Hoofdstuk
2 Het morele kompas van Nyenrode In gesprek met Maurits van Rooijen, Leen Paape en Jan-Willem Broekhuysen Helm Horsten
14
De robuuste professional
In 1946 richtten captains of industry uit het Nederlandse zakenleven het Nederlands OpleidingsInstituut voor het Buitenland (NOIB) op. Hieruit zou later de Nyenrode Business Universiteit voortkomen. Leadership, entrepreneurship en stewardship liggen al vanaf het begin als waarden verankerd in het instituut, zo vertellen rector magnificus Maurits van Rooijen en de deans Leen Paape en Jan-Willem Broekhuysen.
Leadership, entrepreneurship en stewardship Een van de grondleggers van het naoorlogse Nyenrode was de directeur van luchtvaartmaatschappij KLM, Albert Plesman. Hij was in de Tweede Wereldoorlog een tijdlang gevangengezet door de Duitsers. In die periode ontwikkelde hij ideeën over een nieuw soort opleiding in Nederland. Een praktische opleiding voor ‘doejongens’, gericht op een internationale carrière. De studenten zouden een goede basis moeten meekrijgen waarmee zij een aanzienlijke bijdrage konden leveren om de Nederlandse economie na de oorlog in een internationale context weer op de kaart te zetten. Die opleiding zou hij na de oorlog samen met verschillende andere captains of industry oprichten, met de hulp van tientallen bedrijven. Maurits van Rooijen, rector magnificus en CEO van de Nyenrode Business Universiteit, vertelt over die periode: “Plesman en de andere founding fathers van Nyenrode constateerden dat er in Nederland behoefte was aan een andersoortige opleiding voor mensen in het bedrijfsleven. Zij zagen dat leiderschap belangrijk was in het bedrijfsleven, maar tegelijkertijd was in de oorlogstijd duidelijk gebleken dat leiderschap op zichzelf geen positieve waarde is. Dat geldt ook voor ondernemerschap. Beide waarden kunnen immers ook misbruikt worden. Ze moeten daarom worden gekoppeld aan een bepaald verantwoordelijkheidsgevoel. De ideeën over dat verantwoordelijkheidsgevoel hebben we in de loop van de decennia steeds verder ingevuld. Met bijvoorbeeld thema’s als bedrijfsethiek, duurzaamheidsdenken en business-spiritualiteit. En we zijn niet gestopt met het ontwikkelen van ideeën over dat verantwoordelijkheidsgevoel. Een paar jaar geleden hebben we besloten om er een label aan te hangen. We duiden het sindsdien aan met het woord stewardship. Doordat leiderschap en ondernemerschap pas echt een positieve waarde krijgen als zij gekoppeld worden aan stewardship, kun je zeggen dat het eigenlijk om één gecombineerde waarde gaat, een drie-eenheid: leadershipentrepreneurship-stewardship.” “Belangrijk is dat die waarden voor een groot deel gevoelsmatig zijn. Je kunt proberen ze in allerlei definities te proppen, maar dat is niet altijd nodig. Iedereen weet immers van zichzelf of hij wel of niet volgens zijn morele kompas vaart. In plaats van een wetenschappelijk-rationele benadering te kiezen, werkt het volgens mij beter om aan studenten rolmodellen uit de praktijk te laten zien. Onze alumni spelen daarbij een belangrijke rol. Zij kunnen namelijk laten zien hoe zij die waarden hebben vertaald in hun werk en hun leven en hoe zij omgaan met dilemma’s.”
Het morele kompas van Nyenrode
15
Van Rooijen vervolgt: “Vanaf het begin is in de nieuwe opleiding, die sterk gericht was op karaktervorming, ook veel aandacht besteed aan het feit dat het om een tamelijk geprivilegieerde studie ging en dat met dat privilege allerlei verantwoordelijkheden komen. Dat idee van noblesse oblige zit er al van het begin af aan in op Nyenrode.”
Vertaling naar de praktijk De grote vraag is dan hoe die waarden van leadership, entrepreneurship en stewardship in de praktijk vertaald kunnen worden. Hoe krijgen ze vorm in de degreeprogramma’s die de universiteit aanbiedt, of in executive education en in de onderzoeksprogramma’s? Vooral omdat Nyenrode zeer uitlopende opleidingen kent, van accountancy & controlling tot general management. Van Rooijen: “De bedrijfskundige opleidingen uit de voormalige business school zijn opgebouwd rond die waarden. De opleidingen op het gebied van accountancy & controlling kennen een heel andere traditie, meer beroepsmatig. Maar ook daarin manifesteert zich nu steeds meer de Nyenrode-kleur, met name in de vorm van de doelstelling om robuuste accountants af te leveren, mensen die hun mening durven te geven en hun rug recht kunnen houden.” Jan-Willem Broekhuysen, Nyenrodes dean op het gebied van executive education, bevestigt dat beeld van een zeer diverse gemeenschap. “Nyenrode is bij velen vooral bekend van de MSc- en vroeger de BBA-opleiding. Maar er komen hier wel honderden, heel verschillende mensen op het terrein. Van experts op het gebied van private wealth en accountants tot mensen die zich in de bouw bezighouden met duurzaam renoveren en groepen van een multinational die vanuit de hele wereld hiernaartoe komen om een programma te volgen.” Toch is het volgens Leen Paape, dean van de degree-programma’s en onderzoek, wel degelijk goed te doen om de waarden van leadership, entrepreneurship en stewardship te vertalen naar verschillende doelgroepen, naar verschillende soorten programma’s en naar onderzoek. “Het gaat erom dat je een verantwoordelijkheid draagt die verder gaat dan alleen jezelf. Een verantwoordelijkheid die ook betrekking heeft op de onderneming waar je voor werkt en voor de maatschappij in de volle omvang. Daarbij maakt het niet zoveel uit of je MBA’ers of MSc’ers opleidt of controllers en accountants. De een komt terecht achter de knoppen van de onderneming, terwijl de ander hem gaat helpen in de vorm van financiële ondersteuning. De derde controleert weer of hij zich netjes verantwoordt. In dat spel speelt ieder zijn rol. Maar uiteindelijk gaat het om dezelfde waarden. Dat geldt ook voor executive education. Heel eenvoudig gezegd maakt het niet zoveel uit of je nu zaken doet met de Belastingdienst, handel drijft met India of gewoon boodschappen doet in de supermarkt. Uiteindelijk willen we allemaal samen het gevoel hebben dat we zaken doen met een betrouwbare organisatie en met fatsoenlijke mensen.”
16
De robuuste professional
In ieder lesprogramma “Idealiter komen de Nyenrode-waarden in ieder lesprogramma terug”, meent Maurits van Rooijen. “Niet per se ‘in your face’, maar soms ook subtiel, op de achtergrond. Neem bijvoorbeeld het programma van de undergraduate-studenten van de Nyenrode New Business School. Bij hen staat karaktervorming sterk op de voorgrond. Zij moeten jong leren om hun morele kompas als uitgangspunt van hun handelen te nemen. Dat leren ze door geconfronteerd te worden met nieuwe werelden en door uit hun comfortzone gehaald te worden, bijvoorbeeld door ervaringsleren tijdens projecten in landen als Ethiopië, Zuid-Afrika of India. Tijdens hun studie moeten zij bovendien een businessplan opstellen. Ook daarbij wordt aandacht besteed aan welke waarden de studenten met hun plan uitdragen.” “Voor anderen die al wat ouder zijn en verder in hun carrière, gaat het niet zozeer om ervaring opdoen. Maar zij moeten zich wel de vraag blijven stellen wat zij nu leren uit een bepaalde ervaring. Het gaat dan om je ogen te openen voor de context waarbinnen je opereert. Jezelf zien in het bredere kader. Hoe functioneer ik in het team? Wat heeft mijn werk voor consequenties voor mijn gezin? En voor een aantal generaties na mij?” Paape vervolgt: “Als student heb je op Nyenrode niet alleen de verantwoordelijkheid te nemen voor je eigen leerproces, maar ook voor het leerproces van de hele groep. Iemand die achterblijft, moet je niet aan zijn lot overlaten, maar helpen. Dat geldt ook voor de samenleving als geheel. In ieder programma kun je het daarover hebben.”
Verantwoordelijkheid nemen “Stewardship gaat om een gerichtheid op de belangen van de ander”, zegt Paape. “Vaak zie je dat wetenschappers in hun onderzoek en onderwijs erg individueel te werk gaan. Maar je kunt ook binnen je vak de rode draad, de consistentie proberen te verstevigen. Het bundelen van mensen rondom thema’s, zoals wij dat bijvoorbeeld in het Nyenrode Corporate Governance Institute doen, is daar een uitstekend voorbeeld van. We moeten zien af te komen van een gevoel van ‘ieder voor zich, God voor ons allen’. Dat is niet alleen een thema voor Nyenrode, maar speelt in de hele maatschappij. Zeker in deze westerse wereld waarin iedereen erg sterk gericht was op het vervullen van zijn eigen behoeften en het geven van een plek aan zijn eigen ik.” Peter Bakker, voormalig topman van het toenmalige TNT, gaf enige tijd geleden aan het eind van een bijeenkomst op Nyenrode een mooie boodschap aan zijn gehoor mee, vindt Broekhuysen. “Hij zei: ‘Ik wens jullie allemaal veel invloed toe, maar vergeet niet: met invloed komt ook verantwoordelijkheid. De ruimte die je krijgt, legt ook verantwoordelijkheid op’.”
Het morele kompas van Nyenrode
17
“Belangrijk daarbij is ook te durven een andere koers te varen dan de rest”, vervolgt Broekhuysen. “Maar het is verschrikkelijk moeilijk om je als eenling los te maken van het overheersende denken in een bepaalde groep. Daarom wordt in de corporate governance-programma’s op Nyenrode ook zeer veel aandacht besteed aan group think. Dat past ook binnen de traditie van Nyenrode om elkaar aan te spreken op dingen die niet goed gaan. En zelf als individu te durven om stelling te nemen.” “Een essentieel onderdeel van stewardship is je verantwoordelijk voelen naar toekomstige generaties”, vertelt Van Rooijen. “Dat vertaalt zich in hoe je met je omgeving omgaat. Hoeveel schuld bouw je bijvoorbeeld op die door toekomstige generaties afbetaald moet worden? Andere voorbeelden van verantwoordelijkheid nemen voor toekomstige generaties laten onze alumni zien. Mensen die hier afstuderen, treden onder meer op als mentor voor studenten of stellen beurzen beschikbaar voor studenten die anders heel veel moeite zouden hebben om het collegegeld te kunnen betalen.”
Niet in rankings Er zijn veel tekenen dat het stewardship-denken op Nyenrode bij studenten in de degree-opleidingen en deelnemers aan executive education-programma’s aanslaat en ook bij partners. Broekhuysen: “De erkenning voor ons werk op terreinen als bedrijfsethiek is dat veel financial services nu specifiek naar ons toe komen met de vraag hoe ze het vertrouwen bij hun klanten kunnen terugwinnen. Zij verwachten dat Nyenrode zowel gevoel heeft voor de business als kennis heeft van zaken als vertrouwen opbouwen en ethisch handelen.” Toch vindt het denken in termen van stewardship nog lang niet overal weerklank. Broekhuysen noemt als voorbeeld de rankings voor business schools: “De belangrijkste maatlat die gebruikt wordt voor business schools, is de ranking in de Financial Times. Die FT-ranking kent als belangrijke indicator, waar veel naar gekeken wordt, hoeveel het aanvangssalaris van afgestudeerden is na het behalen van een MSc- of MBA-titel. Er zijn nog steeds geen stewardship-gerelateerde indicatoren die worden meegenomen in die rankings. Dat is erg jammer. Het blijft toch deel van de context waarbinnen mensen kiezen voor een opleiding en waarop ze door hun collega’s worden aangesproken.” Van Rooijen voegt toe: “Wij moeten als universiteit bedenken wat voor ons belangrijker is: onze waarden of onze score in een ranking? Ik spreek denk ik voor de hele Nyenrode-gemeenschap als ik zeg dat waar wij voor staan belangrijker is dan hoe hoog we nu precies scoren in rankings en hoe we beoordeeld worden door anderen. Die waarden liggen immers heel dicht bij de redenen waarom Nyenrode überhaupt bestaat.”
18
De robuuste professional
Het verschil kunnen maken waar je ook bent Leen Paape: “Uiteindelijk gaat het erom dat we mensen zodanig proberen te vormen en op te leiden dat ze, in welke omstandigheden ze ook terechtkomen, overal in staat zijn om zich te redden en keuzes te maken die niet alleen vanuit hun ratio komen, maar ook vanuit de waarden die we ze willen meegeven. Dat ze ongeacht wat ze tegenkomen in staat zullen zijn het verschil te maken en hun verantwoordelijkheid te nemen.” “Het doel van een universiteit als deze is”, volgens Van Rooijen, “dat we individuen proberen te helpen om op een juiste manier om te gaan met hun ervaringen en met hun dagelijkse praktijk. En daarbij hopen we dat hun handelen zich vertaalt naar de organisaties waarin zij werken, dus van het microniveau naar het mesoniveau. En natuurlijk is het echte grote doel dat we, ook al klinkt dat misschien aanmatigend, uiteindelijk ook een positieve bijdrage kunnen leveren aan de samenleving als geheel, het macroniveau.”
