezet en het land leek weer in handen van  de Securitate te vallen, toen plots het 'massagraf' opdook, dat aantoonde hoe breed de repressie wel niet  was.  Ten gevolge van de opstanden kwamen honderden journalisten plots in een land terecht dat ze van  haar noch pluimen kenden. In een paar uur tijd moesten ze “zonder de gebruikelijke persattachés, aan  miljoenen kijkers uitleggen wat er aan de hand was. Na analyse blijkt dat ze meestal enkel hardnekkige  geruchten hebben overgenomen, dat ze onbewust oude politieke mythen hebben weergegeven en dat ze  uit gemakzucht gewoon bij analogie hebben geredeneerd” . Enkele weken later werd onthuld dat de  beelden met de lijken, waarvan de schattingen opliepen tot wel 70.000, compleet geënsceneerd waren.  (Ramonet, 1994, pp. 98–105)  Op 10 oktober zonden alle TV­zenders van de Verenigde Staten vanuit het Amerikaanse Congres de  emotionele getuigenis uit van een vijftienjarige Koeweitse, gekend onder de schuilnaam Nayirah. In  tranen beschreef ze wat ze had gezien in een ziekenhuis in Koeweit. "I volunteered at the al­Addan  hospital. […] While I was there, I saw the Iraqi soldiers come into the hospital with guns, and go into the  room where ... babies were in incubators. They took the babies out of the incubators, took the incubators, 

7

uit   de   lucht   gegrepen3,   de   beweringen   van   het   Pentagon   dat   Saddam   Hoessein   over massavernietigingswapens   beschikte   werden   kritiekloos   overgenomen 4...   Maar   we   houden   het hierbij en stellen ons de vraag: hoe is dit mogelijk? Het moge duidelijk zijn dat het heilige huisje van de objectiviteit van de media, van haar neutrale positie als de brenger van de 'objectieve' feiten, niet meer houdbaar is. Maar als de media niet neutraal is, wiens positie neemt ze dan in? Ik ga me vooral richten op de geschreven pers, en enkele vaststellingen proberen kaderen vanuit de kritische theorie. Deze school haalt zijn inspiratie vooral uit het marxisme en het neo­marxisme, en werd als vertrekpunt gebruikt in de werken van onder andere Chomsky en Herman. Hun boek, 'Manufacturing Consent' (Chomsky & Herman, 1988), geldt nog steeds als een basiswerk voor ieder die zich wil inlaten met fundamentele mediakritiek. Ze leggen hierin de fundamenten bloot die de media haar rol in de maatschappij geven. Dit is dan ook het theoretische kader van waaruit ik wil vertrekken en dat ik wil toetsen, aan de hand van de houding van de pers ten aanzien van twee grote vakbondsprotesten in 2012. De meerwaarde van dit onderzoek bestaat erin dat ze een theorie die internationaal redelijk veel weerklank vindt praktisch probeert te toetsen aan de Vlaamse context. Wie opzoekwerk doet naar de propaganda­functie van de pers komt bij ons meestal terecht bij verontwaardigde vaststellingen over algemene gekleurde berichtgeving zoals ikzelf hierboven kort gedaan heb, maar deze gaan zelden verder dan een vorm van symptoombeschrijving. De zoektocht naar structurele oorzaken blijft steeds redelijk oppervlakkig. Als men dit toch vindt moet zich meestal tevreden stellen met voorbeelden uit Nederland, Groot­Brittanië, China maar vooral uit de VS. Weinig onderzoek zal in België enige diepgang bereiken in dit genre van mediakritiek. De meerwaarde beperkt zich niet tot een de bijdrage die het kan leveren aan het academisch veld, maar wil ook een hulpmiddel zijn in de strijd voor oplossingen, in de zoektocht naar alternatieven. Gezien   ik  op   voorhand   vertrek   vanuit   een   klassenperspectief   en   deze   ook   wil   toetsen,   neem   ik impliciet ook stelling in. Initieel vertrek vanuit de praktijk, waar ik als linkse activist merkte dat de media niet zo betrouwbaar blijken als ze zichzelf voordoen, om deze om te zetten en te toetsen aan de theorie. Maar ook nadien is is het essentieel dat de grens tussen theorie en activisme opnieuw wordt overschreden, dat de beide elkaar aanvullen en versterken.  Ik sluit me hier aan bij Olga Lafazani (2012, pp. 192–193): “Certainly my position in this struggle doesn't make me a “neutral”

3

4

and left the babies on the cold floor to die." Deze getuigenis en de verhalen er rond werden wekenlang  opnieuw en opnieuw uitgesmeerd in de Amerikaanse media en worden gezien als één van de meest  invloedrijke katalysators in de aanloop van de Golfoorlog. Achteraf raakte bekend dat deze getuigenis  compleet vals was, bewust opgezet door belanghebbende PR­bedrijven met de bedoeling om de politiek,  de bevolking en de media een rad voor de ogen te draaien en aan te sturen op oorlog. (Stauber, 1995) Banken zouden instorten, ziekenhuizen zonder stroom vallen, computers crashen, pensioenfondsen in  rook opgaan, gevolgd door chaos, terroristische aanslagen en wat nog meer. Jarenlang had de pers er  wereldwijd over bericht. Politici hadden gepanikeerd, honderden anti­bugbedrijven werkden opgericht.  Toen op 1 januari 2000 de overgang vlekkeloos verliep, was de enige reactie een algehele mediastilte.  (Davies, 2010, pp. 15–38) Niet enkel werden ze kritiekloos overgenomen, ook de manier waarop media het thema 'Weapons of Mass Destruction' (WMD) belichtte was ondermaats naar alle deontologische standaarden. Media beschouwden het meestal als een monolithisch geheel, zonder een onderscheid te maken tussen effectieve wapens of  programma's, zonder het onderscheid te maken tussen chemische, biologische, nucleaire en radiologische  wapens. De meeste journalisten aanvaardden de formulering 'War on Terror' van de Bush administratie  als een campagne tegen WDM. Er kwam geen kritiek over de framing door beleidsmakers rond dit thema,  en daarnaast was er bijna geen oog voor alternatieve visies die het bestaan van massavernietigingswapens in twijfel trokken. (Moeller, 2004, p. 3)

8

observer: but the neutral position of the scientist has long been questioned away. On the contrary, my   active   involvement   in   the   struggle   makes   me   think   harder,   not   only   about   identifying   the contradictions and conflicts but how we will overcome them in order to move forward or even win this struggle. […] Only when somebody is able to grasp both the wider social conditions within such struggles take place and at the same time the internal power relations, balances and dynamics, can one (probably) provide interesting and applicable ideas on ho to “make things better”. […] though it is crucial to represent in academic language and theorize upon social movements and struggles or to pose politically relevant questions of research, being an activist is a step further than that: it is about being involved in such collective struggles, it is about acting in very material spaces and producing such spaces of collective action and resistance.”

9

2. Het onderzoek: onderzoeksvragen, conceptueel model en onderzoeksdesign De specifieke doelstelling van deze masterproef bestaat erin na te gaan of de huidige Belgische realiteit enigsins te rijmen valt met het de vijf filters in het propaganda model   van   Herman   &   Chomsky  (N.   Chomsky   &   Herman,   1988).   Dit   wil   ik   doen   door   de verslaggeving van de vakbondsprotesten van januari 2012 en de aanloop voor de Mars voor de Toekomst in november 2012 onder de loep te nemen, en te onderzoeken in hoeverre er in deze twee cases sprake is van media­bias. De focus ligt echter op de redenen waarom de media zich gedragen zoals ze zich gedragen. Om uit te zoeken hoe de inhoud van de media vorm krijgt zal ik in fasen   werken   en   verschillende   technieken   moeten   gebruiken.   Hoe   dan   ook   wordt   het   dus   een kwalitatief onderzoek, zowel exploratief als emancipatorisch. (Mortelmans, 2007, pp. 96–100)  Het onderzoek bevat een triangulatie van drie methodes: literatuuronderzoek, een interpretatieve inhoudsanalyse van de verslaggeving van Vlaamse betalende dagbladen en diepte­interviews met relevante journalisten, syndicalisten en media­experts. Het conceptueel en theoretisch kader waarvan ik vertrek is het propagandamodel. De filters die het model   vormgeven   (zie   verder)   worden   hierbij   mijn   centrale   referentiepunten,   waaraan   ik   de verslaggeving van de vakbondsprotesten wil toetsen. Dit impliceert echter ook dat elke filter een aparte aanpak zal vragen, waarbij ik zo goed mogelijk hun relevantie probeer weer te geven via de informatie   die   ik   haal   uit   zowel   de   media­analyse,   de   interviews   en   concrete   cijfers   over   het Belgische dagbladlandschap. Het eerste deel bevat het grootste deel van de literatuurstudie, waarvoor de basis al gelegd was in mijn eerder ingediende 'voorbereiding op de masterproef'. Het tweede deel bevat de inhoudsanalyse van dagbladartikels.  In het derde deel toets ik via een combinatie van literatuur, de conclusies van de inhoudsanalyse en bevindingen uit de diepte­interviews de twee cases aan het propagandamodel en formuleer ik per filter enkele besluiten. De 16 afgenomen diepte­interviews namen allemaal tussen 50 minuten en 2 uur in beslag, en waren gebaseerd op open vragen met de intentie tot doorvragen. De combinatie van inzichten die ze verschaften vertaalt zich in mijn eigen schrijven, maar wordt ook uitgebreid weergegeven in citaten die ik selecteerde uit de transcripties omdat ik ze relevant achtte vanwege hun typerend, illustratief of synthetiserend karakter. Vier van deze interviews zijn op vraag van de geïnterviewden  volledig  anoniem  afgenomen en  worden  ook  zo  aangeduid in  de  tekst.  Om  het vertrouwen van de respondenten niet te schaden werden de transcripties niet opgenomen in de bijlages. Het   vierde   deel   handelt   over   de   communicatiestrategie   van   de   vakbonden.   Hoewel   mijn voornaamste   aandacht   in   deze   masterproef   uitgaat   naar   de   nefaste   gevolgen   van   de commercialisering   van   de   pers,   heb   ik   ontdekt   dat   de   vakbonden   een   deel   van   de   negatieve 10

berichtgeving op een nogal ongelukkige manier ook aan zichzelf te danken hebben. Ik wil wijzen op enkele tekortkomingen en doe een aanzet tot oplossingen. Ik eindig met een algemene evaluatie van het propagandamodel. In de (digitaal doorgestuurde) bijlagen zijn alle geraadpleegde krantenartikels te vinden evenals het Excell­bestand waarin aangewezen staat welke codes aan welk artikel toegewezen werden.

11

3. De kritische theorie in media-studies “In a sense, journalism is like magic. The magician knows he will not actually saw the woman in two. The audience knows he won’t. But they both hate the smart ass who gets up in the middle of the show and breaks the illusion by shouting, ‘It’s just a trick!’ And then starts to explain how it works: They are not really her feet, they are just fake shoes, the girl curls up so he saws through empty space . . .” (Broersma, 2010, p. 26)

3.1. EEN KORTE SITUERING: WELKE PARADIGMAS? Hoewel   theoretische   paradigma's   per   definitie   in   hun   zuivere   vorm   zelden   voorkomen,   is   het interessant   om   de   dominante   kaders   te   kennen   die   evolutie   en   de   rol   van   de   geschreven   pers proberen   te   verklaren,   en   is   het   zeker   en   vast   zinvol   om   deze   naast   elkaar   te   leggen   en   te vergelijken. Er zijn twee dominante visies, en een soort “derde weg” die minder gehanteerd wordt maar die probeert de twee andere met elkaar te combineren. Ten eerste is er de traditionele liberaal pluralistische theorie. “Dit denkkader verdedigt de stelling dat   de   pers   haar   maatschappelijke   waakhondfunctie   enkel   kan   vervullen   binnen   het vrijemarktmodel. De pers biedt als vierde macht aan de burgers een forum dan de democratische controle   mogelijk   maakt.   Om   deze   rol   naar   behoren   te   kunnen   vervullen,   zijn   persvrijheid   en volledige onafhankelijkheid ten overstaan van de staat een absolute voorwaarde. In een dergelijke vrije pers wordt dan ook verondersteld dat alle meningen die in de maatschappij leven, aan bod komen.   Het   pluralisme5  wordt   dus  door  dit   vrijemarktmodel  gewaarborgd.   Dit   'model'   ontstond rond   het   midden   van   de   negentiende   eeuw,   samen   met   de   opkomst   van   de   parlementaire democratieën. De pers fungeert volgens dit model als een spiegel van de maatschappij. Ze is een klankbord   en   tegelijkertijd   de   hoeder   van   een   publiek   formu   voor   de   uitwisseling   van   ideeën, commentaar   en   kritiek  (Bens   &   Raeymaeckers,   2010,   pp.   64–65)”.   Belangrijk   hierbij   is   te benadrukken dat deze visie pers en staat (of politiek) als twee onverzoenbare entiteiten ziet. De overheid mag zich niet mengen in het hele persgebeuren, tenzij om de optimale werking van de markt te garanderen. Hiertegenover   staat   het   paradigma   dat   in   deze   paper   gehanteerd   wordt,   zijnde   de   kritische invalshoek. Deze vindt haar oorsprong in het klassieke marxistische gedachtegoed, en bekijkt de pers   veeleer   door   een   politiek­economische   bril,   al   is   het   evenzeer   doorspekt   van   een   aantal 5  Dit betekent dat het aanbod in de media zo gevarieerd mogelijk zou moeten zijn. Daarbij is niet alleen belangrijk wat er wordt bericht en gezegd, maar vooral ook de manier waarop het wordt overgebracht op het lezerspubliek. (Fien Vandenheede, 2005, p. 24)

12

filosofische waarden. Het vrijemarktmodel wordt in deze theorie net in vraag gesteld, en gezien als de ondergraver van zowel de kwaliteit en de vrijheid van de pers als van de democratie in het algemeen. “Reeds op het einde van de negentiende eeuw werd het duidelijk dat de toegang tot de pers gemakkelijker was voor de economische elite of voor de sterkere politieke partijen. De pers wordt met andere woorden […] steeds meer afhankelijk van de economische en politieke elite. […] Vooral het toenemende concentratieproces is een doorn in het oog, omdat het de media­inhoud homogeniseert en het pluralisme ondermijnt. […] Het is een mythe dat de burger meer kwaliteit en diversiteit   zou   krijgen.   […]   de   verregaande   concurrentiestrijd   leidt   bovendien   tot   meer tabloidisering en vervlakking. (Bens & Raeymaeckers, 2010, pp. 64–65)” Deze theorie zal wél een rol toekennen aan de overheid, namelijk het actief meewerken aan een pluralistische pers die uiting kan   geven   aan   zoveel   mogelijk   opinies   in   de   samenleving  (Fien   Vandenheede,   2005,   p.   45). Toonaangevende auteurs hier zijn onder meer Robert W. McChesney, Chomsky & Herman en Ben Bagdikian. Als laatste is er dan de zogenaamde 'derde weg'­theorie, voorgestaan door auteurs als om R. Picard, J. Curran en Schlesinger  (Bens & Raeymaeckers, 2010, p. 64)  die eerder sociaal­democratisch en culturalistisch van inslag is. Deze erkent enkele tekortkomingen van de vrije markt, maar heeft hier een   minder   radicale   kijk   op   dan   de   kritische   theorieën.   Ze   zoekt   met   ander   woorden   een middenweg tussen bovenstaande theorieën.

3.2. OVER NEUTRALITEIT EN OBJECTIVITEIT De politieke economie van de media haalde haar inspiratie uit het marxisme en het neomarxisme. Vandaar dat het interessant is om enkele stappen terug te keren, om te vatten dat eender welke theorie   die   zijn   basis   vindt   in   het   marxisme   haast   gedoemd   is   om   lijnrecht   tegenover   de basispremisse   te   komen   die  onze   huidige  professionele   media   proberen   na   te   streven,   namelijk objectieve en neutrale berichtgeving. In de klassieke marxistische literatuur vinden we het volgende terug: “De erkenning van het bestaan van een objectieve waarheid is eigen aan het materialisme. Deze objectieve waarheid definieert al onze ervaringen, zonder haar geen ervaringen. [...] Bovendien komt alle kennis voort uit uit die ervaring, uit de gewaarwordingen, uit de waarnemingen. […] In de materialistische dialectiek van Marx   en   Engels   ligt   onvoorwaardelijk   het   relativisme   besloten,   maar   ze   is   daar   niet   toe teruggebracht, d.w.z. ze erkent de betrekkelijkheid van onze hele kennis, niet echter in de zin van de ontkenning van de objectieve waarheid, maar in de zin van de historische betrekkelijkheid van de grenzen van het naderen van onze kennis tot die waarheid.” (Lenin, 1908, pp. 357–376) Als pedagoog en overtuigd marxist heeft ook Paulo Freire een bijdrage geleverd in het debat over objectiviteit. Zijn visie van een bevrijdende pedagogie zou zonder problemen kunnen doorgetrokken worden naar een debat over de pedagogische verantwoordelijkheid van de media. Volgens hem verhouden   objectiviteit   en   subjectiviteit   zich   in   een   voortdurend   dialectisch   verband   tot   elkaar (Freire,   1972,   p.   36):   “Het   één   kan   niet   bestaan   zonder   het   ander,   zonder   objectiviteit   geen subjectiviteit. De objectiviteit loskoppelen van de subjectiviteit, de subjectiviteit ontkennen bij een analyse van de werkelijkheid of bij een handelen aan de werkelijkheid, zou objectivisme zijn. Aan de   andere   kant   zou   ontkenning   van   de   objectiviteit   bij   analyse   of   actie   resulteren   in   een 13

subjectivisme, dat tot een solipsistische houding leid en de actie zelf ontkent door de objectieve werkelijkheid te ontkennen. De wereld en mens bestaan niet zonder elkaar, ze bestaan enkel in hun voortdurende wisselwerking.”   Wat Marx bekritiseerde en wetenschappelijk ontzenuwde was niet de   subjectiviteit,   maar   het   subjectivisme   en   het   psychologisme.   Zoals   de   objectieve   sociale werkelijkheid er niet zomaar toevallig is, maar ontstaat als het product van het menselijk handelen, zo wordt ze ook niet toevallig veranderd. Daar waar mensen een sociale werkelijkheid scheppen is de   verandering   van   deze   werkelijkheid   een   historische   taak,   een   taak   voor   mensen.   Een werkelijkheid die tot onderdrukking leidt, resulteert dus ook in de tegenstelling van mensen als onderdrukkers en onderdrukten. Iedereen die zich inlaat met de pedagogie van Freire wordt dus aangemoedigd om bewust stelling in te nemen. Anders zullen anderen dat voor ons doen. Ook academici die het nieuws bestuderen hebben over het algemeen al aanvaard dat de mythe van de onafhankelijke en vrije westerse pers niet houdbaar is (Herring & Robinson, 2003, pp. 554–555). Het idee is breed verworpen dat onze pers onafhankelijk van de belangen van de elite werkt en in staat is om de informatie te bieden die essentieel is om te verzekeren dat men de elites en de regeringen democratisch op het matje kan roepen als dit nodig blijkt. Hoewel dit meestal aanvaard wordt door academici, blijkt dit echter nog steeds het gangbare zelfbeeld van journalisten te zijn. Het maken van keuzes is nochtans een essentieel deel van het journalistieke proces, en er komen steeds bepaalde waarden bij kijken bij wat mag doorgaan als voorpaginanieuws en wat niet.  Ook   voor   wetenschappelijk   onderzoek   is   dit   relevant.   Brongebruik   beïnvloedt   politieke wetenschappers evenzeer als journalisten of historici  (Steyvers, 2009, p. 11): “Dit kan om interne redenen [...] o.m. de verschijningsvorm waarin de informatie tot ons komt, de auteur van de bron en diens bedoelingen of de perceptie van diegene die de bron verwerkt, spelen mee in het verhaal dat een born ons vertelt. Het kan ook om externe redenen: [...] Bronnen zijn 'getekend' in tijd en ruimte.” Bovendien lijkt het erop dat ook academisch onderzoek te kampen heeft met gelijkaardige trends als de media. In het verleden werden de middelen om academisch onderzoek te publiceren in handen gehouden van academische en professionele instituties. Hier is de laatste twintig jaar verandering in gekomen, een verandering die door R. Peet (2008, p. 1) wordt omschreven als de “neoliberalisering van kennis”. Steeds meer media concerns bezitten en controleren de fondsen die aangewend worden voor wetenschappelijk onderzoek, en wenden dit aan als bron van politieke, economische en culturele macht. Dit zorgt volgens hem niet enkel voor een kwaliteitsverlies binnen het academische veld, “the erosion of contemplation” (Peet, 2008, p. 1), maar zorgt er evenzeer voor dat bijvoorbeeld radicale auteurs meer en meer in een bepaald keurslijf gedwongen worden, willen ze nog gepubliceerd worden. Heel het editoriaal van Human Geography leest bijgevolg als een pleidooi voor het terug opeisen van de vrucht van de eigen academische inspanningen, van het opnieuw toeëigenen van de productiemiddelen als het ware (Peet, 2008, p. 1).

3.3. GESCHIEDENIS VAN DE GESCHREVEN PERS De studie van de geschiedenis van de media vanuit een politiek­economisch oogpunt heeft recent enorm   aan   belang   ingewonnen.   Meer   en   meer   wordt   beseft   dat   een   grondige   studie   van   de historische evolutie en rol van het hele mediasysteem cruciaal is voor een goed begrip van de pers etc. De geschiedenis van de media dient dan ook gezien te worden als  één waar strijd en verzet centraal staan (Mosco, 2008, p. 56). “Current political economy research demonstrates that media 14

systems   in   place   today   are   the   result   of   a   deeply   contested  history,   involving   not   just   duelling capitalists   and   their   allies   in   government,   but   labour   unions,   citizens   groups,   consumer cooperatives, religious enthusiasts, and social justice organisations of all stripes.  (Mosco, 2008, p. 49)” Een historische kijk op de evolutie van de media leren ons ook een meer bescheiden houding aan   te   nemen   tegenover   recente   evoluties.   Veel   van   wat   nu   beschouwd   worden   als   nieuwe   en revolutionaire ontwikkelingen zoals de nieuwe media kunnen worden geassocieerd met voorgaande periodes in de geschiedenis toen oude media nieuw waren, en toen deze op net zoveel euforie konden   rekenen.   Voorheen  waren  het   bijvoorbeeld   de  telegraaf  en   de  telefoon  die  verwelkomd werden   als   de   brengers   van   een   nieuw   tijdperk,   van   wereldvrede,   van   het   einde   van   de onderdrukking van de vrouw etc. De discussie over de het internet wordt al twee decennia op een gelijkaardige, bijna utopische manier gevoerd. Het is pas sinds het einde van de negentiende eeuw dat de krant haar karakter van massamedium verkreeg (Bens & Raeymaeckers, 2010, p. 32). Enkele factoren droegen hiertoe bij in België en in de rest van de wereld: de zegelbelasting werd afgeschaft, reclame werd meer en meer een bron van inkomsten, nieuwe zet­ en druktechnieken en goedkopere papierproductie zorgden ervoor dat het goedkoper   werd   op   een   krant   te   produceren.   Oorspronkelijk   was   de   productie   van   een   krant vanwege haar arbeidsintensiviteit en dure grondstoffen (lompenpapier) zo kostbaar dat enkel de kapitaalkrachtige elite zich de aankoop ervan kon permitteren (Euwema & Verbeke, 2010, pp. 58– 59): “Pas toen omstreeks 1880 de celluloseproductie de papierprijs scherp deed dalen, ontstonden mogelijkheden   voor   een   grotere   afzet.   De   mechanisering   van   zet­   en   druktechnieken   maakte daarnaast   een   snellere   en   omvangrijke   productie   mogelijk,   nodig   voor   actuele   berichtgeving. Tegelijk   verbeterden   andere   technologische   ontwikkelingen,   waaronder   de   uitvinding   van   de telegraaf en telefoon. Ook de post ging erop vooruit. Zo kon het aantal dagbladen in Nederland in het laatste kwart van de 19e eeuw verzevenvoudigen.”  De kwaliteit van het onderwijs en de welvaart nam toe, er was een groeiende bewustwording en meer   en   meer   emancipatiebewegingen   schoten   uit   de   grond.   De   pers   onpopte   zich   als   tot   de uitlaatklep voor talrijke religieuze en politieke overtuigingen. Alle stromingen kwamen aan bod.” Grotere oplagen maakten grotere reclame­inkomsten mogelijk en daarmee kon weer geïnvesteerd worden   in   een   nog   groter   bereik.   Dit   werd   in   de   hand   gewerkt   door   een   toenemende industrialisering,   waarbij   de   bedrijven   die   op   grotere   schaal   goederen   begonnen   te   produceren gulzig gebruik maakten van reclame om beter te kunnen concurreren (Bens & Raeymaeckers, 2010, p. 33). De rentabiliteit van de media werd in toenemende mate bepaald door de adverteerders. Met de groeistuipen van de pers nam de concurrentie ook toe, hetgeen meer en meer in zelfcensuur resulteerde  (Ramonet, 1994, pp.  60–61). Want een grotere oplage betekende voortaan ook een toenemende   belangstelling   van   de   adverteerders,   die   in   steeds   aanzienlijker   mate   de winstgevendheid van de media gingen bepalen. De jaren twintig werden in Nederland gekenmerkt door   een   onmiskenbare   concentratietendens.   De   onafhankelijke   bladen   van   weleer   groepeerden zich rond enkele machtige persconcerns, en ze werden steeds meer afhankelijk van reclamegelden, waar ze vroeger omwille van hun integriteit enkel geld aanvaardden via abonnementsgelden en af en toe de overheid. Sinds de dagbladen onderworpen zijn aan de gunst van de adverteerders zijn ze als advertentiemedia gedwongen elkaars lezersmarkt te penetreren en zo elkaar naar het leven te staan. Het resultaat is een soort economisch darwinisme geworden, waarbij uiteindelijk de meest kapitaalkrachtige   ondernemingen   zijn   overgebleven.   Alle   grote   Belgische   media,   behalve   de 15

openbare omroep, zijn vandaag de dag financieel gezien volledig afhankelijk van reclame. Daarnaast waren het ook op socio­economisch vlak bewogen tijden, die het lezerspubliek fors deden toenemen. In de tweede helft van de negentiende eeuw was er een enorme alfabetiseringsgolf op gang gekomen in Europa. “In België was in 1840 nog 51% van de rekruten analfabeet, maar in 1891  was  dit   percentage  reeds  gedaald tot  16%.  Op  het  einde  van de negentiende eeuw  werd overal   de   leerplicht   ingevoerd.   België   kwam   weliswaar   tamelijk   laat,   pas   in   1914."  (Bens   & Raeymaeckers, 2010, p. 35)  Ook de uitbreiding van het kiesrecht vereiste dat de bevolking meer politiek geïnformeerd zou moeten worden. Ondertussen is de greep die godsdienst en ideologie lange tijd op de grote persmedia hebben gehad verslapt en in de meeste gevallen ondergeschikt gemaakt aan de economische doelstellingen als rentabiliteit, schaalvergroting en bedrijfscontinuïteit. België viel op dat vlak wel lang te beschouwen als een uitzondering. De hele trend naar objectiviteit, neutraliteit en professionaliteit die we in de rest van het westen, met de Verenigde Staten op kop konden waarnemen, kwam in België pas na de Tweede Wereldoorlog op gang. België kende vanaf het einde van de 19de eeuw meteen een zeer verzuilde pers, met katholieke, liberale en socialistische bladen. Dit kreeg de benaming 'opiniepers'. Deze verzuiling leefde zodanig sterk door dat de pers bij ons veel langer dan elders haar expleciet gekleurde karakter behouden heeft. De Tweede Wereldoorlog kan daarbij gezien worden als een scharniermoment,   aangezien   de   volledige   dagbladsector   opnieuw   moest   opgebouwd   worden. Kranten verdwenen  of gingen in elkaar op.  En toch,  hoewel dit  voor een concentratiebeweging zorgde, had dit nog niet zoveel effect op het politieke karakter van de pers. Het is pas met de ontzuiling, de opkomst van nieuwe partijen en een financiële­ en identiteitscrisis van de pers in de jaren '60 en '70, en niet te vergeten de toegenomen reclame­concurrentie van nieuwe media zoals radio en televisie,  gekoppeld aan deze concentratietendens dat ook  in België afscheid genomen werd van de partijpolitieke pers (Bens & Raeymaeckers, 2010, pp. 12–15). De notie dat journalistiek politiek neutraal, onpartijdig, professioneel en zelfs objectief moet zijn is een   recent   fenomeen,   dat   pas   in   de   twintigste   eeuw   ingang   vond   in   de   Verenigde   Staten (McChesney, 2008, pp. 26–30). Ervoor was journalistiek bedoeld om te informeren, maar ook om te overtuigen...   ze   was   zeer   gekleurd   en   betrokken.   In   de   grondwet   van   de   VS   werd   persvrijheid beschouwd als een middel om verschillende politieke visies te beschermen, aangezien de meeste kranten gelinkt waren aan politieke partijen. 6  Als bepaalde kranten door de overheid verboden of beperkt zouden kunnen worden, zou dit de mogelijkheid van politieke partijen of bewegingen om steun te verwerven inperken. Het zou de dood van de democratie betekenen. Een geëngageerde pers heeft veel te bieden in een democratische maatschappij, zolang er over gewaakt wordt dat er verschillende media zijn die een brede waaier van standpunten voorzien. Tijdens   de   19e   eeuw   verschoof   de  primaire   klemtoon   van   de   kranten   van   de  politiek   naar   het commerciele (McChesney, 2008, pp. 26–38). Niet qua inhoud, maar vooral wat de vorm betrof. Het werd een zeer winstgevende sector, door dalende prijzen, groeiende oplages en de toenemende 6

België  kreeg na haar onafhankelijkheid een opvallend vrij persregime. Artikel 18 van de Belgische  grondwet is hiervan een mooi voorbeeld: 'De drukpers is vrij; de censuur kan nooit ingesteld worden;  geen brogstelling kan worden geëist van de schrijvers, uitgevers of drukkers.” Hierdoor waren er heel wat  buitenlandse journalisten die naar België vluchtten omdat ze in eigen land werden vervolgd. “Zo stichtte  A. Von Bornstedt in 1857 in Brussel de Deutsche Bruüsseler Zeitung, een krant waaraan Karl Marx  intensief heeft meegewerkt.” (Bens & Raeymaeckers, 2010, p. 24) 

16

dominantie van advertenties als bron van inkomsten. Toch bleef de toon nog steeds zeer gekleurd. De concurrentie zorgde er echter voor dat de concentratie toenam, en dat er heel wat dagbladen de boeken   moesten   sluiten   of   overgenomen   werden.   Dit   zorgde   er   echter   voor   dat   het   moeilijker verkocht kon worden dat de pers schreef in naam van zijn opdrachtgever, van de eigenaar, gezien er plots niet genoeg actoren waren die tegengestelde visies promootten. Ook sensationalisme was niet   zozeer   een   probleem   als   er   maar   genoeg   kranten   waren   die   dit   konden   counteren.   De geloofwaardigheid van de pers begon eronder te lijden, en het begin van de 20e eeuw was het begin van een crisis van de journalistiek. Er gingen steeds meer invloedrijke stemmen op die vonden dat de commerciele pers haaks stond op de democratische principes.  “In short, it was widely thought that journalism was explicit class propaganda in a war with only one side armed.”  (McChesney, 2008,   p.   29)  Al   moet   hierbij   wel   vermeld   worden   dat   België   op   dit   vlak   achterophinkte.   De concentratietendens die vooral de jaren van het interbellum kenmerkte, nam in België vooral de vorm aan van de expansie van de eigen dagbladonderneming (dagbladen die in andere streken bijtitels oprichtten), en minder om het opkopen van bestaande dagbladtitels. Het   was   in   die   geladen   tijdsgeest   dat   de   notie   van   een   professionele   pers   ontstond.   Slimme uitgevers snapten dat hun media neutraal en niet vooringenomen moest overkomen, concepten die volledig haaks stonden op de oorspronkelijke rol die de pers vervulde, of hun bedrijf zou een pak minder   rendabel   worden  (McChesney,   2008,   pp.   26–38).   Om   hun   economische   positie   te bestendigen moesten ze hun politieke macht opofferen. Er werden dan ook journalistieke scholen opgericht, waar journalisten werden geschoold om hun professionele kennis aan te wenden, niet de voorkeuren van de adverteerders of de commerciele belangen van hun krant. Het volk zou kunnen vertrouwen op een pers die louter diende om te informeren. Het klonk allemaal ongelooflijk goed.  Deze normen zijn de ideologische basis geworden voor journalistieke praktijken maar werden pas na de Tweede Wereldoorlog breed toegepast in Europa.  (Broersma, 2010, pp. 27–28)  Ze worden gelinkt met positivistische stromingen in wetenschap en filosofie, maar op zich kunnen ze gezien worden als een voorbeeld van wat antropologen “Rücklauf” noemen, een proces waarbij een notie al breed verworpen is door academici maar toch aanvaard wordt door het publiek. De basispremisse achter   objectiviteit   bestaat   erin   dat   de   realiteit   weergegeven   kan   worden   als   journalisten   hun werkmethoden rationaliseren en zichzelf in hun werk depersonaliseren. Als ze volgens de routines werken die de norm volgen, komen ze uit bij de waarheid.  Één   zaak   werd   echter   over   het   hoofd   gezien.   Het   is   volstrekt   onmogelijk   om   nieuws   volledig neutraal   en   objectief   te   maken,   welke   standaarden   er   ook   gehanteerd   worden.   Zolang   dit   niet erkend wordt, is het onmogelijk om uit te zoeken welke waarden uitgedragen worden of moeten worden, en wat nieuwswaardig is en wat niet. Studies wezen uit dat er drie diepgewortelde effecten zijn die voortvloeien uit de professionele code die   door   journalisten   gehanteerd   worden  (McChesney,   2008,   pp.   30–38).   Deze   effecten   zijn vandaag prominenter dan ooit. Ten   eerste   is   er   de   keuze   van   bronnen.   Om   elke   controverse   aangaande   de   selectie   van   hun verhalen   te   vermijden,   zullen   journalisten   alles   wat   te   maken   heeft   met   officiële   bronnen (overheden en prominente figuren) als legitiem aanvaarden. In het 'onprofessionele' tijdperk van journalistiek zouden de kranten achter hun  bronnen staan en  onomwonden de selectie van het nieuws verdedigen als consequent met de waarden die ze wilden uitdragen. Zulk een attitude is 17

ongehoord in het professionele tijdperk. Vertrouwen op bronnen als basis voor legitimatie vormde hiervoor   een   oplossing.   Dit   zorgt   er   voor   dat   de   kranten   zich   achter   hun   bronnen   kunnen wegsteken, en bovendien bevooroordeelt dit de politieke machtshebbers aanzienlijk aangezien deze beter in staat zijn om als agendasetters op te treden, niet enkel voor dat waarover gesproken moet worden, maar ook door hetgene waarover ze over zwijgen. Wanneer een journalist een onderzoek probeert uit te brengen dat niet geruggesteund wordt door een officiele bron, mag hij al hard zijn best   doen   om   niet   onprofessioneel   over   te   komen.   Officiele   bronnen   zijn   bovendien   een   zeer efficiente manier om snel aan informatie te komen, zeker in tijden waarbij de journalisten door de continue besparingen te kampen krijgen met enorm zware deadlines (Zinzen, 2010, p. 73). Zelfs de journalisten van internationale persagentschappen als AP, Reuters of Agence France Presse zijn door bezuinigingen tegenwoordig gedwongen om zich te beperken tot wat officiële bronnen op hen af sturen.   Tijd   om   zelf   iets   uit   te   zoeken   hebben   ook   zij   niet.   Daarbij   komt   dat   ook   de   officiële instituten   die   voor   deze   bronnen   zorgen   nood   hebben   aan   een   rigoureus   toezicht,   dat   ze   een watchdog  nodig  hebben die niet  enkel  kan  gegarandeerd worden door  hun verkozen  oppositie. Anders  heeft   het   burgerschap   geen  enkele   uitweg   uit   het   status  quo,   geen  mogelijkheid   om   de politieke   cultuur  als  geheel  te   bekritiseren.   Als   de   watchdogfunctie   van   de  media   verslapt,   kan corruptie groeien en vervalt het democratische systeem. Ten tweede zien we dat journalistiek de neiging heeft om contextualisering te mijden als de pest (McChesney, 2008, pp. 30–38). Dit was een grote troef bij de vorige generatie van journalistiek. Ze probeerde   elk   belangrijk   feit   aan   te   grijpen   en   te   kaderen   in   een   groter   politiek   ideologisch raamwerk, om er zin aan te geven. Maar bij professionele journalistiek leidt het aanreiken van een context en achtergrond voor de verhalen er onvermijdelijk toe dat de journalist gedwongen wordt 'kant   te   kiezen',   tenminste   als   het   degelijk   gedaan   wordt.   Laat   dit   nu   net   hetgene   zijn   dat   de journalist en het medium ten allen prijze willen vermijden. Het beetje contextualisering waaraan men  zich  nog   waagt  zal  zelden  ingaan  tegen  wat  gangbaar  is in  de  consensus  van  de officiële bronnen.   Ook  is   een   feit   zonder   gebeurtenis  zelden   nieuwswaardig.   Racisme  mag   dan   wel  een wijdverspreid probleem zijn, als er geen gebeurtenis is die toelaat het in beeld te brengen zal het ook zelden te zien zijn. Voor zij die buiten het machtscentrum zitten is het vaak enorm lastig om zo'n 'news hook' te creëren. Deze fenomenen stimuleerden de opgang van de public relations (PR) industrie. Zij specialiseren zich erin om, met behulp van gestroomlijnde persberichten, betaalde “experten”, neutraal klinkende actiegroepen enzovoort, een grote invloed te hebben op de media, ten voordele van hun klanten die meestal uit  de zakenwereld afkomstig waren.  Grote  bedrijven gooien er veel geld tegenaan om ervoor te zorgen dat hun versie van de wetenschap ruim aan bod komt in de pers, voorgesteld als de objectieve waarheid. De media verwelkomen dit met open armen, gezien het hen de luxe geeft van veel bladvulling voor weinig kosten. Deze twee tekortkomingen brengen in combinatie een derde paradoxaal en zorgwekkend effect met zich   mee.   Journalistiek   depolitiseert   het   publieke   debat.   Het   valt   aan   te   tonen   dat   de   huidige journalistiek   beter   is   in   het   creëren   van   onwetendheid   en   apathie   dan   in   het   scheppen   van geïnformeerde   en   passioneel   geëngageerde   burgers.   De   politiek   wordt   herleid   tot   passieloze steriliteit, zonder band met de dagelijkse realiteit waarin de mensen leven. Het leidt tot cynisme over de waarde en de integriteit van het publieke leven. Het schept eerder verwarring dan begrip en geïnformeerde   actie.   Dit   creëert   een   zwaar   dilemma   voor   journalisten.   Het   is   duidelijk   dat 18

democratie   nood   heeft   aan   journalistiek,   maar   wat   minder   begrepen   is   is   dat   het   omgekeerde evenzeer telt. Zonder een bevolking die vertrouwt op de journalistiek, die haar ernstig neemt en die politiek geëngageerd is, zal journalistiek zijn essentie verliezen en niet meer gestimuleerd worden om   het   harde  werk  te  verrichten  dat   vereist   is  om   tot   goede  en  kritische  media   te  komen.   De paradox van professionele journalistiek is dus als volgt: degelijke journalistiek kan niet overleven zonder   een   levendige   democratie.   Dit   impliceert   dat   journalistiek   agressief   en   expleciet   kritisch dient te worden tegenover het antidemocratische status quo, het moet zich opnieuw inlaten met het teisteren van de comfortabelen en het verzorgen van de geteisterden. “In short, the logic suggests that   to   remain   democratic,   to   continue   to   exist,   journalism   must   become...   unprofessional” (McChesney, 2008, p. 34). Deze quote kan natuurlijk, zoals dat gaat bij quotes, gemakkelijk uit zijn context getrokken worden. Dit is geen pleidooi om journalistiek te herleiden tot het amateuristische – want uiteraard zijn bepaalde professionele standaarden broodnodig – maar veeleer een historisch gekaderde aanklacht tegen de huidige interpretatie van het concept professionalisme. De roep naar transparantie in de journalistieke praktijk en de ideologische posities van kranten en journalisten en de nood voor het opvoeden van de mensen over de werking en logica van de media zijn geen nieuwe zaken in mediakritiek. (Broersma, 2010, pp. 30–31) Hoewel dit soort stemmen al lang weerklinken, blijft de journalistiek in het algemeen toch vasthouden aan zijn waarheidsclaim, en niet zonder reden. Het opgeven van deze claim en breed bekennen dat men onmogelijk in staat is,   nooit   geweest,   om   accuraat   de   werkelijkheid   te   weerspiegelen   zou   de   autoriteit   van   de journalistiek ondermijnen. Bovendien betalen mensen om de waarheid te lezen. Men verwacht van journalisten dat ze hen informeren over de feiten en correcte duiding geven bij de gebeurtenissen in een complexe wereld. Interpretaties moeten omgebogen worden tot een waarheid waar men mee verder kan. Wie naar een film kijkt wil geen pop­up op het scherm zien verschijnen waarin de regisseur   hen   live   vertelt   hoe   en   waarom   de   film   tot   stand   gekomen   is.   De   illusie   mag   niet verbroken worden.

3.4. CHOMSKY & HERMAN: HET PROPAGANDA-MODEL Één   van   de   recente   en   meer   radicale   grondleggers   van   de   kritische   theorie   zijn   Chomsky   en Herman. “In the 1970s, Chomsky, (along with his co­author Edward S. Herman) began reseraching the ways the U.S. News media serve elite interests and undermine the capacity of the citizenry to actually rule their lives in a democratic fashion. Their 1988 book, Manufacturing Consent, remains the starting point for any serious inquiry into news media performance.” (McChesney, 2008, p. 287) Chomsky & Herman  (1988)  ontwikkelden een analytisch model, genaamd het propagandamodel. Het propagandamodel probeert een kader aan te bieden om  de werking van de massamedia te analyseren en te begrijpen, vooral toegespitst op de VS. Het bekritiseert liberale theorieën omdat deze structurele factoren minimaliseren en teveel belang hechten aan het individu als tegenwicht voor   deze   structurele  factoren.  In  hun   eigen   woorden  (Chomsky   &   Herman,   2002,   p.   2):  “The essential  ingredients  of   our  propaganda   model,   or  set   of  new   “filters,”  fall  under   the  following headings:   (1)   the   size,   concentrated   ownership,   owner   wealth   and   profit   orientation   of   the dominant mass­media firms; (2) advertising as the primary income source of the mass media; (3) the   reliance   of   the   media   on   information   provided   by   the   government,   business,   and   “experts” funded   and   approved   by   the   primary   souces   and   agents   of   power:   (4)   “flak”   as   a   means   of 19

disciplining the media; and (5) “anticommunism” as a national religion and control mechanism. These   elements   interact   with   and   reinforce   one   another.   The   raw   material   of   news   must   pass through successive filters, leaving only the cleansed residue fit to print.” Voor de duidelijkheid dient vermeld te worden dat het propaganda­model niet spreekt over de media­effecten, maar over het gedrag ervan. Het probeert te achterhalen hoe de media in elkaar zitten, maar spreekt zich niet uit over het wel of niet succesvol zijn. Soms halen de media hun slag niet thuis, wordt de boodschap simpelweg niet aanvaard. (Soete, Custers, & Bondt, 2004, p. 21) De eerste filter toont hoe de eigendomsstructuur van de media de inhoudt mee bepaalt. Wat nieuws is en wat niet wordt grotendeels bepaald door wie macht heeft in het medialandschap, wie het nieuws   in   handen   heeft.   Wereldwijd   worden   de   media   gedomineerd   door   een   steeds   kleiner wordende groep financiële en industriële media­multinationals, die meestal hun uitvalsbasis hebben in de VS. Deze staan onder controle van investeerders en managers, die op hun beurt gehoorzamen de commerciële wetten van de vrije markt.  De   tweede   filter,   “advertising”,  (Chomsky   &   Herman,   2002,   pp.   14–18)  beschrijft   de inkomstenstructuur van de media, die vandaag voor het grootste deel uit commerciële advertenties afkomstig is. Het zorgt voor perverse taferelen, waarbij blijkt dat de belangrijkste transactie in het medialandschap niet draait rond de media die inhoud verkoopt aan het publiek, maar veeleer deze media die een publiek verkopen aan hun sponsors. Deze laatste krijgen hierdoor op hun beurt een zeer grote invloed over welk blad wel en niet mag overleven, eisen vaak een reclame­vriendelijke omgeving voor hun advertenties, hetgeen weegt op de inhoud die men probeert te bieden. De derde filter handelt over de macht van de bronnen, “sourcing the mass­media news” (Chomsky &   Herman,   2002,   pp.   18–20).  “The   mass   media   are   drawn   into   a   symbiotic   relationship   with powerful sources of information by economic necessity and reciprocity of interest. The media need a steady, reliable flow of the raw material of news. […] Economics dictates that they concentrate their resources where significant news often occurs, wheter important rumors and leaks abound, and where regular press conferences are held. Mark Fishman calls this “the principle of bureaucratic affinity:   only   other   bureaucracies  can   satisfy   the  input   needs   of   a   news   bureaucracy.””  Ook   de geloofwaardigheid die bronnen uit de overheid en ondernemingen genieten zijn belangrijk voor de massamedia, in hun onstilbare honger naar objectiviteit. De reactie hierop was het ontstaan van een immense PR­machine, met al haar technieken van dien, zoals het te pas en onpas laten aandraven van “experten ter zake”. (Chomsky & Herman, 2002, pp. 20–26) De vierde filter is minder subtiel, en heeft de naam “Flak and the Enforcers” meegekregen. (NOOT: De   term   stond   oorspronkelijk   voor   luchtafweergeschut,   als   afkorting   voor   het   Duitse   woord 'Flugabwehrkanone'  (Wikipedia,   n.d.).   Praktisch   elke   negatieve   reactie   op   een   vorm   van berichtgeving in de media kan als flak omschreven worden, maar de vorm en de intensiteit hiervan kunnen uiteraard verschillen.  “It may take the form  of letters, telegrams, phone calls, petitions, lawsuits, speeches and bills before Congress, and other modes of complaint, threat, and punitive action. It may be organized centrally or locally, or it may consist of the entirely independent actions of individuals. […] The ability to produce flak, and especially flak that is costly and threatening, is related to power.”  (Chomsky & Herman, 2002, p. 26)  Flak kan zowel direct als indirect zijn, en wordt bij momenten institutioneel georganiseerd, met instellingen die als enig doel hebben dat ze zich specialiseren in het produceren van Flak. Het uiteindelijke doel van flak is om dissidente media 20

in het gareel te doen lopen.  De vijfde en laatste filter is de ideologie van het anticommunisme. (Chomsky & Herman, 2002, pp. 29–31) “Communism as the ultimate evil has always been the specter haunting property owners, as it threatens the very root of their class position and superior status. The Soviet, Chinese, and Cuban revolutions   were   traumas   to   Western   elites,   and   the   ongoing   conflicts   and   the   well­publicized abuses   of   Communist   states   have   contributed   to   elevating   opposition   to   communism   to   a   first principle of Western ideology and politics. This ideology helps mobilize the populace against an enemy, and because the concept is fuzzy it can be used against anybody advocating policies that threaten property interests or support accommodation with Communist states and radicalism.” Deze filter kan dus uiteindelijk dienen om zelfs de meest kritische journalisten en redacteurs te laten inbinden. De   auteurs   kregen   redelijk   wat   kritiek   te   slikken  (Herman,   1996,   pp.   119–124).   Het propagandamodel zou teveel lijken op een samenzweringstheorie. Het model slaagt er niet in om rekening te houden met de professionele standaarden die gehanteerd worden. Het model zou te mechanisch en te functionalistisch zijn, het negeert het bestaan van ruimte, strijd en interactie. Zowel   Chomsky   als   Herman   hebben   gereageerd   op   deze   kritieken,   waarbij   ze   vooral   duidelijk maken dat het model niet op een enge, deterministische manier geïnterpreteerd mag worden, en vragen aan  de criticasters om  hun argumenten te staven met case­studies of tenminste die van Manufacturing Consent te proberen weerleggen. Toch   zou   het   model   ondertussen   aan   een   update   toe   zijn.   Het   medialandschap   is   sinds   1988 ingrijpend   veranderd,   maar   is   het   zo   fundamenteel   veranderd   dat   het   model   geen   steek   meer houdt?  Acht   jaar na   de  eerste  publicatie geeft  Herman  aan  dat   er  wel  degelijk  nuances  aan  te brengen vallen, maar dat het model fundamenteel niet veranderd is. (Herman, 1996, pp. 124–127) Integendeel: “The dramatic changes in the economy, communications industries, and politics over the past decade have tended to enhance the applicability of the propaganda model.” Over de eerst twee   filters,   eigendom   en   advertenties,   zegt   hij   dat   ze   belangrijker   geworden   zijn.   De concentratiebeweging   in   de   media   is   versterkt,   de   redacties   zijn   verkleind   en   het   streven   naar adverteerders voor inkomsten is ook gegroeid. Ook de derde en de vierde filter hebben niet moeten inboeten qua belang. Studies uit die tijd onthulden dat de PR­industrie in de VS de journalisten ruimschoots in aantal overtroffen. De vijfde filter daarentegen, anticommunisme, heeft qua belang ingeboet,   of   moet   hernoemd   worden.   Sinds   de   val   van   de   Soviet   Unie   is   het   niet   zozeer anticommunisme dat de plak zwaait, maar eerder een haast religieus geloof in de onfeilbaarheid van de vrije markt. Het beroemde boek 'The End of History and the Last Man” (Fukuyama, 1992) is hiervan een typerende illustratie. Nog eens zes jaar later bevestigden Chomsky & Herman deze updates   nogmaals   in   de   inleiding   tot   de   herwerkte   uitgave   van   Manufacturing   Consent,   en benadrukten dat deze evoluties het oorspronkelijke model net meer gewicht gaven dan voorheen. (Chomsky & Herman, 2002, p. 8)

3.5. KANTTEKENING: BIEDT HET WWW MEER MOGELIJKHEDEN TOT EMANCIPATIE? Vanaf de jaren '90 werd de blik van heel wat participatieve theoretici gericht op de zogenaamde nieuwe media. (Carpentier, 2008, p. 18) De komst van het internet zou niet alleen alle informatie 21

voor iedereen beschikbaar maken, maar zou ook een hele nieuwe communicatiewereld mogelijk maken, met onmiddellijk in het kielzog daarvan de droom van een toegenomen mediaparticipatie. Die droom lijkt op het eerste gezicht uitgekomen te zijn, maar staat ook open voor kritiek. In het geval  van   de  vakbondsprotesten   van   januari   2012   werden   de  sociale   media   bijvoorbeeld   zowel gebruikt   om   te   mobiliseren   voor   de   staking,   als   om   de   hele   syndicale   wereld   zwart   te   maken. (Soete,   2012a)  De   traditionele   media   vergaapten   zodanig   aan   de   online­realiteit   dat   ze   haast vergaten dat er een echte wereld daarbuiten was die niet per se representatief was voor tegenover wat Twitter en Facebook lieten uitschijnen. Het discours van de nieuwheid dat achter deze nieuwe media schuilgaat, brengt echter een niet te onderschatten probleem met zich mee. (Acland, 2007, pp. 25–57) De oude media dreigen aan onze aandacht   te   ontsnappen.   De   krant,   radio   en   de   televisie   lijken   plots   media   uit   de   vorige   eeuw geworden te zijn, die het niet waard zijn om in de discussie over participatie betrokken te worden. Daarbij worden drie belangrijke denkfouten gemaakt. Ten eerste wordt het culturele belang van de oude   media   structureel   onderschat.   Ten   tweede   wordt   de   institutionele   aard   van   de   huidige mediawerelden   uit   het   oog   verloren.   Heel   wat   mediaproducten   komen   nog   steeds   tot   stand   in mediabedrijven – oude top­down systemen die op een kapitalistische logica geënt zijn en die niet altijd de grootste fans zijn van de maximalistische benadering van participatie en democratie. In dit optimisme wordt vergeten dat de routines, identiteiten, praktijken, overtuigingen en beelden die in het oude mediasysteem circuleren, niet verdwenen zijn, maar mee het nieuwe systeem vormgeven. Ten   derde   wordt   zo   een   technologisch­deterministisch   model   vooropgesteld,   waarbij   er   vanuit wordt   gegaan   dat   welbepaalde   mediatechnologieën   per   definitie   meer   participatie   toelaten   dan andere. Zonder het belang van de specificiteit van mediatechnologieën te willen onderschatten, is het   participatief   gehalte   van   mediatechnologieën   afhankelijk   van   de   manier   waarop   ze   ingezet worden.   In   de   praktijk   betekent   dit   dat   ook   web   2.0   technologieën   perfect   top­down   en onparticipatief gebruikt kunnen worden. Hoe   dan   ook,   net   als   de   oude   media   bieden   de   nieuwe   media   heel   wat   kansen   om   tot   een democratisering van communicatie te komen, maar dit is absoluut geen vanzelfsprekendheid. De strijd tegen SOPA in de VS, de vele websites met alternatieve media, de hackers van 'anonymous' en de   ontwikkelingen   in   opensource   software   tonen   aan   dat   ook   de   online­sector   een   dynamisch domein is waar volgehouden strijd meer dan eens kan leiden tot overwinningen. 

22

23

4. Dagbladanalyse 4.1. DE ALGEMENE STAKING VAN 30 JANUARI 2012 Het eerste deel gaat over de berichtgeving rond de algemene staking van 30 januari 2012, de eerste algemene staking in gemeenschappelijk vakbondsfront sinds 1993 en tevens de laatste algemene staking tot nu toe. Via de online databank Mediargus (“Mediargus – Gopress”, z.d.) zocht ik via de simpele zoekterm “algemene  staking”   alle  artikels  op   die  de  aanloop   vormden  voor  de  Algemene   Staking   van   30 januari 2012. De inhoudsanalyse werd hierbij op een interpretatieve manier opgevat (Mortelmans, 2007,   pp.   146–149).  Ik   beperkte   me   tot   de   periode   tussen   2   januari   en   10   februari   2012,   en onderzocht   in   totaal   154   artikels   uit   de   zeven   dagelijks   verschijnende   betalende   dagbladen   in Vlaanderen. 146 andere artikels vielen af omdat ze over iets anders gingen of omdat ze enkel op de krantenwebsites stonden. De steekproef omhelst dus enkel de artikels die in de papieren versies verschenen zijn. Het aantal relevante artikels over de actiedag die buiten deze periode liggen zijn verwaarloosbaar. In onderstaande grafiek staat per krant het aantal artikels weergegeven over de algemene staking.

De TIjd De Standaard De Morgen Gazet Van Antwerpen

Aantal artikels

Het Belang Van Limburg Het Nieuwsblad Het Laatste Nieuws 0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

50

Afbeelding 1: Aantal artikels per krant verschenen over de algemene staking tussen 2 januari en 10 februari 2012

Het is duidelijk dat het Laatste Nieuws veruit het meeste artikels geschreven heeft. Dit is echter voor een groot deel te wijten aan het feit dat deze krant in enkele regionale uitgaven van de krant aparte cijfers per provincie weergegeven heeft die de impact van de staking weergaven. Er mogen volgens 24

deze logica 15 artikels afgetrokken worden van het totaal aantal artikels van Het Laatste Nieuws, wat haar nog steeds de koploper maakt. Hierna maakte ik een kwalitatieve analyse van de toon die gehanteerd werd in de artikels. Daarbij vertrok ik van de vraag of de staking of de vakbonden positief geëvalueerd werden, zowel voor als na de staking, door de artikels. Het gaat hier voor de duidelijkheid om een subjectieve interpretatie van mezelf. Ter illustratie: een artikel dat zich voornamelijk focust op de hinder die de staking voor gewone   mensen   met   zich   mee   zal   brengen,   beschouwde   ik   als   negatief,   een   artikel   waarin   de boodschap van de verschillende vakbonden de overhand haalt beschouwde ik als positief. Enkele artikels behandelden louter technische zaken of waren danig gebalanceerd dat ik met de beste wil van   de   wereld   geen   waardeoordeel   kon   vellen   of   de   vakbonden   nu   benadeeld   of   bevoordeeld werden. Dit soort artikels vormt echter een minderheid.

De TIjd

De Standaard

De Morgen Nuance Positief Negatief

Gazet Van Antwerpen

Het Belang Van Limburg

Het Nieuwsblad

Het Laatste Nieuws 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Afbeelding 2: Procentuele vergelijking per krant van het aantal positieve, negatieve of genuanceerde artikels over de algemene staking van januari 2012

Het valt op dat, behalve in Het Belang Van Limburg, het merendeel van de artikels slecht uitdraait voor de vakbonden en de staking. Het Belang van Limburg is tegelijk ook wel de krant die het minste aandacht besteedt aan de staking. Ik vermoedde aanvankelijk dat deze negatieve scores aan mij lagen. Aangezien ik in het dagelijkse leven steevast de vakbonden verdedig vreesde ik dat ik overdreven   kritisch   geweest   was   tegenover   de   onderzochte   artikels.   Om   iets   meer   nuance   te brengen in het label 'negatief', deelde ik dit label daarom nog eens op in twee. Het eerste, 'eenzijdig 25

negatief', betreft zoals de naam doet vermoeden artikels waar geen enkel positief woord te vinden is.   Geen   citaat   van   een   syndicalist,   geen   argument   pro   staking.   Deze   artikels   bevatten   louter argumenten tegen de staking die zich focussen op hinder, de verdeeldheid binnen de vakbond, de argumenten   van   politici   of   werknemers   tegen   de   staking   enzovoort.   Het   tweede,   'voornamelijk negatief',   bevat   naast   een   overwicht   aan   negatieve   boodschappen   ook   een   wederwoord   of   een positief argument dat de staking tracht te verdedigen. Hier ben ik, om zoveel mogelijk mijn eigen vooringenomenheid uit te schakelen, zeer mild mee omgesprongen. Zodra er een citaat van één zin in staat van een syndicalist (al is het maar iets in de trand van “nietes!”), bracht ik het artikel in deze groep onder. Heel wat van deze artikels flirten dus met het label 'eenzijdig negatief'. Nog steeds is het aantal 'eenzijdig negatieve' artikels groter dan het aantal positieve artikels, die meestal ook nog sporen bevatten van negatieve argumenten.

Eerder positief

Beide kanten genuanceerd

Eerder negatief

Eenzijdig negatief

0

10

20

30

40

50

60

70

Afbeelding 3: Totaal aantal artikels dat eerder positief, genuanceerd, eerder negatief of eenzijdig negatief berichtten over de algemene staking van 2012

Het  volgende wat   me meteen opviel  toen ik  de artikels doornam,  is  dat  het  aantal  artikels  die duidelijk maakten waar de staking nu eigenlijk om draaide zeer beperkt waren. Ik labelde daarom de   artikels   als   'inhoudelijk'   en   'niet   inhoudelijk'.   Opnieuw   sprong   ik   zeer   mild   met   het   label 'inhoudelijk',   om   zeker   te   zijn   dat   het   effectief   aan   de   artikels   lag   en   niet   aan   mijn vooringenomenheid.   Dus   opnieuw,   van   zodra   er   één   zin   in   het   artikel   te   vinden   was   waar inhoudelijk op de syndicale eisen ingegaan werd, catalogeerde ik het artikel onder 'inhoudelijk', zelfs al ging 90% van het artikel over de hinder die de staking met zich meebracht. Het label 'niet inhoudelijk' bevat artikels die louter handelen over de vakbond op zich of over de impact van de staking.   Zelfs   deze   conservatieve   aanpak   bevestigde   mijn   vermoedens,   zoals   duidelijk   wordt   in onderstaande   grafiek.   Ondanks   de   lage   drempel   om   bij   de   'inhoudelijke'   artikels   gerekend   te worden,   slagen   enkel  De   Morgen   en   De   Tijd   erin   om   de   balans   op   50/50   te   krijgen.   De   'niet­ inhoudelijke'   artikels  vallen  over   het   algemeen  bovendien  samen  met   de  negatieve   artikels,   het 26

aantal   'niet­inhoudelijke'   positieve   artikels,   artikels   die   het   stakingsrecht   of   het   nut   van   de vakbonden verdedigden, was algemeen verwaarloosbaar.

De TIjd De Standaard De Morgen Niet inhoudelijk Inhoudelijk

Gazet Van Antwerpen Het Belang Van Limburg Het Nieuwsblad Het Laatste Nieuws 0%

20%

40%

60%

80%

100%

Afbeelding 4: Procentuele vergelijking per krant van het aantal inhoudelijke en niet­inhoudelijke artikels over de algemene staking van 2012

In onderstaande tabel geef ik ten slotte ook nog de codes mee die ik hanteerde om de inhoud van de verschillende artikels te onderscheiden, en het aantal keer dat ze voorkwamen in afzonderlijke artikels (een argument twee keer in één artikel verschijnt wordt krijgt slechts één vermelding).

27

Oproep om het over de inhoud van de staking te hebben ipv enkel de vorm Staking schaadt het “recht op arbeid” Generatiekloof is fout Artikel dat generatiekloof voedt Kritisch tov werkgevers (journalist) Werkgevers zijn eensgezind Er zullen deurwaarders ingezet worden Vakbond is nodig Binnen ACV geen eensgezindheid over staken ACV verbiedt eigen personeel te staken Vakbonden misbruiken argument indexsprong De staking heeft de vakbond veel centen gekost Vakbonden zijn verouderd Vakbonden zijn niet meer populair Vakbonden zijn intern verdeeld Vakbonden falen in hun communicatie (#30J) Staking zal goed opgevolgd worden Staking is een mensenrecht Staking is legaal Er is begrip voor de staking Al bij al niet veel problemen Staking is een effectief actiemiddel Staking is goed opgevolgd Staking is illegaal Staking zal voor hinder zorgen We mogen ons aan chaos verwachten Reden voor staking is onduidelijk Staking zal niks uitmaken Sociaal overleg is ondemocratisch Staking helpt niet, overleg wel Staking hypothekeert het sociaal overleg Staking is foute manier om problemen op te lossen Weinig stakingsbereidheid Weinig maatschappelijke steun voor staking Staking zorgt voor imagoschade naar buitenland toe Werkgevers zijn het slachtoffer Werkwilligen zijn het slachtoffer Gewone mensen zijn het slachtoffer van stakingen Stakingsrecht moet beperkt worden 30J was geen succes Staking was niet algemeen Staken leverde niet veel op Deze staking is onverantwoord Staking zorgt voor veel schade Staking is een verouderd actiemiddel Het land lag niet plat Vakbonden staken voor het minste geringste regeerakkoord is sociaal, onbegrijpelijk dat men staakt Politie moet ingezet worden Indexsprong is olie op het vuur sp.a zit verveeld met staking Vakbonden zijn gewonnen Niet toegeven aan vakbonden Regering is geplooid Regering zal niet toegeven aan vakbonden Regering mag niet toegeven aan vakbonden besparingen noodzakelijk (Regering) besparingen noodzakelijk (Werkgever) besparingen noodzakelijk 28(Vakbond) besparingen noodzakelijk (journalist)

Kolom B

0

5 10 15 20 25 30 35

De conclusies die ik hieruit trek is dat de Vlaamse dagbladpers niet enkel overwegend negatief schreef, maar bovendien reikte ze de bevolking nauwelijks middelen aan om te vatten waarom de vakbonden   in   haar   ogen   zoveel   hinder   zouden   veroorzaken.   Het   evenwicht   rond   syndicale berichtgeving  is  in deze  maand  compleet   zoek  gegaan.  Het  vergt   niet  eens een  analyse van  de schreeuwerige en sensationele krantenkoppen om tot deze conclusie te komen. Ik vermoed dat als ik   me   hiertoe   beperkt   zou   hebben   (veel   mensen   scannen   bij   het   lezen   van   hun   krant   eerst   de krantenkoppen om dan te zien wat ze willen lezen), het eindresultaat nog pijnlijker zou geweest zijn. Ik focus me hier op het grote plaatje, zonder dieper in te gaan op de artikels die kunnen gezien worden als flagrante uitschuivers die de journalistieke deontologie compleet met de voeten treden. 7 Bovendien is er weinig verschil tussen de verschillende kranten, zowel op vlak van de aspecten van de staking die belicht werden als het waardeoordeel dat geveld werd. Zelfs de editorialen, naast de opiniestukken   het   enige   deel   van   een   krant   waar   alle   journalisten   over   toegeven   dat   het waardeoordelen bevat, schaarden zich zonder uitzondering allemaal tegen de vakbonden.

4.2. DE MARS VOOR DE TOEKOMST Voor de analyse van de krantenartikels over de sluiting van Ford­Genk ging ik op een gelijkaardige manier te werk, via de database van Mediargus zocht ik op het trefwoord “Ford” alle relevante artikels   op.   Ik   focuste   me   op   de   berichtgeving   in   aanloop   van   en   direct   na   de   Mars   voor   de Toekomst,   een   grote  solidariteitsactie   op   zondag   11   november   2012   die   het   culminatiemoment vormde van de strijd die de metaalvakbonden op dat moment voerden. Ik heb gekozen voor deze case voor twee redenen. Ten eerste omdat ik er zelf nauw bij betrokken was, in de aanloop van deze mars heb ik enkele weken in Genk gelogeerd om als PVDA­militant zowel aan het piket als bij de organisatie   van   de   Mars   ondersteuning   te   bieden.   Daarnaast   leek   deze   case   relevant   omdat   de media   zich   hier   naar   mijn   aanvoelen   anders   gedragen   hadden.   In   plaats   van   een   grote demoniseringscampagne had de pers volgens mij in die periode heel wat sympathie getoond met de vakbonden en hun acties. Bovendien was deze actie, die ook nationaal de pers beheerste, gesitueerd op bedrijfsniveau, terwijl de algemene staking eerder politiek was. Ik onderzocht 122 artikels van dezelfde   zeven   dagbladen   tussen   3   en   12   november   2012.   De   conclusies   zijn   effectief   van   een andere   orde.   In   eerste   instantie   valt   op   dat   Het   Belang   van   Limburg   opvallend   meer   artikels gepubliceerd heeft in die periode. Dit is ergens te begrijpen, gezien de belangrijkste focus van deze krant op regionaal nieuws ligt.

7

Heel wat mensen zullen zich bijvoorbeeld herinneren hoe Het Nieuwsblad en Het Laatste Nieuws de dag  na de staking uitpakten met sensationele voorpaginafoto's die zodanig vervalst waren dat ze elk mogelijk  visueel en negatief cliché (vuur, bivakmuts en bier) van een syndicale actie versterkten. (Soete, 2012b)

29

De Tijd

De Morgen

De Standaard

Gazet Van Antwerpen

Het Belang van Limburg

Het Laatste Nieuws

Het Nieuwsblad 0

5

10

15

20

25

30

35

40

Afbeelding 5: Aantal artikels per krant over Ford­Genk tussen 3 en 12 november 2012

Ook de andere zogenaamde 'populaire bladen' scoren aanzienlijk hoger dan de andere kranten. Dit valt voornamelijk te verklaren doordat zij de keuze gemaakt hebben om meer in te zoomen op persoonlijke verhalen. De artikels zijn dan ook vaak zeer kort. Toch blijft Het Belang van Limburg ruim boven de andere kranten uitsteken in het aandeel dat ze in de krant reserveert voor de sluiting van Ford. Hier werkte ik niet met het onderscheid 'positief' en 'negatief', gezien er maar zeer weinig negatieve  artikels  te   vinden   waren   over   syndicale   acties   op   dat   moment,   met   uitzondering   van enkele artikels over een actie van 250 Ford­arbeiders in Keulen. Ook deze artikels vallen echter niet zomaar als negatief te omschrijven, gezien de vakbonden en met name Gaby Colebunders uitvoerig de ruimte kregen om hun kant van het verhaal weer te geven. Onderstaande   codes   groeperen   de   meest   voorkomende   verschillende   boodschappen   die   in   de verschillende artikels opdoken. Een overzicht van al mijn codes is verder te vinden, maar op enkele uitzonderingen na vallen ze allemaal onder deze hoofdthema's, die elkaar soms wat overlappen maar ook vaak samen in één artikel te vinden zijn.

30

Meer radicaal artikel tegen mainstream logica Rellen in Keulen Artikel dat protest van vakbonden steunt Artikel dat Ford (of Odell) aanvalt Probleem ligt bij externe factoren (niet Ford) Drama, getroffenen, moeilijke periode, ramp Solidariteitsboodschap Persoonlijke getuigenissen 0

5 10 15 20 25 30 35 40 45 50

Afbeelding 6: thematische opdeling codes inhoudsanalyse dagbladartikels over Ford­Genk tussen 3 en 12 november 2012

Deze codes vragen uiteraard meer uileg. Het eerste thema, 'Meer radicaal tegen mainstream logica' omvat argumenten van linkse signatuur die praktisch nergens aan bod komen: de eensgezindheid over   de   hoge   loonkosten   wordt   in   vraag   gesteld,   men   stelt   zich   de   vraag   of   Ford   niet   kan gedwongen worden om de sluiting alsnog te herzien, de Europese Unie wordt aangevallen voor haar dubieuze subsidies die Ford ondersteunen bij delokalisatie en een artikel dat weergeeft dat het grootste   probleem   hier   de   ongebreidelde   winstlogica   is.   Dat   zijn   ze   allemaal.   Hoewel   ik   het persoonlijk   allemaal   pertinente   opmerkingen   vind,   veel   viel   hier   niet   over   te   lezen,   zoals   ook duidelijk is in de grafiek. Odell verwijst naar Steve Odell, de CEO van Ford­Europe op dat moment. Deze   heeft   zich   in   deze   periode   allesbehalve   populair   gemaakt,   vooral   vanwege   de   respectloze manier waarop hij het ontslag aankondigde, waarna zijn loonsverhoging natuurlijk enkel olie op het vuur was. Met externe factoren wordt verwezen naar zaken waar Ford zelf ook als het slachtoffer aangewezen   wordt   of   waar  Ford   als   schuldige   volledig   buiten   beschouwing   gelaten   wordt.   Het omhelst niet enkel het discours over de loonkost of het vertrouwen van ondernemers in de Vlaamse economie   maar   ook   de   artikels   rond   reconversie   waar   de   Limburgse   economie   als   verouderd bestempeld wordt. De meest dominante boodschap die in het merendeel van de artikels weerklonk was tweeledig: ten eerste was het allemaal zeer erg, ten tweede was er veel solidariteit. Artiesten, de carnavalsclub, pastoors en parochies, imams, ondernemers, politici, andere vakbondscentrales, sport­ en jeugdverenigingen, allemaal passeerden ze de revue om hun solidariteit te betuigen met de families en arbeiders van Ford­Genk. Zelfs de directie zelf had op een bepaald moment het lef om in de pers haar solidariteit te verklaren. Wat me het eerste opviel is de complete gelatenheid die heerste.   Drama,   ramp,   tragedie...   het   zijn   allemaal   beschrijvingen   die   de   ernst   van   de   situatie duidelijk vatten, maar daarmee is de schuldvraag niet beantwoord. De sluiting zelf wordt quasi 31

nooit in vraag gesteld, het wordt voorgedaan als een natuurramp waar men zich maar bij neer te leggen   heeft.   De   sympathie   die   de   media   etaleert   is   dus   voornamelijk   passief,   al   steunt   ze   de arbeiders   wel   in   haar   strijd   voor   een   rechtvaardige   ontslagvergoeding.   Hoewel   overweldigend positief, blijft de boodschap die overheerst conservatief. Er zit ook amper ruis op. Het voornaamste verschil in berichtgeving bij de verschillende kranten zijn de pagina's vol persoonlijke getuigenissen bij de populaire bladen, maar voor de rest worden elke dag ongeveer dezelfde artikels geschreven, met   dezelfde   argumenten.   Opvallend   verschil   is   ook   dat   de   Tijd   op   de   dag   na   de   actie   niks geschreven heeft over de Mars voor de Toekomst, terwijl de rest van de kranten het allemaal op hun voorpagina etaleerden. Dit werd dan ook weerspiegeld in de sfeer die overheerste op de Mars voor de Toekomst zelf. Deze was, met uitzondering van het PVDA­blok, geen betoging maar een stille rouwoptocht.

32

Ford vermindert capaciteit nog verder in Europa Heethoofden in Keulen zijn verkeerd SALK is praatbarak SABAM wil centen, schandalig Vakbond hoopt dat er duidelijkheid komt van de directie Productie herstart voor enkele dagen Vakbonden vechten voor ontslagvergoeding Steun aan het piket Rellen in Keulen Juridische strijd zal niet veel opbrengen Crisis in automarkt We moeten werken aan een nieuwe toekomst De hoop ligt nu bij het SALK Vertrouwen ondernemers moet teruggewonnen worden Ondernemers zijn het vertrouwen kwijt om in Limburg te investeren Loonkost is te hoog Europa mee schuldig voor sluiting Genk Loonkost is niet het probleem Winstbejag gaat voor op mensen Artikel dat diep graaft naar oorzaken bij ford Woede Sluiting is onaanvaardbaar Promotie van Odell is onrechtvaardig Odell is respectloos Juridische strijd is nodig Ford pleegde contractbreuk Kris Peeters verontwaardigd Artiesten solidair Er wordt veel volk verwacht op de MvdT Hart onder de riem MvdT is een gezinsoptocht, geen betoging Dit overstijgt de politiek Het is nu zo, we moeten ermee leven "getroffenen" (als in een natuurramp) We gaan een moeilijke periode tegemoet Het is een drama 0

5 10 15 20 25 30

Afbeelding 7: Codering van de gebruikte boodschappen in de Vlaamse dagbladpers in de week voor de Mars voor de Toekost

4.3. CONCLUSIES De twee cases tonen zowel gelijkenissen als verschillen. Een eerste algmene conclusie die ik trek is dat de dagbladen bij beide cases weinig tot geen onderlinge tegenstellingen etaleren. Hier en daar kiest een krant ervoor om één bepaald aspect meer in de spotlight te zetten dan een ander, maar op de toon zit weinig ruis. Waar de kranten onderling eensgezind zijn, zijn de cases dat echter niet. Bij de algemene staking merken we haast een compleet tegenovergestelde reactie als bij Ford. Waarom waren dagbladen zo afkeurend tegenover het eerste, en zo meelevend bij het tweede? Wat maakt dat deze twee cases zo verschillen in de manier waarop media hen aanpakten?  33

5. Het propagandamodel gefilterd Valt het propagandamodel nu toe te passen op de lokale context? Voor we dit beantwoorden dienen we  eerst   te zien  of  het  Vlaamse medialandschap   fundamenteel  verschilt   van  de Angelsaksische, waar   het   propagandamodel   van   vertrekt.   Pieter   Maeseele,   als   docent   verbonden   aan   het departement communicatiewetenschappen van de Universiteit Antwerpen maakte me duidelijk dat, afgezien   van   enkele   subtiliteiten,   de   Vlaamse   media   in   grote   lijnen   aan   dezelfde   commerciële wetten dienen te gehoorzamen als in de VS: “Ik zou er niet van uitgaan dat onze media fundamenteel verschilt van andere westerse landen. Zeker niet. Als je de New York Times gaat lezen is dat niet zo anders dan De Standaard of De Morgen. […] Er zijn nog historische overblijfselen van de verzuiling, zijnde   dat   de   doelgroepen   waarop   de   kranten   zich   origineel   richtten   deels   dezelfde gebleven zijn, omdat dat nu eenmaal de segmenten waren die men kon verkopen aan de adverteerders eenmaal de politiek­economische basis van de media veranderde. De eigendom veranderde, van de zuil naar de markt. Maar een krant had al zijn lezers, zijn doelgroep,   dus   bepaalde   historische   elementen   ga   je   nog   steeds   zien   terugkomen. Vandaar dat De Morgen zich nog steeds profileert als de meest progressieve krant, die gaat natuurlijk niet zomaar veranderen van lezers omdat ze verandert van eigenaar. Men   heeft   die   lezers   om   louter   economische   redenen   proberen   houden.   De systematische weergave van vakbonden zoals we ze hier zien zie je niet enkel hier, dat komt   over   heel   de   wereld   voor.”   (P.   Maeseele,   persoonlijke   mededeling,   2014,   8 augustus)  En inderdaad, ook in Angelsaksische media komen gelijkaardige kritieken op de media voor. Owen Jones, columnist voor the Guardian, schreef enkele maanden geleden een bijdrage waarin hij het opnam voor de vakbonden. “This column will remain one of the very few pieces supportive of the strike to be published by the mainstream media. I don't write that as an act of self­congratulation, but   simply   to   point   out   how   ideologically   charged   and   biased   our   media   is.   Trade   unions   are Britain's biggest democratic movement, representing 6.5 million workers – more than nine times the combined membership of the main political parties – and yet they are treated by the media as though they have almost no legitimate place in public life. On the rare occasions they are granted media coverage, their elected leaders are invariably described as "union barons". Surely it is only unelected, unaccountable figures like media owners who should be called barons.” (Jones, 2014) Ook   het   Britse   progressieve   tijdschrift   'Red   Pepper'   nam   het   in   2011   op   voor   de   vakbonden. (“Mythbuster”, z.d.) Het artikel is vermeldenswaardig vanwege zijn herkenbaarheid met de clichés die ook in België veel opgeworpen worden. Acht mediamythes worden ontkracht: “Unions strike at the first opportunity, without a thought for the consequences.” “Unions are just a ‘lobby group’ for workers’ selfish interests” “Unions are a thing of the past – a declining minority of the workforce” 34

“Unions are a drag on the economy” “Unions only care about the public sector, where most of their members work” “Unions are pale, male and stale” “Unions are undemocratic, with ‘union barons’ ordering members to strike” “Unions are unpopular”

FILTER 1: EIGENDOM Historisch   gezien   is   het   onbetwistbaar   dat   de   media   wereldwijd   in   toenemende   mate geconcentreerd zijn in de handen van enkelen. De laatste jaren werd deze tendens enkel verscherpt, mede als gevolg van de financieel­economische crisis. “De concentratie binnen de dagbladpers is iets wat in sommige landen al op het einde van de 19e eeuw begon, maar globaal gezien kende het voornamelijk in de loop van de 20e eeuw een vogelvlucht. We zien overal ter wereld hetzelfde fenomeen  verschijnen.   Na   eerst   een  periode  gekend  te hebben  van  enorme  proliferatie van  het aantal krantentitels, zien we gaandeweg het aantal titels drastisch verminderen en dat steeds meer kranten gaan fusioneren of verdwijnen. Het gevolg is dat vandaag de dag vrijwel geen enkel blad niet is opgenomen in een groter mediageheel en dat de concentratiegraad op de meeste markten zeer hoog ligt. In alle mediaoverzichten wereldwijd is er sprake van een groeiende concentratie. De afgelopen 15 jaar is het hek helemaal van de dam en zien we steeds grotere concerns ontstaan door toedoen van het doorbreken van grenzen.”  (McMullan, 2002)  Raeymaeckers & De Bens (2010, pp. 74–77) stellen dat “het concentratieproces in de Belgische dag­ en weekbladpers zich vooral vanaf de jaren vijftig [doorzette]. In totaal verdwenen er tussen 1950 en 2010 27 dagbladtitels en werd het aantal zelfstandige persondernemingen gereduceerd van 34 tot 5! De meest recente inkrimping was het opheffen van Het Volk in 2008 als aparte title wat vele waarnemers al langere tijd hadden verwacht omdat de synergie tussen deze titel en Het Nieuwsblad zo ver  was doorgedreven dat Het Volk uiteindelijk alleen nog een kopblad bleek waarbij slecht minieme stukken redactioneel verschillend waren. […] Door de sterk geconcentreerde marktsituatie is het onmogelijk geworden om nieuwe dagbladinitiatieven te starten. Vanaf de jaren zestig kon geen enkel dagblad nog een plaats veroveren. In Limburg werd een vergeefse poging ondernomen met de lancering van De Krant (oktober 1975 – maart 1976). In september 1984 lanceerde de VUM een nieuwe tabloid, 24 Uur, maar men haakte reeds na een aantal weken af. Ook de compacte versie van De Standaard, Espresso (januari – juli 2005), verdween al na zes maanden. Roularta heeft   meermaals   overwogen   om   in   West­Vlaanderen   een   dagblad   te   lanceren,   maar   na marktonderzoek zag men wijselijk van dit plan af.” In Vlaanderen kennen we negen dagelijks verschijnende betalende dagbladen die in 2008 samen een totale oplage hadden van 1.119.516  (Bens & Raeymaeckers, 2010, p. 79). Elk heeft ook zijn digitale versie. In onderstaande grafiek wordt een overzicht gegeven van deze kranten en wordt hun aandeel in de lezersmarkt vergeleken. 

35

Afbeelding 8: Totaal betaalde verkoop per titel (print en digitaal) in 2010, 2011 en 2012 (VRM, 2013, p. 103)

De twee grootste kranten qua oplagen en lezersaantallen (zowel digitaal als niet­digitaal) zijn Het Laatste Nieuws en Het Nieuwsblad. Door de grote verspreiding en hun toegankelijke presentatie worden beide dagbladen aangewezen als “populaire bladen”. De Standaard en De Morgen worden vaak geclassificeerd als “kwaliteitskranten”. Ook de Tijd kan tot deze categorie gerekend worden. De Gazet van Antwerpen en Het Belang van Limburg zijn regionale kranten die zich focussen op regionaal   nieuws   en   andere   redactionele   inhoud   zoals   buitenlandverslaggeving   vaak   delen. Rekening houdend met de grote overlapping tussen Het Nieuwsblad en De Gentenaar enerzijds, en Het Laatste Nieuws en de Nieuwe Gazet anderzijds, kunnen we zeggen dat de lezer kan kiezen tussen 7 betalende dagbladen. (VRM, 2013, p. 16) Tot vorig hadden we officieel vijf uitgeverijen in Vlaanderen om de betalende kranten uit te geven. Dit cijfer viel echter te nuanceren als men de aandeelhoudersstructuur van de mediagroepen onder de   loep nam, dan bleven er nog maar drie over. De Vlijt was praktisch volledig in handen van Concentra (Gazet van Antwerpen en Het Belang van Limburg), Mediafin (De Tijd) is voor de helft in handen van De Persgroep  (De Morgen en Het Laatste Nieuws) en de andere helft  zit bij de Franstalige uitgever Rossel, die ook de kranten Le Soir en L'Echo beheert. Sinds het doorvoeren van de fusie tussen Corelio en Concentra tot het Mediahuis blijven er nog maar twee over, De Persgroep en Het Mediahuis. Corelio, dat eigenaar was van De Standaard en Het Nieuwsblad heeft 62% van Het Mediahuis in handen, Concentra bezit de overige 38%. (VRM, 2013, p. 16)  Ook het internationale gebeuren heeft zijn gevolgen voor onze dagbladen. De Vlaamse uitgevers zetten al enige tijd passen in de richting van het buitenland of op de Franstalige markt in België. Concentra heeft interesse getoond in het Nederlandse Media Groep Limburg, de groep achter de kranten De Limburger en Limburgs Dagblad. In oktober 2012 bracht het een niet­bindend bod uit. Dit bod werd uitgebracht in samenwerking met de Duitse groep Rheinische Post. De Persgroep dat al actief is op de Nederlandse markt (bv. het Algemeen Dagblad), zou interesse hebben in  een overname   van   Wegener.   De   buitenlandse   invloed   op   de   Vlaamse   markt   voor   geschreven   pers situeert   zich   vooral   bij   het   Finse   Sanoma   WSOY.   Het   bedrijf   heeft   zich   gespecialiseerd   in   het 36

uitgeven   van   periodieke   bladen   en   is   aanwezig   in   12   landen.   In   België   worden   meer   dan   48 magazines van de groep verdeeld. (VRM, 2013, pp. 127–132) Er   zijn   vijf   verschillende   types   van   concentratie.   De   meeste   auteurs   onderscheiden   er   vier (McMullan,   2002),   wij   zullen   er   vijf   gebruiken.   Naast   horizontale,   verticale,   crossmediale concentratie  en   kruisparticipatie   valt   namelijk   ook   redactionele   synergie  tussen   kranten   als  een vorm van concentratie te beschouwen (zie verder). “Horizontale concentratie is concentratie van ondernemingen die op hetzelfde niveau actief zijn. Als twee dagbladondernemingen of twee televisiestations fusioneren spreken we van een horizontale concentratie. Wanneer bedrijven die in een verschillend stadium van de bedrijfskolom actief zijn gaan fusioneren spreken we van een verticale concentratie (bijvoorbeeld een dagbladuitgever die een participatie neemt in een papierfabriek) […] Kruisparticipatie of crossmediale concentratie is eigenlijk   een   specifieke   vorm   van   horizontale   concentratie   waarbij   bijvoorbeeld   een krantenonderneming   gaat   participeren   in   een   televisiestation.   Het   is   een   concentratie   over   de mediagrenzen heen, maar binnen hetzelfde stadium van de bedrijfskolom. Kruisparticipatie begon met de angst van krantenondernemingen voor de komst van televisie die ervoor zorgde dat ze in het nieuwe medium gingen participeren.”  (McMullan, 2002)  Dit laatste fenomeen zagen we in België bijvoorbeeld heel sterk bij de oprichting van VTM eind de jaren '80. (Libert, 1992, pp. 100–110) Nu wordt het vooral in de hand gewerkt door de toenemende convergentie tussen de verschillende mediasectoren. Digitale compressie maakt het mogelijk via telefoonnetwerken bewegende beelden te versturen, via kabel telefonie aan te bieden, via netwerken dagbladen digitaal te verspreiden, waardoor omroepen, uitgevers en netwerkexploitanten zich op mekaars terrein begeven. We zien dat de grote mediaondernemingen op zowat alle domeinen actief zijn: televisie, radio, distributie, film,   boeken,   tijdschriften,   kranten,   …   Wanneer   mediabedrijven   participaties   nemen   in   niet­ mediabedrijven of omgekeerd, spreken we van een multisectoriële concentratie.

37

De Vlaamse Regulator voor Media (VRM) maakt jaarlijks een studie naar concentratietendensen in het  Vlaamse medialandschap,  waarbij ze  zowel rekening  houdt   met  gedrukte  media,  TV,   radio, internet als telefonie. In elk van deze sectoren is de laatste jaren sprake van concentratie: “Al deze observaties samen leiden tot het besluit dat er in de Vlaamse mediasector gedurende het laatste jaar heel   wat   concentratiebewegingen   plaatsvonden.   Deze   hadden   zowel   betrekking   op   horizontale, verticale als crossmediale integratie. Dit maakt een verhoogde waakzaamheid van de beleidsmakers over de diversiteit in de berichtgeving aangewezen.” (VRM, 2013, p. 133)  Bij de cijfers van de VRM dient nog een kanttekening gemaakt worden: “De laatste jaren is er nog een nieuwe vorm van concentratie bijgekomen, namelijk redactionele synergie tussen kranten van dezelfde   groep,   zoals   bijvoorbeeld   tussen   De   Morgen   en   Het   Laatste   Nieuws   (voor sportberichtgeving),   met   De Tijd   (voor   economische berichtgeving)   en   met   De Volkskrant   (voor buitenlandberichtgeving),   of tussen   de   redacties   van   De Standaard   en   Het   Nieuwsblad. Deze   vorm   van   interne concentratie, die volledig onder de radar van de VRM valt, heeft precies   dezelfde   nefaste gevolgen als andere vormen van persconcentratie:   verlies   aan pluralisme, verschraling van het nieuwsaanbod,   inperking   van de  autonomie  van  de   redacties en   een   potentiële   bedreiging voor   de   rol   van   de   pers   als vierde   macht   in   het democratische   bestel. Daarbovenop   komt   de gewijzigde   rol   voor   het persagentschap Belga dat steeds meer, als een soort outsourcing bureau aangestuurd wordt door de  mediagroepen  die  er  tevens de   belangrijkste klanten/aandeelhouders   van zijn.” (Timmerman, 2012) Hans Egber,   algemeen   directeur   van Belga,   maakte   bovendien duidelijk   dat   de   crisis   ervoor Afbeelding 9: Verstrengeling van mediagroepen in Vlaanderen in 2013 gezorgd   heeft   dat   het (voor de fusie van Corelie en Concentra) (VRM, 2013, p. 91) persagentschap de laatste jaren 38

meer en meer aangewend wordt door de verschillende kranten: “De behoeften van onze klanten zijn door de economische crisis gewijzigd. De voorbije jaren boerden de mediagroepen zeer goed. Ze   werden   rijker   en   ze   konden   zich   meer   permitteren.   Toen   kwam   de   crisis.   Die   maakt   het coöperatieve model plots weer interessanter. We beleven een revival van de noodzaak om opnieuw kosten te delen met elkaar.” (Cochez, 2010) De fusie van Corelio en Concentra heeft ook voor de advertentiewereld grote gevolgen, met name een   concentratie   bij   de   interne   reclameregies.     Reclameregies   bieden   in   de   eerste   plaats reclameruimte aan in de periodieke publicaties die door adverteerders (hetzij rechtstreeks hetzij via mediacentrales) worden ingevuld. Hierdoor vormen  reclameregies de link tussen adverteerders en uitgeverijen. In de periode september 2012 en maart 2013 werden er in België meer titels beëindigd dan gelanceerd en dit grotendeels ten gevolge van de economische crisis. Er ontstaan meer kleine regies   met   een   beperkt   aantal   titels   in   portfolio.   Een   onderscheid   kan   gemaakt   worden   tussen interne   en   externe   regies.     Uitgeverijen   hebben   vaak   een   aparte   bedrijfseenheid   of dochteronderneming die een deel van de regie voor haar rekening neemt – de interne regie. Een op zichzelf bestaand bedrijf dat niet exclusief aan  één uitgeverij kan worden gelinkt is een externe regie. In de dagbladsector is slechts  één externe regie aanwezig, namelijk Scripta NV, een joint venture van de uitgeversgroepen Corelio, Concentra Media en IPM met nationaal bereik.”  (VRM, 2013, p. 11) Door de joint venture tussen Concentra en Corelio in Het Mediahuis verwerven zij op advertentievlak bij de kranten een marktaandeel van ongeveer 63%.

Afbeelding 10: Reclameregies voor de Vlaamse betalende dagbladen voor de oprichting van het Mediahuis (VRM, 2013, p. 11)

We zien dus dat  ook Vlaanderen niet  ontsnapt  aan  de  concentratietendens die zich  wereldwijd voordoet. Zorgt dit ook voor een verschraling van de inhoud? Sinds Murdoch de Times of London heeft overgenomen, heeft deze krant twintig procent van zijn woordenschat ‘verloren’. Taal heeft zijn   literaire   waarde   verloren   om   plaats   te   maken   voor   kortere   zinnen,   waarin   bijvoeglijke naamwoorden ‘verbannen’ zijn.   (Savio, 2014)  Loopt het hier ook zo'n vaart? De eensgezindheid 39

onder kranten werd deels bevestigd in de inhoudsanalyse van de verslaggeving rond de twee cases. Zowel bij de algemene staking als bij de Mars voor de Toekomst is de overheersende booschap niet fundamenteel anders in de verschillende kranten. Er zijn verschillen in focus en in het belang dat kranten   hechten   aan   een   bepaalde   boodschap   die   zich   vertalen   in   het   meer   of   minder   ruimte vrijmaken   voor   een   thema,   maar   ik   heb   nergens   gezien   dat   kranten   elkaar   fundamenteel tegenspreken   of   een   verschillende   visie   uitdragen.   Of   deze   eensgezindheid   ook   procesmatig omschreven kan worden als “verschraling”, een fenomeen dat zich in de loop der jaren voortzet, is hierbij   echter   nog   niet   aangetoond,   al   is   het   ondenkbaar   dat   een   verzuilde   pers   ooit   zo'n eensgezindheid zou tentoongespreid hebben bij algemene stakingen. Wat ik tot hiertoe niet kon aantonen in mijn onderzoek, was één van de centrale stellingen van de eigendomsfilter,   namelijk   dat   de   centralisering   van   media   in   handen   van   een   steeds   kleiner wordende elite ook zijn gevolgen heeft op de inhoud, in de zin van inhoudscontrole van buitenaf. Meer   zelfs,   de   retoriek   van   het   propagandamodel   suggereert   via   de   talloze   aangehaalde voorbeelden ook dat concentratie bewust wordt aangewend door machtige elites om een sterkere ideologische greep te krijgen op media. Dit is in mijn ogen een omgekeerde voorstelling van de zaken, die concentratie teveel voorstelt als het resultaat van machtsuitoefening en te weinig ziet als een proces dat onlosmakelijk verbonden is met commercialisering in het kapitalisme, dat op zijn beurt een invloed zal hebben op het ideologische. In alle interviews die ik hierover afnam werd me duidelijk   gemaakt   dat   expleciete   en   bewuste   controle   van   de   inhoud   niet   alleen   moeilijk aantoonbaar   is   (tenzij   door   in   het   kader   van   een   antropologisch   onderzoek   te   infiltreren   op hoofdredacties), maar ook niet nuttig om de media mee te analyseren. We komen hier verder op terug.

FILTER 2: ADVERTENTIES

“De pers is niet neutraal of objectief, maar ook niet rechts of links. Ze is commercieel, zoals een biefstuk van de beenhouwer niet links of rechts is. Het moet verkocht worden en is dus opportunistisch.” – Frank Jacobs, communicatiedienst Algemene Centrale ABVV (persoonlijke mededeling, 2014, 4 augustus) Advertenties vormen vandaag zowat  de belangrijkste inkomensbron van de kranten.  De invloed hiervan valt echter moeilijk te meten. Om dit na te gaan ben ik vertrekken van diepte­interviews met journalisten en redacteurs. De invloed van advertenties uit zich vooral in de concurrentiestrijd tussen media en hun behoefte om te conformeren naar de dominante ideologie en de penetratie van elkaars  markten.   Laten   we  even   kijken   naar   recente   evoluties  in   het   medialandschap.   De   grote verschuivingen   zijn   het   gevolg   van   een   combinatie   van   dalende   advertentie­inkomsten   en digitalisering.   In   al   mijn   interviews   werd   bevestigd   dat   de   financieel­economische   crisis   en   de daarbij   gepaard   gaan   de   daling   van   de   advertentie­inkomsten   de   concentratietendens   enkel verscherpt   heeft.   De   OESO  (OECD,   2010)  gaf   in   2010   een   overzicht   bij   benadering   van   de inkrimping   van   de   krantenmarkt   in   de   OESO­landen,   waarbij   een   duidelijke   neerwaartse   trend 40

zichtbaar is in de verkoop van papieren dagbladen. Het lijkt in België echter nog niet zo'n vaart te lopen, zoals we verder zullen zien:

Afbeelding 11: Geschatte inkrimping van de krantenmarkt tussen 2007 en 2009 in OESO­landen (OECD, 2010)

Dit   is   puur   de   krantenmarkt,   digitaal   niet   inbegrepen.   Hieronder   staat   de   digitale   verkoop inbegrepen in België, waardoor daling serieus genuanceerd wordt. De evolutie is vooral te verklaren door een toename aan digitale abonnementen die de afname in papieren versies compenseerde.

41

Afbeelding 12: evolutie van de totale betaalde verkoop per titel (print en digitaal) tussen 2003 en 2012 (VRM, 2013, p. 105)

Wat  wel  daalde  zijn  de bedrijfsinkomsten.  Deze  dalingen zijn opgevangen door besparingen op werknemers   (vermindering   van   het   vaste   personeel   en   meer   inzetten   op   freelancers)   en productiviteitsverhogingen. (VRM, 2013, p. 97)

Afbeelding 13: Evolutie van de gemiddelde waarden sinds 2005 bij uitgevers van dagbladen (VRM, 2013, p. 97)

“De Vlaamse media ondervonden de trend naar cost­cutting de afgelopen jaren aan den lijve. Sinds 2002   konden   we   een   dalende   trend   vaststellen   in   het   aantal   journalisten   dat   op   Belgische krantenredacties tewerkgesteld is. De ontslaggolf in 2009 als reactie op de financiële crisis eind 2008   raakte   de   Vlaamse   nieuwsmedia   in   het   hart   van   hun   redactionele   activiteiten.   Bepaalde redacties moesten sterk inleveren; de kwaliteitskrant De Morgen werd verhoudingsgewijs het hardst 42

getroffen. Maar liefst dertien journalisten van de al beperkte redactie moesten baan ruimen, maar ook op andere nieuwsredacties werd gesnoeid. Bij krantengroep Corelio moesten tien journalisten vertrekken.   Op   de   nieuwsdienst   van   de   Vlaamse   Media   Maatschappij   (VMMa)   waren   de besparingen minder zichtbaar, maar bij de openbare omroep werd beslist om over een periode van twee jaar 150 vertrekkende personeelsleden niet te vervangen.” (Van Leuven & Joye, 2014, p. 13) In   de   laatste   maanden   is   dit   nog   eens   versterkt.   Bij   de   oprichting   van   Het   Mediahuis   werd aangekondigd dat in totaal 205 medewerkers hun job zouden verliezen, waarvan 67 journalisten, en dat daarnaast ook tientallen freelancers hun broodwinning zouden verliezen (“VVJ vraagt ‘meer redelijkheid’  bij  operatie­Mediahuis”,  z.d.).  Het  zijn er uiteindelijk   iets  minder  geworden.  “Deze tendens geldt ook ­ misschien zelfs het meest ­ voor buitenlandredacties. Vlaamse journalisten van de nieuwsredacties van VRT en VTM, wijzen allen op beperkte of ingekrompen buitenlandredacties en   een   toenemende   afhankelijkheid   van   de   internationale   nieuwsagentschappen.   Wat   betreft kranten zijn er geen recente cijfers beschikbaar over het aantal journalisten op buitenlandredacties en   het   aantal   correspondenten,   maar   wellicht   liggen   ze   in   dezelfde   lijn   als   de   cijfers   voor   de omroepen, gezien de algemene crisis die het Vlaamse medialandschap sinds eind 2008 doormaakt. Zo   geeft   de   Pauw   (2005)   aan   dat   De   Standaard   in   2000   al   zijn   buitenlandse   correspondenten terugriep om de aandeelhouders een beter rendement te bezorgen.” (Van Leuven & Joye, 2014, p. 14) Chris De Nys, reporter voor alles wat met sociaaleconomisch overleg te maken heeft bij de VRT, vertelde me hoe de afhankelijkheid van reclamegelden en de focus op doelpublieken in zijn ogen de inhoud van media beïnvloedden. De unieke positie die De Tijd vandaag bekleedt is hierbij relevant om verschillende media te vergelijken: “Ik lees ook graag De Tijd hoor. Maar eigenlijk zijn dat nogal gelukzakken! Die kunnen een gazet schrijven voor 60.000 lezers, waarvan de helft van de abonnementen betaald worden door de bedrijven. Of dat nu drie of vier euro kost, doet er niet toe. Bovendien zitten ze op een eenzame niche, ze schrijven voor die mensen die goed geïnformeerd willen zijn, en die dat ook zijn. Geef mij vijf minuten om de pensioenhervormingen uit te leggen aan mensen die al drie boeken gelezen hebben of drie keer De Tijd gelezen hebben over pensioenhervormingen, ik zal veel diepgaander, grondiger en kritischer ­ want je moet je bouwstenen hebben voor je kritisch kunt zijn ­ zijn dan wanneer je aan een publiek zonder voorkennis datzelfde moet uitleggen. Dat is een luxepositie voor De Tijd. Bij de andere kranten heeft de commercialisering, in de zin van het alsmaar meer afhankelijk   zijn   van   reclame­inkomsten,   ervoor   gezorgd   dat   media   proberen   een   zo groot mogelijk deel van de lezer, van de kijker en van de luisteraar naar zich toe te trekken. Daarvoor moet je inderdaad vormelijke aanpassen doen. Tot op zekere hoogte is dat niet slecht ook. Als ik kijk naar mijn eigen stukken die ik in het begin van de jaren '90 maakte, met steun van de redactie, dan denk ik "De Nys, hoe heb je ooit kunnen denken dat er iemand van je publiek dat verstond?" Zo schreven de kranten ook. Dus de zo geroemde tijd van diepgang van kranten was voor een deel eigenlijk parels voor de zwijnen. Voor een kleine groep die sowieso wel aan hun informatie geraakten. Maar nu zie je, zowel op radio als televisie, dat men een vormgeving kiest waarbij men vertrekt van het inductieve, het persoonlijke voorval, de persoonlijke getuigenis, van iets wat een mens   persoonlijk   overkomen   is.   Om   daarbij   te   blijven   zitten,   ofwel   vanuit   dat 43

persoonlijk geval de wereld in kaart te brengen. Maar je begint alsmaar smaller. Dat maakt dat het automatisch moeilijker wordt om ver van mijn bed shows weer te geven. Dat   is   versterkt.   Zo   kom   je   automatisch   op   basis   van   de   vorm,   die   begrijpelijk, verteerbaar, inleesbaar moet zijn ­ je moet je gazet maar eens opendoen, dat begint met persoonlijke verhalen, bij Ford­Genk ook ­ zodat er vaak wordt begonnen met dat smalle kader,   wat   minder   tijd   overlaat   voor   het   grotere   plaatje.”   (C.   De   Nys,   persoonlijke mededeling, 2014, 6 augustus) Christophe Callewaert, redacteur van De Wereld Morgen, ging een stapje verder en illustreerde hoe de zoektocht van adverteerders naar een doelpubliek de overlevingskansen en stuiptrekkingen van een dagblad bepalen: “Reclame beïnvloedt het hele uitzicht en de hele sfeer van de krant. Reclamevriendelijke omgeving betekent dat je een adverteerderspubliek moet definiëren. Vroeger, toen het Volk gestopt is, had die nog drie keer zoveel lezers als de Tijd nu. En toch hebben ze gezegd die krant te sluiten, want ze was niet interessant genoeg. Niet omdat ze geen lezers   meer   had,   maar   omdat   dit   geen   interessant   publiek   voor   lezers.   Voor adverteerders is de doelgroep tussen 15 en 23 (of 24 of 25) de interessantste. Omdat mensen tegenwoordig langer studeren schuift dat soms wat op tot 30 jaar. Maar vanaf 40   ben   je   totaal   niet   meer   interessant   voor   adverteerders,   niet   omdat   je   niet   veel consumeert,   maar   omdat   je   consumptiepatronen   helemaal   vast   liggen.   Dus   de adverteerders  kijken   naar   welk   publiek   door   welke  krant   bereikt   wordt.   De   Morgen heeft  bijvoorbeeld  een  enquête  gedaan  bij  de vijftien  tot  vierentwintigjarigen  die  de krant lezen, en dan hebben ze vastgesteld – waauw ­ die gasten zijn sociaal betrokken. Dat was de tijd van de Indignados. Maar dat is puur vanuit het commerciële dat ze hun doelgroep   aangepast   hebben   naar   ecologischer   en   socialer.   Ondertussen   is   er   nieuw onderzoek   dat   uitgewezen   heeft   dat   het   toch   zo   geen   vaart   loopt,   en   zijn   ze teruggekeerd.   […]   Het   probleem   is   dat   je   om   media   te   maken   jaren   aan   een   stuk dezelfde lijn moet vasthouden. Bij de Standaard gaat dat goed omdat die blijven stijgen. Maar   van   zodra   een   medium   daalt,   je   ziet   dat   goed   bij   Humo,   zie   je   dat   constant zwenken. Dat zijn zaken die je niet kunt begrijpen met het propagandamodel. Bij Humo wordt er een hoofdredacteur aangesteld, die kiest voor een lijn, na zes maanden blijkt dat de verkoopcijfers dalen, dat de adverteerders ook afhaken, dan wordt hij ontslagen en   dan   gaat   men   weer   compleet   de   andere   kant   uit.   Humo   was   eerst   helemaal woestijnvis,   dan   terug   ernstige   stukken,   dat   pakte   ook   niet,   dan   terug   helemaal woestijnvis... continu zwalpen. Paniekvoetbal.” (C. Callewaert, persoonlijke mededeling, 2014, 25 juli) Pieter   Maeseele,   docent   aan   de   vakgroep   communicatiewetenschappen   van   de   Universiteit Antwerpen,   kadert   het   in   eerste   instantie   expliciet   binnen   de   politieke   economie.   Vooral   de concepten gebruiks­ en ruilwaarde bepalen hier hoe ons medialandschap werkt, maar ook de focus op consumptie is belangrijk. Media zijn vandaag één van de voornaamste mediums om reclame op ons af te sturen, ze fungeren als één van de motors van de consumptiemaatschappij. Binnen een economisch systeem waar bedrijven continu wanhopig en in onderlinge concurrentie op zoek zijn naar afzetmarkten voor hun producten zijn ze dan ook van onschatbare waarde: 44

“Als   we   kijken   naar   mediabedrijven   als   economische   actoren,   zien   we   dat   ze   twee dingen   doen.   Enerzijds   maken   ze   zelf   winst,   maar   door   net   het   enorm   belangrijke kanaal   van   advertenties   zorgen   ze   ervoor   dat   de   hele   consumptiemaatschappij   kan blijven bestaan en groeien, en zorgen ze niet alleen voor accumulatie van kapitaal door winst,   maar   ook   voor   circulatie   van   kapitaal   door   via   advertenties   continu   de consumptiemaatschappij te bestendigen. Dus consumptie is in heel het mediagebeuren belangrijk.   Alles   is   daarop   gebaseerd,   want   de   adverteerders,   die   enkel   daarin geïnteresseerd zijn, moeten tevreden zijn. Dat heeft natuurlijk ook een invloed op wat media doen, omdat de consumptie door niks bedreigd mag worden. Dat is zowel het geval voor de lezers en de kijkers, hoe producten er precies uitzien, dat die zo makkelijk mogelijk te consumeren moeten zijn, en anderzijds dat berichtgeving over thema's die consumptie   bedreigen   het   moeilijker   zal   hebben.   […]   In   een   commercieel medialandschap werken media aan de hand van structurele reclameafhankelijkheid, wat wil zeggen dat hun winst rechtstreeks afhankelijk is van hun advertenties. Hier zijn de concepten   gebruiks­   en   ruilwaarde   van   belang.   Men   kan   maar   zijn   mediaproduct verkopen zolang het gevraagd wordt door consumenten, maar het is maar interessant voor   de   verkoper,   voor   het   mediabedrijf,   als   het   genoeg   winst   opbrengt.   Dus   de ruilwaarde is altijd belangrijker dan de gebruikswaarde. Maar het is pas door voor een bepaalde gebruikswaarde te zorgen dat de ruilwaarde ook kan verzekerd worden. Maar de ruilwaarde dominieert, als er geen winst gemaakt wordt doet de gebruikswaarde er niet toe. De enige uitzondering hierop is de VRT. Maar omdat de VRT zeker de laatste 15 jaar gedwongen is om mee te spelen aan de  hand van marktcriteria, hebben we binnen de VRT heel wat zaken zien veranderen omdat ze de competitiestrijd moesten winnen  tegen  andere zenders.  We zien de  open­VLD vandaag  oproepen  om  de  VRT minder te steunen, niet omdat ze die competitiestrijd niet zou spelen, maar om private bedrijven in de markt meer ruimte te geven. […] De advertenties worden verkocht op twee manieren. Hoe brengen ze het meeste geld op? De kwantitatieve factor zegt dat hoe meer lezers en kijkers er zijn, hoe meer geld je kan vragen voor een advertentie. Het  doel  is  dus  zoveel  mogelijk  kijkers  en  lezers.   Het  kwalitatieve  element  zegt  dat bepaalde   doelgroepen   voor   een   adverteerder   veel   belangrijker   zijn   dan   andere doelgroepen. Dat is de reden waarom kranten zoals De Tijd overleefd hebben ondanks het   feit   dat   ze   een   klein   publiek   hebben.   Die   hebben   een   publiek   met   enorm   veel kapitaal, dan is het kwantitatieve element minder belangrijk. Als je de Financial Times leest word je om de oren gesmeten met Rolexen en dergelijke. […] Wie op die manier begint   te   kijken   naar   veranderingen   in   het   medialandschap   kan   de   meeste   zaken verklaren. Bladen zoals Goedele worden snel opgericht en verdwijnen weer snel, niet omdat ze weinig lezers had, maar omdat de adverteerders niet geïnteresseerd waren in het   doelpubliek.   […]   De   vraag   is  nooit   is   wat   de  democratische   waarde   is  van   een mediaproduct, maar hoe het de ruilwaarde zal beïnvloeden. Als je verschuivingen in het medialandschap wil begrijpen, moet je altijd eerst focussen op wat de gevolgen zijn voor advertenties,   ruilwaarde  en   gebruikswaarde.”   (P.   Maeseele,   persoonlijke   mededeling, 2014, 8 augustus) Opnieuw   belicht   volgens   mij   de   meest   interessante   invalshoek   de   structurele   kant.   In   het 45

propagandamodel   wordt   daarnaast   een   aanzienlijk   deel   van   de   aandacht   besteed   aan   bewuste manipulatiecampagnes van adverteerders. Los van het feit dat deze bewuste aanvallen zeer moeilijk te bewijzen vallen en al helemaal niet binnen het kader van dit onderzoek, al mijn respondenten wezen erop dat deze focus de geloofwaardigheid van het propagandamodel net ondermijnt in plaats van versterkt.

FILTER 3: SOURCING

Met bovendien toenemende lobbyisering (50000 aangegeven lobbyisten in Brussel en een veelvoud daarvan in onafhankelijke bureaus) vraag ik me inderdaad bij vele berichten af of het feit of PR betreft. En wordt de journalist genoeg tijd en tools gegund om daartegenin te roeien? – Columniste Celia Ledoux in een reactie op Tom Naegels, die beweert dat in de media alles koek en ei is (Ledoux, 2014) Welke bronnen werden gebruikt in de verslaggeving? Ook hier botste ik op de grenzen van het propagandamodel, al zit het er in mijn ogen niet ver naast. Het geeft duidelijk aan dat journalisten in een routinematig, bureaucratisch proces van nieuwsgaring moeilijk kritisch kunnen zijn met hun bronnen. Ook de opkomst van de PR­industrie die hiermee gepaard gaat is correct. Maar ook hier wordt de onderliggende toon van het propagandamodel hetgene dat haar geloofwaardigheid en vooral toepasbaarheid ondergraaft. Een enorm groot deel van de  uitleg over “sourcing mass­media news”   wordt   wederom   gewijd   aan   het   intentioneel   en   doelbewust   beïnvloeden   van   media   met ideologische motieven, wat opnieuw moeilijk  aan te tonen valt. Niet  alleen is het haast niet  te bewijzen, het overziet de kern van de zaak. Je hebt geen samenzwering nodig om te komen tot dezelfde   resultaten,   het   is   net   door   te   focussen   op   het   structurele   aspect   dat   zichtbaar   wordt waarom de media werken zoals ze werken. De focus ligt hier vooral op hoe de commercialisering van media journalistieke praktijken aangetast heeft en hoe dit de journalist in een uitermate zwakke positie gesteld heeft om nog weerwerk te bieden tegenover de stromen aan informatie die op hem of haar afkomen. Tijdsgebrek speelt in deze een grotere rol dan conservatief brongebruik. Een reporter van The Guardian merkte in 2008 op dat haar exclusieve verhalen meteen na online te verschijnen routineus overgenomen werden door the Daily Telegraph. (Phillips, 2010, p. 376) Deze verhalen werden licht gewijzigd maar nooit werd de bron vermeld. Het is attitude die ook bij ons schering en inslag geworden is, waarbij nieuws overgenomen wordt van andere nieuwsorganisaties. “This practice means that the journalist no longer gets the credit for an exclusive and the newspaper can no longer count on the added value of a scoop. Why buy The Guardian for an exclusive story when you can just go online and read the same thing in The Times? It is hard to see why news organisations will continue to invest in original reporting if all they do is give it away. It is a great deal cheaper to take material from  another source and then spend money on colouring it. The difficulty is that if news organisations do go further down this route, they will be contributing to a diminution of the news pool that will, in turn, impoverish all news organisations. Wie de bias gepaard met brongebruik echt wil vatten raad ik aan om 'Gebakken Lucht' ('Flat Earth 46

News') van The Guardian reporter Nick Davies (2010) te lezen. “Davies argues that journalism has been   internally   eroded   and   reduced   to   churnalism.   Due   to   reduced   newspaper   circulation   and budget cuts, the number of reporters has declined so much they cannot accurately gather and check news. They have to depend on press agencies, official sources and PR agencies to supply the raw material that is recycled virtually unedited in newspaper columns. This makes reporters vulnerable to propaganda. With many recent examples, Davies suggests how pseudo­events and stories that are inaccurate or even totally false dominate news coverage. In his epilogue, he declares the collapse of journalism, ‘As it is, we are dealing with a system that is running out of control, with the logic of commerce   randomly   overwhelming   the   requirements  of   reporting.   A   conspiracy   can   be   broken; chaos is harder to control.”  (Broersma, 2010, p. 22) Churnalism   verwijst   dus  naar  het   produceren  van   journalistieke  content   in  grote  hoeveelheden, bijna   als   een   vorm   van   lopende   band   productie.   De   hoge   werkdruk   maakt   het   moeilijker   voor journalisten om de rol van controlerende vierde macht uit te oefenen en maakt de journalistiek vatbaarder   voor   manipulatie   door   bronnen.   Het   traditionele   gebruik   van   materiaal   van nieuwsagentschappen en gerecycleerde artikels van andere media brands is onder de invloed van churnalism   uitgebreid   met   het   gebruik   van   public   relations   content.   Toch   zijn   deze   twee   types aangeleverd nieuws substantieel verschillend, met een journalistieke versus een niet­journalistieke oorsprong.   Journalisten   stellen   dan   ook   doorgaans   dat   het   pr­materiaal   ­   in   tegenstelling   tot informatie van journalistieke oorsprong ­ ontbreekt aan source credibility en nemen daarom in de meeste   gevallen   een   zeer   kritische   houding   in   ten   opzichte   van   pr­materiaal.   Journalisten   die geconfronteerd worden met krimpende middelen vallen echter sneller terug op pr­materiaal om het volume nieuwsoutput in stand te houden. (Van Leuven & Joye, 2014, p. 15) In het onderstaande deel baseer ik me op het onderzoek dat gevoerd werd door Steunpuntmedia (Van Leuven & Joye, 2014)  naar brongebruik in de Vlaamse journalistiek, waar op basis van een combinatie van surveys en vroegere inhoudsanalyse onderzocht werd in hoeverre de praktijken die Davies beschreef ook hier voorkomen. “Verschillende studies  hebben  aangetoond dat  het  gebruik  van  pr­materiaal  in de  nieuwsoutput vaak moeilijk empirisch te traceren is. Dat is niet alleen het gevolg van de hierboven besproken technologische (mogelijkheid tot digitaal knippen en plakken) en professionele (enerzijds staat de nieuwssector onder druk, anderzijds zijn pr­activiteiten geprofessionaliseerd en veel subtieler dan vroeger)   ontwikkelingen   waardoor   pr­materiaal   soms   in   het   nieuws   terechtkomt   zonder   dat journalisten zich daar zelfs maar bewust van zijn. Verschillende studies hebben aangetoond dat journalisten en pr­professionals hun wederzijdse uitwisselingen vooral ook vaak verhullen in een smokescreen of anonymity. Enerzijds willen pr­professionals hun informatiesubsidies immers het aura meegeven van originele journalistieke content die het publieke belang dient. Anderzijds willen journalisten   hun   professionele   imago   in   stand   houden   en   niet   beschouwd   worden   als   luie nieuwsproducenten   die   hun   publieke   plicht   uitbesteden   aan   een   derde,   vooringenomen   partij. Onderzoek heeft echter aangetoond dat journalisten in veel gevallen persberichten niet letterlijk overnemen,   maar   in  hun   eigen   woorden   herschrijven   of   gebruiken   als  aanvulling   bij   een   eigen nieuwsproductie.” (Van Leuven & Joye, 2014, p. 30) De survey van Steunpuntmedia maakt bovendien  duidelijk dat journalisten  hier zelf ontevreden over   zijn.   Journalistiek   is   vanwege   de   hoge   werkdruk   in   toenemende   mate   een   bureaujob   met 47

onvoldoende tijd om het veld in te trekken.  “38.4 procent van de respondenten (ten opzichte van ‘slechts’ 34.9% in 2008) zegt altijd vanuit de redactie te werken en nogmaals 41.5% (42.5% in 2008)   van   hen   zegt   regelmatig   vanuit   de   redactie   te   werken.   Slechts   de   helft   (47.1%)   van   de respondenten blijkt regelmatig veldwerk te verrichten. In 2008 lag dat percentage nog op 57.3%. In vergelijking met 2008 (32.2%) zijn ook meer journalisten in 2013 (zeer) ontevreden (39.0%) over de werkdruk op de redactie. ” (Van Leuven & Joye, 2014, pp. 33–35) “Verschillende auteurs stellen dat de toenemende journalistieke afhankelijkheid van voorverpakt nieuws   aanleiding   kan   geven   tot   een   versterking   van   de   ongelijke   nieuwstoegang   gezien   de middelen om informatiesubsidies te produceren ongelijk verdeeld zijn. Toch kunnen we stellen dat de klassieke mainstream bronnen vandaag veel meer voor media­aandacht moeten knokken, onder andere door dat ook niet­mainstream bronnen hun pr­activiteiten geprofessionaliseerd hebben. In het algemeen kunnen we echter stellen dat Vlaamse alternatieve media en Vlaamse (afdelingen van internationale) ngo’s, in verhouding tot de totale output van nieuwsitems in het televisienieuws en artikels in de kranten, slechts in beperkte mate aan bod komen en dit hoofdzakelijk als geciteerde actor in plaats van als leverancier van voorverpakte informatie.” (Van Leuven & Joye, 2014, p. 18) In de analyse van de krantenartikels rond de algemene staking van 2012 vermoedde ik op voorhand dat   vakbonden   veel   minder   aan   het   woord   zouden   gelaten   worden   dan   politici   of vertegenwoordigers   van   de   werkgeversorganisaties.   Dit   bleek   echter   fout.   Onderstaande   grafiek toont het aantal keer dat politici, werkgevers of vakbonden in artikels geciteerd werden. Hierbij dient   wel   de  kanttekening   gemaakt   worden   dat   de  citaten   van   syndicalisten   de   negatieve   toon zelden konden omkeren gezien ze meestal in het defensieve gedrongen werden en aan bod kwamen in artikels waar hun – meestal korte – citaat verdronk in een voor de rest eerder negatief artikel.

60 50 40 30 20 10 0 Vakbond

Werkgevers

Politici

Afbeelding 14: aantal keer dat vakbonden, werkgevers of politici geciteerd werden in afzonderlijke krantenartikels in de berichtgeving rond de algemene staking van 30 januari 2012

De verhoogde werkdruk waar journalisten mee te kampen hebben heeft niet enkel een invloed op 48

de broncontrole, ook de intellectuele bagage waarmee ze het veld intrekken gaat erdoor achteruit. Om een sterk en kritisch artikel te schrijven is tijd nodig, veel tijd. Wie deze tijd niet heeft is niet alleen niet in staat om kritisch te zijn tegenover zijn of haar bronnen, ook de eigen voorkeuren worden minder in vraag gesteld.  Elke syndicalist  waarmee ik praatte deed  zijn beklag over het gebrek   aan   voorkennis   waar   sommige   journalisten   mee   worstelen.   De   getuigenis   van   Mathieu Marin, persverantwoordelijke van de BBTK, is treffend: “Wat   ik   zelf   al   gemerkt   heb   in   de   zeven   jaar   dat   ik   deze   functie   doe,   en   zien verslechteren heb, dat is dat dat journalisten bijna niet meer de kans krijgen om zich te specialiseren in een thema. Als ik een journalist aan de lijn krijg, dan weet ik meestal wie ik aan de lijn krijg. Van bepaalde journalisten weet ik dat ze op de hoogte zijn en dan stelt dat probleem zich niet. Maar vaak krijg ik iemand anders aan de lijn die op een dossier wordt gezet door een hoofdredactie, en dan merk je aan de vragen, één, dat ze   op   voorhand   al   een   bepaalde   agenda   hebben.   Hun   artikel   gaat   al   een   bepaalde richting uit en dan weet je dat we als vakbonden niet veel kans zullen krijgen om onze boodschap te brengen. Twee, dat ze totaal van toeten of blazen weten waarover het gaat voor ze een artikel moeten schrijven. Ik heb al voorgehad dat ik moest uitleggen aan een journalist wat een CAO is. Dat is natuurlijk erg voor die betrokken mens hun beroepsernst, je kunt ze dat individueel eventueel wel kwalijk nemen maar er zit vooral iets structureels achter, namelijk dat die journalisten gewoon niet meer de tijd krijgen om zich in te graven in een dossier. Vandaag moeten ze schrijven over het arbeiders­ bediendestatuut   en   morgen   over   de   hagelstorm   in   Antwerpen.   Compleet   andere thema's.   Gelukkig   ken   ik   de   klassieke   sociaaleconomische   journalisten   op   de verschillende redacties die weten waarover het gaat, dan weet ik ook op voorhand dat ik ze geen blaasjes moet wijsmaken. Ik ben ervan overtuigd dat je beter een kritische journalist voor je hebt die zijn dossier kent dan een journalist die het onderwerp niet kent,   maar  die  toch  iets  moet   schrijven   van  zijn  of  haar  hoofdredactie.”  (M.   Marin, persoonlijke mededeling, 2014, 8 augustus) Deze filter heeft in mijn ogen zeker niet afgedaan, maar ze schraapt volgens mij opnieuw teveel aan de oppervlakte. Ik zou deze filter een andere naam geven. Het fundamentele probleem hier is niet, zoals het propagandamodel beweert, dat journalisten zo veilig mogelijke bronnen zoeken om zich achter te kunnen wegsteken, maar eerder dat ze in toenemende mate machteloos staan tegenover de   stroom   van   informatie   die   op   hen   af   komt.   Het   probleem   ligt   hier   bij   een   gebrek   aan transparantie in het brongebruik en vooral de werkomstandigheden die het vaak onmogelijk maken om nog aan degelijke journalistiek te doen.

FILTER 4: FLAK Welke   reacties   kwamen   er   op   journalisten   die   een   positief   beeld   wisten   te   schetsen   over   de vakbonden? Zijn er misschien momenten waarop de vakbonden zelf schuldig waren aan flak? Of kwamen er negatieve reacties uit de hoek van de politieke partijen, de werkgeversorganisaties … Mijn bedoeling was om dit te onderzoeken aan de hand van diepte­interviews bij journalisten die specifiek bijdragen leverden rond de algemene staking. Vragen die ik hierbij stelde: Hoe kwamen de 49

artikels tot stand? Welke rol geven ze zichzelf in het maatschappelijk debat? Hoe vertaalt zich dat in hun artikels? Was er sprake van druk van buitenaf, van een bepaalde sfeer op de redactie? Welke bronnen werden gebruikt? Flac komt zeker voor in Vlaanderen. Denken we maar aan de manier waarop de zionistische lobby in België tekeergaat tegenover alternatieve media en vredesactivisten (Vanoost, 2014). Ook in het boek   media­activisme  (Soete   e.a.,   2004)  wordt   een   waslijst   aan   voorbeelden   aangehaald.   Mijn interviews   leverden   rond   deze   filter   echter   geen   resultaten   op.   De   journalisten   die   ik   hierover bevroeg zeiden dat ze bijna altijd in alle vrijheid hun stukken konden schrijven. In mijn ogen was het beter geweest in het propagandamodel de filter Flac uit te breiden, alle pogingen tot bewuste manipulatie   hierin   onder   te   brengen   en   dan   binnen   de   filter   het   onderscheid   te   maken   tussen verschillende soorten Flac. Op die manier kunnen we grotendeels de onzuiverheden in de eerste drie filters deels weghalen.

FILTER 5: DE VRIJE MARKT ALS DOMINANTE IDEOLOGIE “Ik verbaas me er soms over. Ik kom soms toe op een persconferentie, je gaat daar met een   fris   hoofd   naartoe,   je   gaat   luisteren   wat   ze   te   vertellen   hebben   hebben,   de vakbonden of eender wie, en dan voel je dat heel dat journalistenkorps al perfect weet welk   artikel   ze   gaan   schrijven,   allemaal   stellen   ze   de   vragen   met   dezelfde   kleur, dezelfde invalshoek. Ik vind dat soms heel raar... eigenlijk zou je als antropoloog op een redactie   moeten   werken   om   te   kijken   hoe   dat   gecreëerd   wordt.”   (C.   Callewaert, persoonlijke mededeling, 2014, 25 juli) Tijdens   mijn   onderzoek   had   ik   het   meeste   moeite   met   vatten   hoe   het   mogelijk   was   dat   de economische wetten van de commercialisering uiteindelijk zonder directe en bewuste manipulatie toch   de   inhoud   van   berichtgeving   beïnvloeden.   Dwang   en   censuur   zijn   extreem   gemakkelijke verklaringen en tonen rechtstreekse causaliteit aan, maar dan kun je het probleem oplossen door andere mensen aan het roer te zetten, het is gewoon te simplistisch om te veralgemenend. Te hoge werkdruk door een tekort aan personeel kan verklaren waarom de stukken zo oppervlakkig blijven. Waarom verschijnen er dan niet evenveel – desnoods slecht onderbouwde – artikels die tegen de mainstream logica ingaan in de kranten? Waarom is er zo'n grote eensgezindheid? En waarom past die eensgezindheid meestal zo mooi in het plaatje van het neoliberalisme? We beginnen door het scherp te stellen: “Neutraliteit   gaat   voorbij   aan   het   feit   dat   je   in   een   maatschappij   waar   er machtsverschillen  zijn  een  dominant  discours  hebt.   Wie dan  zegt   dat   hij  neutraal  is kleurt binnen de lijntjes van het dominante discours. En het dominante discours in de media en heel de elite is dat de vakbonden ouderwets zijn, niet van deze tijd, steeds bezig met verworvenheden terwijl ze naar de toekomst zouden moeten kijken. Dat is het dominante  discours,   en  als je  dan  zo'n  artikel schrijft  ben  je neutraal omdat   je niet instrijkt tegen dit discours. (C. Callewaert, persoonlijke mededeling, 2014, 25 juli) Als er een dominant discours is, vanwaar komt dit? Hoe werkt ideologie, en waarom reproduceren de media het dag in dag uit? Hoe speelt het dominante discours in op journalisten, zonder hen 50

daarbij bewust een richting uit te duwen? De meeste journalisten die ik interviewde waren ervan overtuigd dat de kranten effectief weerspiegelen wat nu eenmaal de objectieve realiteit is, toch minstens bij benadering.  Op mijn vraag waarom zoveel kranten dezelfde inhoud brengen kreeg ik meestal het volgende typische antwoord: “Het nieuws is het nieuws hé, dat breng je. Als er op een bepaalde dag iemand iets zegt over die staking, die zegt dat bijvoorbeeld in de tijd of de standaard of er verschijnt een tweet... dan worden alle media daarmee geconfronteerd. Het lijkt het me logisch dat iedereen de schijnwerpers zet op hetzelfde nieuws.” (Anonieme journalist, persoonlijke mededeling, 2014) In een anoniem interview vertelde journalist me dat de focus op hinder bij de verslaggeving voor 30 december 2012 het logische gevolg was van voorgaande syndicale acties. Het kwam erop neer dat de vakbonden het zelf gezocht hebben en dat media in die periode correct waren om te focussen op hinder. De andere journalisten die ik bevroeg weken hier zelden van af: “De  overheidsbonden  hebben  niet   gewacht   op   het  algemene  appel  van  de  top   maar hebben   zelf   een   staking   georganiseerd   rond   de   twintigste   december.   Dat   ging   over pensioenen. We hebben toen naar mijn aanvoelen heel duidelijk gemaakt wat op het spel stond maar waar we ook heel duidelijk op gewezen hebben is dat die staking uit de hand gelopen is, omdat de spoorbonden hun manschappen niet onder controle hadden waardoor één dag staking drie dagen staking geworden is. Als zich zo iets afspeelt, als de overheidsbonden zelf initiatief nemen los van de top, als zij zo hun eigen weg gaan met een staking waarbij een belangrijk deel van de mensen die dagelijks gaan werken bijzonder veel last van hebben creëer je natuurlijk een perceptie. Als dan een volgende staking zich aanbiedt en je weet dat een maand voordien het spoor dat gedaan heeft, kan je er donder op zeggen, zeker een week ervoor, dat men gaat zeggen "wat gaat dat nu weer zijn met die staking". Dus die verhalen in de aanloop van de algemene staking van   eind   januari   over   de   hinder   hebben   vooral   te   maken   met   wat   zich   rond   de twintigste   december   heeft   afgespeeld.     […]   Een   journalist   die   de   zaken   volgt   komt automatisch, als hij zijn huiswerk doet tenminste, tot dezelfde conclusies. Dus dat er zoveel geschreven is over hinder heeft alles te maken met die overheidsstaking, zeker de spoorbonden die twee dagen te vroeg begonnen zijn. En enkele andere gebeurtenissen die niks met een overheidsstaking te maken hadden maar met het verhinderen van de doorgang   van   mensen   die   willen   gaan   werken   in   een   privébedrijf.”   (Anonieme journalist, persoonlijke mededeling, 2014) De   eensgezindheid   uit   zich   ook   in   het   taalgebruik.   Taal   is   niet   neutraal.   Een   uitgebreide discoursanalyse heb ik niet opgenomen in mijn onderzoek, maar ik wilde het toch niet volledig uit het oog verliezen. Enkele voorbeelden: In plaats van 'precaire statuten' kan men verwijzen naar 'flexibele jobs', in plaats van de lonen te drukken 'rationaliseert men de uitgaven' of 'saneert' men. Wat sommigen beschrijven als een onmenselijke jacht op werklozen wordt door anderen beschreven als   een   'activeringsbeleid',   zo   kan   een   neoliberaal   beleid   tegenover   elke   harde   maatregel   een eufimisme plaatsen en omgekeerd. Onschuldig is het echter niet, zeker niet als het de standaard woordenschat van de pers wordt. (Roels, 2011)

51

Één van de zinnetjes  die ik regelmatig  zag – en nog steeds zie – opduiken in kranten  was het volgende: 'de loonkosten moeten gedrukt worden om zuurstof te geven aan de bedrijven'. Het zijn hierbij vooral de woorden 'loonkost' – en de algemene consensus dat deze te hoog is – en 'zuurstof' die uitermate ideologisch zijn. Loonkost is tot slot van rekening een pejoratieve omschrijving voor 'patronale bijdrage'. Ik beschouw patronale bijdragen bovendien als een integraal deel van het loon, gezien het via de RSZ­kas uiteindelijk bijdraagt tot de algemene koopkracht. Als dit wegvalt zullen we bepaalde diensten uiteindelijk toch uit eigen zak moeten betalen. De consensus die erover heerst – dat ze te hoog is – kadert bovendien ideologisch binnen de neoliberale visie die dicteert dan onze lonen moeten concurreren met die van andere landen, werknemers over de hele wereld worden dus verwacht om de concurrentie met elkaar aan te gaan, een eindeloze spiraal naar beneden.  Ook het alom opduikende woordje 'zuurstof' valt bij een tweede lezing moeilijk anders te omschrijven dan als een eufemisme voor geld. Bedrijven die letterlijk zuurstof nodig hebben kunnen zich beter met ecologie bezighouden dan met het drukken van de loonkost. In andere woorden zou je kunnen schrijven dat 'de lonen moeten gedrukt worden om geld te geven aan de bedrijven'. De meeste journalisten waarmee ik praatte deelden deze mening echter niet. Ik vermeld de meest duidelijke discussie in het rijtje van antwoorden: “Met het woord loonkost vind ik niks mis. Het loon is wat ik krijg, de loonkost is wat ik als   werknemer   kost   aan   mijn   werkgever.   Dat   is   de   fout   die   wordt   gemaakt.   Het overheidsbeslag, dat hoor je ook vaak trouwens, dat is te groot.”  [Ik] “Dat lijkt me ook een ideologische discussie.”  [Geïnterviewde] “Nee, de manier waarop je dat probleem gaat oplossen is ideologisch. Hoe ga je de loonkost verlagen? Dat is sowieso nodig, België is niet meer interessant genoeg om te investeren, dat is nu eenmaal zo. Zelfs binnen de vakbond ziet men dat. De totale loonkost is te hoog, het overheidsbeslag is te hoog. Hoe je dat gaat oplossen is ideologisch. Stel, we gaan de werkgeversbijdrage met 10 procent verlagen, dat betekent zoveel minder inkomsten voor de staat, hoe ga je dat opvangen? Dat is een ideologische kwestie.   Bijvoorbeeld,   de   sp.a   zegt,   we   gaan   de   opbrengst   van   de   fiscale   fraude teruggeven aan de bedrijven, dat is een ideologische opvulling, een oplossing linkerzijde zeg maar. De rechterzijde zal zeggen, de overheid moet tien procent bezuinigen. Hoe, dat is dan ook weer ideologisch. Gaan we de ambtenarenpensioenen verlagen? Ook zo'n drama in België. Gaan we de sociale zekerheid bezuinigen? Gaan we ambtenaren doen afvloeien? Maar het feit op zich: loonkost is te hoog, je kunt dat vergelijken, waarom is die   te   hoog?   Omdat   die   hoger   is   dan   in   de   rest   van   Europa.”   (G.   Cloostermans, persoonlijke mededeling, 2014, 24 juli) Christophe Callewaert en Bieke Purnelle, beide redacteurs bij De Wereld Morgen en akkoord met de ideologische   connotatie   die   ik   toeschreef   aan   die   woorden,   vertelden   me   dat   één   van   de verklaringen te vinden was in selectieprocedures op de redacties. Wie te hard tegen de stroom in roeit moet het vroeg of laat ontgelden: “Ook de hele hiërarchische en vaak machistische cultuur in de media daar gedijt niet iedereen in. Er wordt ook niet verwacht dat je een kritische tegenstem biedt. Het is

52

veelal   van   'ik   ben   hoofdredacteur   en   ik   beslis'.   Kritiek   wordt   niet   geapprecieerd. Momenteel als jonge journalist is het volgens mij heel lastig. En wat je zeker niet moet doen is je bek opentrekken, want er staan er driehonderd andere klaar om je plaats over te   nemen.   Bij   de   VRT   hangt   ook   een   personeelscultuur   van   geen   respect   hebben, mensen beschouwen als pionnekes, mensen behandelen alsof ze totaal niet meer nodig zijn. Maar ik denk niet dat die daarover gaan willen praten. Ik ken heel wat mensen bij de   radio   bijvoorbeeld   die   op   schabouwelijke   manieren   zijn   buitengebonjourd.   Of   ze daarover gaan willen getuigen, dat weet ik niet. Dat zijn verhalen die je hoort omdat je mensen goed kent. Als ik zeg dat ze erover moeten schrijven zeggen ze altijd "nee, ik wil wel ergens nog werk vinden", of ze krijgen toch nog een functie bij de VRT bijvoorbeeld ergens, maar op een andere plaats. Ik denk dat je die kunt interviewen als ze allemaal op pensioen zijn. Dat is vaak! Waarom zie je heel vaak boeken van die uitkomen als mensen   op   pensioen  zijn?   Dan  hebben   ze  niks  meer  te  vrezen.   Een   goed  voorbeeld daarvan is 'de keizer van Oostende', twee mensen van panorama. Die hebben nu wel een spreekverbod. Ze mogen drie jaar lang niet meer aan onderzoeksjournalistiek doen, Vandelanotte heeft daar een rechtzaak gewonnen. Niemand bij de VRT durfde het voor hen opnemen, nochtans dat de bronnen klopten. Niemand heeft hen de hand boven het hoofd gehouden. ” (B. Purnelle, persoonlijke mededeling, 2014, 30 juli) Ook Georges Timmerman, redacteur bij Apache, bevestigde dit (persoonlijke mededeling, 2014, 6 augustus).   Hijzelf   werd   enkele   jaren   geleden   op   een   gelijkaardige   manier   uitgerangeerd   bij   De Morgen. Hij verzekerde me dat dit absoluut geen geïsoleerd incident was, maar wilde geen concrete voorbeelden geven om geen mensen in het diskrediet te brengen die vandaag nog steeds aan de slag zijn   bij   De   Morgen.   Maar   daarmee   is   heb   ik   nog   geen   afdoende   verklaring   gevonden. Selectieprocedures suggereren namelijk opnieuw intentionele handelingen van bovenaf. Bovendien zagen niet alle journalisten waar ik mee sprak het zo. Chris De Nys, VRT­reporter, stelde het als volgt: “Ik herinner mij die 30 januari 2012 als een kentering. Dat is geleidelijk gegroeid in de voorbije   20   jaar.   Bij   algemene   stakingen,   die   al   dan   niet   gepaard   gaan   met   het lamleggen of het stilleggen van openbare diensten, is geleidelijk aan een onbegrip en virulent   verzet   tegen   gegroeid,   zowel   bij   publiek   als   bij   journalisten.   Waarbij   de journalisten ook maar een weerspiegeling zijn van veranderingen in de publieke opinie. Je kunt dat zeer complottheoretisch zien, dat ze dat moeten doen om reclamegelden binnen te krijgen. Of je kunt het zien  door te kijken naar  dat de  nieuwe generaties journalisten op hun beurt een weerspiegeling zijn van de publieke opinie. Vraag maar eens   in   je   leeftijdsgroep   hoeveel   er   zijn   die   voor   de   vakbond   zijn,   je   zult   niet   ver geraken. Zowel de journalisten als de publieke opinie, die twee hangen samen, zonder causaliteit te suggereren, werden grimmiger in het aanvaarden van hinder. Dat heeft veel ruimer te maken met consumentisme. Dat wordt de heersende mentaliteit. Je ziet dat   ook  aan   de  sp.a.   Hoe  verdedigen   we  het   volk?   Door  het   volk   als  consument   te verdedigen, door transparantie te vragen over energieprijzen en zo. Maar dus als de mens volledig bekeken wordt als consument, heeft de consument alle recht. Dan mag de consument niet gehinderd worden in zijn recht op gaan werken, kopen, op vakantie gaan. Ik herinner me dat die staking een soort hoogtepunt was in die neiging. […] En, 53

stel   nu   nog   dat   inderdaad   journalist   A   van   krant   A   zegt   van   "oei,   ik   ga   dat   niet schrijven". Een artikel schrijft dat helemaal in overeenstemming is met de heersende mentaliteit van de publieke opinie. Is dat dan het gevolg van een doelbewust proces waarbij hij zichzelf precensureert om zijn hoofdredacteur en in het verlengde daarvan zijn uitgever,  en in het  verlengde daarvan zijn  adverteerder niet  tegen het  hoofd te stoten? Of is die mens evenzeer een deel van de publieke opinie? Misschien zit die zelf zo   in   elkaar?   Dat   er   beïnvloeding   is,   natuurlijk,   je   bent   niet   vrij   van   de   subtiele invloeden   in   de   samenleving   waarin   je   leeft.   Maar   commercialisering   wordt   teveel gezien   als   een   intentioneel   proces   van   zelfcensuur,   omwille   van   reclame­inkomsten. Hier en daar, in specifieke gevallen, kan het best zijn dat bedrijf A eens zal rommelen, bellen, en zeggen van "zeg, moet je zoveel artikelen schrijven over mijn wasproduct dat niet   zo   goed   is?"   Ik   verzin   maar   wat.   Dat   kan   ik   me   voorstellen.   Maar   dat   het bedrijfsleven ­ ze proberen vast wel ­ systematisch een oriëntatie tegen de vakbonden gaat stimuleren en betalen? Ik denk van niet.” (C. De Nys, persoonlijke mededeling, 2014, 6 augustus) Tijd   om   met   antwoorden   te   komen.   De   meest   heldere   formulering,   die   bovendien   elementen samenbracht  uit de verschillende gesprekken  die ik gevoerd heb,  kwam ongetwijfeld van  Pieter Maeseele. Het interview dat ik met hem afnam kwam in principe ongeveer neer op een les politieke economie   van   de   media,   gekoppeld   aan   cultural   studies.   Voor   dit   laatste   zijn   de   grootste inspiratiebronnen   Antonio   Gramsci   en,   iets   recenter,   Stuart   Hall.   Ik   geef   het   nogal   lange   citaat hieronder toch integraal weer – mits enige herschikking – omdat het me niet nuttig leek om te proberen   herformuleren,   het   bevat   voldoende   structuur   en   helderheid   om   zo   opgenomen   te worden: “Journalisten worden niet volgens één of andere samenzwering beïnvloed, het werkt volgens wetmatigheden. Iedereen weet wel wat van hem of haar verwacht wordt, een journalist weet maar al te goed of hij bij De Standaard werkt of bij MO*. Er is een socialiseringsproces. Als het enkel een probleem zijn van redactiekamers zou zijn, dan zouden de resultaten van verkiezingen helemaal er helemaal anders uitzien. Het is een maatschappelijk   fenomeen,   en   wat   in   de   media   verschijnt   is   daar   gewoon   een uitvergroting van.  Als je begrijpt hoe ideologie werkt  zul je kunnen voorspellen hoe traditionele media eruit zien en hoe ze berichtgeven over verschillende thema's. […]  Het politieke en het ideologische werken op een heel interessante manier samen. De politieke en economische context, dat zijn de media als instituten die deel uitmaken van een   groter   economisch  geheel.   Media   worden   in   de  politieke  economie  daarom   ook culturele industrieën genoemd. Dat wijst op twee dingen. Aan de ene kant zijn media commerciële bedrijven waar het eerste doel winst maken is. Andere wetmatigheden die zich in de mediasector voordoen, waar we steeds meer concentratie zien, zeker ook in Vlaanderen, volgen de economische wetmatigheden. Daarnaast gaan we er wel vanuit dat media een zeer belangrijke rol spelen in ons democratische bestel. En de eerste die dat   zullen   zeggen   zijn   de   media.   Het   is   belangrijk   om   het   culturele   industrieën   te noemen, om de dualiteit duidelijk te maken. Enerzijds bedrijven die op winst uit zijn en wetmatigheden volgen van de markteconomie, maar anderzijds ook de culturele rol die 54

ze spelen in het delen, legitimeren en delegitimeren van ideeën.  Waar   ik   vooral   onderzoek   naar   doe   is   de   symbolische   context.   Je   kan   dat   cultural studies   noemen.   [...]   Hier   zijn   de   centrale   elementen   ideologie   en   hegemonie.   Elke samenleving   kent   een   homogeen   overheersend   betekeniskader,   een   hegemonisch discours   die   over   verschillende   maatschappelijke   thema's   bestaan,   de   dominante waarden in een samenleving. Die zijn het resultaat van een dynamische ideologische strijd die door bepaalde groepen is gewonnen. Het is belangrijk om te zien dat elke samenleving zo werkt, [...] het is niet uniek aan het kapitalisme. Het zorgt ervoor dat je van de meeste dingen kunt zeggen wat de norm is. De norm wordt genaturaliseerd, en wat afwijkt van de norm is problematisch. Media gaan natuurlijk een heel belangrijke rol spelen in het continu reproduceren daarvan. Hier raken we dan ook opnieuw aan die illusie   van   de   maatschappelijke   consensus   die   continu   gereproduceerd   wordt   via   de media die betekenismachines zijn en afwijkende meningen en belangen verbergen of delegitimeren. In mijn onderzoek heb ik steeds gemerkt dat je altijd een ideologische richting   hebt   die   het   dominante   denken   typeert.   Vandaag   is   dat   natuurlijk   wat   we kennen   als   de   neoliberale   hegemonie.   Je   merkt   dan   ook   dat   allerlei   uitspraken   of actoren of gebeurtenissen meestal worden vergeleken met in welke mate ze bijdragen aan   het   bereiken   van   een   verdere   neoliberale   organisatie.   Media   gaan   dat   dan   ook continu   reproduceren.   Een   uitspraak   die   bijvoorbeeld   continu   herhaald   wordt   is "aangezien   we   nu   allemaal   weten   dat   we   langer   moeten   werken...".   Ondanks   dat verondersteld  wordt   dat   we  het   allemaal  wel  weten   moet   het   wel  continu   herhaald worden. Hoe werkt een hegemonie? Iets moet continu gereproduceerd worden zonder dat het opvalt dat het steeds opnieuw herhaald wordt. Dat wordt gezien als "hoe wij denken". Actoren worden dan ook beoordeeld op hun ondersteuning of verzet tegen die richting die dominant bepaald wordt door de samenleving. Dus werkgevers, die gezien worden als een enorme ondersteunende factor van neoliberale waarden worden gezien als   rationele   actoren,   morele   actoren,   moderne   actoren   en   hervormingsgezinde krachten. Vakbonden spelen daar een antibode van, omdat vakbonden die richting niet ondersteunen   maar   verzet   plegen   tegen   die   richting.   Daarom   zijn   zij   de   irrationele actoren, de immorele actoren, en in plaats van modern of hervormingsgezind gaat men ze   conservatief   noemen,   gaat   men   ze   fundamentalistisch   noemen,   radicaal,   anti vooruitgang en anti modern. Dat is wat we elke dag te horen krijgen, zeker bij stakingen en betogingen. Dat is omdat die ideologische richting, die maatschappelijke consensus in   vraag   gesteld   worden.   Er   zal   dan   automatisch   een   verdedigingsmechanisme   in werking treden.  Dit   hoeft   niet   noodzakelijk   begrepen   worden   in   samenzweringstermen,   als   zouden bepaalde groepen hier een campagne tegen opzetten. Nee, een samenleving doet dit ook met zichzelf. Het is wat verwacht wordt dat je denkt. De vraag die je je moet stellen is altijd:   "wie   bedreigt   die   maatschappelijke   consensus   over   wat   vooruitgang   is   in   de samenleving?" Die vooruitgang wordt bepaald door de richting waarin de samenleving evolueert. Werkgevers en vakbonden krijgen altijd die adjectieven. Andere interessante dingen die je daaraan ziet is hoe je een positie die je ziet als gematigd, meestal ook 55

gezien   wordt   als   een   'redelijke'   positie,   omdat   die   de   richting   van   vooruitgang,   de richting waarin een samenleving evolueert, niet in vraag stelt. Ze aanvaardt die, maar zoekt   ondertussen   naar   consensus   tussen   verschillende   groepen.   Het   interessante   is natuurlijk  wanneer   groepen   niet   meer   gematigd   genoemd   worden   maar   extreem,   of radicaal, om eigenlijk te zien wat een ideologisch kern is van de samenleving. Op die manier zie je dat expliciet linkse stemmen altijd 'ideologische' stemmen gaan genoemd worden, die gezien worden als niet redelijk, niet gematigd en niet rationeel. Expliciet rechtse stemmen gaan meestal gezien worden als durvers, vrij van taboes, durven 'out of the box' denken, lopen voorop op de samenleving, want de samenleving is nog te log om mee te kunnen. Zeker de Standaard gaat vaak zo schrijven. Ik zeg dit om duidelijk te maken   dat   het   denken   in   een   samenleving   altijd   een   bepaalde   richting   uitgaat,   een ideologische   richting   van   hoe   vooruitgang   ingevuld   wordt:   is   het   een   neoliberale richting, is het een sociaaldemocratische vooruitgang of een socialistische vooruitgang? Bij ons wordt vooruitgang ­ en dat is zo in heel het westen ­ neoliberaal ingevuld. Dus kan   je   eigenlijk   heel   ons   taalgebruik   begrijpen   door   dat   als   kern   te   nemen.   Welke actoren worden bevoordeeld, welke benadeeld? […]  Wat is dan ook de aantrekkingskracht geweest van bijvoorbeeld de N­VA? Waarom zijn die in zo'n korte periode kunnen uitgroeien tot een enorme politieke formatie? Omdat zij   de   discours   die   mensen   elke   dag   gereproduceerd   horen   plots   het   meest   zuiver brengen. Je zou kunnen zeggen dat de partij die nu tijdens de verkiezingen het meest neoliberale discours kunnen geven eigenlijk de N­VA geweest is. [...] Voor een groot deel van de samenleving komt dat dan over als de partij die durft zeggen waarop het staat, want dat zijn de discours die het meest circuleren, en wie dit het meest zuiver articuleert   wordt   dan   gezien   als   zij   die   de   waarheid   vertellen.   […]   Het   is   dan   ook interessant om te zien hoe N­VA altijd zegt: "wij capteren de grondstroom". Daarmee wordt dan bedoeld: de ideologische richting waarin de samenleving evolueert capteren wij het zuiverst. Vandaar dat daarbij het meest herkenning optreedt, en ook het meest identificatie   optreedt.   Sigfried   Bracke   zegt   altijd:   "de   werkelijkheid   speelt   in   ons voordeel". Dat is dan ook omdat de discours die wij kennen om de werkelijkheid te interpreteren, de framing, op die manier werken dat het lijkt alsof N­VA zegt waarop het   staat.   Omdat   die   beeldvorming   altijd   vertrekt   vanuit   diezelfde   dominantie ideologische waarden. […] Zo werkt ideologie en hegemonie in een samenleving. Dat is dan de symbolische context waarover ik het had. Er is een sterke samenhang met de politiek­economische context. Aangezien het heel belangrijk is voor de ruilwaarde en de gebruikswaarde  dat   wat   in  de  media   komt   makkelijk   te  consumeren  moet   zijn,   niet bedreigend mag zijn, een illusie moet scheppen van maatschappelijke consensus, gaan dan   ook   dominante   ideologische   posities   continu   gereproduceerd   worden.   En   ten tweede is het ook zo dat de directe economische belangen van commerciële media door discours   ook   ondersteund   en   gevrijwaard   worden.   Dat   versterkt   elkaar.     […]   Dat betekent per definitie dat depolitisering centraal staat. Dus die richting, de ideologische kern   van   de   samenleving,   die   wordt   per   definitie   niet   benoemd.   Door   het   te depolitisering wordt de richting verhuld, worden de tegenstellingen verhuld en wordt het als rationeel en moreel aanzien. Hoe minder ideologische bewustwording er is, hoe 56

minder kampen er ontstaan. Het ontstaan van kampen maakt het moeilijker voor media, die blokken willen verkopen aan de adverteerders. Depolitisering maakt het makkelijker voor media om een publiek te verkopen aan de adverteerder, speelt in het voordeel van media.” (P. Maeseele, persoonlijke mededeling, 2014, 8 augustus) We   zien   bij   de   Mars   voor   de   Toekomst   nochtans   duidelijk   dat   er   ruimte   is   in   de   media   om bijvoorbeeld de CEO van Ford aan te vallen, het is zelfs Kris Peeters himself die in de aanval gaat en in verschillende artikels over Ford de (bescheiden, welteverstaan) terugbetaling van subsidies eist en zich afvraagt of Ford geen contractbreuk gepleegd heeft. Volgens Herman & Chomsky zijn de media echter niet per se te zien als één monoliet: “Where the powerful are in disagreement, there will be a  certain diversity of tactical judgments on how to attain generally shared aims, reflected in media debate. Indeed, throughout their writings and those of others who have continued to develop the   propaganda   model,   we   find   a   recognition   that   that   there   is   some   scope   for   dissent   in   the mainstream media although this is without doubt limited. That dissent can even go beyond limited, tactical disagreements: there are often differences within the elite that open space for some debate and even occasional (but very rare) attacks on the intent as well as the tactical means of achieving elite ends.”   (Geciteerd in Freedman, 2009, p. 61)  Waarom was de media zo vriendelijk voor de vakbonden na de sluiting van Ford­Genk? “Wat je hebt bij grote ontslaggolven is dat het slachtofferframe het belangrijkste frame wordt.   Dat   betekent   twee   dingen.   Een   alternatief   voor   het   slachtofferframe   zou   het mobilisatieframe kunen zijn: het wordt tijd dat we ons organiseren en er iets aan doen. Maar dat gebeurt niet. Want dat zou de invulling van vooruitgang in vraag stellen, zou de krachtsverhoudingen die vandaag bestaan in vraag stellen. Dus dat gaat zeker niet gebeuren. Maar het het slachtofferframe stelt al die dingen niet in vraag. Het algeme politiek­economische   kader   wordt   niet   in   vraag   gesteld,   integendeel,   het   wordt gemoraliseerd. Het is dus een moreel van dat individu die immoreel handelt, maar het systeem is ok. Moest hij niet zo handelen, zou het systeem kunnen blijven werken zoals het   werkt.   Hetzelfde   met   de   bankencrisis.   Dat   is   geen   systeemfalen,   maar   van individuen   die   slecht   handelden.   Het   systeem   is   goed,   de   individuen   slecht.”   (P. Maeseele, persoonlijke mededeling, 2014, 8 augustus) Ik sluit me hierbij aan. In de update van het propagandamodel wordt dan misschien wel gewezen op de filter 'vrije markt als dominante ideologie', ook hier vind ik het niet afdoende. Ze halen een resem aan voorbeelden aan die dit bevestigen, zoals discoursanalyse en het relatieve gebrek aan dissonante stemmen, maar tonen onvoldoende het verband aan met de andere filters of met de samenleving als geheel.

57

6. Vakbonden en hun communicatie In het voorgaande deel fixeerde ik me hoofdzakelijk op de werking van de media en welke gevolgen deze had voor de berichtgeving ten aanzien van vakbonden. Zeker bij de algemene staking kan gezegd worden dat de berichtgeving bij momenten op een haast hysterische manier slecht uitpakte voor het imago van de vakbonden, toch zou het volgens mij lonen om ook af en toe in eigen boezem te kijken. Zes zaken zorgen er in mijn ogen voor dat ze slecht voorgesteld werden. Voor vijf van deze problemen kunnen ze volgens mij zelf aan oplossingen werken.

6.1. HOEZO KLASSEN? We toonden hiervoor al aan dat vakbonden vandaag moeilijker in de pers geraken omdat ze de hegemonie in vraag stellen. Volgens mij loont het de moeite om dit nog iets scherper te stellen, om duidelijk aan te tonen waaraan de vakbond deze ondankbare positie te danken heeft. Ik zou niet willen   dat   iemand   deze   verhandeling   leest   en   tot   de   conclusie   komt   dat   vakbonden   moeten meegaan met hun tijd en dus meer moeten focussen op de rechten van de consument. Het bestaan van   vakbonden   en   sociale   zekerheid   is   in   mijn   ogen   het   beste   te   begrijpen   vanuit   een klassenperspectief dat focust op de commodificatie van de arbeidskracht en het verzet daartegen.  Daniël Zamora Vargas  (2013, pp. 25–27), socioloog en  onderzoeker aan de Université Libre de Bruxelles   (ULB)   gaat   hier   dieper   op   in:   “Een   markteconomie   kan   enkel   bestaan   binnen   een ‘marktmaatschappij’,   een   maatschappij   waarbij   de   economie   vorm   geeft   aan   de   sociale verhoudingen.” Deze logica had een enorme inpact op de positie waarin de arbeider zich bevond tijdens   de   industrialisering.   Het   bestaan   van   arbeiders   was   rechtstreeks   verbonden   met   de mogelijkheid om hun arbeidskracht als waar aan te bieden in ruil voor een deel van het kapitaal. Van zodra dit wegviel viel ook de bestaanszekerheid weg. “Een simpel arbeidsongeval wordt zo een economische catastrofe  want   het  stort  het  gezin  in een  situatie zonder  inkomen  en dus  zonder bestaansmiddelen. Alle aspecten van het leven van de werkers zijn onderworpen aan de markt en de   mogelijkheid   om   elke   dag   aan   de   slag   te   kunnen.”  (Daniel   Zamora,   2013)  Het   is   de decommodificatie dat hiertegen het antwoord vormde. Arbeiders verzetten zich tegen deze radicale onzekerheid via spontane vormen van solidariteit, die het bestaan vrijwaarden buiten de grillen van de markt om. Initiatieven als vakbondskassen en sociale zekerheid zijn toen ontstaan als een manier om   zich   gedeeltelijk   los   te   maken   van   de   marktlogica.   De   pogingen   tot   afbraak   van   de welvaartsstaat die we vandaag meemaken, zoals het verhogen van de pensioenleeftijd, de inkorting van het tijdskrediet, flexibilisering, besparingen in de wachtuitkeringen enzovoort staan diametraal tegenover deze decommodificatie, in die zin dat ze de mensen opnieuw meer afhankelijk maken van de markt en dus de arbeidskracht hercommodificeren. Dit impliceert dat de vakbonden dus, zolang ze trouw blijven aan bepaalde waarden, vanuit de kern van hun wezen tegen de neoliberale orde zullen ingaan, waarom ze er zo diametraal tegenover staan. 

58

6.2. GEBREK AAN ANALYSE Bij   de   gesprekken   met   verantwoordelijken   van   de   communicatiediensten   van   de   verschillende centrales van zowel ACV als het ABVV viel me heel hard op dat een coherente visie, een media­ analyse ontbreekt. Niet dat ze zelf geen visie hadden over hoe de media werkt, maar dit was louter persoonsgebonden en niet structureel ingebed. Dit zorgt ervoor dat ook de mediastrategie bijgevolg persoonsgebonden wordt, dat er binnen en over de centrales heen geen coherente richting is voor de   omgang   met   niet   enkel   de   pers,   maar   ook   met   eigen   media.   Sommige   centrales   besteden bijgevolg veel aandacht aan hun communicatie, anderen praktisch niks.

6.3. TE DEMOCRATISCH? Het democratische karakter van de vakbonden – wat ik niet in vraag wil stellen, ondanks deze suggestieve   titel   –   weegt   op   de   communicatie.   Het   zorgt   ervoor   dat   standpunten   zeer   traag ontwikkeld worden en dat er bovendien vaak niet eensgezind wordt gereageerd, niet enkel tussen de koepels maar ook tussen centrales onderling. Bovendien heb ik het gevoel dat ze door deze traagheid opgesloten zitten in een defensieve positie, niet in staat zijn om proactief campagnes te voeren rond bepaalde thema's, waardoor ze al te vaak als er een nieuwe aanval op hen gelanceerd wordt na de feiten komen met hun standpunten. De eerste getuigenis die dit typeert komt van Frank Jacobs, lid van de communicatiedienst van de Algemene Centrale van het ABVV: “Pamfletten in gemeenschappelijke actie zijn meestal gedrochten uit ik weet niet welke tijd. Onleesbaar en onbruikbaar. Wie kan de lay­out van zo'n dingen verdragen? Dat is een kleurenmengeling, al die kleuren moeten daarop, en iedereen moet zijn zeg hebben, dat   wordt   allemaal   bij   elkaar   geplakt,   met   hier   en   daar   een   komma   en   een   kleine nuance. Men is maar tevreden als ieders idee daar in staat, met als gevolg dat je vooral met jezelf communiceert. Naar de pers toe is het even erg, maar hoe moet je dat in hemelsnaam gaan analyseren? De besluitvorming in een vakbond, of vakcentrale, is veel te traag om op een efficiente manier de pers te kunnen bewerken. Vooraleer iedereen het eens is over het standpunt dat je inneemt is het kalf al lang verdronken. Dat is één probleem.   Het   tweede   probleem:   het   zijn   heel   bekwame   vakbondssecretarissen   die bepalen wat en meestal ook hoe het moet gezegd worden. Maar het is niet omdat je een goeie secretaris bent dat je een goeie redacteur bent, een goeie persattaché. […] We zitten met veel te veel entiteiten die allemaal autonoom en soeverein zijn, en daarmee krijg je je niet verkocht in de pers natuurlijk. De pers spreekt over de vakbond, gaat nog het onderscheid maken tussen ABVV, ACV en ACLVB, maar afzakken naar de centrales is al moeilijker.” (F. Jacobs, persoonlijke mededeling, 2014, 4 augustus) Mathieu Marin, persverantwoordelijke van de BBTK, bevestigde dit deels: “Wij   zijn   nu   eenmaal   ook   een   andere   organisatie   met   zijn   eigen   politiek­syndicale agenda, die zich toch zo goed mogelijk inschrijft in die van het ABVV. Maar je kunt er niet   omheen   dat   een   vakbond   die   1,5   miljoen   leden   vertegenwoordigt   verschillende strekkingen in zich draagt. Zo waren er onenigheden over het bediendenstatuut tussen de   BBTK   en   het   ABVV­metaal,   maar   die   kwamen   voort   uit   objectieve   vaststelbare 59

verschillende uitgangssituaties. Zowel ABVV,  BBTK als ABVV­Metaal zijn democratisch georganiseerd. Als je dan je eigen mandaat hebt en de standpunten verschillen, is het niet onlogisch dat dit naar de media toe doorsijpelt. Dat kan jammer zijn, maar dat heeft wel bestaansrecht. Vaak zijn het uitingen van reële fundamentele debatten, het zou maar erg zijn als we dit soort debatten niet meer kunnen voeren. Dat we die niet op de meest handige manier oplossen, dat wil ik gerust toegeven. Maar daar mag ik wel een puntje kritiek op de media uiten: zij gaan het dan niet hebben over de inhoud van de   tegenstelling   en   wat   daar   achter   zit,   maar   gewoon   over   het   bestaan   van   een tegenstelling   op   zich.   Ze   maken   er  een  soort   theater  van,   terwijl  het   over  legitieme meningsverschillen gaat.” (M. Marin, persoonlijke mededeling, 2014, 13 augustus) Over het bestaansrecht van verschillende standpunten tussen de verschillende centrales heeft de laatste volgens mij gelijk, maar men kan er niet om heen dat dit momenteel niet werkt naar de pers toe. Ofwel voert  men een opvoedingscampagne onder journalisten die hen  de structuur van de vakbonden uitlegt op een manier die hen ook waardering voor het democratische debat binnen de vakbond bijbrengt, ofwel zoekt men onderling naar manieren om sneller en meer eensgezind te kunnen   reageren.   Meer   capabele   woordvoerders   met   een   duidelijk   mandaat   lijkt   me   geen overbodige luxe.

6.4. COMMUNICEREN ALS HET PAST? Het   is me  ook opgevallen  dat  communicatie  tot  op   het   hoogste niveau   vaak  als  een  marginale bezigheid wordt behandeld. Ten eerste: er wordt onvoldoende personeel ingezet om de communicatie op een geloofwaardige manier vorm te geven. De communicatiediensten worstelen met een overload aan informatie die ze onmogelijk verwerkt krijgen, waardoor de communicatie al te vaak terechtkomt op de schouders van secretarissen die meestal andere prioriteiten hebben. Een getuigenis: “In sommige dossiers kan ik zelf woordvoerder zijn, maar in veel dossiers dan weer niet. Dan heeft   veel  te  maken  met  traditie.  Binnen  het  ABVV is het  de secretaris  die  het woord voert. Maar dat heeft ook iets praktisch. De secretarissen zijn diegene die de dossiers   beheersen.   Het   is   voor   mij   volstrekt   onmogelijk   om   alle   dossiers   van   de secretarissen te kennen. In die zin zie ik mezelf meer als facilitator om contacten tot stand te brengen dan als een woordvoerder.” (M. Marin, persoonlijke mededeling, 2014, 13 augustus) Werkgeversorganisaties pakken het anders aan. Nochtans, waarom zouden ze? Als het hegemonisch discours   zo   onwrikbaar   zou   zijn,   staan   de   media   dan   niet   automatisch   aan   hun   kant?   Guido Cloostermans, redacteur bij Het Belang van Limburg legde me via enkele anekdotes uit dat er toch een substantieel verschil in aanpak is: Dat zijn echte lobbyorganisaties. Die zijn georganiseerd, gestructureerd, specifiek om journalisten   te   benaderen.   VOKA   Limburg   en   UNIZO   limburg   hebben   hun woordvoerder, gestructureerd en georganiseerd. De vakbonden hebben dat niet, dat is een gebrek, ik heb dat ook al gezegd. ACV Limburg doet dat  één keer per jaar naar 60

aanleiding van hun nieuwjaarsreceptie, dan hebben zij een georganiseerd perscontact. VOKA   Limburg   doet   dat   één   keer   per   maand.   Als   VOKA   Limburg   zijn   congres organiseert,   komen   ze   een   aantal   weken   op   voorhand   af   met   'kijk,   wij   hebben binnenkort een congres, we gaan daar ook een aantal standpunten formuleren, we zijn eventueel bereid om een interview te geven op voorhand.' En dan gebeurt dat ook. Met de vakbonden is dat anders. Als ik weet: dan is het ABVV congres, dan moet ik zelf naar de voorzitter of secretaris bellen van, “zeg ik heb gezien dat je een congres organiseert, we   willen   eventueel   wel   een   interview   doen.””   (G.   Cloostermans,   persoonlijke mededeling, 2014, 24 juli)  Ook de eigen media zijn vaak toonbeelden van hoe het niet moet. Wie vandaag naar de homepage van het ACV gaat (www.acv­online.be) ziet niet alleen dat deze website compleet verouderd is, maar  ook   dat   er   quasi   geen   energie   in   gestoken   wordt.   Bovenaan   pronkt   nog   steeds  een   soort alternatieve stemtest, een quiz, om mensen te helpen de juiste keuze te maken als ze op 25 mei naar het stemhokje gaan. Bijna drie maanden na de verkiezingen. Het laatste persbericht dateert van 27 juni. Hadden ze werkelijk bijna twee maanden zo weinig te vertellen? Ook bij de algemene staking   moet   de   communicatie   bedroevend   geweest   zijn.   In   de   website   van   het   ABVV (www.abvv.be) is zo te zien iets meer energie gekropen, maar bij het zoeken naar persberichten rond   de   algemene   staking   (alle   persberichten   sinds   2006   zijn   nog   steeds   te   vinden)   heb   ik   er welgeteld   één   gevonden.   Een   persbericht   van   vier   lijnen,   geschreven   in   gemeenschappelijk vakbondsfront, met de aankondiging dat er ging gestaakt worden. Verder niks. Niet moeilijk dat de gemiddelde journalist, die zich sowieso al zelden thuis voelt in het vakbondskluwen moeilijk wist van   welk   hout   pijlen   te   snijden.   Ook   bij   het   afschuimen   van   de   websites   van   de   verschillende centrales werd ik niet veel wijzer, al zijn ze niet allemaal over dezelfde kam te scheren. We kunnen nog verder gaan met het evalueren van De Nieuwe Werker, Visie, hoe ze in plaats van persberichten soms integrale rapporten doorsturen en hopen dat journalisten er dan hun plan mee trekken, de waslijst blijft maar gaan, maar de conclusie blijft dezelfde. De communicatie kan veel beter.

6.5. LASTIGE BOODSCHAP Dit punt is tweeledig. Enerzijds slagen de vakbonden er vaak als geen ander in om een boodschap zo onaantrekkelijk mogelijk te maken. Sommige syndicalisten vertelden me dat het onmogelijk was om   de   complexe   boodschap   van   de   vakbonden   in   aantrekkelijke   eisen   of   acties   te   gieten.   Die mening deel ik simpelweg niet. Persoonlijk wacht ik op een boek van Rudy De Leeuw of Marc Leemans waarin ze in mensentaal uitleggen wat vakbonden en sociale zekerheid precies zijn, en waarom   ze   meer   dan   ooit   verdedigd   moeten   worden.   Als   Peter   Mertens  (2011)  een   politieke bestseller  kon   schrijven  om   duiding   te  geven  bij  de  crisis,   waarom   zouden   vakbonden  niet   iets gelijkaardigs kunnen doen? Ik kreeg er vaak een gevoel van krampachtigheid bij, en stond hierin niet alleen: Het   is   natuurlijk   niet   altijd   even   evident   om   bepaalde   zaken   te   communiceren,   op   sommige verwachtingen kan men niet zomaar ingaan: “Journalisten willen continu de getuigenis, de man/vrouw die het zelf meemaakt. In de mate van het mogelijke proberen we daar ook op in te gaan. Maar dat is om meerdere 61

redenen niet eenvoudig. Ten eerste, die mensen hebben meestal geen mediatraining genoten en zijn enorm geïntimideerd door een contact met een journalist. Ten tweede, als   die   op   tv   komen   getuigen   over   een   sociaal   conflict,   dat   is   een   risico   voor   die werknemer. Morgen heeft die misschien nog wel zijn job, maar als er binnen enkele maanden,   als   niemand   meer   kijkt,   een   evaluatie   komt   op   het   werk,   dan   komt   de rekening. Dat moeten wij ook afwegen hé. Het is niet voor niks dat wij secretarissen en delegees hebben die het woord nemen in naam van. Daar heeft de media het moeilijk mee,   die   kunnen   moeilijk   pikken   dat   wij   spreken   in   naam   van   die   mensen.   Die verantwoordelijkheid   neem   ik   als   mediaverantwoordelijke   mee   in   mijn   overweging.” (M. Marin, persoonlijke mededeling, 2014, 13 augustus)

6.6. MEDIA EN VERZET “Ik denk dat je daarmee bij de hoofdredacteur moet zijn, ik kan je daar niks over zeggen. Ik mag je daar ook niks over zeggen. Ik mag je over alle bedrijven iets zeggen, maar het Mediahuis, liever niet. Nee, daarover zeg ik liever niks, ik heb liever dat je mijn hoofdredacteur daarover aanspreekt.” (Anonieme journalist, persoonlijke mededeling, 2014) De vakbonden, met name de bediendecentrales BBTK en LBC hebben echter nog één grote troef in handen. Ze zijn ook binnen de media zelf georganiseerd. Hoewel bediendensyndicalisme heel wat uitdagingen kent, zeker onder journalisten, heeft de vakbond hier toch zijn rol te spelen. Dat dit niet evident is zagen we bij de ontslagronde die volgde na de oprichting van Het Mediahuis. Er volgde nauwelijks protest op. Hoe kwam dit? Hans Elsen, tot enkele maanden geleden diegene die de mediasector moest opvolgen voor de LBC, gaf me een synthese van de situatie: “Enerzijds is er algemeen in de samenleving nogal wat berusting, de mensen gaan ervan uit dat het moeilijker wordt in de toekomst, je ziet dat in alle sectoren, ook bij de media. Een tweede verklaring die speelt is dat ze erin geslaagd zijn om veel precaire contracten te   krijgen.   Je   hebt   heel   veel   laagjes   op   redacties.   De   toplaag,   de   journalisten vastbenoemd,   die   hebben   goede   barema's   en   goede   extralegale   voordelen.   Lange werkdagen, dat wel, maar goede voorwaarden. De grootste groep precaire werknemers zit daaronder. Dat zijn vaak mensen die als bijberoep artikeltjes schrijven, maar je hebt er ook die effectief als uitzendkracht of als freelancer proberen rond te komen voor hun krantenwerk.   In   concreto   op   de   loon­   en   arbeidsvoorwaarden   bij   gaat   de   grootste besparing bij Het Mediahuis gerealiseerd worden op die groep. Dat is volgens mij een eerste verklaring. […] Een tweede verklaring, die specifiek is voor de aanpak van de directie   van   Het   Mediahuis,   is   dat   de   Gazet   van   Antwerpen   al   tien   jaar   de   ene herstructurering na de andere moet slikken. De enige manier waarop die dachten te kunnen overleven was door de fusies. Van daaruit kwam er heel weinig verzet. Daar komt dan nog eens bij dat De Standaard volledig buiten de operatie is gehouden, dus die blijft ook in Groot­Bijgaarden. Zij hebben van in het begin gezegd "wij houden ons 62

hierbuiten".   En   dan   de   grootste   krant,   Het   Nieuwsblad,   op   hun   dienst   gaat   er   niet gesaneerd worden. Ze verhuizen naar Antwerpen, maar dat houdt wel in dat er bijna geen jobs verloren zullen gaan. Die factoren hebben meegespeeld dat er geen enkele redactie zich geschoffeerd voelde. Dat gaat over pure individuele werkzekerheid. […] Een  derde  element   is politieke  onafhankelijkheid.   Het  feit   dat   je  eigenlijk   één  groot mediaconcern krijgt. Je ziet eigenlijk dat er eerder opluchting was bij een groot stuk van de redactie van de Gazet van Antwerpen en Het Nieuwsblad omdat zij eindelijk hun krachten konden bundelen tegen de grote concurrent, de Persgroep. Je had al een speler in de markt die veel groter was. Het geloof bij de journalisten was "we moeten heel wat investeren,   we   moeten   concurreren   en   de   enige   zekerheid   op   termijn   dat   we   onze koptitel   kunnen   behouden   is   door   in   een   groter   amalgaam   te   stappen".   […]   De journalisten zitten dus geprangd tussen vanalles, ik denk niet dat je mag onderschatten. We hebben daar wel onderhandeld, we hebben drie personeelsvergaderingen gedaan waar   drie   keer   dat   plan   met   een   grote   meerderheid   is   afgekeurd.   De   tweede   keer hebben   we   gevraagd   "ok,   goed   dat   je   niet   akkoord   bent   met   het   plan,   maar   dan verwachten we dat je ook in actie wil schieten, dat je het werk neerlegt." Daar was dan maar een minderheid voor te vinden. Wat meespeelt is dat de wil om zich effectief te verzetten en duidelijk te maken dat ze niet akkoord gaan compleet ontbrak op de vloer. Ze waren niet akkoord met wat er gebeurde, maar de wil om er collectief iets aan te doen   speelt   ook   mee   natuurlijk.   […]   De   kern   van   het   probleem   in   die   sector,   met goedkeuring   van   de   overheid,   is   dat   ze   erin   geslaagd   zijn   om   het   aantal   vaste journalisten jaar na jaar achteruit te laten gaan. Dat terwijl het aantal mensen dat daar wil gaan werken elk jaar exponentieel toeneemt. De werkgevers maken daar misbruik van en creëren enorm precaire contracten. Dus zij die in dienst zijn voelen zich 'the lucky few'. Het is heel moeilijk om die precaire groep te organiseren omdat die ten eerste nooit samenzitten en omdat wij daar als vakbond niet voor mogen optreden. ” (H. Elsen, persoonlijke mededeling, 2014, 13 augustus) Aan de reacties die ik kreeg van journalisten op de vragen die ik stelde over het mediahuis merkte ik steevast dat ze ongemakkelijk op hun stoel zaten te draaien. Of ze bleven extreem vaag en zeiden dat ze het allemaal gewoon wilden afwachten, of ze klapten dicht. Het is geen evidente sector om binnen  georganiseerd   te  zijn,  maar  kan  dit   wel afdoende  zonder  een  degelijke analyse  van   het medialandschap en de daaruit volgende uitdagingen? Bovendien laten de traditionele vakbonden een groot terrein over aan de journalistenbond. Bij zowat alles wat met journalistieke deontologie te maken heeft is het de VVJ die de plak zwaait, maar van de VVJ, die zichzelf trouwens onpartijdig beschouwt, hoeven we geen strijdsyndicalisme te verwachten. De traditionele vakbonden fixeren zich op zaken zoals herstructureringen en het statuut van de journalisten, maar is het niet essentieel dat   ze   ook   op   de   bres   springen   voor   kwaliteitsvolle   journalistiek?   Het   gaat   dan   ook   om   het ondersteunen van alle strijdpunten die de journalistieke praktijk naar een hoger niveau brengen. Een vermindering van de tijdsdruk, streven naar transparantie in het brongebruik, stimuleren van onderzoeksjournalistiek...

63

7. Conclusie Het propagandamodel bleek minder sluitend als analysekader dan ik zelf had verwacht. Bovendien zorgen   de   beperkingen   die   het   in   zich   draagt   er   volgens   mij   voor   dat   het   opzet   van   model noodzakelijkerwijs (en zelfs expliciet) beperkt blijft tot het beschrijven van wat er mis loopt in de media,   ze   heeft   onvoldoende   oog   voor   samenhang,   tegenstellingen   en   dynamiek   om   ook alternatieven te kunnen aanreiken.  Door in de eerste drie filters overdreven veel aandacht te vestigen op intentionele processen slaagt het   model   er   onvoldoende   in   om   ook   de   samenhang   te   zien.   De   boodschap   dat   eigenaars   en adverteerders   actief   de   inhoud   vormgeven   en   journalisten   angstig   zoeken   naar   veilige   bronnen overschaduwt de economische wetmatigheden die zowel eigendom, advertenties, journalisten als ideologie en zelfs de brede samenleving met elkaar verbinden. Het wijst in elk van de filters wel naar de commercialisering van media, maar verklaart niet vanwaar dit komt en waarom media deze functie opnemen. Door bij de ideologische aspecten te fixeren op machtsrelaties heeft het model te weinig oog voor de politieke economie van media en de daaruitvolgende sociologische processen die hegemonische discours vormgeven. Deze kijk resulteert in een fatalistische opvatting, waar de media per definitie dienen om de mensen in het gareel te doen lopen, waar verzet dan ook een proces is dat zit tegen de media als monoliet dient te richten. Een dieper begrip van de interne tegenstellingen   binnen   media   toont   aan   dat   er   wel   degelijk   zwakke   punten   in   het   systeem   te ontwaren zijn.  Ten eerste stellen we vast dat media niet per se boven de samenleving staan, maar net mee deinen op de golven van wat haar doelpubliek beroert. Momenteel valt de bevolking dan misschien wel als pro­hegemonisch   te   beschouwen,   het   opportunisme   van   de   media   suggereert   evenzeer   dat   die media niet kunnen achterblijven als er zich grote bewustzijnsveranderingen voordoen.  Ford­Genk   toonde   volgens   mij   ook   aan   dat   tegenstellingen   binnen   de   elite   een   'window   of opportunity' vormen om positiever aan bod te komen in de media. Het is dan ook een uitdaging om deze botsingen te zien aankomen en aan te grijpen. Daarnaast   is   ook   een   goed   begrip   van   de   huidige   journalistieke   praktijken   interessant   voor   de vakbonden om haar communicatie aan te passen. Journalisten zijn door tijdsdruk gebonden en zijn wanhopig   op   zoek   naar   hapklare   en   duidelijke   brokken   die   ze   met   minimale   inspanningen gepubliceerd   kunnen   krijgen.   Organisaties   die   dit   vatten   en   hun   communicatiestrategie   hieraan aanpassen zijn volgens mij absoluut in staat om op een voordeligere manier in de pers te komen. Tot slot is vak journalist op zich ook een strijdtoneel. Momenteel wordt er actief gekapt op alle zaken   die   de   journalist   nodig   heeft   om   zijn   beroep   naar   behoren   uit   te   oefenen,   maar   de geschiedenis   toont   aan   dat   werknemers   uit   alle   sectoren   in   staat   zijn   om   via   collectieve   strijd overwinningen af te dwingen. Kan collectief verzet binnen de media resulteren in een kwalitatiever media­aanbod? Verzet dat niet alleen gericht is op de verbetering van werkomstandigheden, maar ook op de deontologische standaarden die men hanteert?

64

65

Bibliografie Acland, C. R. (2007). Residual Media. London: University of Minnesota Press. Bagdikian, B. (2004). The New Media Monopoly. New York: Beacon Press. BBC. (2011, december 6). BBC News ­ Belgium swears in new government headed by Elio Di Rupo.  BBC News Europe. Geraadpleegd van http://www.bbc.co.uk/news/world­europe­16042750 Bens, E. D., & Raeymaeckers, K. (2010). De pers in België. Het verhaal van de Belgische dagbladpers  gisteren, vandaag en morgen. Leuven: LannooCampus. Broersma, M. (2010). The Unbearable Limitations of Journalism On Press Critique and Journalism’s Claim to Truth. International Communication Gazette, 72(1), 21–33.  doi:10.1177/1748048509350336 Carpentier, N. (2008). Burgermedia voor de 21ste eeuw. In Burgermedia: opmars, ervaringen en  bedenkingen (pp. 12–25). Brussel: Getbasic. Chomsky, N., & Herman, E. S. (1988). Manufacturing Consent: The Political Economy of Mass Media.  New York: Pantheon Books. Chomsky, N., & Herman, E. S. (2002). Manufacturing Consent: The Political Economy of Mass Media.  New York: Pantheon Books. Cochez, T. (2010, november 14). Belga, waar de klant koning én aandeelhouder is. Apache.be.  Geraadpleegd 12 augustus 2014, van http://www.apache.be/2010/01/15/belga­waar­de­ klant­koning­en­aandeelhouder­is/ Davies, N. (2010). Gebakken Lucht. Amsterdam: Lebowski. De Morgen. (2011a, juni 8). ICC: “Kadhafi kocht containers viagra voor verkrachtingen”. De Morgen.  Geraadpleegd 31 juli 2012, van  http://www.demorgen.be/dm/nl/990/Buitenland/article/detail/1276179/2011/06/08/ICC ­Kadhafi­kocht­containers­viagra­voor­verkrachtingen.dhtml De Morgen. (2011b, juni 17). Verkrachting is oorlogsinstrument in Libië. De Morgen. Geraadpleegd  31 juli 2012, van 

66

http://www.demorgen.be/dm/nl/990/Buitenland/article/detail/1279888/2011/06/17/Ver krachting­is­oorlogsinstrument­in­Libie.dhtml Euwema, M., & Verbeke, A. (2010). Een Belgenmop? Over de rol van media en humor bij politieke  conflicten. Tijdschrift conflicthantering, 1(2), 27–34. Fien Vandenheede. (2005, 2006). De Belgische dagbladpers in transitie. Katholieke Universiteit  Leuven, Leuven. Freedman, D. (2009). “Smooth Operator?” The Propaganda Model and Moments of Crisis.  Westminster Papers in Communication and Culture, 6(2), 59–72. Freire, P. (1972). Pedagogie van de onderdrukten. Baarn: Uitgeverij In Den Toren. Fukuyama, F. (1992). The End of History and the Last Man. London: Penguin books. Herman, E. S. (1996). The Propaganda Model revisited. Monthly Review, 48(3), 115–128. Herring, E., & Robinson, P. (2003). Too polemical or too critical? Chomsky on the study of the news media and US foreign policy. Review of International Studies, 29, 553–568. Jones, O. (2014, juli 6). Celebrate the strikers this week – they are fighting for us all. The Guardian.  Geraadpleegd van http://www.theguardian.com/commentisfree/2014/jul/06/celebrate­ strikers­media­opposed­trade­unions Klein, N. (2007). De shockdoctrine. Breda: De Geus. Lafazani, O. (2012). The Border between Theory and Activism. ACME: an International E­Journal  for Critical Geographies, 189–193. Ledoux, C. (2014, juli 9). Uw krant of uw Facebook! deredactie.be. Geraadpleegd 12 augustus 2014,  van http://deredactie.be/cm/vrtnieuws/opinieblog/blog/celialedoux/140708­blog­ celialedoux­media­standard Lenin, V. I. (1908). Keuze uit zijn werken, Deel 1. Moskou: Progres Moskou. Libert, M. (1992). VTM. De eurforie vorbij. Leuven: Kritak. Marx, K. (1842, mei 5). Die Verhandlungen des 6. rheinischen Landtags. Rheinische Zeitung. Keulen. McChesney, R. W. (2008). The political Economy of Media. Enduring Issues, Emerging Dilemmas. New York: Monthly Review Press. McMullan, K. (2002). Een doorlichting van het media­imperium van Tony O’Reilly. Geraadpleegd 11  augustus 2014, van http://www.ethesis.net/reilly/reilly_hfst_1.htm 67

Mediargus – Gopress. (z.d.). Geraadpleegd 16 augustus 2014, van http://mediargus.com/ Mertens, P. (2011). Hoe Durven Ze? Berchem: EPO vzw. Moeller, S. D. (2004). Media Coverage of Weapons of Mass Destruction. Geraadpleegd van  http://drum.lib.umd.edu/handle/1903/7884 Mortelmans, D. (2007). Handboek kwalitatieve onderzoeksmethoden. Leuven: Acco. Mosco, V. (2008). Current Trens in the Political Economy of Comunication. Global Media Journal,  1(1), 45–63. Mythbuster: The truth about the unions | Red Pepper. (z.d.). www.redpepper.org.uk. Geraadpleegd van http://www.redpepper.org.uk/unions­mythbuster/ OECD. (2010). OECD examines the future of news and the Internet. Geraadpleegd 12 augustus 2014,  van http://www.oecd.org/sti/oecdexaminesthefutureofnewsandtheinternet.htm Partij van de Arbeid. (2010). Resolutie over de communautaire crisis. Marxistische studies, (92), 10– 21. Peet, R. (2008). Editorial: The Neoliberalization of Knowledge. Human Geography, 1, 1–2. Phillips, A. (2010). Transparency and the New Ethics of Journalism. Journalism Practice, 4(3), 373– 382. doi:10.1080/17512781003642972 Ramonet, I. (1994). Het schandelijke stilzwijgen van de media. In De medialeugen (pp. 98–105).  Berchem: EPO. Roels, F. (2011, maart 9). Media: kritiek en impact. De Wereld Morgen. Geraadpleegd 15 juni 2012,  van http://www.dewereldmorgen.be/artikels/2011/03/09/media­kritiek­en­impact Savio, R. (2014, juli 10). Journalistiek vandaag: een keuze tussen markt en volk. DeWereldMorgen.be.  Geraadpleegd 12 augustus 2014, van  http://www.dewereldmorgen.be/artikel/2014/07/10/journalistiek­vandaag­een­keuze­ tussen­markt­en­volk Soete, H. (2012a, januari 27). Wie zijn de #30J­twitteraars? De Wereld Morgen. Geraadpleegd van  http://www.dewereldmorgen.be/artikels/2012/01/27/wie­zijn­de­30j­twitteraars Soete, H. (2012b, januari 31). Valsspelen met stakingsfoto’s. DeWereldMorgen.be. Geraadpleegd 16  augustus 2014, van http://www.dewereldmorgen.be/artikels/2012/01/31/valsspelen­met­ stakingsfotos 68

Soete, H., Custers, R., & Bondt, B. D. (2004). Media Activisme. Berchem: EPO. Stauber, J. C. (1995). Toxic Sludge is Good for You: Lies, Damn Lies, and the Public Relations Industry. Common Courage Press. Geraadpleegd van http://www.prwatch.org/books/tsigfy10.html Steyvers, K. (2009). Op zoek naar het vlindereffect. Leuven: Acco. Timmerman, G. (2012, maart 27). Mediabaronnen: “De Vlaamse Berlusconi bestaat niet”. Apache.be.  Geraadpleegd 12 augustus 2014, van http://www.apache.be/2012/03/27/mediabaronnen­ de­vlaamse­berlusconi­bestaat­niet/ Van Leuven, S., & Joye, S. (2014, februari). Bronnengebruik in Vlaamse nieuwsmedia: Een  kwantitatieve analyse. Center for Journalism Studies & Centre for Cinema and Media  Studies, Universiteit Gent. Geraadpleegd van http://www.steunpuntmedia.be/wp­ content/uploads/2014/02/20140214_bronnengebruik.pdf Vanoost, L. (2014, augustus 6). De haatmails van Joods Actueel: een bloemlezing.  DeWereldMorgen.be. Geraadpleegd 17 augustus 2014, van  http://www.dewereldmorgen.be/artikel/2014/08/06/de­haatmails­van­joods­actueel­een­ bloemlezing VRM. (2013, september 30). Rapport Mediaconcentratie in Vlaanderen 2013. Vlaamse Regulator  voor de Media. Geraadpleegd van  http://www.vrmrapporten.be/rapporten/mediaconcentratie­2013 VVJ vraagt “meer redelijkheid” bij operatie­Mediahuis. (z.d.). deredactie.be. Geraadpleegd 17 augustus 2014, van http://deredactie.be/cm/vrtnieuws/cultuur%2Ben%2Bmedia/media/2.31941? eid=1.1887526 Wikipedia. (n.d.). FLAK ­ Wikipedia. Flak. Geraadpleegd 20 juli 2012, van  http://nl.wikipedia.org/wiki/FLAK Zamora, D. (2012, januari 3). Grève en Belgique : Haro sur les grévistes et les syndicats ­ Acrimed |  Action Critique Médias. ACRIMED, action­critique­médias. Geraadpleegd 2 juli 2012, van  http://www.acrimed.org/article3741.html Zamora, D. (2013). De welvaartsstaat, de arbeidskracht als waar en de activering van werklozen en  armen. Marxistische studies, (101), 18–45. Zinzen, W. (2010). Praatjes vullen geen gaatjes: de verbreding van de journalistiek tot faits divers  69

of hoe de media hun invloed als vierde macht verkwanselden. In De vierde onmacht (pp. 68– 94). Leuven: Van Halewyck.

70