2579.Omsl.KMPG.qxd:Layout 1
22-10-2009
16:02
Pagina 1
HET NIEUWE ONDERNEMEN HET BELANG VAN VERTROUWEN VOOR DE ONDERNEMING VAN DE TOEKOMST PROF. DR. E. ROOS LINDGREEN RE, PROF. DR. J. STRIKWERDA CMC, DRS. N. WIELAARD RA
HET NIEUWE ONDERNEMEN
Van de wereldwijde financiële crisis tot de opkomst van de interneteconomie, van maatschappelijk verantwoord ondernemen tot duurzaam consumeren - één thema loopt als een rode draad door alle veranderingen in de mondiale economie heen: vertrouwen. Vertrouwen is de verwachting die de partijen in een gemeenschap hebben ten aanzien van elkaars gedrag: in hoeverre is dat voorspelbaar, eerlijk, coöperatief en gebaseerd op gemeenschappelijke normen en waarden? In hoeverre kun je op de ander rekenen, handelt de ander niet alleen in zijn eigen belang, maakt de ander geen misbruik van jouw kwetsbaarheid? Het is duidelijk dat vertrouwen voor de ondernemer van de toekomst van doorslaggevend belang zal zijn. Ter gelegenheid van het veertigjarige bestaan van Stichting Maatschappij en Onderneming (SMO) voerde KPMG een verkennend onderzoek uit naar het belang van vertrouwen voor de onderneming van de toekomst. Aan veertig ambitieuze ondernemers werden vijf stellingen over het onderwerp voorgelegd. Het resultaat hiervan vindt u in deze publicatie. Vervolgens gaan de auteurs in op de relatie tussen het nieuwe ondernemen en het begrip vertrouwen en bepleiten zij de noodzaak voor een herijking van de heersende denkbeelden over de verhouding samenleving – onderneming. Tot slot plaatst Hans Strikwerda, curator bij SMO, in een uitgebreid nawoord dit onderzoek in een breder maatschappelijk perspectief.
2009-2
2579.BW.KMPG.qxd:Bk. SMO
22-10-2009
15:37
Pagina 2
COLOFON SMO-begeleider: J.G. Smit Eindredactie: SMO Vormgeving: Grafisch ontwerpbureau Agaatsz bNO, Meppel DTP: Drukkerij HooibergHaasbeek, Meppel Druk: Drukkerij HooibergHaasbeek, Meppel ISBN: 978-90-6962-255-2 Bestelnummer: 0350 SMO-2009 2 Den Haag, oktober 2009 Omslagfoto: GettyImages © Stichting Maatschappij en Onderneming Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of op enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de rechthebbende.
SMO ABONNEMENT
Het abonnement omvat 6 publicaties per kalenderjaar en kost € 45,00 per jaar. Aanmelding kan op de website www.smo.nl onder de rubriek ‘publicaties’ of u kunt bellen met het secretariaat, telefoonnummer 070-3 528 528. Voor studenten hanteert SMO een aangepast tarief van € 37,50 per jaar. Neem daarover contact op met het secretariaat:
[email protected] of telefoon 070-3 528 528 Stichting Maatschappij en Onderneming Badhuisweg 91, Postbus 87859, 2508 DG Den Haag Telefoon: 070-3 528 528 Fax: 070-3 522 529 E-mail:
[email protected] Internet: http://www.smo.nl
2579.BW.KMPG.qxd:Bk. SMO
22-10-2009
15:37
Pagina 3
INHOUDSOPGAVE TEN GELEIDE
5
1
INLEIDING
7
2
VEERTIG ONDERNEMERS, VIJF STELLINGEN
9
3
VERTROUWEN EN DE ONDERNEMING VAN DE TOEKOMST
19
4
DE VERMAATSCHAPPELIJKING VAN DE ECONOMIE
33
BIJLAGE - LIJST VAN GEÏNTERVIEWDE ONDERNEMERS
53
BIJLAGE - LIJST VAN INTERVIEWERS
55
2579.BW.KMPG.qxd:Bk. SMO
22-10-2009
15:37
Pagina 5
TEN GELEIDE Na de Tweede Wereldoorlog werkten de overheid, het bedrijfsleven en de vakbeweging eendrachtig samen aan de wederopbouw van de Nederlandse economie. Maar midden jaren zestig veranderde de sfeer drastisch. Het verzet van de jaren zestig tegen de gevestigde orde, tegen elke vorm van autoriteit, had een enorme impact op de maatschappij. Zowel vanuit de samenleving als vanuit de politiek was er sprake van sterk afnemend draagvlak voor het bedrijfsleven. Wie de wereld wilde verbeteren, stond kritisch ten opzichte van het bedrijfsleven. In dit klimaat ontstond er bij een aantal ondernemers de behoefte aan een onafhankelijk kenniscentrum dat inzicht moest verschaffen in de plaats en de rol van het bedrijfsleven in de veranderende samenleving. SMO werd opgericht. Een groeiende publieke onrust over de macht van grote ondernemingen, de roep om toezicht op het bedrijfsleven, en - na de publicatie van Limits to Growth (1972) van de Club van Rome - de zorg over de aantasting van het milieu en het opraken van fossiele brandstoffen, markeren de beginjaren van SMO. Ook de huidige crisis markeert een overgang naar een nieuwe maatschappelijke ordening. Er worden vraagtekens gezet bij het zelfcorrigerend vermogen van de vrije markt en werkgevers, werknemers en overheid lijken steeds meer met de rug naar elkaar te gaan staan. Terwijl juist in deze tijd vol onzekerheden het van belang is dat overheid, samenleving en bedrijfsleven met elkaar in gesprek blijven. De vraag wat tot de maatschappelijke verantwoordelijkheden van ondernemingen behoort, is van alle tijden. Het antwoord op die vraag heeft geen eeuwigheidswaarde en is sterk afhankelijk van de maatschappij waarin de onderneming opereert. Ondernemers moeten blijven vooruitkijken en zich verdiepen in hun toekomstige rol en verantwoordelijkheden. Dit blijkt ook uit het onderzoek dat KPMG heeft uitgevoerd onder veertig jonge ondernemers. In een uitgebreid nawoord plaatst Hans Strikwerda, curator bij SMO, dit onderzoek in een breder maatschappelijk perspectief. De auteurs tonen met deze publicatie aan dat SMO veertig jaar na oprichting niets aan bestaansrecht heeft ingeboet. Wij zijn Edo Roos Lindgreen, Hans Strikwerda en Nart Wielaard dan ook bijzonder dankbaar voor hun heldere visie op Het Nieuwe Ondernemen. En natuurlijk KPMG die dit onderzoek en deze publicatie mogelijk maakte. Hans Smit oktober 2009
5
2579.BW.KMPG.qxd:Bk. SMO
1
22-10-2009
15:37
Pagina 7
INLEIDING
De mondiale economie zoals wij die nu ervaren heeft zich de afgelopen eeuwen ontwikkeld op een manier die misschien het beste als schoksgewijs kan worden omschreven. Perioden van relatieve stabiliteit zijn daarbij altijd afgewisseld met kortere perioden van relatieve instabiliteit of zelf discontinuïteit. De wereld lijkt zich nu op zo’n breukvlak te bevinden. Het mondiale financiële systeem bevindt zich in een crisis. Het is de grootste financiële crisis van de afgelopen decennia. Het is een crisis die doorwerkt tot in de haarvaten van onze economie en die het vertrouwen bij vrijwel alle stakeholders heeft aangetast. Zo groot is de impact van deze crisis, dat hij alle andere veranderingen overschaduwt – veranderingen die voor de crisis nog overheersend waren in menig debat over ondernemen, waaronder globalisering, duurzaamheid, diversiteit, maatschappelijk verantwoord ondernemen, ethisch consumeren en de opkomst van de internetsamenleving. Het lijdt geen twijfel dat elk van deze veranderingen de mondiale economie blijvend zal veranderen. “In de toekomst ga je als bestuurder de gevangenis in als je niet maatschappijneutraal opereert.” Leen Zevenbergen.
Eén thema loopt als een rode draad door al deze veranderingen heen: vertrouwen. Vertrouwen is een breed begrip dat op zeer uiteenlopende wijzen kan worden geïnterpreteerd. Fukuyama1 geeft een werkbare definitie. Volgens hem is vertrouwen de verwachting die de partijen in een gemeenschap hebben ten aanzien van elkaars gedrag: in hoeverre is dat voorspelbaar, eerlijk, coöperatief en gebaseerd op gemeenschappelijke normen en waarden? In hoeverre kun je op de ander rekenen, handelt de ander niet alleen in zijn eigen belang, maakt de ander geen misbruik van jouw kwetsbaarheid? Het is duidelijk dat vertrouwen voor de ondernemer van de toekomst van doorslaggevend belang zal zijn. Minder duidelijk is om welke vormen van vertrouwen het daarbij gaat, wat de impact ervan zal zijn, en op welke wijze de ondernemer van de toekomst ermee om kan gaan. Ter gelegenheid van het veertigjarige bestaan van Stichting Maatschappij en Onderneming (SMO) heeft KPMG een verkennend onderzoek uitgevoerd naar het belang van vertrouwen voor de onderneming van de toekomst. Aan veertig ambitieuze ondernemers zijn vijf stellingen over het onderwerp voorgelegd, op basis waarvan een inhoudelijke discussie is gevoerd. Het resultaat hiervan vindt u in hoofdstuk 2 van deze publicatie. In hoofdstuk 3 gaan drs. Nart Wielaard en prof. dr. Edo Roos Lindgreen in op de relatie tussen het nieuwe ondernemen en het begrip vertrouwen waarbij drie belangrijke trends beschreven worden. In hoofdstuk 4 ten slotte bepleit prof. dr. Hans Strikwerda de noodzaak tot een herijking van de heersende denkbeelden over de verhouding samenleving – onderneming en geeft hiervoor een overtuigende wetenschappelijke onderbouwing. Wij wensen u veel leesplezier, in het
1
F. Fukuyama, Trust: The Social Virtues and the Creation of Prosperity, New York, NY: Free Press, 1995, p. 26
7
2579.BW.KMPG.qxd:Bk. SMO
22-10-2009
15:37
Pagina 8
HET NIEUWE ONDERNEMEN
diepe besef met deze publicatie de wijsheid niet in pacht te hebben, maar tegelijkertijd in de hoop u ermee te inspireren. “Door de medewerkers het vertrouwen en de ruimte te geven om tijd, moeite en energie te steken in een product waarbij zij zelf erg betrokken zijn, zullen zij dubbel zo hard hun best doen. Als dank voor het verkregen vertrouwen en uit enthousiasme voor het eigen onderwerp.” Bert Schaap.
8
