CULEMBORGSE
'VOETNOTEN'
Het nieuwe Roomsche rondom De Sint-Barbarakerk te Culemborg
Historisch halfjaarbericht 2005-32 Genootschap A-W. K. Voet van Oudheusdcn
Culemborgse Voetnoten, nummer 32
Redactioneel
ISSN: 0929-1334
september 2005 Een uitgave van 'Het Genootschap A.W.K. Voet van Oudheusden' Opgericht 14 oktober 1937 Redactie J.G. Borggreve, Y.E. Jakobs-Lommers en H.L.F. Lagers (eindredactie). Redactieadres Mw. Y.E. JakobsLommers Kattenstraat 10 4101 BM Culemborg e-mail: yvonne.jakobs® planet.nl Vormgeving Hans Bassa (Studio Bassa) Drukwerk Jacobs Repro, Culemborg Secretariaat Genootschap Dhr. J.G. Borggreve Vanghoutstraat 1 4105 HE Culemborg e-mail:
[email protected] website: www.voetvanoudheusden.nl
H
ET S I L H O U E T v a n de o u d e s t a d v a n C u l e m b o r g w o r d t g e d o m i n e e r d d o o r vele torens v a n allerlei v o r m . D e toren v a n de R.K. Sint-Barbarakerk s t e e k t sinds 1886 b o v e n alles u i t . W a t m e n v a n verre echter n i e t z i e t , is dat de toren in een z e e r slechte staat v e r k e e r t en op k o r t e t e r m i j n m o e t w o r d e n g e r e s t a u r e e r d . Er is een s t i c h t i n g in h e t l e v e n g e r o e p e n o m de n o d i g e fondsen te w e r v e n . D i t laatste is niet g e m a k k e l i j k . O m de s t i c h t i n g te s t e u n e n en grotere be¬ k e n d h e i d te g e v e n a a n de n o o d z a a k t o t snelle restauratie, g e e f t o n s G e n o o t s c h a p d e z e speciale V o e t n o o t u i t op O p e n M o n u m e n t e n d a g , die dit j a a r religie als t h e m a heeft. D e h o o f d m o o t w o r d t g e v o r m d d o o r een a r t i k e l v a n B e n Holtk a m p , k e n n e r bij u i t s t e k v a n de b o u w g e s c h i e d e n i s v a n de R . K . B a r b a r a k e r k . Verder een k o r t a r t i k e l v a n o n z e oud-secretaris T h e o A u s e m s , dat al in 1942 w e r d g e s c h r e v e n m a a r n o o i t is g e p u b l i c e e r d . D e z e b i j d r a g e , die wij op o n z e j a a r v e r g a d e r i n g in februari j . l . t e n g e s c h e n k e k r e g e n v a n zijn d o c h t e r W i l l e m i e n en s c h o o n z o o n A n d r é H o e k , h a n d e l t over een reeds l a n g v e r d w e n e n f o l k l o r i s t i s c h g e b r u i k in C u l e m b o r g .
Girorekening 50 23 582 t.n.v. Het Genootschap A.W.K. Voet van Oudheusden De contributie bedraagt € 12,50 per jaar. Een (vrij willige) extra bijdrage stelt het bestuur bijzon¬ der op prijs.
Omslag DeR.K. SintBarbarakerk (litho van C. Mooij uit 1890).
REDACTIONEEL
1
Het in 1817 ingewijde Waterstaatskerkje, met de pauselijke tiara en de sleutels van Sint Petrus hoven op de spits (aquarel van Th. Ausems uit 1928).
2
CULEMBORGSE
' V O E T N O T E N '
2005-32
Het nieuwe Roomsche rondom De Sint-Barbarakerk te Culemborg
D e v o l t o o i i n g v a n de n e o g o t i s c h e Sint-Barbarakerk a a n de M a r k t te C u l e m b o r g op 4 d e c e m b e r 1886 z a l v o o r veel p a r o c h i a n e n een h e u g l i j k feit zijn g e w e e s t . H e t i m p o s a n t e b o u w w e r k d w o n g z e k e r respect af. D e k a t h o l i e k e n in die j a r e n t i m m e r d e n m e t een o n s t u i t b a a r elan a a n de w e g . Zij w i l d e n g e z i e n w o r d e n . D e o n d e r d r u k k i n g t e n g e v o l g e v a n de reformatie h a d d e n z e v o o r g o e d v a n z i c h a f g e s c h u d . I n m i d d e l s zijn w e bijna 120 j a a r verder. N u is h e t niet alleen m e e r een z o r g v o o r de plaatselijke k a t h o l i e k e n dat een dergelijk k e r k g e b o u w b e h o u d e n blijft. O o k vele n i e t - k a t h o l i e k e n z o u d e n h e t b e t r e u r e n als de k e r k z o u v e r d w i j n e n . M o m e n t e e l w o r d t g e p r o b e e r d de k e r k op de mo¬ n u m e n t e n l i j s t g e p l a a t s t te k r i j g e n . Eerder al, in m e i 1969, w i l d e h e t M i nisterie v a n C u l t u u r , Recreatie en M a a t s c h a p p e l i j k W e r k de k e r k op de monumentenlijst plaatsen. Het kerkbestuur onder leiding van pastoor N o r b e r t Slegers t e k e n d e echter b e z w a a r a a n bij de K r o o n , o m d a t m e n de k e r k te zijner tijd b u i t e n g e b r u i k w i l d e stellen en u i t e i n d e l i j k v e r k o p e n . Pastoor Slegers h a d n a m e l i j k v e r g a a n d e o e c u m e n i s c h e i d e e ë n . Hij w i l d e eigenlijk in de o u d e B a r b a r a k e r k ' i n t r e k k e n ' , en d a a r o m k w a m h e t slecht u i t dat de k e r k een m o n u m e n t z o u w o r d e n . Slegers h i e l d over dit o n d e r w e r p zelfs een e n q u ê t e o n d e r de p a r o c h i a n e n . H e t resultaat daar¬ v a n viel h e m z o z e e r t e g e n d a t hij u i t e i n d e l i j k , duidelijk t e l e u r g e s t e l d , zijn p l a n n e n m a a r liet v a r e n . D e K r o o n h o n o r e e r d e h e t b e z w a a r s c h r i f t v a n h e t k e r k b e s t u u r . D e k e r k w e r d dus g é é n m o n u m e n t . N i e t iederéén w a s in h e t verleden even positief over de k e r k . Frits v a n der M e e r , b e k e n d k u n s t h i s t o r i c u s en o u d - s t u d e n t v a n h e t C u l e m b o r g s e s e m i n a r i e , schrijft in zijn b o e k j e u i t 1929 over praeses V a n S c h a i k o n d e r andere h e t v o l g e n d e : 'Brutaal rekt een nieuwe roomsche spits, slecht-normandisch, zich boven de oude toren uit', en o o k : 'het nieuwe roomsche rondom met de afzichtelijke steenkleur en het opzichtige roosraam en de alledaagsche klokken waarvan ik zelfs den klank niet onthouden heb'. C o r B o u c h e t t e , o o k een oud¬ s t u d e n t v a n h e t s e m i n a r i e , schrijft in zijn h e r i n n e r i n g e n a a n C u l e m -
HET NIEUWE ROOMSCHE
RONDOM
3
b o r g : 'Dat ik een meer gróte dan grootse katholieke kerk voorbijgelopen was en, vlak naast het seminarie een middeleeuwse gereformeerde, de zelfde die me later met zijn diepe klokken tot in het gebeente zou vermurwen in de gespannen stilte van de zondagse avondstudie'. In h e t v e r v o l g v a n dit a r t i k e l z u l l e n w e n a g a a n h o e de b o u w v a n de k e r k zijn b e s l a g k r e e g en h o e h e t de k e r k v e r g i n g i n de j a r e n die erop v o l g d e n t o t op h e d e n .
Waar kerkte katholiek Culemborg vóór 1886? C u l e m b o r g b e s c h i k t e e e u w e n l a n g over t w e e p a r o c h i e k e r k e n . A l l e r e e r s t in de b i n n e n s t a d de (oude) B a r b a r a k e r k en k o r t e tijd later, r o n d 1390, k w a m er i n de N i e u w s t a d een t w e e d e p a r o c h i e k e r k , die J o h a n n e s de D o per als p a t r o o n h a d . D e z e J o h a n s k e r k w a s b e d o e l d v o o r de i n w o n e r s v a n de N i e u w s t a d en d e l e n v a n L a n x m e e r en Parijs. D e k e r k w e r d b e d i e n d d o o r priesters v a n de abdij M a r i ë n w e e r d , nabij B e e s d . H e t is opmerke¬ lijk dat er i n een k l e i n e stad als C u l e m b o r g t w e e p a r o c h i e k e r k e n w a r e n . A a n v a n k e l i j k w a s dat niet z o ' n p r o b l e e m , al schijnt er w e l s p r a k e te zijn g e w e e s t v a n een z e k e r e rivaliteit t u s s e n de beide p a r o c h i e s . N a de reform a t i e w e r d alles anders. In 1578 w e r d e n de beide k e r k e n a a n de k a t h o l i e k e n o n t t r o k k e n . D e a a n h a n g e r s v a n de ' n i e u w e l e e r ' h a d d e n uitein¬ delijk g e n o e g a a n de B a r b a r a k e r k , w a n t de J o h a n s k e r k k w a m v a n a f die tijd op de t w e e d e plaats en w e r d u i t e i n d e l i j k bijna niet m e e r g e b r u i k t . D e k a t h o l i e k e n echter k r e g e n vijftig j a a r later de b e s c h i k k i n g over t w e e staties (schuilkerkjes) i n de nabijheid v a n de beide o u d e parochieker¬ k e n . In de b i n n e n s t a d , a a n de P a p e n h o e k , een statie (1628) b e d i e n d d o o r J e z u ï e t e n en in de N i e u w s t a d een statie (1624) b e d i e n d d o o r seculiere g e e s t e l i j k e n . D e z e laatste statie is v a n a f ca. 1700 l a n g z a a m m a a r z e k e r v a n R o m e v e r v r e e m d g e r a a k t . U i t e i n d e l i j k k w a m h e t t o t een b r e u k m e t de m o e d e r k e r k en v a n a f 1723 w a s de statie a a n de V a r k e n s m a r k t een oud-katholieke kerk. Wij b e p e r k e n ons n u t o t de statie i n de P a p e n h o e k . D e z e statie l a g v e r b o r g e n t u s s e n de h u i z e n v a n de M a r k t , K e r k s t r a a t en P a p e n h o e k . A a n h e t einde v a n de a c h t t i e n d e e e u w w e r d h e t s c h u i l k e r k j e te k l e i n en te b o u w v a l l i g . D e J e z u ï e t e n p a t e r s D e H a s q u e en W o l f f z a g e n h e t na h u n k o m s t in C u l e m b o r g in 1816 als h u n eerste en b e l a n g r i j k s t e t a a k h e t b o u w v a l l i g e kerkje te v e r v a n g e n . In 1817 al w e r d een n i e u w e k e r k in g e b r u i k g e n o m e n . M e n k o n w e e r een tijdje v o o r t , d a c h t m e n , m a a r o o k d e z e n i e u w e z . g . w a t e r s t a a t s k e r k w e r d al g a u w te k l e i n . B e h a l v e d o o r h e t g r o e i e n d a a n t a l p a r o c h i a n e n w e r d h e t kerkje o o k b e z o c h t d o o r de s t u d e n t e n v a n h e t nabij g e l e g e n s e m i n a r i e , dat i n 1818 zijn d e u r e n o p e n d e en i n 1846 reeds 150 s t u d e n t e n h a d . D e s e m i n a r i s t e n h a d d e n in h e t kerkje h u n e i g e n b a n k e n : de z . g . s t u d e n t e n b a n k e n . In 1857 verrees h e t e n o r m e s e m i n a r i e g e b o u w m e t een e i g e n k a p e l , d e s o n d a n k s 1
4
CULEMBORGSE
' V O E T N O T E N '
2005-32
bleef de p a r o c h i e k e r k te k l e i n . In 1853 w e r d d a n o o k o v e r w o g e n de k e r k te v e r g r o t e n , m a a r z o v e r is h e t niet g e k o m e n . In h e t p a r o c h i e a r c h i e f b e v i n d e n z i c h t e k e n i n g e n v a n d e z e v e r g r o t i n g : de k e r k z o u i n d e r d a a d iets breder zijn g e w o r d e n , m a a r niet l a n g e r . Je v r a a g t j e o n w i l l e k e u r i g af h o e h e t bijvoorbeeld m o g e l i j k is g e w e e s t dat op m a a n d a g 8 j u l i 1844 h e t H . V o r m s e l w e r d t o e g e d i e n d a a n m a a r liefst 9 6 7 v o r m e l i n g e n . In die tijd w e r d er niet jaarlijks g e v o r m d z o a l s n u . H e t k o n s o m s m e e r d a n tien j a a r d u r e n eer de b i s s c h o p C u l e m b o r g w e e r eens a a n d e e d v o o r dit s a c r a m e n t . B o v e n d i e n w e r d e n niet alleen v o r m e l i n g e n u i t C u l e m b o r g g e v o r m d , m a a r o o k die v a n de o m l i g g e n d e p a r o c h i e s . V e r m o e d e l i j k ver¬ liep dit v o r m s e l in e n k e l e e t a p p e s . B o v e n d i e n m o c h t e n de ouders v a n de v o r m e l i n g e n er niet bij zijn. Per p a r o c h i e w e r d e n d a a r e n t e g e n één peter en één m e t e r a f g e v a a r d i g d . H e t z a l in ieder g e v a l een d r u k t e v a n b e l a n g g e w e e s t zijn in C u l e m b o r g die m a a n d a g 8 j u l i 1844! 2
De voorbereidingen van de bouw H e t is een veel v o o r k o m e n d f e n o m e e n g e w e e s t in ons l a n d dat een s c h u i l k e r k j e of statie w e r d ' o p g e v o l g d ' d o o r een w a t e r s t a a t s k e r k en uit eindelijk d o o r een g r o t e ( m e e s t a l n e o g o t i s c h e ) k e r k als b e d e h u i s v o o r de k a t h o l i e k e n . In C u l e m b o r g w a s p a s t o o r P e t r u s Jacobs de g r o t e stimula¬ tor achter de b o u w v a n de grotere n e o g o t i s c h e p a r o c h i e k e r k , die in 1886 werd geconsacreerd. Kadasterkaart uit 1826. De Waterstaatskerk (om cirkeld) ligt direct aan de Papenhoek, toen nog de zuidelijke uitloper van de Ridderstraat.
HET NIEUWE ROOMSCHE
RONDOM
5
Jacobs, die in 1855 zijn pastoraat b e g o n , h a d al g a u w in de g a t e n dat er v o o r een n i e u w e grotere k e r k te w e i n i g r u i m t e w a s . W i l d e m e n op n a g e n o e g d e z e l f d e locatie een n i e u w e k e r k b o u w e n , d a n w a s h e t n o d i g o m d a a r r u i m t e v o o r vrij te m a k e n . A a n de oostzijde v a n h e t g e w e n s t e terrein l a g h e t s e m i n a r i e , w a a r v a n de n i e u w b o u w in 1857 w a s v o l t o o i d . A a n d e z e k a n t k o n d u s g e e n e x t r a r u i m t e g e w o n n e n w o r d e n . A a n de z u i d z i j d e l a g de k a t h o l i e k e b e g r a a f p l a a t s , en d a a r w a s e n i g e uitbrei¬ d i n g m o g e l i j k . A a n de w e s t z i j d e s t o n d e n o o r s p r o n k e l i j k vier p a n d e n a a n de M a r k t m e t t a m e l i j k d i e p e t u i n e n . T w e e v a n d e z e p a n d e n w a r e n in 1825 al d o o r h e t k e r k b e s t u u r g e k o c h t . E e n d a a r v a n w a s a f g e b r o k e n o m een p a d te k u n n e n a a n l e g g e n v a n de M a r k t n a a r de o u d e k e r k . H e t andere p a n d w e r d v e r h u u r d en m o e s t u i t e i n d e l i j k s a m e n m e t n o g t w e e andere h u i z e n w o r d e n a f g e b r o k e n o m plaats te m a k e n v o o r de n i e u w e k e r k . E e n v a n d e z e t w e e p a n d e n h a d p a s t o o r Jacobs al eerder aange¬ k o c h t . H e t andere, b e w o o n d d o o r b a k k e r P o n s i o e n , w e r d d o o r h e t se¬ m i n a r i e g e k o c h t . H e t s e m i n a r i e h a d h e t p a n d op n a a m l a t e n z e t t e n v a n h e t k e r k b e s t u u r in r u i l v o o r w a t g r o n d die vrij z o u k o m e n na a f b r a a k v a n de o u d e k e r k en een deel v a n h e t k e r k h o f . H e t viel n o g niet m e e o m t w e e h u u r d e r s v a n de h u i z e n a a n de M a r k t , T h e o d o r u s C o p p e r s en Cornelis T e e u w i s s e n , u i t e i n d e l i j k z o ver te k r i j g e n dat zij h u n h u i s op tijd Kadasterkaart uit 1968. De nieuwe kerk (omcir keld) ligt niet meer aan de Papenhoek, maar aan de Markt. Op de plek waar de oude en nieuwe kerk elkaar overlappen, moet de schuilkerk uit 1628 heb¬ ben gestaan.
6
CULEMBORGSE
' V O E T N O T E N '
2005-32
z o u d e n verlaten. I n t u s s e n w e r d er al d r u k g e c o r r e s p o n d e e r d m e t h e t b i s d o m en de b u r g e r l i j k e o v e r h e d e n o m t o e s t e m m i n g te k r i j g e n v o o r de k e r k b o u w . A a n de a a r t s b i s s c h o p w e r d een b r i e f g e s t u u r d , w a a r v a n i n h e t n o t u l e n b o e k v a n h e t k e r k b e s t u u r een afschrift staat m e t de vol gende inhoud: 3
Monseigneur, Het kerkbestuur der R.C. gemeente te Culemborg heeft reeds sedert twee en een halfjaar besloten om eene nieuwe en voor de gemeente4 eene doelmatige kerk te bouwen daar de oude te klein en te laag van verdieping is. In der tijd werd zulks mondeling medegedeeld aan monseigneur Schaepman z.e., die met het plan zeer ingenomen was, ook de gemeentenaren zagen de noodzaak in van een doelmatiger kerkgebouw. Zoo dat bijna een ieder volgens vermogen reeds twee en een halfjaar daartoe hebben bijgedragen. Deze bijdrage uit de gemeente en van enige goede en weldadige vrienden van buiten de gemeente maken reeds een som van ruim ƒ 28000,-gulden. Daar volgens de raming een kapitaal nodig zal zijn van plus minus ƒ90.000,-, heeft het kerkbestuur besloten eene premielening uit te schrijven van ƒ 60.000,-bestaande uit 12000 aandelen van ƒ 5,-bevattende 240 serien, elk serie van 50 aandelen met eenejaarlijksche uitloting van 6serien, waarin 18 pre mies telken jare zullen vallen 2 van ƒ 100,-2 van ƒ 50,-4 van ƒ 25,-en tien van ƒ 10,-de overige worden uitgekeerd met ƒ 5,-. Het kerkbestuur verzoekt allerbe leefdst machtiging om tot bedoelde premielening over te kunnen gaan. H e t k e r k b e s t u u r h a d k e n n e l i j k w e l v e r t r o u w e n i n de t o e k o m s t . D e v e r p l i c h t i n g o m een v e e r t i g j a a r l o p e n d e p r e m i e l e n i n g a a n te g a a n v o o r een dergelijk h o o g b e d r a g , w a s g e e n s i n e c u r e . W e m o e t e n h i e r w e l b e d e n k e n dat de k a t h o l i e k e n i n h e t laatste k w a r t v a n de n e g e n t i e n d e e e u w de n a s l e e p v a n e n k e l e e e u w e n o n d e r d r u k k i n g t e n g e v o l g e v a n de reformatie echt te b o v e n w a r e n . M e t veel g e e s t d r i f t w e r k t e n z e a a n de t o e k o m s t . D e l e n i n g is o v e r i g e n s k e u r i g netjes afgelost, z o d a t h e t ge¬ b o u w in 1926 u i t e i n d e l i j k vrij v a n s c h u l d w a s . In m a a r t 1885 w a s h e t ' p l a n en b e s t e k ' v a n de n i e u w e k e r k o n t v a n g e n . D e architect w a s Piet v a n G e n k u i t E t t e n - L e u r . W e d e r o m g i n g er een schrijven n a a r de a a r t s b i s s c h o p ; k e r k b e s t u r e n w a r e n v e r p l i c h t o m v o o r g r o t e u i t g a v e n t o e s t e m m i n g te v r a g e n . B e g i n april 1885 w a s de t o e s t e m m i n g v a n de b i s s c h o p b i n n e n . O n v e r w i j l d m o e s t n u de v o l g e n d e stap w o r d e n g e z e t , n a m e l i j k h e t a a n v r a g e n v a n de t o e s t e m m i n g v a n de g e m e e n t e C u l e m b o r g . D e z e t o e s t e m m i n g w e r d e n k e l e w e k e n later v e r l e e n d . H e t w a s i n m i d d e l s m e i 1885. H e t w e r d n u h o o g tijd o m de p r o v i n c i e G e l d e r l a n d o m t o e s t e m m i n g te v r a g e n . D a t w a s n o d i g o m d a t de n i e u w e k e r k v o o r een k l e i n deel op de o u d e b e g r a a f p l a a t s k w a m te l i g g e n . In h e t n o t u l e n b o e k v a n h e t k e r k b e s t u u r is een a f s c h r i f t v a n dit verzoek opgetekend: 5
6
H E T
NIEUWE
R O O M S C H E
R O N D O M
7
Geeft met verschuldigden eerbied te kennen het Rooms Catholiek Parochiaal Kerkbestuur, vergaderende in de binnenstadt te Culenborg, dat gezegde bestuur de approbatie van hun hooger kerkbestuur hebben bekomen, om het thans bestaande kerkgebouw te amoveren en gedeeltelijk op die plaats en op de kadastrale nummers 250,252,254,255,273,274,275 en op een gedeelte van de kadastrale nummers 249 en 1520 van sectieJ gemeente Culenborg een grooter gebouw ter uitoefening van hunnen openbaren godsdienst te bouwen. Dat men daartoe wenschte over te gaan, doch daarvoor is benoodigd omstreeks 80 centiaar grond van gemelde num mers 249, sectie J, uitmakende een gedeelte van het in juni 1870 gesloten kerkhof hunner gemeente, dat op die 80 care sinds 20 jaar geen lijk is begraven, geen eigen graven zijn, en voor het grootste gedeelte daarop nimmer is begraven, aangezien deze plaats door een baarhuis, kalkkuil en een breed pad wordt ingenomen. Dat echter van die 80 ca. ruim 12 centiaar voor defundamenten, welke dieper zijn dan een halve meter zullen worden gegraven, zijn benodigd en overigens de grond zal worden opgehoogd, doordie het op te richte kerkgebouw een meter wat de begaane grond betreft hooger zal zijn dan de thans bestaande. Dat het in gebruik nemen van gezegde 80 ca. grond de goedkeuring van U Edele Groot Achtbare moet worden verkregen. Waarom gezegd kerkbestuur zich tot U Edele Groot Achtbare wendt met beleefd verzoek dat het U. E. Gr. Achtbare moge behagen vergunning te verlenen gemelde 80 ca. grond tot voorschreve einde te mogen bezigen. A a n b e l e e f d h e d e n g e e n g e b r e k d u s . U i t d e z e b r i e f valt o o k op te m a k e n dat de n i e u w e k e r k een m e t e r h o g e r z o u k o m e n te l i g g e n d a n de o u d e . B u i t e n de k e r k is dit niet z o z e e r te z i e n , m a a r w i e h e t g e b o u w b e t r e e d t , z a l t o c h een trapje v a n e n k e l e t r e d e n m o e t e n b e s t i j g e n . M o g e l i j k l i g t h i e r o o k de o o r z a a k v a n h e t feit dat de vloer v a n de k e r k v a n a f h e t eer¬ ste b e g i n t o t op de d a g v a n v a n d a a g blijft v e r z a k k e n , z o d a t i n 1962 een n i e u w e b e t o n n e n vloer m o e s t w o r d e n g e l e g d . D e h u i d i g e t e g e l v l o e r die in 1992 w e r d g e l e g d , is o o k al op e n k e l e p l a a t s e n v e r z a k t en g e s c h e u r d . De provincie Gelderland had geen b e z w a a r tegen het plan van het kerkbestuur. De v e r g u n n i n g werd verleend onder twee voorwaarden: 1. Dat de te ontgraven strook gronds voor en gedurende de ontgraving worde gedrenkt met ene oplossing van 40 % ruw carbolzuur en water. 2. Dat de beenderen en de eventueel nog te vinden overblijfselen van kisten, na met genoemde oplossing van carbolzuur te zijn overgoten, terstond worden ter aarde besteld in een vooraf gemaakte kuil in de nabijheid der plaats van opgra ving en overdekt met een laag aarde van tenminste 0,3 meter dikte. O p 28 j u l i 1885 v o n d de a a n b e s t e d i n g plaats i n de ' K o r e n b e u r s ' v a n de h e e r W. V u l t o , op de M a r k t . D e architect, Piet v a n G e n k , w a s d a a r aan¬ w e z i g evenals de inschrijvers. D e h o o g s t e inschrijver v r o e g een b e d r a g v a n ƒ 129.701,- en de l a a g s t e ƒ 103.579,-. A a n d e z e laatste inschrijver, Joh a n n e s G r o e n e n d a a l te ' s - G r a v e n h a g e , w e r d h e t w e r k g e g u n d . V e r m o e d e l i j k is de b o u w vrijwel d i r e c t b e g o n n e n , o m d a t de k e r k
8
CULEMBORGSE 'VOETNOTEN' 2 0 0 5 - 3 2
Het Maria-altaar uit 1886. In het midden de kroning van Maria, links de H. Barbara en rechts de H. Caecilia.
anders n o o i t in d e c e m b e r 1886 g e r e e d h a d k u n n e n zijn. E e n g e d e e l t e v a n de o u d e k e r k , w a a r o n d e r h e t torentje, w e r d h e t eerst a f g e b r o k e n . V e r m o e d e l i j k k e r k t e m e n z o l a n g in h e t voorste deel. H e t w e r k vorderde snel, z o d a t op 4 d e c e m b e r 1886, n a a m d a g v a n Sint-Barbara, de n i e u w e k e r k in g e b r u i k k o n w o r d e n g e n o m e n . In de C u l e m b o r g s e C o u r a n t v a n 9 d e c e m b e r 1886 staat h e t v o l g e n d e b e r i c h t v e r m e l d : Hedenmorgen is het nieuwe kerkgebouw door de R.K. Gemeente in gebruik ge nomen. De inwijding geschiedde door den Zeer Eerw. Heer Deken, geassisteerd door Eerw. HH. Geestelijken der parochie en de professoren van het Seminarie.
H E T
NIEUWE
R O O M S C H E
R O N D O M
9
Gedurende de plechtige hoogmis werd onder directie van den heer Olyslager de liturgische kerkmuziek met goed gevolg uitgevoerd door de Zangvereniging van de Sociëteit St. Jozeph, die voortaan als zangkoor blijft fungeren. De R.K. Gemeente zij hartelijk geluk gewenscht met hare schoone nieuwe kerk! Zeer vele gemeenteleden betuigden hunne deelneming in defeestvreugde van dezen betekenisvollen dag door het laten waaien van de vaderlandsche driekleur uit hunne woningen.
Architect Piet van Genk Piet v a n G e n k m a a k t e deel u i t v a n een k a t h o l i e k e k u n s t e n a a r s f a m i l i e . Vader V a n G e n k w a s m e u b e l m a k e r , t w e e z o o n s w e r d e n architect, een z o o n w a s k u n s t s c h i l d e r en een andere z o o n w a s b e e l d h o u w e r . Boven¬ d i e n h u w d e n t w e e dochters u i t h e t g e z i n V a n G e n k m e t respectievelijk een k u n s t s c h i l d e r en een b e e l d h o u w e r . Piet v a n G e n k w e r d op 22 m a a r t 1844 g e b o r e n te B e r g e n op Z o o m . Hij is n o o i t g e h u w d g e w e e s t . A a n v a n k e l i j k s t u d e e r d e hij a a n de K o n i n k l i j k e A c a d e m i e v o o r B e e l d e n d e K u n s t e n te A n t w e r p e n . Hij k o o s b o u w k u n d e als s t u d i e r i c h t i n g . Later trok hij bij zijn o o m A n t o o n i n , die arts w a s in Leur. H o e w e l Piet o o k andere g e b o u w e n o n t w i e r p , l a g h e t z w a a r t e p u n t v a n zijn o e u v r e t o c h op k e r k e n b o u w . M i n s t e n s 22 k e r k e n en k a p e l l e n zijn v a n zijn h a n d . A l d e z e k e r k e n zijn te v i n d e n i n of vlakbij h e t b i s d o m B r e d a . E é n k e r k ech¬ ter verrees k i l o m e t e r s verderop en w e l in C u l e m b o r g . H o e k o m t h e t t o c h dat een v a n zijn s c h e p p i n g e n z o ver w e g w e r d g e b o u w d ? Piet v a n G e n k z a l in C u l e m b o r g niet o n b e k e n d zijn g e w e e s t . Zijn z w a g e r , k u n s t s c h i l d e r Frans v a n Beers, is in C u l e m b o r g geboren en w o o n d e in een v a n de p a n d e n aan de M a r k t , die later afgebroken m o e s t e n w o r d e n voor de b o u w v a n de n i e u w e k e r k . Een andere z w a g e r v a n Piet, b e e l d h o u w e r Jan Jacobs, m a a k t e evenals Jozef van G e n k , een broer v a n Piet, veel kerkelijke s c u l p t u r e n . Je z o u bijna g a a n d e n k e n dat er een familierelatie b e s t o n d t u s s e n d e z e Jan Jacobs en de pastoor v a n de Barbaraparochie, Petrus Jacobs. H e t z o u interessant zijn o m eens na te g a a n of d e z e beide heren Jacobs op een of andere m a n i e r aan elkaar v e r w a n t w a r e n . Het is in ieder geval evident dat de Jezuieten, die de parochie al m e e r d a n 250 j a a r b e d i e n d e n , veel relaties h a d d e n m e t h e t zuidelijk deel v a n N e d e r l a n d . Piet v a n G e n k h a d e n k e l e speciale trekjes, die zijn w e r k k e n m e r k e n . Z o plaatste hij m e n i g m a a l de toren n a a s t de v o o r g e v e l v a n de k e r k , en o o k w e r k t e hij g r a a g m e t n a t u u r s t e n e n b a n d e n i n de v o o r g e v e l . Beide k e n m e r k e n v i n d e n wij in C u l e m b o r g t e r u g . E e n o p m e r k e l i j k f e n o m e e n te C u l e m b o r g is h e t recht g e s l o t e n priesterkoor. D o o r g a a n s w e r d i n die tijd h e t p r i e s t e r k o o r v a n n i e u w e k e r k e n v o o r z i e n v a n een v e e l h o e k i g e apsis . D e B a r b a r a k e r k v a n C u l e m b o r g k r e e g e c h t e r een recht g e s l o t e n p r i e s t e r k o o r m e t d a a r i n een roosvenster. W e l l i c h t w e r d Piet v a n G e n k g e ï n s p i r e e r d d o o r de k a t h e d r a a l v a n L a o n in F r a n k r i j k , die o o k een recht g e s l o t e n apsis h a d . H e t k a n o o k zijn dat er g e w o e k e r d m o e s t 7
10
CULEMBORGSE 'VOETNOTEN' 2 0 0 5 - 3 2
w o r d e n m e t de r u i m t e , o m d a t de a f m e t i n g e n v a n de b o u w k a v e l niet z o g r o o t w a r e n . E e n recht g e s l o t e n k o o r levert w a t m e e r b i n n e n r u i m t e op d a n een v e e l h o e k i g e apsis. M e n m o e t z i c h d i e n a a n g a a n d e w e l realiseren dat h e t b o u w e n in de b i n n e n s t a d m o e i l i j k e r w a s d a n h e t b o u w e n b u i t e n het centrum, waar genoeg ruimte was. De meeste nieuwe katholieke k e r k e n a a n h e t eind v a n de n e g e n t i e n d e e e u w w e r d e n steevast net e v e n b u i t e n h e t c e n t r u m g e b o u w d . T o c h k r e e g Piet v a n G e n k h e t v o o r e l k a a r een k r u i s b a s i l i e k te b o u w e n op de b e t r e k k e l i j k s m a l l e k a v e l . Dit is o o k de reden dat h e t m i d d e n s c h i p n a a r v e r h o u d i n g a a n de s m a l l e k a n t i s . 8
Hoe zag de kerk er in het begin uit? Z o a l s dat h e t g e v a l w a s in de m e e s t e p a r o c h i e s , w a s o o k v o o r h e t C u l e m b o r g s e k e r k b e s t u u r in 1886 de b o d e m v a n de k e r k e k a s b e r e i k t . D e k e r k w e r d ' s c h o o n ' o p g e l e v e r d . V e r f r a a i i n g e n k w a m e n over h e t a l g e m e e n later, als er w e e r w a t g e l d w a s . D a a r o m w e r d er v o o r l o p i g inventaris v a n de o u d e k e r k o v e r g e p l a a t s t n a a r de n i e u w e . H e t h o o g a l t a a r w a s echter z o b e l a n g r i j k dat d a a r niet m e e g e w a c h t w e r d . Jos v a n G e n k , een broer v a n de architect, m a a k t e h e t . H e t altaar w a s t a m e l i j k b r e e d en h a d een vrij l a g e r e t a b e l . T o e n tijdens de restauratie v a n 1992 w e r d g e d a c h t a a n herstel v a n dit altaar, b l e e k dit alleen al v a n w e g e de bijzondere afmetin¬ g e n n a g e n o e g o n m o g e l i j k . D e r e s t a n t e n v a n h e t altaar w e r d e n d a a r o m v e r w i j d e r d . D e zijaltaren en de c o m m u n i e b a n k e n z u l l e n o o k w e l aan¬ w e z i g g e w e e s t zijn in 1886, o m d a t er in h e t archief n e r g e n s iets te vin¬ d e n is over een eventuele latere o p l e v e r i n g . D e p r e e k s t o e l k w a m u i t de o u d e k e r k . In h e t archief is n o g een foto u i t 1908 v a n h e t i n t e r i e u r m e t d a a r o p een andere, slankere p r e e k s t o e l d a n die in 1911 w e r d g e p l a a t s t . O o k h e t destijds 25 j a a r o u d e W i t t e - o r g e l w e r d in de n i e u w e k e r k op de z a n g z o l d e r g e p l a a t s t m i d d e n v o o r h e t m o n u m e n t a l e roosvenster. D e k r u i s w e g s t a t i e s k w a m e n tien j a a r later, evenals de b e s c h i l d e r i n g v a n h e t priesterkoor. 9
In de z i j b e u k e n s t o n d v o o r a a n een a a n t a l rijen stoelen m e t daar¬ achter b a n k e n , in h e t m i d d e n s c h i p s t o n d e n u i t s l u i t e n d b a n k e n . D e p l a a t s e n in de n o o r d e r z i j b e u k w a r e n d u u r d e r d a n de p l a a t s e n in de z u i d b e u k . D e p r e e k s t o e l s t o n d n a m e l i j k t e g e n de eerste p i l a a r a a n de z u i d z i j d e o p g e s t e l d , z o d a t h e t z i c h t op h e t altaar a a n die k a n t w e r d b e l e m m e r d d o o r de p r e e k s t o e l . D e k e r k h e r b e r g t een a a n t a l bijzondere i n v e n t a r i s s t u k k e n , w a a r v a n h i e r o n d e r een b e s c h r i j v i n g te v i n d e n is.
De preekstoel 10
T o e n in 1911 de k e r k 25 j a a r b e s t o n d , leek h e t p a s t o o r O o s t e r b a a n een g o e d idee o m bij d e z e g e l e g e n h e i d 'iets moois voor de kerk te verkrijgen, zoals een preekstoel'. H e t k e r k b e s t u u r stemde daarmee in. Leden van het k e r k b e -
H E T
NIEUWE
R O O M S C H E
R O N D O M
11
De preekstoel uit 1911. Op de kuip de afbeeldingen van de vier evangelisten met Christus in het mid den. Op het klankbord de H. Geest in het midden en er omheen de zeven gees¬ tesgaven.
stuur, a r m b e s t u u r en collectanten g i n g e n huis aan huis geld ophalen voor dit doel. De bijdrage k o n in een keer w o r d e n gegeven of m e n k o n wekelijks of maandelijks een bepaald b e d r a g schenken. De pastoor z o u ervoor zor g e n dat 'eenige meisjes de t o e g e z e g d e b e d r a g e n aan huis z o u d e n ophalen. H e t r e s u l t a a t w a s niet o n g u n s t i g : er w e r d ƒ 1900,- o p g e h a a l d . T o c h w a s dit niet g e n o e g , o m d a t m e n de p r e e k s t o e l h a d b e g r o o t op ƒ 2750,-. M e n h a d er k e n n e l i j k v e r t r o u w e n in dat dit h o g e r e b e d r a g op tafel z o u ko¬ m e n , a a n g e z i e n er een prijsvraag w e r d u i t g e s c h r e v e n . H e t w a s n a m e l i j k de b e d o e l i n g dat de d e e l n e m e r s een o n t w e r p z o u d e n i n d i e n e n , dat z o u m o e t e n v o l d o e n a a n e n k e l e v o o r w a a r d e n die d o o r architect N i c o Mole¬ n a a r w e r d e n b e p a a l d . Vijf b e e l d h o u w e r s w e r d g e v r a a g d a a n d e z e prijs v r a a g m e e te d o e n . E e n prijsvraag i m p l i c e e r t een (hoofd)prijs, in h e t on¬ d e r h a v i g e g e v a l b e s t o n d de prijs u i t de o p d r a c h t de p r e e k s t o e l te m o g e n m a k e n . D e vier ' a f v a l l e r s ' z o u d e n ƒ 25,- o n t v a n g e n als t e g e m o e t k o m i n g
12
CULEMBORGSE
' V O E T N O T E N '
2005-32
Het priesterkoor tussen 1898 en 1948. Het hoog altaar is nog intact en de polychromie is nog niet overgeschilderd.
in de g e m a a k t e k o s t e n . D e fa. K u y p e r s u i t R o e r m o n d w e r d de o p d r a c h t g e g u n d ; w i e de andere vier inschrijvers w a r e n , is niet b e k e n d . M e n m a a k t e m e t e e n v a n de g e l e g e n h e i d g e b r u i k de preekstoel een pilaar oostwaarts te verplaatsen. Reden voor deze i n g r e e p w a s het feit dat h e t n i e u w e m e u b e l breder w a s dan zijn voorganger, w a a r d o o r voor n o g m e e r k e r k g a n g e r s h e t zicht op het altaar o n t n o m e n dreigde te w o r d e n . Bovendien k o n d e n de plaatsen aan de z u i d z i j d e n u net z o d u u r w o r d e n als die aan de noordzijde, en dat b e t e k e n d e w e e r m e e r i n k o m s t e n . Je v r a a g t je o n w i l l e k e u r i g af of m e n de p r e d i k a n t overal in de kerk n o g k o n ver staan. Vermoedelijk z a l dit niet het geval g e w e e s t zijn, h o e w e l aanstaande priesters op het seminarie w e l degelijk behoorlijk w e r d e n ' g e t r a i n d ' in dit opzicht. D e preekstoel is l a n g e r d a n in andere k e r k e n in g e b r u i k gebleven: pas tijdens de grote o p k n a p b e u r t van de k e r k in 1992 w e r d hij achterin op¬ gesteld. Hij w a s te m o o i o m te w o r d e n a f g e d a n k t !
HET NIEUWE ROOMSCHE
RONDOM
13
Het schilderen van de kerk in 1948.
De kruiswegstaties O p 6 j u n i 1893 v o n d h e t k e r k b e s t u u r h e t h o o g tijd w o r d e n o m een nieu¬ w e k r u i s w e g te laten s c h i l d e r e n . K u n s t s c h i l d e r F. L o o t s u i t H a a r l e m k r e e g d e z e o p d r a c h t . L o o t s v r o e g h i e r v o o r o n g e v e e r ƒ 4000,-. D e eerste statie leverde hij g r a t i s . V e r m o e d e l i j k w a s L o o t s een d r u k b e z e t schilder, w a n t hij h a d vier j a a r n o d i g o m zijn t a a k te v o l b r e n g e n . O p 1 s e p t e m b e r 1897 g i n g h e t v o l t a l l i g e k e r k b e s t u u r m e t s c h i l d e r L o o t s n a a r de k e r k o m de laatste staties in o g e n s c h o u w te n e m e n . D e z e z e l f d e a v o n d w o r d t
14
CULEMBORGSE
' V O E T N O T E N '
2005-32
11
h e m de laatste d u i z e n d g u l d e n v a n h e t o v e r e e n g e k o m e n b e d r a g u i t b e t a a l d . Hij k r e e g ƒ 70,- e x t r a v o o r de k r u i s j e s die op de staties g e p l a a t s t m o e s t e n w o r d e n . H e t k e r k b e s t u u r v e r z o c h t de s c h i l d e r o m 'de ruimte tussen de staties en het trasraam der kerk zo in te richten' dat de staties d a a r d o o r i n 'schoonheid' z o u d e n 'toenemen'. H i e r k r e e g hij n o g eens ƒ 100,- voor. Bij z e s v a n de staties schilderde hij i n d e r d a a d a a n w e e r s k a n t e n bijbelse t e k s t e n op een d o n k e r e a c h t e r g r o n d , z o d a t de g e h e l e r u i m t e t u s s e n de t r a v e e r i b b e n w e r d o p g e v u l d . O p z o n d a g 24 o k t o b e r 1897 w e r d e n de n i e u w e staties p l e c h t i g o p g e h a n g e n . 12
13
De polychromie in het priesterkoor Bij de o p l e v e r i n g w a s de k e r k u i t e r a a r d o o k g e s c h i l d e r d . V e r m o e d e l i j k w e r d de k e r k v ó ó r 1908 niet n o g eens g e s c h i l d e r d , o m d a t d a a r o m t r e n t g e e n g e g e v e n s zijn. E e n v l u c h t i g k l e u r o n d e r z o e k d o o r de h e e r K u r vers v a n M o n u m e n t e n z o r g in 1990 w e e s u i t dat de eerste verflaag een z a n d k l e u r h a d . E e n foto u i t 1908 t o o n t ons o o k dat de g e w e l f r i b b e n een d o n k e r e k l e u r h a d d e n . H e t p r i e s t e r k o o r echter w e r d d o o r h e t t o e d o e n v a n p a s t o o r Jacobs i n 1898 of 1899 g e p o l y c h r o m e e r d . E i g e n l i j k w a s h e t de b e d o e l i n g o m de hele k e r k te p o l y c h r o m e r e n , m a a r d a a r w a s te wei¬ n i g g e l d voor. H e t k a r w e i k o s t t e de p a r o c h i e o n g e v e e r ƒ 2500,-. O p o u d e foto's is h e t resultaat v a n d e z e i n g r e e p d u i d e l i j k te z i e n . H e l a a s w a s de
HET NIEUWE ROOMSCHE
RONDOM
15
Rechterfoto: Het priesterkoor tussen 1962 en 1972. De communiebanken zijn nu verwij¬ derd en vervangen door een metalen hekwerk. Linkerfoto: Het priesterkoor na 1948 en voor 1962. Depolychro¬ mie is overgeschilderd en de communiebanken zijn nog aanwezig, maar het hoogaltaar is hier ont¬ daan van de retabel.
slechte g e s t e l d h e i d v a n de r a m e n b o v e n i n de l i c h t b e u k er w a a r s c h i j n lijk m e d e de o o r z a a k v a n dat de p o l y c h r o m i e al in 1948 overgeschil¬ derd w e r d e v e n a l s de hele k e r k . Pastoor D o e n s e n m a a k t e m e t e e n v a n de g e l e g e n h e i d g e b r u i k o m h e t h o o g a l t a a r te o n t d o e n v a n de retabel. E r v o o r i n de plaats k w a m een gordijn m e t d a a r v o o r een k r u i s b e e l d , dit alles g e h e e l in o v e r e e n s t e m m i n g m e t de o p v a t t i n g e n v a n die tijd. Overi¬ g e n s is er i n 1922 o o k g e s c h i l d e r d in de k e r k , h o e w e l h e t niet d u i d e l i j k is of dat de g e h e l e k e r k betrof. D e t o e n m a l i g e p a s t o o r K o o p m a n s heeft in ieder g e v a l in dat j a a r 'buiten bezwaar der kerkekas' de altaren, p l i n t e n en c o m m u n i e b a n k e n l a t e n s c h i l d e r e n . Er zijn foto's w a a r o p te z i e n is dat de altaren o o k m i n of m e e r g e p o l y c h r o m e e r d w a r e n . D e laatste brood¬ n o d i g e v e r f b e u r t k r e e g de k e r k in 1991. A l l e s w a t een z a n d k l e u r h a d , k r e e g een lichtere c r è m e k l e u r en de g e w e l f r i b b e n k r e g e n e v e n a l s i n h e t b e g i n een d o n k e r e (rozerood) k l e u r . D e p l i n t e n en de b a s e m e n t e n v a n de p i l a r e n w e r d e n d o n k e r r o o d g e s c h i l d e r d . 14
De ramen D e r a m e n v a n de k e r k zijn g l o b a a l in drie c a t e g o r i e ë n te v e r d e l e n . Al¬ lereerst de t w e e g r o t e roosvensters i n h e t p r i e s t e r k o o r en achter in de k e r k b o v e n h e t o k s a a l . V e r m o e d e l i j k b e v a t t e n d e z e vensters n o g h e t o o r s p r o n k e l i j k e g l a s , o m d a t n e r g e n s i n h e t a r c h i e f iets te v i n d e n is over een e v e n t u e e l later tijdstip. A n d e r s is dat m e t de roosvensters a a n de z u i d - en n o o r d z i j d e : d e z e r a m e n w e r d e n i n de j a r e n z e s t i g v o o r z i e n v a n h e t h u i d i g e g l a s , dat q u a stijl n o g a l u i t de t o o n valt. D e a c h t t i e n r a m e n i n de l i c h t b e u k w e r d e n in 1930 a a n g e b r a c h t , ter v e r v a n g i n g v a n de o u d e r a m e n die r e g e l m a t i g bij s t o r m b e s c h a d i g d r a a k t e n . D e derde categorie betreft h e t m o o i s t e g l a s v a n de k e r k . D e z e v e e r t i e n r a m e n i n de z i j b e u k e n w e r d e n in 1928 g e s c h o n k e n door o n d e r andere de paro¬ c h i a n e n bij g e l e g e n h e i d v a n h e t derde e e u w f e e s t v a n de p a r o c h i e en h e t z i l v e r e n priesterfeest v a n p a s t o o r S c h a a r s . In e l k r a a m staat een h e i l i g e a f g e b e e l d m e t een bijzondere e i g e n s c h a p , w a a r i n d e z e h e i l i g e als h e t w a r e u i t b l o n k . O n d e r i n h e t r a a m staat steeds v e r m e l d w i e de s c h e n k e r w a s . O m d a t d e z e s c h e n k e r s , op een e n k e l e u i t z o n d e r i n g n a , w e r d e n a a n g e d u i d m e t a f k o r t i n g e n , is h e t n a g e n o e g o n m o g e l i j k te a c h t e r h a l e n o m w i e h e t g a a t . B e g i n n e n d e bij h e t r a a m i n de z u i d w e s t h o e k g a a t h e t o m de v o l g e n d e a f b e e l d i n g e n : 15
16
1 2 3 4 5 6
16
Hongerigen spijzen S. Elisabeth Dorstigen laven S. Gertrudis Vreemdelingen herbergen S. Henricus Naakten kleeden S. Vincentius Zieken bezoeken S. Tarcisius Gevangenen verlossen S. Michaël
CULEMBORGSE
' V O E T N O T E N '
2005-32
Het in terieur na 1972. Achter het orgel degoud¬ kleurige gordijnen, die zeer beslist uit de toon vielen.
7 Dooden begraven S. Barbara 8 Voor levenden en dooden bidden S. Petrus Canisius 9 10 11 12 13 14
Beleedigingen vergeven S. loseph Onrecht geduldig lijden S. Andreas B e d r o e f d e n t r o o s t e n S. M a r i a M D In moeilijkheden goeden raad geven S. loannes N. Onwetenden leeren S. Aloisius Zondaars vermanen S.loannes 1 7
HET NIEUWE ROOMSCHE
RONDOM
17
De armenkamer D e h u i d i g e d a g k a p e l heeft diverse b e s t e m m i n g e n g e k e n d . A a n v a n k e ¬ lijk z e t e l d e er h e t a r m b e s t u u r . H e t b e w a a r d e d a a r de a d m i n i s t r a t i e en er w e r d de z . g . b a n k e n p a c h t ( p l a a t s e n g e l d o f p a r o c h i e b i j d r a g e ) g e ï n d . M e n n o e m d e d e z e r u i m t e d a n o o k de a r m e n k a m e r . O o k h e t k e r k k o o r repeteerde er. K o r t n a d a t p a s t o o r W i l d e r b e e k O . S . A . in d e c e m b e r 1936 w a s a a n g e t r e d e n , k w a m hij m e t h e t p l a n o m 'een bidkapel' te creëren ter ere v a n de 'Moeder van Goede Raad'. D e A u g u s t i j n e n k e n d e n n a m e l i j k een bijzondere v e r e r i n g v o o r O.L. V r o u w v a n G o e d e R a a d . H e t k e r k b e s t u u r s t e m d e e r m e e in en m e n b e s l o o t de a r m e n k a m e r t o t dat d o e l in te richten. H e t a r m b e s t u u r v e r h u i s d e n a a r h e t p a r o c h i e h u i s . Pater H . S c h o u t e n u i t E i n d h o v e n m a a k t e een o n t w e r p v o o r de k a p e l en b r a c h t e i g e n h a n d i g een m u u r s c h i l d e r i n g a a n op de z u i d m u u r . O p h e t altaar plaatste m e n h e t z . g . A n t w e r p s t a b e r n a k e l , dat t o t die tijd in de sacristie b e w a a r d w e r d en h o o g s t w a a r s c h i j n l i j k n o g d i e n s t heeft g e d a a n in de v o o r m a l i g e w a t e r s t a a t s k e r k . Pastoor D u v e r g é w i l d e in 1956 de k a p e l g r o n d i g o p k n a p p e n , m e t als g e v o l g dat de m u u r s c h i l d e r i n g v a n pater S c h o u t e n z o u m o e t e n v e r d w i j n e n . Er k w a m echter z o v e e l protest v a n de p a r o c h i a n e n t e g e n dit p l a n dat h e t u i t e i n d e l i j k niet d o o r g i n g . Pastoor Slegers s l a a g d e er w e l in o m de k a p e l a a n te p a k k e n , w a n t in 1968 w e r d d e z e op zijn a a n d r i n g e n b e s t e m d tot d a g k a p e l . D e m u u r s c h i l d e r i n g g i n g t o e n a l s n o g verloren. In 1992 w e r d de k e r k g e r e s t a u r e e r d en bij die g e l e g e n h e i d is de k a p e l a a n g e p a s t in d e z e l f d e stijl als de k e r k zelf: er k w a m een n i e u w e vloer, h e t altaar - v o o r d i e n g e b r u i k t in de h a l v a n de R . K . M a v o - w e r d in de k a p e l g e p l a a t s t , er k w a m e n n i e u w e stoelen en een n i e u w t a b e r n a k e l . 18
H e t orgel In de h e r v o r m d e k e r k v a n B e u s i c h e m w e r d in 1858 een n i e u w orgel v o l t o o i d , g e m a a k t d o o r C.G.F. W i t t e u i t U t r e c h t v a n de fa. B a t z en C o . H o o g s t w a a r s c h i j n l i j k is de f a a m v a n dit B e u s i c h e m s e orgel doorgedron¬ g e n t o t h e t k e r k b e s t u u r , w a n t o o k in C u l e m b o r g m o e s t een W i t t e - o r g e l k o m e n . O p z i c h w a s dit h e e l bijzonder, o m d a t W i t t e 82 n i e u w e orgels heeft g e b o u w d , w a a r v a n er slechts drie v o o r een R . K . k e r k b e s t e m d w a ren. H e t orgel in de B a r b a r a k e r k w a s de eerste v a n die drie! D e orgels v a n C.G.F. W i t t e s t o n d e n b e k e n d o m h u n d e g e l i j k h e i d . D e k l a n k w a s m o n u m e n t a a l , h e l e m a a l b e d o e l d o m de g e m e e n t e z a n g te b e g e l e i d e n . D e z e orgels w a r e n o o k niet g o e d k o o p : de B a r b a r a p a r o c h i e b e t a a l d e ƒ 4450,- v o o r h e t i n s t r u m e n t . In 1886 w e r d h e t orgel in de n i e u w e k e r k d o o r W i t t e op h e t o k s a a l g e p l a a t s t , m i d d e n v o o r h e t m o n u m e n t a l e roosvenster. O o k dit w a s n i e t a l l e d a a g s , o m d a t m e n in die tijd m e e r w a a r d e r i n g h a d v o o r een g r o o t
18
CULEMBORGSE
' V O E T N O T E N '
2005-32
roosvenster d a n v o o r een orgel in laat Empirestijl. D e plaats v a n h e t o r g e l b l e e k u i t e i n d e l i j k o o k niet z o g u n s t i g v o o r de k o o r o p s t e l l i n g . In 1908 b e s l o o t m e n d a a r o m h e t o r g e l t e g e n de z u i d m u u r v a n h e t o k s a a l te z e t t e n m e t h e t front n a a r h e t n o o r d e n , z o d a t h e t k o o r b e t e r k o n w o r d e n o p g e s t e l d . H e t o r g e l w e r d bij die g e l e g e n h e i d v o o r z i e n v a n een p n e u m a t i s c h e t r a c t u u r , z o d a t er een vrijstaande speeltafel k o n w o r d e n g e p l a a t s t m i d d e n v o o r h e t k o o r . D e z e w e r k z a a m h e d e n w e r d e n ver¬ richt d o o r M i c h a e l M a a r s c h a l k e r w e e r d u i t U t r e c h t . D e z e i n g r e e p k a n w o r d e n b e s c h o u w d als h e t b e g i n v a n h e t v e r v a l v a n h e t i n s t r u m e n t . In de j a r e n 1927-1928 en 1948-1949 w e r d e n er h e r s t e l w e r k z a a m h e d e n en k l e i n e w i j z i g i n g e n u i t g e v o e r d d o o r de fa. E l b e r t s e . H e t p n e u m a t i s c h e s y s t e e m b l e e k o n b e t r o u w b a a r en u i t e i n d e l i j k t o t a a l versleten. Er m o e s t d u s óf een n i e u w o r g e l k o m e n óf h e t W i t t e - o r g e l z o u g r o n d i g gerestau¬ reerd m o e t e n w o r d e n . M e n k o o s v o o r h e t laatste. In 1971 regelde p a s t o o r Slegers d e z e k w e s t i e op een snelle en d o o r t a s t e n d e w i j z e . H e t orgel w e r d niet alleen g e r e s t a u r e e r d , m a a r tevens v e r p l a a t s t n a a r h e t priesterkoor. Er w e r d een vrij p e d a a l a a n h e t o r g e l t o e g e v o e g d . D i t w e r k w e r d g e d a a n d o o r de fa. V e r s c h u e r e n u i t H e y t h u i z e n . Tijdens de k e r k r e s t a u r a t i e v a n 1992 w e r d h e t o r g e l v a n zijn plaats g e h a a l d , o m d a t er een n i e u w e tegel¬ vloer g e l e g d m o e s t w o r d e n . Er is t o e n o n d e r z o c h t of h e t m o g e l i j k w a s h e t o u d e h o o g a l t a a r in ere te herstellen. D i t w a s echter o n m o g e l i j k , zo¬ dat de r e s t a n t e n e r v a n t o e n definitief v e r w i j d e r d w e r d e n . Bij de d e m o n 19
HET NIEUWE ROOMSCHE
RONDOM
19
Het orgel wordt onder lei ding van Sicco Steendam, orgelmaker te Roodeschool, door vrijwilligers gedemonteerd. Achter het orgel zijn de restanten van het hoogaltaar duidelijk zichtbaar.
Pagina 21: De Genadestoel, geschil derd in 1628 doorJan Cossiers, een leerling van Peter Paul Rubens.
t a g e v a n h e t orgel d o o r o r g e l m a k e r i j Sicco S t e e n d a m u i t R o o d e s c h o o l b l e e k dat h e t n i e u w e p e d a a l in 1972 o r g e l t e c h n i s c h g e z i e n niet op de j u i s t e m a n i e r w a s a a n g e b r a c h t . B o v e n d i e n w a s er p i j p w e r k v e r p l a a t s t op een m a n i e r d i e , g e m e t e n n a a r de h u i d i g e m a a t s t a v e n , n i e t d o o r de b e u g e l k o n . Er w e r d d a a r o m b e s l o t e n h e t vrije p e d a a l a c h t e r w e g e te la¬ t e n . H e t p i j p w e r k k o n n u w e e r op zijn o o r s p r o n k e l i j k e plaats t e r u g g e z e t w o r d e n , z o d a t h e t orgel w e e r k l o n k z o a l s dat d o o r W i t t e in 1861 b e d o e l d w a s . B o v e n d i e n k w a m h e t i n s t r u m e n t 80 c m . l a g e r te s t a a n , o m d a t de t r a p p e n v a n h e t o u d e altaar w e g w a r e n . D e k l a n k v a n h e t orgel is bui¬ t e n g e w o o n fraai. D e a f s t a n d t u s s e n h e t k o o r en h e t o r g e l is echter n o g steeds te g r o o t , z o d a t er v o o r de b e g e l e i d i n g v a n h e t k o o r een t w e e d e orgel n o o d z a k e l i j k w e r d .
De lotgevallen van de Genadestoel In de d a g k a p e l h a n g t een p r a c h t i g schilderij, v o o r s t e l l e n d e D e G e n a d e s t o e l , g e s c h i l d e r d d o o r J. Cossiers, l e e r l i n g v a n R u b e n s , in 1628. In de o u d e s c h u i l k e r k h i n g h e t b o v e n h e t h o o g a l t a a r . O f h e t schilderij al in 1628 in d e z e k e r k h i n g , is n i e t z e k e r , m a a r h e t j a a r t a l 1628 v o o r zo¬ w e l de k e r k als h e t schilderij doet dit w e l v e r m o e d e n . T o e n in 1817 de w a t e r s t a a t s k e r k t o t s t a n d k w a m , w e r d h e t d a a r o o k b o v e n h e t altaar g e h a n g e n . In de h u i d i g e k e r k u i t 1886 w a s e c h t e r g e e n plaats m e e r v o o r D e G e n a d e s t o e l , o m d a t er n e r g e n s een z o g r o o t l e e g m u u r v a k te v i n d e n w a s . M e n plaatste h e t z o l a n g m a a r in de sacristie. N u deed z i c h het feit voor dat het k e r k b e s t u u r b e z w a a r h a d g e m a a k t t e g e n een n o g a l gepeperde rekening van glazenier Van Straaten uit Utrecht voor geleverd gebrandschilderd g l a s . M e n k w a m ten slotte m e t de glaze¬ nier overeen dat de r e k e n i n g z o u worden t e n i e t g e d a a n en dat hij daarvoor in de plaats het schilderij z o u krijgen. Van Straaten plaatste het schilderij vervolgens in zijn p r i v é - m u s e u m . O p een k w a d e d a g brak er echter brand uit in het m u s e u m p j e van de glazenier. G e l u k k i g k o n het schilderij wor¬ den gered, w a a r n a het bij Van Straaten thuis t e r e c h t k w a m . Uiteindelijk besloot de glazenier het doek te verkopen of, als dit niet m o c h t l u k k e n , het in kleinere panelen te snijden en die ter verkoop aan te bieden. Architect T h e o A u s e m s heeft Van Straaten hiervan k u n n e n w e e r h o u d e n . Hij w i s t de prior van het Augustijnenklooster ertoe te b e w e g e n het schilderij te k o p e n o m het aan de zustercongregatie van J.M.J. te schenken, die in 1952 vierde dat zij een e e u w in C u l e m b o r g gevestigd w a r e n . De zusters h i n g e n het schilderij in een zaal. Later verhuisde het o m onduidelijke redenen naar een rommelzolder. T o e n de zusters in 1978 het oude M a r i a k r o o n moesten opheffen, g i n g het schilderij naar D e n Bosch. O o k daar bleef het niet l a n g : de zusters gaven het t e r u g aan de Barbaraparochie. Na een k o r t verblijf in het Elisabeth-weeshuis en een b r o o d n o d i g e restauratie w e r d het in de dag k a p e l o p g e h a n g e n . De Genadestoel was na veel o m z w e r v i n g e n w e e r thuis! 20
21
22
20
CULEMBORGSE 'VOETNOTEN'
2005-32
H E T
NIEUWE
R O O M S C H E
R O N D O M
21
Het interieur na de gron¬ dige renovatie van 1992. Op de voorgrond hetzg. doopeiland. Het orgel is weer teruggeplaatst. Door het weglaten van het lelij ke gordijn achter het orgel krijgt de apsis een rijziger karakter.
22
CULEMBORGSE
' V O E T N O T E N '
2005-32
Het Antwerps tabernakel In de B i d k a p e l ter ere v a n O.L.V. v a n G o e d e R a a d , die i n 1938 op a a n d r i n g e n v a n p a s t o o r W i l d e r b e e k t o t s t a n d w a s g e k o m e n , plaatste m e n op h e t altaar h e t z . g . ' A n t w e r p s taberna¬ k e l ' , w a a r i n een M a r i a - a f b e e l d i n g v e r w e r k t w a s . H o e en w a n n e e r h e t i n b e z i t k w a m v a n o n z e p a r o c h i e , valt niet precies te a c h t e r h a l e n . E e n p a r o c h i a a n , die o m s t r e e k s 1932 m i s d i e n a a r w a s , w i s t te m e l d e n dat h e t t a b e r n a k e l t o e n (in 1932) al in de sacristie op de k a s t s t o n d . H e t t a b e r n a k e l w e r d i n 1968 i n c l u s i e f de Maria-afb e e l d i n g in de k a p e l o n d e r de toren g e p l a a t s t . O p d e z e plaats b l e e f h e t t o t 1992. In dat j a a r w e r d de M a r i a - a f b e e l d i n g w e g g e h a a l d en w a t er t o e n te voorschijn k w a m , w a s w e r k e l i j k verras¬ s e n d : achter de v e r w i j d e r d e M a r i a - a f b e e l d i n g w e r d een d r a a i b a a r b i n n e n w e r k a a n g e t r o f f e n 23
m e t t w e e gestoffeerde n i s s e n , w a a r i n h e t aller¬ h e i l i g s t e k o n w o r d e n o p g e b o r g e n . D o o r h e t bin¬ n e n w e r k te d r a a i e n , k a n h e t t a b e r n a k e l w o r d e n a f g e s l o t e n m e t een v e r g u l d reliëf v a n h e t laatste avondmaal. Enkele vrijwilligers transporteerden het l o o d z w a r e t a b e r n a k e l i n 1992 n a a r h e t pries¬ terkoor, w a a r h e t tijdelijk op een m e t a l e n Gis¬ pentafeltje w e r d g e p l a a t s t nabij de d e u r n a a r de sacristie. Er w e r d een v e r z o e k a a n h e t b i s d o m g e r i c h t h e t t a b e r n a k e l te m o g e n restaureren, m a a r dit w e r d a f g e w e z e n . E n eindelijk (na tien jaar) is b e s l o t e n h e t t a b e r n a k e l t o o n b a a r te ma¬ k e n (niet restaureren dus!) en op een p a s s e n d e plaats in de k e r k te z e t t e n . Kunstschilder, restaurator en stadgenoot Frans van H i e n e n w e r d bereid gevonden s a m e n m e t en¬ kele vrijwilligers het tabernakel schoon te m a k e n en op te k n a p p e n . De vergulde afbeeldingen van de p e l i k a a n en het laatste a v o n d m a a l werden van het overvloedige v u i l en stof ontdaan en daarna m e t een speciaal samengestelde g o u d v e r f over geschilderd. H o u t w e r k dat erg b e s c h a d i g d w a s , w e r d gerepareerd. O o k w e r d geprobeerd de oude glans v a n het h o u t en het k o p e r t e r u g te krijgen.
H E T
NIEUWE
R O O M S C H E
R O N D O M
23
H e t t a b e r n a k e l is g e m a a k t v a n e i k e n h o u t , o p g e l e g d m e t m a h o n i e . H e t draaibare m i d d e n d e e l b e v a t b e h a l v e h e t v e r g u l d e reliëf t w e e n i s s e n en w o r d t op de h o e k e n g e f l a n k e e r d d o o r vier h o e k z u i l t j e s m e t Ionische k a p i t e l e n . O p een s m a l p a n e e l a a n de b i n n e n k a n t staat v e r m e l d : I.H.S. A :M:D:G: Dono Dedit per illustris Dominus Philippus Antonius Josephus Baro De Pret. Antverpiensis MDCCCXXV. H e t t a b e r n a k e l is d u s i n 1825 d o o r een z e k e r e h e e r Baro D e Pret g e s c h o n k e n . W i e d e z e Baro D e Pret w a s en a a n w i e hij h e t g e s c h o n k e n heeft, is niet b e k e n d ; n a v r a a g in A n t w e r p e n leverde g e e n resultaat o p . D e a f k o r t i n g e n I.H.S. ofwel InHocSignum (in dit teken) en A : M : D : G : ofwel Ad Majorem Dei Gloriam (tot m e e r d e r e eer en glorie v a n G o d ) zijn geliefde u i t d r u k k i n g e n v a n de J e z u ï e t e n . A a n g e z i e n er i n C u l e m b o r g m e e r d a n drie e e u w e n J e z u ï e t e n w e r k z a a m zijn g e w e e s t , m o g e n w e g e r u s t a a n n e m e n dat h e t er v o o r 1917 (vertrek Jezuieten) al w a s . H e t is d u s n i e t o n m o g e l i j k dat h e t t a b e r n a k e l d i e n s t h e e f t g e d a a n in de v o r i g e k e r k . O p een k o p e r e n plaatje staat n o g v e r m e l d : Gemaekt door F.J. Van Den Bossche, Ebenist tot Antwerpen. Anno 1825. W e w e t e n n u g e l u k k i g o o k w i e h e t t a b e r n a k e l h e e f t g e m a a k t , w a n t o o k dat w a s t o t v o o r 2003 o n b e k e n d en dat a l l e e n m a a r o m d a t een M a r i a - a f b e e l d i n g jarenlang deze geheimen verborgen hield! Nabij h e t d o o p e i l a n d w e r d h e t fraaie o p g e k n a p t e t a b e r n a k e l in au¬ g u s t u s 2003 g e p l a a t s t op een stijlvolle m a a r sobere h o u t e n o n d e r b o u w , g e m a a k t door parochiaan H e n k van Kesteren.
Werkzaamheden aan de kerk H e t is evident dat een z o g r o o t , bijna 120-jarig g e b o u w het n o d i g e on¬ d e r h o u d vergt. B o v e n d i e n h a d elke tijd zijn e i g e n i n z i c h t e n a a n g a a n d e de k e r k i n r i c h t i n g . H a l v e r w e g e de oorlog, in 1943, k w a m k e r k m e e s t e r L. W ü s t m e t een g r o o t s c h e e p s v e r b o u w p l a n , waarbij h e t transept, h e t pries¬ terkoor en de sacristie z o u d e n w o r d e n v e r v a n g e n door n i e u w b o u w . In h e t archief w o r d e n i n g e k l e u r d e t e k e n i n g e n b e w a a r d v a n dit plan. A r c h i t e c t J.C. v a n Buijtenen uit E i n d h o v e n h a d h e t o n t w e r p g e m a a k t . W a a r o m h e t niet d o o r g i n g , laat z i c h raden: de oorlog w a s uiteraard een te o n z e k e r e tijd o m een dergelijk g r o o t p l a n te v e r w e z e n l i j k e n . A c h t e r a f k u n n e n w e er blij o m zijn, w a n t de k e r k z o u er z e k e r niet fraaier door g e w o r d e n zijn en o o k niet groter. A f g e z i e n v a n w a t kleinere v e r a n d e r i n g e n is er later w e l t w e e m a a l i n g r i j p e n d aan h e t g e b o u w g e w e r k t . Allereerst n o e m e n w e hier de w e r k z a a m h e d e n v a n 1962, die overigens voor het overgrote deel door vrijwilligers w e r d e n u i t g e v o e r d . D e v e r a n d e r i n g e n aan het interi¬ e u r die h i e r m e e g e p a a r d g i n g e n , w a r e n g e h e e l v o l g e n s de t o e n m a l i g e i n z i c h t e n en s m a a k . N u , naar h u i d i g e m a a t s t a v e n g e m e t e n , k u n n e n w e stellen dat die v e r a n d e r i n g e n n o g a l uit de t o o n vielen. De oude tegelvloer bijvoorbeeld w a s ernstig v e r z a k t . D e z e w e r d d a a r o m v e r v a n g e n door een b e t o n n e n vloer, die qua stijl niet in een n e o g o t i s c h e k e r k t h u i s hoort.
24
CULEMBORGSE
' V O E T N O T E N '
2005-32
D e c o m m u n i e b a n k e n w e r d e n w e g g e h a a l d en v e r v a n g e n door een m e t a l e n h e k w e r k . Geluk¬ k i g w e r d e n de oude c o m m u n i e b a n k e n niet gesloopt, m a a r geplaatst onder de zijaltaren. A a n w e e r s k a n t e n v a n h e t priesterkoor k w a m e n t w e e k o l o m m e n m e t b a n k e n , die e v e n w i j d i g aan de l e n g t e r i c h t i n g v a n de k e r k w e r d e n o p g e steld. Er k w a m o o k een n i e u w altaar m e e r n a a r h e t m i d d e n v a n het g e b o u w , z o d a t de priester in h e t vervolg m e t h e t g e z i c h t naar het v o l k toe¬ g e k e e r d stond. Wat dat betreft, liep C u l e m b o r g v o o r u i t op de resultaten v a n h e t t w e e d e Vati¬ caans Concilie, dat in 1963 b e g o n . In 1992 w e r d na een fikse schilderbeurt het interieur o p n i e u w onder h a n d e n g e n o m e n . D e r a m e n w e r d e n o p g e k n a p t en v o o r z i e n v a n v a n dalismebestendige voorzetramen. De banken, die 'beroerd zaten', w e r d e n iets comfortabeler g e m a a k t . De k n i e l b a n k e n v e r d w e n e n evenals de zitplaatsen t u s s e n de pilaren. Iedereen k o n n u h e t altaar z i e n . H e t m i d d e n p a d v e r d w e e n en de preekstoel verhuisde naar achteren. A c h t e r in h e t g e b o u w w e r d een ' d o o p e i l a n d ' gerealiseerd op v e r z o e k v a n pastor B a l m . Het z a n g k o o r z o u v o o r t a a n in h e t noorder transept plaatsnemen, z o d a t het achter het altaar 'rustiger' w e r d . De k r u i s w e g s t a t i e s w e r d e n s c h o o n g e m a a k t . T e n slotte k w a m er een n i e u w e tegelvloer, w a t het interieur z e k e r ten g o e d e k w a m . Tijdens het o n t r u i m e n van het priesterkoor sneuvelde helaas een g e p o l y c h r o m e e r d A n t o n i u s beeld. Dit k o n w o r d e n v e r v a n g e n door een h o u t e n A n t o n i u s b e e l d uit het m i d d e n der negentiende eeuw, a f k o m s t i g uit het d e p o t v a n h e t aartsbis¬ d o m . Het w e r d achter in de k e r k opgesteld, rechts v a n de u i t g a n g . A a n de linkerzijde stond al het h o u t e n Barbarabeeld, v e r v a a r d i g d door Stef Uijterw a a l uit Utrecht. H e t beeld is k o r t na 1945 g e m a a k t uit d a n k b a a r h e i d voor h e t feit dat m e n in C u l e m b o r g de T w e e d e Wereldoorlog relatief g o e d h a d doorstaan.
De toren D e toren, w a a r h e t in dit a r t i k e l e i g e n l i j k o m te d o e n is, v e r k e e r t i n een slechte staat. Restauratie is h a r d n o d i g . In h e t v e r l e d e n is de t o r e n o o k e n k e l e m a l e n o n d e r h e v i g g e w e e s t a a n v e r b o u w i n g . B e n e d e n i n de to¬ ren, i n de t o r e n k a p e l , h e b b e n z i c h de m e e s t e v e r a n d e r i n g e n a f g e s p e e l d . A a n v a n k e l i j k w a s er h e l e m a a l g e e n t o r e n k a p e l . D e b o o g t u s s e n de t o r e n en de k e r k w a s d i c h t en h e r b e r g d e een b i e c h t s t o e l , precies z o a l s a a n
HET NIEUWE ROOMSCHE
RONDOM
25
Werkzaamheden in de kerk in 1992. Op de achter grond de restanten van het hoogaltaar na de demon tage van het orgel.
Beeld van de H. Augustinus, ingemetseld in de noordoostelijke vie¬ ringpijler. Het werd in 1943 geschonken door de mannencongregatie ter gelegenheid van het zilve¬ ren priesterjubileum van pastoor Wilderbeek.
de andere k a n t w a a r n u de piëta in de g e d a c h t e n i s k a p e l te v i n d e n is. A c h t e r d e z e b i e c h t s t o e l b e g o n de w e n t e l t r a p n a a r b o v e n . In 1943 w e r d d e z e r u i m t e i n g e r i c h t als d o o p k a p e l . D e b i e c h t s t o e l w e r d v e r w i j d e r d en v e r p l a a t s t n a a r de z i j m u u r . D e o p g a n g v a n de t o r e n t r a p w e r d v e r p l a a t s t n a a r h e t p o r t a a l . Er k w a m een g e b r a n d s c h i l d e r d r a a m v a n M . de L e e u w m e t een a f b e e l d i n g v a n de d o o p v a n Jezus in de Jordaan. In 1968 w e r d de r u i m t e i n g e r i c h t als M a r i a k a p e l en is dat s i n d s d i e n g e b l e v e n . H e t A n t w e r p s t a b e r n a k e l m o e s t in 1992 plaats m a k e n v o o r een fraai M a r i a b e e l d , de z . g . I m m a c u l a t a , M a r i a die de k o p v a n een s l a n g ver¬ t r a p t . D i t l i n d e h o u t e n b e e l d w e r d g e m a a k t in de a c h t t i e n d e e e u w en is h o o g s t w a a r s c h i j n l i j k Z u i d - N e d e r l a n d s v a n o o r s p r o n g . V e r w o n d e r l i j k is 24
25
26
CULEMBORGSE 'VOETNOTEN'
2005-32
dit niet, o m d a t de h i e r w e r k z a m e J e z u ï e t e n in die tijd h e e l sterk op h e t zuiden waren georiënteerd. A a n de toren z e l f zijn e n k e l e m a l e n w e r k z a a m h e d e n verricht. In 1914 m o e s t h e t k r u i s op de toren w o r d e n r e c h t g e z e t , o m d a t h e t 'van lieverlede schuingezakt' w a s v o l g e n s p a s t o o r O o s t e r b a a n . In h e t n o t u l e n b o e k v a n h e t k e r k b e s t u u r (23 februari 1932) staat de v o l g e n d e p a s s a g e : De Z.E. Heer pastoor deelt vervolgens mede, dat er klachten van de politie zijn binnengekomen over den toestand van den toren waarvan leien bij heftigen wind loswaaien. Wordt besloten de toren te laten repareeren waarvoor bereids prijsopgaaf is gevraagd van P. Bottlender te Eindhoven en van Oort alhier: met den daarvoor door het Aartsbisdom aangewezen architect zal verder worden besproken, tot aanbesteding over te gaan. B e h a l v e de t w e e eerder g e n o e m d e l e i d e k k e r s w e r d e n er n o g t w e e ge¬ v r a a g d : Joh. B e i s t e r v e l d en Z n . u i t U t r e c h t en V e r c o o l e n u i t E i n d h o v e n . Er w e r d w e k e n l a n g g e d i s c u s s i e e r d over dit w e r k . Z o w e l de k l e u r v a n de leien als de d i k t e e r v a n w a r e n o n d e r w e r p v a n b e s p r e k i n g . W i e v a n de vier l e i d e k k e r s de o p d r a c h t w e r d g e g e v e n , is n i e t d u i d e l i j k . H e t w e r k k r e e g u i t e i n d e l i j k i n de t w e e d e helft v a n 1932 zijn b e s l a g . N a de T w e e d e W e r e l d o o r l o g w e r d op i n s t i g a t i e v a n p a s t o o r D o e n s e n een verlicht k r u i s op de t o r e n g e p l a a t s t , o v e r i g e n s een in die j a r e n n i e t o n g e b r u i k e l i j k verschijnsel i n ons l a n d . H e t k r u i s , dat k i l o m e t e r s bui¬ t e n C u l e m b o r g z i c h t b a a r w a s als een s o o r t b a k e n , w a s echter g e e n l a n g leven b e s c h o r e n : er w a r e n veel p r o b l e m e n m e e , en u i t e i n d e l i j k w e r d h e t i n 1960 w e g g e h a a l d . N i e t d u i d e l i j k is of bij die g e l e g e n h e i d h e t hele k r u i s is v e r w i j d e r d o f a l l e e n de v e r l i c h t i n g . Sinds de o p l e v e r i n g v a n de k e r k in 1886 is er n o o i t een t o r e n u u r w e r k g e w e e s t . D e architect h e e f t er w e l r e k e n i n g m e e g e h o u d e n , w a n t hij heeft a a n alle k a n t e n v a n de spits een nis o p e n g e l a t e n o m de e v e n t u e l e w i j z e r p l a t e n a a n te b r e n g e n . H e t w a s o o k niet echt n o o d z a k e l i j k . D e nabijheid v a n z o w e l de B i n n e n p o o r t als de v i e r k a n t e t o r e n m e t h u n k l o k k e n m a a k t e een dergelijk u u r w e r k o v e r b o d i g .
De klokken D e eerder g e n o e m d e J o h a n s k e r k i n de N i e u w s t a d w e r d t u s s e n 1531 en 1535 v a n een t o r e n v o o r z i e n , b e t a a l d d o o r V r o u w e E l i s a b e t h v a n C u l e m b o r g . In d e z e t o r e n w e r d e n drie k l o k k e n o p g e h a n g e n , t w e e v a n Jan Tol¬ h u i s - de M a r i a k l o k en de E l i s a b e t h k l o k u i t respectievelijk 1535 en 1555 - en een u i t 1663. D e E l i s a b e t h k l o k h a d als r a n d s c h r i f t 'Elisabeth Zachariae Magnum Virum Genuit. Jan Tolhuis fecit 1555' (Elisabeth s c h o n k a a n Z a charias een g r o o t m a n . Jan T o l h u i s heeft mij g e g o t e n in 1555). T o e n in 1817 de w a t e r s t a a t s k e r k tot s t a n d k w a m , w a s daarbij d o o r architect V a n E m b d e n u i t U t r e c h t niet in een t o r e n v o o r z i e n . Later w i l d e m e n a l s n o g
H E T
NIEUWE
R O O M S C H E
R O N D O M
27
een toren bij de k e r k . D e o n d e r b o u w d a a r v a n k o n n o g net w o r d e n opge¬ n o m e n in de b o u w p l a n n e n . D e verdere o p b o u w k w a m g e r e e d in 1820. U i t e r a a r d m o e s t er o o k een k l o k k o m e n . H e t k e r k b e s t u u r h a d v e r n o m e n dat h e t s t a d s b e s t u u r v o o r n e m e n s w a s de Johanskerk af te b r e k e n en de drie k l o k k e n te v e r k o p e n . H e t k e r k b e s t u u r w i l d e de E l i s a b e t h k l o k op e i g e n k o s t e n u i t de toren laten h a l e n , h a a r laten w e g e n in de s t a d s w a a g (onder h e t s t a d h u i s ) en a a n de h a n d v a n h e t g e w i c h t de prijs l a t e n bepa¬ l e n . A l d u s g e s c h i e d d e . D e k l o k w o o g 382 p o n d , m a a r w a t er v o o r b e t a a l d w e r d , k o n in h e t p a r o c h i e a r c h i e f n i e t a c h t e r h a a l d w o r d e n . D e k l o k w e r d in h e t n i e u w e torentje o p g e h a n g e n en d e e d d a a r d i e n s t t o t de a f b r a a k v a n de w a t e r s t a a t s k e r k in 1885. V e r v o l g e n s v e r h u i s d e zij n a a r de n i e u w e Barbara-toren en h i n g d a a r g e h e e l a l l e e n , t o t er in 1924 drie n i e u w e k l o k k e n bij k w a m e n . D e z e k l o k k e n w a r e n een g e s c h e n k v a n de parochi¬ a n e n v o o r p a s t o o r K o o p m a n s ter g e l e g e n h e i d v a n zijn z i l v e r e n priester¬ j u b i l e u m . N i e t iedereen w a s even e n t h o u s i a s t over de n i e u w e k l o k k e n . Frits v a n der M e e r , k u n s t h i s t o r i c u s en o u d - s t u d e n t v a n h e t s e m i n a r i e schrijft in zijn boekje over praeses V a n S c h a i k dat hij de k l a n k v a n die 'alledaagsche klokken' niet heeft k u n n e n o n t h o u d e n , t e r w i j l hij de k l a n k v a n de k l o k k e n v a n de o u d e Barbaratoren 'klagend, vol en edel' v o n d . Tijdens de o o r l o g (vermoedelijk 1943) w e r d e n de k l o k k e n d o o r de bezet¬ ters g e r o o f d . N a de o o r l o g k w a m alleen h e t E l i s a b e t h k l o k j e t e r u g ; h e t w a s o n t s n a p t a a n de D u i t s e s m e l t k r o e s ! U i t e r a a r d m o e s t e n er n i e u w e k l o k k e n k o m e n . Pastoor D o e n s e n is h e t g e l u k t o m m e t o v e r h e i d s s t e u n drie n i e u w e k l o k k e n te laten g i e t e n d o o r de fa. Eijsbouts te A s t e n . D e k l o k k e n k r e g e n de n a m e n : M o e d e r v a n G o e d e R a a d ( v a n w e g e de A u g u s ¬ tijnen), Pius ( g e n o e m d n a a r de t o e n m a l i g e paus Pius XII) en J o h a n n e s ( g e n o e m d n a a r k a r d i n a a l D e Jong). D e k l o k k e n w e r d e n p l e c h t i g ingeze¬ g e n d op de d i n s d a g in de G o e d e W e e k v a n 1950. Tijdens h e t G l o r i a v a n de d a a r o p v o l g e n d e p a a s w a k e w e r d e n z e v o o r h e t eerst g e l u i d . D e k l a n k v a n d e z e k l o k k e n (de eerste drie t o n e n v a n h e t Te D e u m ) h a r m o n i e e r t b i j z o n d e r fraai m e t de k l a n k v a n de k l o k k e n in de v i e r k a n t e toren. S o m s , als er in de beide torens g e l i j k t i j d i g g e l u i d w o r d t , is dit een feest v a n j e w e l s t e ! D e i n w i j d i n g v o n d plaats t o e n p a s t o o r D o e n s e n C u l e m b o r g reeds verlaten h a d . I n m i d d e l s is d o o r d e s k u n d i g e n a f g e r a d e n de z w a a r s t e v a n de drie k l o k k e n te l u i d e n v a n w e g e de slechte g e s t e l d h e i d v a n de k l o k k e s t o e l . N a a r v e r w a c h t i n g z a l h e t n o g w e l e n i g e tijd d u r e n v o o r h e t g e l u i d v a n de g r o o t s t e k l o k w e e r te h o r e n z a l zijn in de stad. BEN HQLTKAMP
28
CULEMBORGSE 'VOETNOTEN'
2005-32
B r o n n e n en l i t e r a t u u r
B e a u f o r t , R.P.F. d e , e n H . M . v a n d e n B e r g , De Monumenten
van Geschiede
nis en Kunst, de Betuwe ( D e n H a a g 1968). B l o k , W., e n L.J. W e y s , V a n G e n k , Een kunstclan uit de tweede helft van de negentiende eeuw ( B e r g e n o p Z o o m 1 9 7 7 ) . T e n t o o n s t e l l i n g s c a t a l o g u s M a r k i e z e n h o f B e r g e n o p Z o o m , 24 s e p t e m b e r - 14 n o v e m b e r 1977. H o l t k a m p , B . , Orgelhistorie van deR.K. Barbarakerk te Culemborg ( C u l e m b o r g 1992). 150 j a a r K l e i n S e m i n a r i e A a r t s b i s d o m U t r e c h t 1818-1968. B i j d r a g e v a n C o r B o u c h e t t e ( A p e l d o o r n 1968). M e e r , F. v a n der, P r a e s e s V a n S c h a i k ( O u d Z e v e n a a r 1929). P e e k , J.W., Geschiedkundig Overzicht van Katholiek Culemborg ( C u l e m b o r g 1928). R o s e n b e r g , H.P.R., De negentiende-eeuwse
kerkelijke bouwkunst in Nederland
( D e n H a a g 1972). V o e t v a n O u d h e u s d e n , A . W . K . , HistorischeBeschryvinge
van Culemborg
( U t r e c h t 1753). A r c h i e f v a n de B a r b a r a p a r o c h i e , C u l e m b o r g . Streekarchivariaat Tiel, Buren en C u l e m b o r g .
Noten 1
(Neoclassicistisch) kerkgebouw uit de eerste helft van de negentiende eeuw, z o ge noemd omdat de kerken in deze periode door of onder toezicht van een ingenieur van Waterstaat werden gebouwd. 2 Het Heilig Vormsel is een van de zeven sacramenten. De vormelingen (kinderen van ongeveer 12 jaar) worden gesterkt in het geloof door het afsmeken van de H. Geest.
3
Notulen van 24 mei 1884.
4 5 6 7 8
Gemeente betekent hier parochie. N u , anno 2005, is dat nog steeds zo. Notulen van 2 mei 1885. Afsluiting van het priesterkoor. In 1992 k w a m het middenpad te vervallen omdat men de pilaren vrij wilde houden. De resterende ruimte was te smal voor twee kolommen banken en een middenpad.
9
De retabel is de achterbouw van het altaar, meestal versierd met beeldhouwwerk en/ of beschildering .
10 Het 25-jarig bestaan van de kerk werd op het juiste moment (1911) gevierd. Het 50jarig en 75-jarig bestaan vierde men een jaar te laat, omdat in het boekje van Peek over de oplevering van de Barbarakerk een fout was geslopen. Peek noemde 1887 als opleveringsdatum van de kerk in plaats van 1886. Het eeuwfeest werd in 1986 gevierd, nadat de fout ontdekt was. 11 In het notulenboek staat vermeld dat er ca. ƒ 4000,- betaald moest worden. Het exacte bedrag is niet bekend. 12 Een travee is een gewelfvak. 13 Polychromie is een veelkleurige beschildering.
HET NIEUWE ROOMSCHE
RONDOM
29
14 Regelmatig staan er in het notulenboek van het kerkbestuur aantekeningen dat er weer een raam ingewaaid was en dat het regenwater naar binnen sijpelde. 15 Het oksaal (of doksaal) is een tribune waarop doorgaans het orgel geplaatst stond en vaak ook de zangers. Het bevindt zich meestal achter in de kerk maar in grote kerken soms ook tussen het schip en het priesterkoor. 16 De lichtbeuk is het hoogste deel van het middenschip of transept, direct onder het gewelf. 17 M D : Mater Dei ofwel Moeder van God. 18 Bij gelegenheid van de verkoop van het parochiehuis, eind 1994, vond men in een kast het complete archief van het armbestuur inclusief andere waardevolle archiefstukken betreffende het voormalige orgel. 19 De tractuur is de verbinding tussen de toets en de orgelpijp. 20 In de (schilder)kunst is De Genadestoel een afbeelding van de H. Drie-eenheid ver bonden met het lijden van Christus. De Culemborgse Genadestoel is een variatie op dit thema in 'Piëtatrant', ontstaan in de school van Rubens. 21 Het is niet bekend om welk glas het gaat en wanneer dat gebeurd is. Gezien de relatie die Van Straaten met architect Theo Aussems had, zal het niet om het oorspronkelijke glas uit 1886 zijn gegaan. 22 J.M.J. staat voor Jezus, Maria en Jozef. 23 Dit type tabernakel was erg in z w a n g in België. 24 Er waren zes biechtstoelen in de kerk, omdat elke pater zijn eigen biechtstoel had, meer dus dan in andere parochiekerken. 25 N o g steeds is goed te merken dat de huidige trapopgang niet oorspronkelijk is. Het begin van de wenteltrap is vrij stijl en 'loopt' niet gemakkelijk.
30
CULEMBORGSE
' V O E T N O T E N '
2005-32
Het Culemborgs Rommelpottenlied
We z i t t e n a l w e e r i n de V a s t e n a v o n d ; de d a g e n , die n o g resten v o o r As¬ w o e n s d a g , de tijd v a n w a f e l s , k o e k e n en o l i e b o l l e n , v a n r o m m e l p o t en z i n g e n d e k i n d e r t r o e p j e s . D e b a k p a n z a l dit j a a r een n o o d g e d w o n g e n r u s t m o e t e n g e n i e t e n , m a a r de r o m m e l p o t j o n g e n s k u n n e n de stem¬ m i n g dier d a g e n n o g e n i g s z i n s r e d d e n m e t h u n : Vrouwtje, het is Vastenavond, Ik kom niet thuis voor van avond, Ik kom niet thuis voor morgenvroeg, Morgenvroeg is tijds genoeg. T o c h is dit t o c h een beetje te k r a s g e r e d e n e e r d . A a n b e d e l e n h e b b e n die k i n d e r e n n o o i t g e d a c h t ; z e vieren die d a g e n feest en m o g e n alles w a t z e k r i j g e n z e l f o p m a k e n . Laat m a a r eens z o ' n stelletje r o m m e l p o t t e r s bin¬ nenkomen. U zult genieten van het melancholische foekegeluid uit hun r o m m e l p o t , v a n de v e r h e u g d e k i n d e r g e z i c h t e n en v a n de a a r d i g e o u d e d e u n t j e s , die zij v r i j m o e d i g b e s l u i t e n m e t : Ik heb al zolang met de rommelpot gelopen, Ik heb geen geld om een brood te kopen, Akke bakkerij, geef mij van de zij, Geef me wat, geef mij een stuk van het varken zijn gat. Geef mij zoet, alle jaar een oliekoek. D e g e v r a a g d e t r a k t a t i e b e h o e f t h e u s n i e t veel te w e z e n . Laat de j o n g e n s een s u i k e r b o l achter h u n k i e z e n s t o p p e n en z e e r vol¬ d a a n z u l l e n zij l u i d f o e k e n d b e d a n k e n m e t :
H E T
NIEUWE
R O O M S C H E
R O N D O M
31
Kinderen met een rommel pot. Niet bekend is waar deze foto uit de3oerjaren werd genomen.
Hier woon t een rijke man, Die ons alles geven kan. God zal ie lonen Met honderd duizend kronen. Zalig zal ie sterven En de Hemel zal ie erven. M e t blije trotse g e z i c h t e n t r e k k e n de b l a g e n w e e r af en U h i e l p m e d e , o m e e n der o u d s t o v e r g e b l e v e n f o l k l o r i s c h e g e b r u i k e n v a n o n z e stad i n leven te h o u d e n .
32
CULEMBORGSE
' V O E T N O T E N '
2005-31
De oorsprong van dit gebruik D e r o m m e l - of foekepot is een e e n v o u d i g i n s t r u m e n t . Hij bestaat uit een aarden pot of b l i k k e n b u s , tot de helft g e v u l d m e t w a t e r en aan de boven k a n t afgesloten m e t een g e s p a n n e n varkensblaas. In het m i d d e n is aan de blaas een g l a d rietje bevestigd en de r o m m e l p o t is d a a r m e e voltooid. H e t lijkt z e e r e e n v o u d i g , m a a r t o c h is het n o g een hele k u n s t o m h e m g o e d te m a k e n en het is n o g moeilijker o m h e m g o e d te bespelen. S o m m i g e jon¬ gens zijn daar ware k u n s t e n a a r s in en w e t e n er b e h e n d i g m e t o m te g a a n . D e r o m m e l p o t dateert z e e r waarschijnlijk n o g uit de heidense tijd, toen o n z e voorouders m e e n d e n m e t b r o m g e l u i d e n duivelse en onheilbrengen¬ de m a c h t e n te k u n n e n verdrijven. D e r o m m e l p o t - o m g a n g en de daarbij te z i n g e n leutige liedjes s t a m m e n uit de m i d d e l e e u w e n . Tijdens de drie Vastenavonddagen, n.l. de z o n - , m a a n - en d i n s d a g , die aan de A s w o e n s d a g vooraf g a a n , w e r d h e t volk voorbereid op de k o m e n d e Veertigdaagse Vasten, de tijd van b o e t e n en verstervingen. Een v a n de m i d d e l e n daartoe w a s het toneelspel in de o p e n lucht, dat voor een ieder toegankelijk w a s . Buiten voor de k e r k d e u r t i m merde m e n een 'schavuit', w a a r o p de 'St. Barbara Broeders' of ook w e l de schoolmeester m e t zijn ' k n e c h t k e n s ' het spel van de ' D o d e n d a n s ' vertoon den. In dit s t u k traden de duivel en de d o o d , m e t als h u n beider lijdend v o o r w e r p een ziel, voorgesteld door een telkens ander personage, als: Een Een Een En
edelman, bedelman bakker, pastoor, koning, keizer schuttemajoor.
D e d u i v e l is in een v u u r r o o d n a u w s l u i t e n d p a k g e s t o k e n en g e t o o i d m e t een l a n g e s t a a r t . Hij t r a c h t de z i e l d o o r schone b e l o f t e n te b e k e r e n , h a a r over te h a l e n t o t een l o s b a n d i g l e v e n , tot a f g u n s t , diefstal, nijd, enzo¬ voort. Die rijken, die rijken, Die weten het wel te krijgen. Appelen, peren, rozijnen. D e d u i v e l wijst zijn slachtoffer op de d o o d , v o o r g e s t e l d als een m e n s e l i j k g e r a a m t e , dat een v i o o l b e s p e e l t . Steeds k o m t de d o o d naderbij, de tijd g a a t snel, d u s g e n i e t e n w a t er n o g te g e n i e t e n v a l t , v o o r hij a a n k l o p t . D e d o o d d a a r e n t e g e n h e r i n n e r t de z i e l a a n de v e r g a n k e l i j k h e i d v a n dit aardse leven en wijst op de e e u w i g e b e l o n i n g , die de v r o m e h i e r n a m a a l s w a c h t . D e z i e l d u i z e l t bij dit alles, w a n h o p i g s t o r t zij z i c h t e n s l o t t e in de a r m e n v a n de d u i v e l en m a a k t m e t h e m een r a z e n d e r o n d e d a n s . D e
H E T
NIEUWE
R O O M S C H E
R O N D O M
33
d o o d g u n t de d u i v e l zijn p r o o i niet en k r a s t als een b e z e t e n e op zijn viool. D e z i e l , d a a r d o o r o p g e s c h r i k t , k r i j g t tijdens de d a n s b e r o u w . M e t ge¬ w e l d i g e k r a c h t s i n s p a n n i n g r u k t zij z i c h los u i t de a r m e n v a n de d u i v e l en laat z i c h m e e s l e p e n d o o r de h e m e l s e m u z i e k v a n de d o o d . M a a r n u k o m t de d u i v e l m e t zijn t a l l o z e plagerijen en k w e l l i n g e n en de z i e l k l a a g t als een h o p e l o z e : Ik heb nog één klein hoendertje En dat moet er van den avond aan. Als ik mijn hoendertje braaien wil Dan wordt mijn potje vuil. Als ik mijn potje schuren wil Dan tintelt mijne duim. Als ik mijn duimpje warmen wil Dan valt de schoorsteen in. Als ik mijn schoorsteen maken wil Dan valt mijn deur in het slot. Als ik het slot verbreken wil Dan val ik in het varkenskot. Mijn varken begon te zingen, Mijn varken begon te springen, Mijn varken heeft een rooie rok Morgen ligt ie dood in het hok. Vertwijfeld g a a t de z i e l n a a r de d o o d , die h a a r t e n d a n s v r a a g t . M a a r o o k d e z e d a n s durft zij niet te v o l e i n d e n ; h e t l e v e n is h a a r n o g te dier¬ baar. S c h u w v e r s t o p t z e z i c h achter de d e u r en h o o p t , n u zij de d o o d en de d u i v e l niet m e e r z i e t , v a n h e n o o k verlost te z i j n . De duivel loert op zijn prooi. De talrijke toeschouwers vóór het toneel trek¬ k e n partij voor de ziel, die gered m o e t w o r d e n . Een oorverdovend g e b r o m stijgt uit de m e e g e b r a c h t e r o m m e l p o t t e n op, o m de duivel schrik aan te j a g e n . H e t p u b l i e k tracht h e t zieltje n i e u w e m o e d te geven en als uit één keel k l i n k t onder b e g e l e i d i n g v a n de r o m m e l p o t t e n h e t b e k e n d e deuntje: 1. Klein zieltje, klein zieltje 2. Zit achter de deur, hoe treurt hij zo zeur. 3. Ik zal er niet treuren, hoe groot of ik word 4. Ik val op mijn knieën en bid er voor God. 5. Dan is alles gedaan, dan is alles gedaan. H e t g o e d e o v e r w i n t n u , w a n t h e t t w e e d e c o u p l e t v e r h a a l t , o n d a n k s zijn gehavende overlevering:
34
CULEMBORGSE 'VOETNOTEN' 2 0 0 5 - 3 1
1. Die hemel, die hemel 2. Is open gegaan, . 3. We zijn er samen binnen gegaan 4. Met een houteren kist en een strooband 5. . 6. Zo kwamen we in het andere land. H e t derde c o u p l e t is o o k e r g v e r m i n k t , m a a r t o c h v e r h a a l t h e t n o g op een k i n d e r l i j k e w i j z e de s c h o o n h e i d v a n de H e m e l : 1. 2. 3. In 't andere land daar is vreugde genoeg, 4. Daar zingen de engelen van 's morgens vroeg 5. Tot 's avonds laat, tot 's avonds laat. 6. Tot het klokje twalef uren slaat. T e n s l o t t e h e t vierde c o u p l e t , dat w a a r s c h i j n l i j k de e e u w i g h e i d be¬ schreef, niet m e e r over d a n de aanhef: 1. Dat klokje, dat klokje 2. Is twalef geslagen. 3. T e g e n de a v o n d , als de t o n e e l v o o r s t e l l i n g b e ë i n d i g d is, t r e k k e n de spelers i n h u n b o n t e k o s t u u m s in o p t o c h t d o o r de stad, b e g e l e i d d o o r een g r o t e schare j o n g e n s , die de d o d e n d a n s - l i e d j e s z i n g e n en op h u n r o m m e l p o t t e n m a a r raak f o e k e r e n . Bij de g e g o e d e b u r g e r s w o r d t aange¬ k l o p t , een v a n de l e u t i g e liedjes g e z o n g e n , o m dit te b e ë i n d i g e n m e t : Hier woont een rijke man Die ons alles geven kan. Uit en me luid en mijn liedje is uit Ik heb gezongen voor een duit. E n is een bijdrage o n t v a n g e n o m de g e m a a k t e k o s t e n v a n de toneeluit¬ v o e r i n g te d e k k e n , d a n v o l g t als d a n k : God zal je lonen Met honderdduizend kronen Met honderdduizend rokken aan. In de herfst der m i d d e l e e u w e n r a a k t h e t d o d e n d a n s t o n e e l op de ach¬ t e r g r o n d en v e r w o r d t de o p t o c h t v a n de v e r k l e d e toneelspelers t o t een
HET CULEMBORGS R O M M E L P O T T E N LIED
35
a l g e m e n e m a s k e r a d e en d a n s p a r t i j , w a a r a a n de g e h e l e b e v o l k i n g , a r m en rijk d e e l n e e m t . d e
In h e t laatst v a n de 1 6 e e u w is d e z e c a r n a v a l i n o n z e stad a f g e s c h a f t en s t r e n g v e r b o d e n . S i n d s d i e n b l e e f de r o m m e l p o t m e t de o u d e d o d e n dansliedjes een j e u g d v e r m a a k op de ' V a s t e l a v o n d ' , z o a l s w e dit op de huidige dag nog kennen, maar helaas zien uitsterven. O p m e r k i n g : A l l e b o v e n v e r m e l d e versjes w e r d e n u i t de m o n d v a n C u l e m b o r g e r s o p g e t e k e n d . B e h a l v e d e z e , z i n g t de j e u g d i n h e t rommel¬ p o t l i e d n o g e n k e l e strofen b e t r e k k i n g h e b b e n d e op St. M a a r t e n , de H e e m s k i n d e r e n , e n z . H e t is d u i d e l i j k dat dit latere t o e v o e g s e l s z i j n . T.A. AUSEMS CULEMBORG,
36
1942
CULEMBORGSE
' V O E T N O T E N '
2005-32
IN
Dl T N
U M M E R
Het nieuwe Roomsche rondom De Sint-Barbarakcrk te Culemborg BenHdtkamp Het Culemborgs rommelpottenlied TA.Ausans
