HARDWARE CONFERENCE. Dekimo ontwikkelt en produceert om de hoek CompactPCI gaat serieel Introductie in organische elektronica

7 Tweewekelijks nieuwsmagazine voor de hightechindustrie | 13e jaargang | 3 juni - 17 juni 2011 | www.bits-chips.nl

HARDWARE CONFERENCE

• Dekimo ontwikkelt en produceert om de hoek • CompactPCI gaat serieel • Introductie in organische elektronica Zie ommezijde voor beurscatalogus

Nieuws

Op eigen benen bloeit Nijmeegse chipverpakker op

Interview

Delfts-Ierse prof plakt sensor tegen processor

Learn, create and make it work!

CIMSOLUTIONS Weekend in Londen 2010

Vianen: vrijdag 10 juni, 8:00-19:00 uur en zaterdag 11 juni, 10:00-17:00 uur

Nieuwsgierig naar jouw carrièremogelijkheden binnen CIMSOLUTIONS? Wij houden OPEN HUIS op vrijdag 10 juni en zaterdag 11 juni in ons hoofdkantoor in Vianen, Havenweg 24, en je bent van harte welkom! De kans om samen te onderzoeken wat voor jou de mogelijkheden zijn. Tijdens het OPEN HUIS presenteren onze specialisten de best practices op het gebied van Prince2, DSDM, RUP, Agile/Scrum, UML, TMAP, Microsoft, Java/J2EE, Oracle, Internet en Embedded. In de projectkamers kun je door ons ontwikkelde state-of-the-art applicaties en systemen bekijken. Je proeft de sfeer en ontmoet onze medewerkers, die graag vertellen over hun ervaringen binnen CIMSOLUTIONS. Lunch en drankjes staan de gehele dag voor je klaar. Wij nodigen ambitieuze professionals en starters uit met een voorliefde voor ICT, die klantgericht zijn en zowel zelfstandig als in teamverband goed functioneren. Tevens ben je communicatief en sociaal vaardig en blink je uit in kwaliteit en professionaliteit en beschik je over een HBO- of Universitair diploma. CIMSOLUTIONS levert sinds 1992 hoogwaardige diensten en oplossingen op het gebied van bestuurlijke, administratieve, industriële en technische automatisering. Dit doen wij vanuit twee divisies: Business en Industry. Wij richten ons op het in- en toepassen van state-of-the-art ICT-concepten en technieken met als doel een optimale oplossing voor onze klanten. Onze expertise dekt alle fasen van de software levenscyclus van behoeftebepaling en ontwerp tot ontwikkeling, testen en onderhoud. CIMSOLUTIONS is onafhankelijk zodat wij onze klanten optimaal kunnen adviseren en ondersteunen. Wij zijn ISO gecertificeerd en uitgeroepen tot Top Employer ICT 2010. CIMSOLUTIONS opereert vanuit zeven vestigingen: Amsterdam, Rotterdam, Vianen, Best, Deventer, Groningen en Dhaka (Bangladesh). Interesse? Als je langs wilt komen bij ons OPEN HUIS, meld je dan per telefoon 0347-368100 of per email [email protected] aan en stuur bij voorkeur je sollicitatiebrief met CV mee. Indien je niet in staat bent om langs te komen en toch geïnteresseerd bent in een functie bij CIMSOLUTIONS, stuur dan je sollicitatiebrief met CV naar [email protected]. Voor meer informatie over ons OPEN HUIS, over onze vacatures en over CIMSOLUTIONS, zie onze website www.cimsolutions.nl en/of bel met Jos Peek of Patrick van der Wal, telefoon 0347-368100 tot 21.00 uur. Vianen | Best | Deventer | Rotterdam | Amsterdam | Groningen | Dhaka CIMSOLUTIONS B.V. | Havenweg 24, 4131 NM Vianen | Postbus 183, 4130 ED Vianen | The Netherlands Phone: (+31) 347-368100 | Fax: (+31) 347-373777 | E-mail: [email protected] | Internet: www.cimsolutions.nl

REDACTIONEEL Colofon

Bits&Chips is een onafhankelijk nieuwsmagazine voor mensen die werken aan slimme producten en machines. Bits&Chips is een publicatie van Techwatch bv in Nijmegen.

Snelliusstraat 6 – 6533 NV Nijmegen tel +31 24 3503532 – fax +31 24 3503533 [email protected] – www.techwatch.nl Redactie Nieke Roos – hoofdredacteur tel +31 24 3503534 – [email protected] Alexander Pil – chef redactie tel +31 24 3504580 – [email protected] René Raaijmakers – redacteur tel +31 24 3503065 – [email protected] Pieter Edelman – redacteur tel +31 24 3503534 – [email protected] Paul van Gerven – redacteur tel +31 24 3504580 – [email protected] Vormgeving Justin López – vormgever tel +31 24 3505028 – [email protected] Marketing en events Daniëlle Jacobs – marketingmanager tel +31 24 3505195 – [email protected] Kim Huijng – eventmanager tel +31 24 3505544 – [email protected] Marjolein Vissers – marketing- en eventmedewerker tel +31 24 3505544 – [email protected] Ellen Lely – coördinator trainingen tel +31 24 3505195 – [email protected] Adviseur Maarten Verboom Medewerkers Joris van Gurp, Bart van Mierlo, Esther van Voskuijlen, Jacqueline van Woerkom Columnisten en externe auteurs Joost Backus, Robert Hendriksen, Meindert Kuipers, Anton Montagne, Bram Nauta, Anton van Rossum, Barbara Schmitz Uitgever René Raaijmakers tel +31 24 3503065 – [email protected] ISSN 1879-6443 Verantwoordelijk uitgever voor België René Raaijmakers Biesheuvelstraat 1 2370 Arendonk, België Drukkerij Senefelder Misset, Doetinchem Abonneren Abonnement op privéadres: 81 euro Bedrijfsabonnement: 140 euro Internationaal abonnement: 210 euro Studentenabonnement: gratis Prijzen op jaarbasis en inclusief btw. Abonnementen lopen van januari tot en met december. Opzeggen tot uiterlijk één maand voor het verstrijken van de abonnementsperiode. Studenten en professionals die werken aan slimme producten en machines (zoals elektronica- en softwareontwerpers, systeemarchitecten, chipdesigners en technisch managers) kunnen Bits&Chips gratis thuis ontvangen. Vul het aanvraagformulier in op www.bits-chips.nl. Deze gratis abonnementen zijn beperkt tot België en Nederland. Losse nummers op aanvraag: 10 euro. Klachten over bezorging Heeft u Bits&Chips niet of te laat ontvangen of heeft u andere opmerkingen over de bezorging? Laat het ons weten. Stuur een e-mail naar [email protected]. Adverteren Advertentietarieven staan vermeld op onze website (www.bits-chips.nl). Wanneer u op de hoogte gehouden wilt worden van komende thema’s en specials of voor het reserveren van advertenties, neem dan contact op met de afdeling sales, tel +31 24 3505544 – [email protected]. Verschijningsdata 3 juni, 17 juni, 8 juli, 9 september, 23 september, 21 oktober, 4 november, 2 december, 23 december Copyright Alle rechten voorbehouden. (c) 2011 Techwatch bv. Niets uit deze uitgave mag worden ­verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of ­openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij ­elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande toestemming van de uitgever. Disclaimer Uitgever en redactie betrachten uiterste zorgvuldigheid bij het maken, samenstellen en verspreiden van de informatie in Bits&Chips, maar kunnen op geen enkele wijze instaan voor de juistheid of volledigheid van de informatie. Uitgever en redactie aanvaarden geen aansprakelijkheid voor schade die zou kunnen ontstaan als gevolg van de publicatie van informatie in Bits&Chips. Columnisten en externe medewerkers schrijven op persoonlijke titel. Reacties van lezers vallen buiten de ­verantwoordelijkheid van uitgever en redactie. Uitgever en redactie aanvaarden geen aansprakelijkheid met betrekking tot de inhoud en ondertekening van reacties van lezers. De redactie behoudt zich het recht voor reacties niet of gedeeltelijk te ­plaatsen of te bewerken. Fotografie Productfoto’s zijn van fabrikanten, overige foto’s zijn van ­Techwatch bv (c), tenzij anders vermeld.

Verbinding met het netwerk

E

én keer per jaar ga ik een weekendje weg met mijn oude studievrienden. Met aanhang en kinderen sluiten we ons dan op in een groot vakantiehuis om bij te praten en vooral om veel spelletjes te doen. Bordspelletjes, kaartspelletjes en natuurlijk computerspelletjes – we blijven informatici. Deze weekenden brengen heel veel gezelligheid en lol, maar maken ook duidelijk dat ik niet bepaald een early adopter ben van nieuwe technologieën. De afgelopen keer, een paar weken geleden, vormde hierop geen uitzondering. Het begon al op de heenreis. We hebben een tomtom, maar in al mijn wijsheid had ik besloten dat ik het huisje ook wel zonder kon vinden. Van tevoren had ik even op Google Maps gekeken en gezien dat het vanaf de snelweg één rechte weg was. Dat was ook zo, tenminste, als je de goede afslag neemt. Doe je dat niet, dan sta je op een gegeven moment in the middle of nowhere ouderwets de weg te vragen aan een local. En dan kom je dus een kwartier later aan dan die vriend die op de snelweg nog vijftien kilometer achter je zat – maar wel op de tomtom reed. Eenmaal gesetteld haalden mijn vrienden al snel hun gadgets tevoorschijn. Topstuk dit jaar: een Ipad 2. Mooier dan de @NiekeRoos is voorganger, vond degene die zijn hoofdtwitteraar Ipad 1 had thuisgelaten. Hij had van @BitsChips. wel zijn Iphone 3 bij zich, die prompt ten prooi viel aan een vergelijking met een gloednieuwe Iphone 4. De drie eigenaars van een Android-mobieltje lieten zich ook niet onbetuigd, waarna de twee kampen de bekende strijd tussen Apple en Google dunnetjes overdeden. Ik hield me stil; mijn telefoon is nog uit het I-Mode-tijdperk, van een fabrikant die allang geen mobieltjes meer maakt. De volgende dag waagden we ons even buiten voor een GPS-tocht in een nabijgelegen stad. Hierbij leggen de deelnemers met een simpel GPS-kompas een route af langs verschillende bezienswaardigheden. Op elk punt krijgen ze een vraag, waarvan ze het antwoord kunnen vinden in de omgeving of bij omstanders. Althans, dat is het idee. Terwijl ik de mevrouw van de VVV raadpleegde voor een van de oplossingen, googelden mijn vrienden op hun smartphones alle antwoorden bij elkaar, en passant de route checkend met de ingebouwde GPS-functionaliteit. Het hele weekendje verloren mijn vrienden hun mobieltjes sowieso geen seconde uit het oog. Of we nu samen aan het wiiën waren of met zijn allen een gedownloade film keken, de blog-entry’s en tweets volgden elkaar in hoog tempo op – hoezo sociale media? Mijn telefoon staat standaard uit – bewust, want gegarandeerd lekker rustig – en gaat alleen aan om onderweg te bellen of te sms’en dat ik wat later thuis ben. Tot voor kort had ik niet eens een twitteraccount. Ik had totaal geen behoefte om mijn bezigheden te delen met de wereld dan wel om de koetjes en kalfjes van anderen te vernemen. Inmiddels ben ik wel aan de twitter. Nog steeds niet om mijn privéleven te verslaan, maar om namens dit blad het nieuws uit mijn vakgebied te brengen en te becommentariëren, zoals mijn collega-redacteuren dat zijn gaan doen voor hun specialismen. Een Bits&Chips-account hadden we al een tijdje, maar dat fungeerde tot nu toe slechts als doorgeefluik voor onze RSS-feed. Ook dat hebben we veranderd: de feed is eraf en we twitteren of retweeten voortaan wetenswaardigheden in de hightech. Hoewel we nog in de experimenteerfase zitten, ben u van harte uitgenodigd om ons te volgen. Gelijk ook maar een smartphone aanschaffen om op locatie te kunnen twitteren? Dat gaat me nog net iets te ver. Het is wel zo lekker om niet overal verbonden te zijn met het netwerk. Ik kan het iedereen aanbevelen.

3 juni 2011 |

| nr. 7 | 3

Principal Mechanical Engineer & Principal Mechatronics Engineer The ITEC equipment requires fast and accurate movements for die placement and wirebonding. Your deep knowledge of mechanics and mechatronics is required to make the difference. ITEC is looking for two technical leaders: Principal Mechanical Engineer (job ID 6356) Minimum Masters degree in Mechanical Engineering Principal Mechatronics Engineer (job ID 6357) Minimum Masters degree in Mechanics or Mechatronics

NXP Semiconductors provides High Performance Mixed Signal and Standard Product solutions that leverage its leading RF, Analog, Power Management, Interface, Security, Digital Processing and Manufacturing expertise. To manufacture these products, the department ITEC develops, supplies and services leading edge assembly equipment. The integrated assembly lines play an important role in the roadmap towards cost leadership.

Your task will be to extend technological leadership of NXP in this field and propose and realize innovative machine concepts. For more information please see www.nxp.com/jobs or contact Bas Verhelst, ITEC Development Manager. You can send your application to [email protected]. NXP Semiconductors [email protected] +31 24 3532022

Manager External Resourcing – Hays Resource Desk – Eindhoven Hays levert innovatieve Recruitment Process Outsourcing (RPO) services aan vele organisaties wereldwijd. Met onze kennis van recruitmentprocessen helpen we onze klanten om de beste kandidaten aan te trekken en te behouden. Hays Resource Management biedt Managed Service Providing (MSP) oplossingen voor het managen van grote aantallen externe inhuurkrachten op professional niveau. ZZP’ers, consultants, internationale contractors, payrollees, detacheringskrachten en uitzendkrachten. Vanwege de snelle groei van Hays Resource Management zijn wij op zoek naar een Manager External Resourcing Verantwoordelijkheden: inregelen en uitbouwen van een MSP service bij een bestaande relatie. Operationeel managen van een External Resourcing-team en het leveren van de service aan de klant. Vendor management, client delivery, managen van SLA’s en stakeholder management behoren tot de dagelijkse gang van zaken. Daarnaast ben je bezig met het managen van change managementprocessen.

Software engineer

Je hebt ruime ervaring met het inhuren of bemiddelen/detacheren van professionals in Hightech, Electronica of ICT, aan de inkoop- of verkoopzijde. Je bent onderhandelingsvaardig en in staat om veranderprocessen te overzien en te managen. Diplomatiek waar dat nodig is, maar ook doortastend en besluitvaardig. Bij voorkeur heb je een netwerk binnen hightech, semiconductor, electronica. Minimaal Bachelors Degree. Circa 5 jaar recruitmentervaring. Circa 2 jaar management/teamleader ervaring. Inhoudelijke kennis van High Tech industrie, zowel R&D als IT. Communicatief sterk. Uw sollicitatie met CV ontvangen wij graag via [email protected]. Meer informatie: hays.com/jobs/internationalcareers of bel Jurgen Jaarsma 06-41902973

Sr. software engineer / (sr.) software designer Promexx Contactpersoon: Suzanne van Dijck E-mail: [email protected] Tel: +31 40 2676867

Project leader industrial engineering ASML Contactpersoon: Frank Bax Url: http://bit.ly/mPrs7J

Redacteur elektronica (junior) Techwatch Contactpersoon: Nieke Roos E-mail: [email protected] Tel: +31 24 3503534

Promexx Contactpersoon: Suzanne van Dijck E-mail: [email protected] Tel: +31 40 2676867

Groupleader electronic development ASML Contactpersoon: Martien Hermens Url: http://bit.ly/lQE7g0

De vacaturesite voor hoger opgeleide technici

www.hightechbanen.nl

INHOUD THEMA

NIEUWS

15

12

INTERVIEW

20

Bits&Chips Hardware Intel geeft hoge-k Conference 2011 vinnig vervolg

‘Zolang de sensor van silicium is, kun je hem smart maken’

VERDER IN DIT NUMMER INTERVIEW MET PADDY FRENCH

NIEUWS

20 ‘Zolang de sensor van silicium is, kun je hem smart maken’

7 N  ijmeegse chipverpakker onder vleugels Elmos vandaan 8 Kennis-kunde-kassaplan teruggeketst 10 Thermische analyse krijgt turbo van drie mkb’ers 12 Intel geeft hoge-k vinnig vervolg 15 Configureerbaar DSP-blok brengt floating point naar Altera-FPGA

OPINIE

ACHTERGROND OVER EMS

36 Cursusagenda 36 Eventagenda 36 Wegwijzer 37 Advertentie-index

24 Ontwikkeling en productie onder één West-Europees dak

ACHTERGROND OVER EMBEDDED COMPUTERS

3 Verbinding met het netwerk – Nieke Roos 9 Kop in het zand – Bram Nauta 13 E-mobil in Deutschland – Joost Backus 17 Komkommer en Quel – Robert Hendriksen 19 Vraag het de headhunter – Anton van Rossum 27 Gestructureerd ontwerpen, da’s de kunst – Anton Montagne

Binnenkort in

EN VERDER

29 CompactPCI gaat serieel

ACHTERGROND OVER ORGANISCHE ELEKTRONICA 32 Uitgesmeerde elektronen doen plastic geleiden

Nr. 8 Thema Multicore

Nr. 9 Thema Arbeidsmarkt

Nr. 10 Thema Agile

Een interessante bijdrage? [email protected] Adverteren in deze nummers? [email protected]

Copyright 2008 Techwatch Studio

3 juni 2011 |

| nr. 7 | 5

Systeem

Sysarch

System architect(ing) Het systeemarchitectuurproces is opgebouwd uit activiteiten om multidisciplinaire systemen te ontwerpen en ontwikkelen. Een systeemarchitect heeft hierbij de taak om de vragen en eisen van vele stakeholders te vertalen naar een blauwdruk voor de opbouw van een systeem. De systeemarchitect doet dit op basis van een grondige kennis van het probleemdomein, de zakelijke context, menselijke aspecten, het oplossingsdomein, technologieroadmaps en bestaande architecturen. De systeemarchitect bepaalt de technische visie, ontwikkelt de contouren van een integraal ontwerp, houdt overzicht en bewaakt de ontwerpconsistentie. Hij of zij levert kader en context aan multidisciplinaire ontwikkelteams. Deze training geeft de systeemarchitect een duidelijk beeld van zijn rol, verantwoordelijkheid en zijn taken binnen een multidisciplinaire ontwikkelomgeving. De training reikt instrumenten aan om architecturale zaken te benaderen, een balans te vinden in soms conflicterende requirements, een roadmap op te zetten en om werkende oplossingen te ontwikkelen. De training geeft een overzicht van het speelveld van de systeemarchitect en biedt inzicht in de brede variëteit van alle invalshoeken waar de architect rekening mee dient te houden. De vijfdaagse training biedt zeer veel oefeningen. Deelnemers werken bij de oefeningen in groepen. Ze brainstormen en presenteren de resultaten. Er is ruimte voor intermenselijke aspecten, waarbij cursisten in staat moeten zijn om oplossingen te kunnen uitleggen aan een brede groep. Omgaan met alle stakeholders is immers een belangrijke eigenschap van een goede systeemarchitect. Duur: Kosten: Datum: Locatie:

5 dagen 2400 euro 20 - 24 juni 2011 Eindhoven

www.hightechinstitute.nl

NIEUWS

Nijmeegse chipverpakker onder vleugels Elmos vandaan Begin dit jaar gingen chipverpakkingsspecialist Sencio en zijn Duitse moederbedrijf Elmos ieder hun eigen weg. Bevrijd van concurrentieproblematiek bloeien de zaken in Nijmegen op. Paul van Gerven

G

aatjes overhouden in chipverpakkingen, waar u maar wilt, zodat het binnenste direct contact kan maken met de buitenwereld. Dat is het ambacht dat het Nijmeegse Sencio tot in de puntjes beheerst. Chipje in de matrijs, tijdelijk materiaal op de plaats waar het gaatje moet, spuitgieten, uitharden en het gaatje vrijmaken – het klinkt als een eenvoudig trucje, maar de marge voor fouten is minimaal. Het silicium zelf kan nog wel tegen een stootje, maar de tere gouden ‘stroomkabeltjes’ gaan al kapot als je ernaar kijkt, terwijl bestanddelen van lucht (typisch vocht) andere chipmaterialen kunnen aantasten. De plastic omhulling vormt eigenlijk de enige bescherming en moet dus als gegoten zitten. ‘Zonder goede behuizing kun je je sensor wel vergeten’, zegt manager sales en marketing Ignas van Dommelen. ‘Dat geldt zeker voor de automotivesector, waar de chips die wij verpakken meestal terechtkomen. Zo verpakken wij een sensor voor het motoroliepeil. Die brengt zijn hele leven ondergedompeld door. Soms is die olie 140 graden Celsius.’ Managing director John Pleumeekers knikt. ‘We zitten altijd onder de motorkap, maar nog nooit heb ik gehoord dat sensoren uit het veld zijn teruggekomen. Daar zijn we best trots op.’

Cataloguswerk Sencio heeft een bewogen geschiedenis, waarin het een aantal maal van eigenaar wisselde. Het bedrijf wordt als Eurasem in 1987 opgericht door een groepje ondernemers, onder wie Dimes-directeur Kees Beenakker. ‘Dat kon destijds rekenen op enthousiaste steun van de Nijmeegse gemeenteraad, in het bijzonder van wijlen Ien Dales. Die wilde een tweede Silicon Valley in de regio vestigen’, vertelt Pleumeekers. Vijf jaar later moet Eurasem uitstel van betaling aanvragen. Joep van den Nieuwenhuyzen, een zakenman met inmiddels een besmeurde reputatie, neemt het bedrijf over, samen met de Euroline-assemblagelijn die Philips in het kader van operatie Centurion van de hand deed. Een aantal jaren werkt Eurasem voor de telecomsector, maar een project rond een airbagsensor le-

serie is op maat, want voor cataloguswerk moet je in Azië zijn’, zegt Van Dommelen. ‘De verpakking is tegenwoordig een integraal onderdeel van het product en het ontwerpproces. Klanten komen al in een heel vroeg stadium bij ons aan tafel zitten.’

Onontgonnen vert inspiratie voor de chipverpakking met ‘Sensoren, zeker automotive sensoren, zijn uitsparing op. In 1996 verschuift de focus een echt Europees specialisme. Die ontwerdefinitief naar sensoren. pers zitten hier allemaal in de buurt, bij wijWeer vijf jaar later laat de Duitse automo- ze van spreken. Dat werkt in ons voordeel, tivespecialist Elmos zijn oog vallen op het maar veel van onze kracht schuilt ook in bedrijfje. De aandelen worden verkocht en het feit dat we zelf produceren. Kennis van Eurasem wordt omgedoopt het productieproces staat tot Elmos Advanced Paccentraal in onze filosofie’, kaging. ‘In deze periode bevervolgt Van Dommelen, dienden we ook wel externe die sinds de verzelfstandiklanten, maar voornamelijk ging een groot Europees Elmos. We hadden geen halfgeleiderbedrijf als eigen sales en marketing nieuwe klant heeft mogen en waren dus naar binnen verwelkomen. Bestaande gericht’, zegt Pleumeekers. klanten als Melexis zien Tijdens de laatste crisis vermogelijkheden om de ­relatie uit te bouwen. andert het moederbedrijf ­Elmos blijft vanzelfsprevan gedachten. ‘Elmos werd kend ook de Nijmeegse hard geraakt omdat zijn diensten afnemen. producten vooral terechtkoAlle reden om aan te nemen in high-end modellen, men dat Sencio de komenwaarvan de verkoop totaal de jaren stevig kan groeiinzakte. Daarom lieten ze en, vindt Pleumeekers. ons zelf maar nieuwe klan‘Een aantal types sensoren ten werven.’ is inmiddels gemeengoed Aan belangstelling geen geworden, maar de rek is gebrek, zo blijkt al snel, nog lang niet uit de automaar nieuwe business blijft motivesensormarkt. Er uit. ‘Onze eigenaar zat in zijn heel wat sensoren in de weg. Potentiële klanten het dure segment geïntroliepen natuurlijk niet warm duceerd die nog naar lagebij het idee hun producten re regionen kunnen drupbij de concurrent te laten pelen. Ook zie je verpakken.’ Een oplossing tegenwoordig dat sensoligt voor de hand: op eigen ren direct in goedkopere benen verder. Sinds begin modellen worden toegedit jaar is Elmos AP, oppast als ze kosten bespanieuw omgedoopt, voor neren. Die oliepeilsensor begentig procent in handen tekent bijvoorbeeld dat de van Nimbus Investments. peilstok kan worden wegPleumeekers bezit de rest gelaten. Dat maakt de van de aandelen. constructie van de motor Er werken nu zo’n zeveneenvoudiger. Ten slotte tig man bij Sencio, dat 24 zijn er nog grote onontuur per dag, zeven dagen per gonnen gebieden, zoals week op locatie produceert. hulpmiddelen om ouderen In een topjaar krijgen zo’n Een gaatje overlaten in langer in de auto te houzestig miljoen chips een de verpakking, dat is het den. De automobiel­ jasje, verdeeld over productspecialisme van Sencio. industrie springt sterk in series die kunnen oplopen op de vergrijzing.’ tot vijf miljoen stuks. ‘Elke

3 juni 2011 |

| nr. 7 | 7

ANALYSE

Kennis-kunde-kassaplan teruggeketst Paul van Gerven

H

et was een volslagen verrassing dat de overheid het voorstel van Stichting Incubator3+ terugstuurde, meldt een ingewijde vanaf de zijlijn. Een woordvoerder van de valorisatieorganisatie bevestigt dat het plan inderdaad nogal vlot weer retour was gekomen, maar ontkent een uitglijder. De extra uurtjes huiswerk leveren hoe dan ook minimaal op één punt verbetering op. Stichting Incubator3+ verenigt negen partners uit het bedrijfsleven, het onderwijs en de (semi)overheid om meer te verdienen aan de technische kennis die in de Brainport-regio wordt ontwikkeld. Het samenwerkingsverband gaat al een paar jaar mee, claimt successen als betrokkenheid bij de oprichting van zo’n honderdzestig bedrijven en wil graag door. Voor cofinanciering van de periode 2011-2016 deed het daarom eind vorig jaar een beroep op het Valorisatieprogramma van ELI en OCW, maar die gingen niet zonder slag of stoot akkoord.

In ieder geval plaatsten de ministeries vraagtekens bij de voorgestelde organisatiestructuur. Daarin zouden gedelegeerden van Brainport Development en de TU Eindhoven de leiding op zich nemen. Dat zag de politiek niet zitten: een universiteit zou niet de aangewezen partij zijn om een dergelijk initiatief te trekken, aldus de ingewijde. Welnee, zegt Brainport Development, de overheid vond dat deze constructie geen recht deed aan de brede samenstelling van het consortium. In het herschreven plan dat binnenkort gepresenteerd zal worden aan de toetsingcommissie komt er een onafhankelijke directeur, die in dienst treedt van een nog op te richten bv. Dat is een uitstekende aanpassing. In Nederland, en zeker in de Brainport, waart de geest van Philips nog rond: aan kennis heeft het nooit ontbroken, het is de expertise om die te vermarkten die mist. In zo’n situatie zou het buitengewoon vreemd zijn om een universiteit aan het roer te zet-

ten. Op die positie wil je liefst een ervaren ondernemer, of anders iemand die goed weet wat ondernemers beweegt. De gemiddelde ambtenaar van het business development office, voormalig bestuurder of exonderzoeker – de enige smaakjes die een ­universiteit kan leveren – beschikt zelden over deze gave. De crux is om de mindset van academici met ondernemersambities te veranderen. Ook al wordt er tegenwoordig meer en meer maatschappelijke relevantie verwacht, de basiscultuur op de universiteiten is er nog altijd eentje van ‘kennis omwille van de kennis’. Dat is niet slecht – je hoeft geen uitvinder en koopman tegelijk te zijn – maar de drijfveren, interesses en vaardigheden van mensen uit zo’n omgeving sluiten daarom nog niet aan op het ondernemerschap. Kort door de bocht: wetenschappers hebben geen zin in of talent voor sales. Bij een ‘universitaire’ Incubator3+-directeur zouden zij veel te veel een luisterend oor vinden.

28 & 29 September 2011 ASML Veldhoven NL

HIGH-TECH PRODUCT LINES

Call for speakers With its emphasis on providing actionable advice, High-Tech Product Lines 2011 is the ideal opportunity for software practitioners to understand how to benefit from emerging approaches, technologies and tools in the field of software product lines.

8 |

| nr. 7 | 3 juni 2011

Submission deadline: Wednesday 15th June 2011 We are seeking high-quality speaking proposals covering any topic in software product line engineering (including software factories and system families).

High-Tech Product Lines 2011 is organized by

Sponsors and supporting partners

Media partners

Mechatronica Magazine

Case studies and interactive sessions

Mechatronica Nieuws

based on these and related approaches are particularly encouraged although more theoretical sessions are also welcome.

www.bits-chips.nl/events/hpl

Kop in het zand

S

tel dat y = 2x – 3 – q en dat q = 2p – z. Z is een monotoon dalende functie van t, waarbij t reëel en positief is. We nemen vervolgens de differentiaal van y ten opzichte van p en kunnen dan q verwaarlozen. Bent u er nog? Als u deze tekst nu nog leest, dan bent u waarschijnlijk ­iemand die zijn school heeft afgemaakt en niet bang is voor een beetje technisch jargon. Mooi, want dat zijn er niet zo veel, laat staan dat ze ook nog eens Nederlands begrijpen. Het is bekend dat steeds minder studenten voor techniek kiezen. Ze vinden het moeilijk, saai en je moet ook nog hard werken. Het is blijkbaar aantrekkelijker om iets makkelijks te doen, met sociale dingen zoals feesten en gezellig samen koffiedrinken. Gewoon leuke studies als ‘vrijetijdskunde’ of ‘technisch ballet’ op een kapotgefuseerde hogeschool ergens in Holland. Leuke studies natuurlijk, maar als wij met zijn allen in dit land alleen maar een beetje leuke dingen gaan doen, dan hebben we op termijn ook Griekse toestanden hier. Als wij als land dingen willen importeren die we zelf niet hebben, zoals grondstoffen of leuke gadgets, dan moeten we volgens mij dat geld toch eerst ergens mee verdienen. We moeten als land dus een flink deel van onze bevolking aan de slag Bram Nauta is hoogleraar IC-design aan hebben met dingen die ons netto de Universiteit Twente. geld opleveren. Dat kan een maakindustrie zijn, maar zodra erg grote series worden geproduceerd in fabrieken, zijn wij toch wel een duur land. We moeten de boel dus goed automatiseren, of we moeten dingen maken die anderen niet kunnen maken. In beide gevallen hebben we toch echt technische mensen nodig. Maar er is meer. We kunnen als land best ook van de dienstverlening leven, maar dan moeten we die diensten wel aan het buitenland ‘verkopen’. En dat doen we dus ook. Zo hebben we een heel grote financiële sector waarvan we tot voor kort dachten dat het een solide inkomstenbron was. We hebben echter allemaal gezien dat het financiële systeem zoals we dat nu hebben niet meer werkt. Banken kunnen zorgeloos met ons spaargeld aan de haal gaan en kloppen ons vervolgens met een woekerpolis doodleuk nog meer geld uit de zakken. Als het dan toch nog misgaat, is er altijd nog de belastingbetaler. De Chinezen hebben het pragmatisch aangepakt. Hard werken, exporteren en heel veel geld verdienen. Hier in het westen hebben we decennialang niet aan de goede dingen gewerkt omdat het zo makkelijk was om even een leninkje af te sluiten en lekker door te modderen. We werken nauwelijks aan de primaire processen en we hebben een bouwwerk aan regels en procedures bedacht die worden bewaakt door een heel pak ambtenaren. En waar we regels dreigen te overtreden, hebben we altijd nog onze juristen. Afdelingen als inkoop, ICT-support, HR, kwaliteit en communicatie zijn gegroeid als kool en houden ons af van het echte werk. Ten slotte hebben we op elke hoek van de straat afgestudeerde psychologen staan die ons denken te kunnen helpen, op het moment dat ze een baan vinden tenminste. Het is dus hoog tijd om de kop in het zand te steken: ik heb een leuke baan met veel technische uitdagingen. Ik mag de hele wereld over reizen om te praten over de laatste ontwikkelingen op het gebied van chipdesign (ik schrijf deze column in Rio de Janeiro, met uitzicht op zee). Bedrijven sponsoren ons onderzoek en we hebben volop toegang tot de meest moderne IC-technologie. We doen vreselijk leuke dingen die we zelf mogen bedenken. Gelukkig hebben we nog genoeg studenten om samen ons onderzoek te doen. Ja, ook Nederlanders! We hebben een prachtige campus, met veel leuke studenten die lekker bezig zijn. Je zou het misschien niet verwachten op een technische universiteit, maar er zijn vreselijk veel blije meisjesstudenten. Ach, zo is het toch ook wel weer fijn dat je psychologie kunt studeren in Twente.

KORT VAN INTERNET Automatisering

Ex-topman Koning & Hartman Ton Kersbergen overleden

Ton Kersbergen is onlangs op 70-jarige leeftijd overleden. Kersbergen is zijn hele werkzame leven in dienst geweest van technisch automatiseerder Koning & Hartman, waar hij opklom tot algemeen directeur, en Getronics, waar hij na de overname van K&H doordrong tot de raad van bestuur. Daarnaast is hij vele jaren voorzitter geweest van de FHI.

Netwerken

NXP neemt internet der dingen serieus

Het lijkt erop dat NXP een nieuwe strategische groeimarkt wil gaan bespelen: het ‘internet der dingen’. Onlangs stuurde het halfgeleiderbedrijf twee aankondigingen de deur uit rond dit thema: een over stuurchipjes voor led- en spaarlampen met een eigen IP-adres en een over een softwarestack die het later dit jaar onder een opensourcelicentie zal vrijgeven.

Verkeer en vervoer

Karlsruhe wint coöperatieve race op Helmondse snelweg

Tijdens de Automotive Week heeft team Annieway van het Karlsruhe Institute of Technology de eerste Grand Cooperative Driving Challenge (GCDC) gewonnen. Bij een internationale competitie op wegen in en rond Helmond toonden de Duitsers zich de beste coöperatieve rijders. Zij versloegen tien andere deelnemers, waaronder de combi-equipe van de Fontys, de Universiteit Twente en de Canadese Waterloo University, de gezamenlijke ploeg van de Han en de TU Delft en het team van de TU Eindhoven.

Biometrie

Philips-spin-off Priv-ID fuseert met branchegenoot

Genkey en Priv-ID hebben bekendgemaakt samen verder te gaan als Genkey. Beide bedrijven ontwikkelen technologieën om biometrische gegevens te versleutelen. De fusieonderneming krijgt haar hoofdkwartier op de Eindhovense High Tech Campus en daarnaast vestigingen in de Verenigde Staten (Mountain View), India (New Delhi) en Ghana (Accra). Priv-ID-CEO Michiel van der Veen gaat het nieuwe Genkey leiden.

Oproep Materiaal gezocht over Natlab en Philips

Voor een serie over het befaamde Philips Natuurkundig Laboratorium is Bits&Chips op zoek naar ideeën, tips en bronmateriaal. Vindt u dat een onderzoeksproject, gebeurtenis of persoon beslist niet mag ontbreken? Of heeft u publicaties, knipsels, opnames of ­contacten die de redactie zou kunnen raadplegen? Neem dan contact op met Paul van Gerven, [email protected] of +31 24 3504580.

3 juni 2011 |

| nr. 7 | 9

TECHNIEUWS

Thermische analyse krijgt turbo van drie mkb’ers Een gelegenheidsalliantie van de Nederlandse bedrijven Xensor, Anatech en Scite leverde een thermisch meetinstrument op dat vijfduizend keer sneller is dan zijn voorgangers. Daarmee kunnen onderzoekers metingen doen waar ze nooit van hadden durven dromen. Paul van Gerven

I

nformatie over de onderlinge ordening van moleculen in een materiaal is voor chemici, fysici en andere onderzoekers goud waard. Deze ordening draagt namelijk in belangrijke mate bij aan de macroscopische eigenschappen van materialen, zoals elektrische geleiding, elasticiteit of kleur. Alleen met gedetailleerde informatie op moleculair niveau kunnen chemici deze eigenschappen en de bijbehorende productieprocessen optimaliseren. Thermische analyse is een van de meest generieke en praktische methodes om deze informatie boven water te krijgen, en apparatuur daarvoor behoort dan ook tot het standaardinventaris van menig laboratorium. Daaronder is meestal wel een differential scanning calorimeter (DSC) te vinden. Dit apparaat laat een sample en een referentie een van tevoren ingegeven temperatuurcyclus doorlopen, onderwijl metende hoeveel warmte het monster afgeeft of juist opneemt. De meting toont processen waar meer aan de hand is dan alleen opwarmen of afkoelen van het materiaal in kwestie: bij een faseovergang als smelten komt bijvoorbeeld warmte vrij en de DSC registreert dat. Ook chemische reacties of subtiele verschuivingen in de manier waarop polymeerketens tegen elkaar aanliggen, komen met een DSC-meting aan het licht. De DSC is echter niet altijd inzetbaar. Voor een goede meting moet er voortdurend een warmte-evenwicht met de omgeving zijn. Het opwarmen en afkoelen gaat daarom in vrij laag tempo – veel langzamer in ieder geval dan in de echte wereld. Bij spuitgieten koelt het polymeer doorgaans bijvoorbeeld vele malen sneller af dan een DSC ooit bij zou kunnen houden. Het is goed mogelijk dat het spuitgietpolymeer daardoor in een metastabiele toestand blijft haken die in een DSC-meting onopgemerkt blijft. Dat levert wel eens onaangename verrassingen op.

Verende pennen In dat probleem zagen de Delftse sensorspecialist Xensor en twee Limburgse bedrijven,

10 |

| nr. 7 | 3 juni 2011

apparatenbouwer Anatech en chemischeR&D-ondersteuner Scite, wel brood. Het idee kwam oorspronkelijk van Scite, dat aan de kant van de gebruiker staat. Scite zocht contact met Anatech, dat ervaring heeft met DSC (zie Mechatronica Magazine 9, 2009), en Anatech op zijn beurt kwam na enig speurwerk uit bij Xensor, dat al twintig jaar de cruciale sensorchips voor een bepaald slag DSC’en

De Mems-chip van Xensor vormt het hart van de supersnelle DSC die MettlerToledo inmiddels op de markt heeft gebracht. verkoopt. Met een subsidie ging het drietal acht jaar geleden gezamenlijk aan de slag. Hun idee was om de hoeveelheid te verwarmen materiaal sterk te reduceren. Dat geldt voor het sample (typisch enkele milligrammen), maar zeker ook voor het aluminium cupje waarin dat normaal gesproken wordt gestopt voor een meting. Hoe meer massa moet worden opgewarmd, hoe langzamer het immers gaat. In het nieuw ontwikkelde apparaat wordt een relatief klein beetje materiaal (een paar microgram tot zelfs tien nanogram) direct aangebracht op een chip, bedoeld voor een of meerdere metingen aan één sample. ‘Na de meting kun je de chip met sample archiveren om haar later eventueel te herhalen, maar je kunt er geen nieuw sample op aanbrengen’, zegt managing director Floor van Herwaarden van Xensor.

Het hart van de chipsensor is een twee micrometer dun membraan, waarop het sample wordt aangebracht. Eromheen, geïntegreerd in de chip, liggen thermokoppels en verwarmingselementen gearrangeerd. De hele chip zit vastgelijmd op een keramiekplaat met geleidende sporen die verbonden zijn met de chip. Als de plaat in de DSC wordt geplaatst, maken deze sporen contact met verende pennen, die de signalen doorgeven aan de regel- en meetelektronica. ‘Het is een Mems-chip, gemaakt door ets- en depositiestappen’, legt Sander van Herwaarden uit. Ook hij is managing director van Xensor, maar anders dan zijn broer Floor houdt hij zich vooral bezig met de techniek. ‘Het membraan is gemaakt van ­siliciumnitride: een goede thermische isolator, maar toch stevig. Voor een wegwerpproduct moet de opbrengst immers groot zijn. Verder hebben we nog laagjes silicium­ dioxide en ­aluminium om de warmte van verwarmingselementen naar het membraan te leiden.’

Veelbelovend Het resultaat van deze slimme constructie, waaromheen Anatech een apparaat ontwikkelde, is een tot wel vijfduizend keer snellere DSC: opwarmen kan tot veertigduizend graden per seconde, afkoelen tot vierduizend graden per seconde. Een meting is dus in een flits klaar. Daar was Mettler-Toledo, een grote naam in laboratoriumapparatuur, van onder de indruk. De Amerikaans-Zwitserse firma kocht de kennis, voegde zijn eigen bedieningssoftware toe en introduceerde het ­apparaat eerder dit jaar op de Pittcon-­ vakbeurs, waar ruim vijftig jaar eerder ook de allereerste DSC aan het publiek was getoond. De jury van vakblad Instrument Business Outlook, uiteraard aanwezig op de Pittcon, was eveneens onder de indruk. Zij betitelde de Mettler-Toledo Flash DSC 1 als een van de drie meest veelbelovende nieuwe producten.

Over one million people around the world speak MATLAB. Engineers and scientists in every field from aerospace and semiconductors to biotech, financial services, and earth and ocean sciences use it to express their ideas. Do you speak MATLAB?

See related article at www.mathworks.nl/ltc

®

The language of technical computing MathWorks Benelux Now hiring for technical and sales positions www.mathworks.nl/contact

Image Credit: SAO, NASA, JAXA/ISAS, NAOJ ©2011 The MathWorks, Inc.

Solar Image taken by the X-Ray Telescope: supplied courtesy of Smithsonian Astrophysical Observatory.

TECHNIEUWS

Intel geeft hoge-k vinnig vervolg De huidige CMos-architectuur lekt opnieuw te veel. Twee chipgeneraties eerder haalde Intel met hoge-k-materialen de kastanjes nog vrijwel gelijktijdig met IBM uit het vuur, de productieprimeur voor Finfets hoeft het bedrijf uit Santa Clara niet te delen. Paul van Gerven

H

et Amerikaanse leger maakte zich al zorgen over 25-nanometerchips toen de halfgeleiderindustrie nog op 250 nanometer produceerde. Het deelde de vrees van velen dat de gebruikte architectuur bij honderd nanometer uit het spoor zou lopen en dus vroeg het in 1996 via defensieonderzoeksorganisatie Darpa om voorstellen uit het veld. Dat was een dikke portemonnee die Chengming Hu, hoogleraar aan de elektrotechnische faculteit van University of California, Berkeley, niet aan zich voorbij kon laten gaan. Hij had bovendien allang met zijn studenten zitten brainstormen over hoe transistoren er in de verre toekomst uit zouden moeten zien, vertelt hij in IEEE Spectrum. Dat had niet één, maar twee potentiële oplossingen opgeleverd. Aan één variant van die oplossingen was al het nodige voorwerk gedaan: reeds in 1998 kondigde IBM aan silicon-on-insulator-wafers (SOI-wafers) te gaan gebruiken als substraat. Sindsdien hebben vele chipmakers dat voorbeeld gevolgd. Eigenaars van een pc met AMD-processor of Playstation 3 hebben geprofiteerd van SOI-technologie. Noodzakelijk is het gebruik van SOI echter niet gebleken, getuige de vele chipmakers die ervoor kozen CMos op standaard silicium plakken aan te blijven brengen. Tegen de verwachtingen in zijn er altijd manieren gevonden om de levensduur van de bekende Mosfet-architectuur op die ondergrond te verlengen, zelfs onder de honderd nanometer. Aangekomen op 22 nanometer begint de rek er echter uit te raken, zeker in het highperformance deel van het spectrum. Ook marktleider Intel moest daarom een keuze maken: overschakelen op SOI, of op die andere oplossing van Hu en collega’s. Het werd het laatste. Intel kondigde vorige maand aan

12 |

| nr. 7 | 3 juni 2011

voor 22-nanometerchips een Finfet-variant als multigate device te gaan toepassen, die het bedrijf Tri-Gate noemt (zie Figuur 1).

Arm ‘De essentie is dat hoe kleiner de transistoren werden, hoe meer stroom ze gingen lekken’, legt An Steegen, senior VP procestechnologie bij Imec, uit. ‘Eerst werd daarom gewisseld van gateoxide, het materiaal dat de gate elektrisch isoleert van het stroomkanaal. Dit laagje werd echter zo dun dat de lekstromen onacceptabel begonnen te worden.’ Intel en de IBM-alliantie begonnen ongeveer gelijktijdig siliciumdioxide (het materiaal dat decennia werd gebruikt als gatediëlektricum) te vervangen door materialen met een hogere diëlektrische constante. Omdat deze zogenaamde hoge-k-materialen werden toegepast in combinatie met metalen (in plaats van polysilicium) gates, heeft deze technologie het acroniem HKMG meegekregen. ‘De Finfet of Tri-Gate is hier een logisch vervolg op’, zegt Steegen. ‘Het is gewoon geworden dat er toch een stroompje loopt als de transistor uit staat. Door de kraan als het ware helemaal dicht te draaien in de uitstand kun je een aanzienlijke energiebesparing realiseren. Ook kun je in de aan-stand

Figuur 1: De Finfet ontleent zijn naam aan de dunne rechtopstaande ‘vin’, die een groter geleidend oppervlak oplevert dan een vlakke transistor. Dat vertaalt zich in een hogere stroom bij lagere spanning.

Figuur 2: Een isolerende laag voorkomt dat een transistor op een SOI-wafer lekt als hij uit staat. meer stroom laten lopen, maar bij een lagere spanning. Dat maakt het verschil tussen aan en uit meer geprononceerd.’ Voor de schaling van conventioneel CMos zijn steeds hogere spanningen nodig om aan en uit van elkaar te ‘onderscheiden’. Finfets opereren in de zogeheten fullydepleted-modus (FD) – zeg maar ‘helemaal uit’. Ook op SOI is dat voor elkaar te krijgen, maar dan moet de isolerende laag wel relatief dun zijn (25 nanometer of minder). We spreken wel van ultra-thin body-SOI (zie Figuur 2). Intel heeft UTBSOI overwogen, maar als duurste van de twee opties terzijde geschoven. Tri-Gate zou slechts twee tot drie procent duurder zijn, tegen tien procent extra voor UTBSOI. Het SOI-kamp bestrijdt deze uitkomst: Intel zou kostenbesparingen in het productieproces niet hebben meegerekend. De prestatiewinst van Tri-Gate is aanzienlijk. Intel claimt dat zijn Tri-Gate-chips op 22 nanometer dezelfde performance leveren als de huidige IC-generatie op 32 nanometer, of 37 procent beter presteren bij een lager voltage. Dat zijn aantrekkelijke cijfers in een tijd dat het zwaartepunt van de halfgeleidermarkt lijkt te verschuiven naar mobiele toepassingen. Intels sprong voorwaarts wordt dan ook uitgelegd als een directe aanval op Arm, wiens energiezuinige architectuur de laatste tijd flink de wind in de zeilen heeft.

E-mobil in Deutschland

D

eze en vorige week was de week van de elektrische mobiliteit in Berlijn. Congressen, forums, rapporten, een e-autocorso bij de Brandenburger Tor en een voor het publiek toegankelijk event op de oude landingsbanen van Tempelhof waar bezoekers diverse automobiele innovaties echt konden besturen. De Duitse minister van onderwijs en wetenschap heeft sinds april een kleine E-Cell Elektro Benz, die hij nog gebruikt ook. E-mobiliteit is echt hot. De Duitse automobielindustrie heeft een beetje zitten slapen bij de invoering van hybridetechnologie. De eerste Prius, en het succes daarvan, kwam als een totale verrassing. Mogelijk mede daardoor mochten indus­ trie en onderzoeksinstellingen hun verlanglijstjes indienen bij bondskanselier Angela Merkel, die heeft toegezegd dat de overheid zo’n miljard euro zal investeren in R&D. Deze investering moet vooral een markt scheppen en aanjagen. Duitsland beoogt hiermee Leitmarkt voor en Leitanbieter van e-mobiliteit te worden. Het totale investeringsvolume bedraagt zo’n vier miljard euro. Het geld wordt hoofdzakelijk over vier thema’s verdeeld: batterijtechnologie, aandrijftechnologie, elektrotechniek/laadstations en geJoost Backus is op sabbatical in Berlijn. wichtsbesparing. Batterijtechnologie wordt in het Duitse programma wel de ‘deuropener’ genoemd voor batterijaangedreven voertuigen. Het idee is om met post-Li-iontechnologie energiedichtheden van 400 Wh/kg te halen. Duitsland is op dit moment echter zeker geen Leitanbieter van batterijtechnologie, maar moet dat snel worden, wil het op de wereldmarkt mee kunnen. In samenwerking met Daimler wil Evonik daarom de batterijproductie nog dit jaar vertienvoudigen voor de komende E-Smart, die in 2012 op de markt moet komen. Ik denk dat batterijtechnologie de crux is binnen e-mobiliteit in Duitsland. Aandrijftechniek, elektrotechniek, dat zie ik de Duitsers wel doen. Ook gewichtsbesparing moet lukken. Evonik heeft een heel cluster rondom ultralichte materialen en BMW heeft al proeffabrieken in Landshut en Wackersdorf, waar de grootschalige productie van carbonfiberversterkte carrosserieonderdelen in het vizier wordt genomen. Ook was er in 1999 al de Audi A2, een aluminium vierzits hatchback met een verbruik – als je heel zuinig deed – van twee liter per honderd kilometer. Maar hij was relatief duur en mogelijk op het foute moment op de markt losgelaten. Door zijn unieke constructie is de A2 echter populair bij kleinere bedrijven die werken aan e-prototypes. Zo heeft het relatief kleine Berlijnse DBM Energy een elektrisch aangedreven A2 gebouwd en dat model heeft vorig jaar zeshonderd kilometer afgelegd op één accu. Deze aanvankelijk betwijfelde resultaten zijn onlangs min of meer bevestigd door een Duitse testinstantie. We zullen zien hoe dit model bij Audi reïncarneert. Hoe dan ook, een proefrit in een elektroauto is echt een belevenis. Ik reed vorig jaar in een prototype E-Smart. Zo’n ding is ongelooflijk stil en accelereert ongelooflijk snel. Het was echt een lekker karretje voor het Berlijnse stop and go-stadsverkeer. Mevrouw Merkel zou eigenlijk nog een paar miljoen moeten reserveren om het grote publiek ter kennismaking eens in een e-mobiel te laten rondscheuren. Mogelijk doet dat meer voor de populariteit van e-auto’s dan welke op hun groene karakter geënte imagocampagne ook. Ik vond het leuk die E-Smart, nu de markt nog. Merkel werkt eraan, Nederland ook?

KORT VAN INTERNET EDA

Akkoord mkb-vereniging en Mentor over gebruik EDA-tooling

Mentor Graphics stelt zijn EDA-tooling beschikbaar aan de leden van de vereniging Shared EDA. Shared EDA is een initiatief van het Businesscluster Semiconductors Oost-Nederland om het mkb toegang te geven tot geavanceerd gereedschap voor elektronicaontwerp tegen voorwaarden die vergelijkbaar zijn met die van grote OEM’s. De afgelopen periode heeft het bestuur van de vereniging intensief overleg gevoerd met de belangrijkste leveranciers. Het ­eerste resultaat is een ‘baanbrekend akkoord’ met Mentor.

Assemblage

Assembléon wisselt topman

De nieuwe eigenaar van Assembléon zet iemand uit eigen gelederen aan het stuur. Tonn van de Laar van H2 Equity Partners volgt André Papoular op als CEO van de machinebouwer, die voor tachtig procent is handen is van H2. Philips is eigenaar van de resterende twintig procent.

Beveiliging

NXP en Intrinsic-ID demonstreren onkloonbare SmartMX-kaarten

NXP heeft een platform gebouwd dat laat zien hoe systemen op basis van zijn SmartMX-chip zijn te beschermen tegen klonen en namaak. Het is NXP’s eerste implementatie van Intrinsic-ID’s Quiddikey-oplossing, die het unieke patroon van drempelspanningen in SRam gebruikt om cryptografische sleutels te genereren voor een device. De ontwikkeling van het platform maakt deel uit van het charmeoffensief dat Intrinsic-ID een jaar geleden startte om aan te tonen dat zijn IC-beveiligingstechnologie in de praktijk toepasbaar is.

Testen

PPM Oost financiert uitbreidend Salland Engineering

De Participatiemaatschappij Oost-Nederland investeert een niet nader genoemd bedrag in Salland Engineering. De Zwolse specialist in testprocesautomatisering gaat het kapitaal gebruiken om zijn wereldwijde verkoop en ondersteuning uit te bouwen en om de ontwikkeling van nieuwe technologie te versnellen door middel van acquisities. De eerste stappen heeft Salland al gezet met de recente overnames van de testsoftwarebedrijven Compat uit Helmond en Pintail uit Dallas, Texas.

Rectificatie Quo vadis promotie?

In de column van Joachim Burghartz in Bits&Chips 6 is onverhoopt een fout blijven staan. De auteur heeft niet willen beweren dat Karl-Theodor zu Guttenberg zijn proefschrift niet zelf heeft vervaardigd, omdat er voor deze bewering geen bewijs is. De redactie heeft echter verzuimd om, zoals haar was verzocht, de betreffende zin te schrappen.

3 juni 2011 |

| nr. 7 | 13

Maak ons onderdeel van uw ontwerpproces

VIND SNEL

ONTWERP GRATIS

BESTEL IN ÉÉN KLIK www.rsonline.nl/elektronica www.rsonline.be/elektronica

TECHNIEUWS

Configureerbaar DSP-blok brengt floating point naar Altera-FPGA Voor zijn nieuwe FPGA-generatie op 28 nanometer heeft Altera een nieuw type DSP-blok ontwikkeld met een instelbare databreedte. Andere belangrijke troef: floating-pointvermenigvuldigingen. Pieter Edelman

D

Output Register

Output Multiplexer

Intermediate Multiplexer

Input Register

Output Multiplexer

Output Register

Output Register

Output Multiplexer

Intermediate Multiplexer

Intermediate Multiplexer

Input Register

Output Register

Output Multiplexer

Intermediate Multiplexer

Input Register

e juiste balans tussen herconfigudoet, blijkt bijna altijd dat dat in significant reerbaarheid en vastgelegde funcminder hardware resulteert dan met vaste tionaliteit in FPGA’s is lastig te vinbreedtes’, aldus Parker. den. Herconfigureerbaarheid is natuurlijk Overtuigingskracht de kracht van de FPGA, maar komt met een Met de nieuwe DSP-architectuur introduzekere overhead ten opzichte van applicaceert Altera nóg een belangrijke troef: floatiespecifieke hardware. FPGA-makers doorting-pointvermenigvuldigingen in de DSPspekken hun programmeerbare silicium hardware. ‘Floating point is lastig in FPGA’s daarom met hardwareblokken als I/O- en vanwege de manier waarop de IEEE-notatie geheugencontrollers, processorcores en werkt’, legt Parker uit. ‘Daarom is 99 procent DSP-blokken, die aanzienlijk efficiënter wervan de FPGA-markt fixed point. Wij en ook ken. Maar het is niet makkelijk om iedereen anderen hebben wel floating-pointfuncties hierin tevreden te stellen. Wat voor de ene toepassing goed werkt, kan voor de andere de plank volledig misslaan. 18 x18 64 bits Dit conflict speelt zich ook af binnen X +/DSP-blokken. Traditioneel kunnen deze Accumulator getallen van 18 bit met elkaar verme18-bit Coeff + 64 bits 72 bits Bank nigvuldigen. ‘In de draadloosmarkt is + + Σ 18-bit tachtig tot negentig procent van de beCoeff Bank werkingen achttien bij achttien, maar in radar is dat maar vijftig procent, de X +/18x18 andere helft is 18 bij 25. En bij video is 64 bits alles weer achttien bij achttien of min18-Bit Precision Mode der’, vertelt Michael Parker van Altera. Hij was nauw betrokken bij 18 x18 64 bitsde ontwikke64 bits X Defensie-industrie ling +/van het nieuwe type DSP-blok voor Accumulator Accumulator Naast de Simulink-route ondersteunt AlAltera’s nieuwe 28-nanometergeneratie. 18-bit 27-bit Coeff Coeff tera het programmeren van de DSP-blokHet resultaat is een + exemplaar waar-64 bits 72 bits + 64 bits Bank X + + + Bank 27x27 Σ Σ 18-bit ken ook op de traditionele manieren, zij van de databreedte instelbaar is, althans Coeff Bank het zonder de efficiënte floating-pointimtot op zeker hoogte. Een blok kan worplementatie. Verschillende megafuncties den +/-opgedeeld in drie vermenigvul26-bit X +/18x18 negen bij negen, twee van zijn beschikbaar en via de Quartus-tooling digers van kan het DSP-blok worden geselecteerd en achttien bij achttien, een van 27 bij 2764 bits 64 bits 18-Bit Precision Mode High-Precision Mode geconfigureerd. Om het direct kloppen of een van achttien bij 36. Ook kunnen van Verilog- of VHDL-code te vereenvouDSP-blokken efficiënt aan elkaar worDe DSP-blokken op Altera’s 28-nanometergeneratie digen, levert Altera codevoorbeelden mee den geschakeld: vier blokken leveren kunnen op verschillende precisies worden ingedie de synthesesoftware gegarandeerd op een vermenigvuldiger op van 54 bij 54 steld, afhankelijk van de behoefte. de juiste manier mapt naar de DSP-blokbits. ‘Je krijgt dus een hele reeks aan ken. Gebruikers kunnen deze templates nauwkeurigheden die veel beter passen op laag niveau in hardwareblokken, maar je kopiëren en direct in hun code gebruiken of bij wat je nodig hebt’, vertelt Parker. ‘Niet hebt nog steeds veel routinghardware nodig eventueel nog een beetje aanpassen. traploos, maar wel met een groot aantal vanwege inefficiënties in het formaat en voor De nieuwe DSP-blokken hebben op de versnellingen in je versnellingsbak.’ normalisatie na een bewerking.’ high-end Stratix-lijn een speciale efficiënte Maar voor niks gaat de zon op en flexiDit probleem is te omzeilen via tooling: 18-bij-25-modus voor FFT-filters – een bebiliteit brengt transistoroverhead met zich het bedrijf heeft de DSP Builder-tool die langrijke toepassing in de lucratieve defensiemee. Volgens Altera is die echter zeer klein algoritmes vanuit Simulink direct vertaalt industrie. De Arria- en Cyclone-lijnen komen en wordt die makkelijk gecompenseerd naar efficiënte FPGA-code. ‘Aan de randen de draadloosmarkt tegemoet met een extra door de besparingen uit de flexibiliteit. ‘Als gebruiken we IEEE, maar intern hebben terugkoppelregister en vermenigvuldiger in we tegenwoordig naar onze klanten gaan, we ons eigen formaat. Hiermee kunnen we de DSP-blokken, zodat twee onafhankelijke dan vragen we niet alleen hoeveel vermebijvoorbeeld vermenigvuldigers gebruiken DSP-filterkanalen in één blok gezet kunnen nigvuldigers ze nodig hebben, maar ook in plaats van barrel shifters’, ligt Parker toe. worden voor efficiënte FIR-filters. naar de precisie. Als je de berekening dan

Input Register

72 bits

En de nieuwe DSP-blokken zijn groot genoeg om de bewerkingen aan te kunnen. Deze aanpak is alleen beschikbaar voor een Simulink-gebaseerde beschrijving van het algoritme. ‘Je hebt een hoogniveaubeschrijving van je algoritme nodig. Het zou monnikenwerk zijn om dit in Verilog of VHDL te doen’, zegt Parker, die echter wel mogelijkheden ziet om het in de toekomst op te nemen in een C-gebaseerde flow. Efficiënte floating-pointberekeningen openen de deur naar allerlei nieuwe toepassingsgebieden voor het herprogrammeerbare silicium. Bij Mimo-zendontvangtechnologie is het overgrote deel van de bewerkingen bijvoorbeeld fixed point, maar er is ook een kleine matrixinversie nodig die veel makkelijker is uit te voeren in floating point. ‘Er zijn ook low-end applicaties die van floating point kunnen profiteren. Bij motoren gebruik je een PID-controleloop met een lage snelheid, typisch rond de vijfhonderd kilohertz. Je zou dus een goedkope FPGA kunnen gebruiken. Maar je hebt een heel groot dynamisch bereik nodig’, geeft Parker als voorbeeld. Bovendien kun je ook nadenken over andere precisies dan enkel of dubbel die de IEEE-standaard voorschrijft. Deze twee nauwkeurigheden zijn gekozen om aan de databreedtes van 64 bits processoren tegemoet te komen, maar FPGA’s hebben daar geen boodschap aan. Accumulator Een tussenoplossing is dus best mogelijk. 27-bit Coeff 72 bits Parker beseftX dat het nog+- wel +flink wat Bank 27x27 Σ overtuigingskracht zal vergen om de feature aan de man te brengen. ‘Omdat 26-bit deze efficiënte floating point zo nieuw +/is, zijn mensen sceptisch. We werken nu met een onafhankelijke derde partij High-Precision Mode om dit te benchmarken.’

3 juni 2011 |

| nr. 7 | 15

64 bits

64 bits

Want to be one of the happy few? Enter the Adeas Development Centre! Adeas is een onafhankelijk design house in klantspecifieke ontwikkeling van geavanceerde elektronische producten en embedded systemen. Het Adeas Development Centre in Eindhoven ontwikkelt in klantopdracht geavanceerde elektronische producten en (sub-)systemen. O.a. state of the art tools voor digitale video professionals, snelle interfaces en connectivity, databewerking en control modules voor de meest veeleisende opdrachtgevers. Adeas richt zich op innovatieve bedrijven die actief zijn in professionele en industriële markten waaronder digitale video broadcast en distributie, communicatie, printing, hightech machinebouw, medische en semiconductor industrie. In multidisciplinaire teams van 3 tot 9 personen worden nieuwe modules en producten van idee tot aan productievrijgave bedacht, ontwikkelt en onderhouden. In verband met verdere groei wil Adeas de groep van technici die zich met deze ontwikkelingen bezig houdt uitbreiden met een:

(Embedded) Software Designer Afhankelijk van interesse, kennis en ervaring houd je je bezig met de software architectuur, specificatie en ontwerp van software tbv (embedded) processoren of PC. Je werkt samen met Adeas collega’s, d.w.z. software, hardware en firmware designers. Je bedenkt en implementeert technische oplossingen en geeft input aan de projectleider in de vorm van planning, status en voortgang. Je communiceert met klanten op technisch inhoudelijk vlak. Daarnaast is het mogelijk een rol te spelen in de begeleiding van junior collega’s en/of advisering van het management op technologisch en procesmatig gebied mbt software ontwikkeling. Profiel: Kandidaten met een passende hbo of universitaire opleiding en 3 tot 12 jaren ervaring in technische software ontwikkeling bij voorkeur met het ontwerpen en coderen van programmatuur voor (embedded) (softcore) processoren en drivers. Het gebruik van operating systemen en multithreading technieken zijn voor jou geen probleem. Je voelt je thuis in een kleinere, platte en informele organisatie. Je beschikt over: • ruime ervaring met software ontwikkeling in C en/of C++; • ervaring met multithreading ontwikkeling; • kwaliteitsbewustzijn; • het vermogen om je snel nieuwe technieken eigen te maken; • een klantgerichte en flexibele instelling; • beheersing van de Nederlandse en Engelse taal in woord en geschrift; • affiniteit met elektronica hardware.

Daarnaast is een pré als je ervaring hebt met: • Ethernet protocollen en communicatie; • Windows, Linux en/of andere (embedded) operating systemen ; • Driver software (Linux/Windows); Ons aanbod: Een uitdagende baan bij een ambitieus high tech bedrijf in een stimulerende omgeving met: • uitdagende techniek en aansprekende producten; • prettige collega’s en een goede werksfeer; • doorgroei naar senior designer of een project- of teamleider rol behoort tot de mogelijkheden. • uitstekende arbeidsvoorwaarden o.a.: een goed salaris; flexibele werktijden; vakantie & ATV; prima pensioenregeling; aandelenplan; ruim opleidingsbudget. Reageren Voor meer informatie over deze functie kun je bellen met Antoine Hermans, 040-8001236. Direct solliciteren op deze functie? E-mail dan je sollicitatiebrief o.v.v. ESD0311B en een uitgebreid cv (attachments graag in Word) naar [email protected]

Luchthavenweg 81.039, 5657 EA Eindhoven, Telefoon +31 (0)40-2350060, www.adeas.nl

OPINIE

Komkommer en Quel

O

p het ontwikkelcentrum van Sioux passen we vrijwel altijd de Agileontwikkelmethode toe. Daarom is scrummen dus de dagelijkse praktijk voor de verschillende projecten die er op dit moment lopen. Het strikte watervalmodel heeft echt afgedaan en kan inmiddels toch wel worden omschreven als iets uit de prehistorie. Maar de Agile-werkmethode uitleggen aan klanten valt niet altijd mee. Velen van hen wensen een fixed-priceproject of willen op zijn minst van tevoren een uitspraak hebben over de ontwikkelkosten en niet iedereen wil of kan de rol van producteigenaar effectief spelen. Veelal moeten we dus alsnog eerst een requirementsfase uitvoeren om een goede inschatting te kunnen maken van de kosten en om intern de producteigenaarsrol te kunnen vervullen. Toch stellen de meeste klanten tweewekelijkse oplevering van werkende code zeer op prijs. Daarmee raken ze automatisch meer betrokken bij de ontwikkeling dan in de prehistorische situatie. Natuurlijk maken we ijverig heel veel unittests die na de continuous build automatisch worden uitgevoerd, maar hier wordt het lastiger om de eindklant bij te betrekken. Voor veel unittests geldt dat ze een stukje functionaliteit testen dat niet Robert Hendriksen direct zichtbaar is voor de eindklant. [email protected] Ook is het voor hem of haar vaak onduidelijk voor welke requirement deze test nodig is. Hiervoor moeten we traceerbaarheid toevoegen en daarvoor moeten we de requirements van identificatie voorzien. Maar dat is een beetje een kunstmatig gedoe en weinig mensen controleren de match tussen requirements en code en test. Eigenlijk zou je willen dat de eindklant begrijpt wat de code doet, maar ja, die heeft wel wat beters te doen. Gelukkig is er een manier om ook de klant bij tests te betrekken: behaviour driven design (BDD). Deze aanpak blijkt een enorme bijdrage te leveren aan de betrokkenheid van de klant bij de ontwikkeling van het project. Bij BDD worden de requirements in een natuurlijke taal weergegeven die goed leesbaar is voor iedereen. Na vertaling levert dit extra unittests op die natuurlijk eerst falen totdat de juiste functionaliteit is toegevoegd. Bij twee projecten zetten we de requirements om in het taaltje Gherkin. Cucumber (Ruby) en Specflow (.Net) zijn de tools die Gherkin-scenario’s omzetten naar unittests. Deze tests blijkt de eindklant prima te kunnen reviewen. Met een dergelijke agiele manier van werken voorkomen we veel fouten en borgen we dat we echt het juiste implementeren. Toch blijkt het na ingebruikname van een systeem soms nog nodig om problemen in de praktijk snel te kunnen opsporen. Goede logginginformatie is hiervoor essentieel. Ontwikkelaars moeten zo veel mogelijk de loginformatie gebruiken om een test te laten slagen. Dus behalve op de beoogde toestand of uitkomst van het systeem kun je testen op de juiste ingang in het logbestand. Veelal wil de klant de logfile in leesbare vorm opgeleverd zien. Door daarnaast Gherkin toe te passen, kan hij zichzelf ervan overtuigen dat de juiste requirements zijn geïmplementeerd en bijbehorende correcte logging wordt gegenereerd. Het toevoegen van logging als middel voor het verbeteren van de softwarekwaliteit noemen we quality enhancing logging, oftewel Quel. Met deze methodes hebben we middelen om het domein van de klant gemakkelijk om te zetten naar ons domein en wordt hij toch betrokken bij dit stadium van het ontwikkelproces.

KORT VAN INTERNET Medisch

Philips beschuldigd van corruptie in Polen

Oud-Philips-medewerkers moeten zich binnenkort voor de Poolse rechter verantwoorden. Zij worden ervan verdacht in het Oost-Europese land steekpenningen te hebben betaald aan ziekenhuisdirecteuren, in ruil voor de aanschaf van Philips-apparatuur. Ook de rol van de Hamburgse vestiging, die in de tijd dat de zaak speelde de activiteiten in Polen aanstuurde, wordt onder de loep genomen. Philips sluit niet uit dat de omkooppraktijken ook in andere Oost-Europese landen speelden.

Verlichting

Lighting-topman Provoost verlaat Philips

Rudy Provoost vertrekt bij Philips. Eind september verruilt de Belg zijn functie als topman van de Lighting-divisie voor een positie in het bestuur van elektronicadistributeur Rexel, eerst als gewoon lid en vanaf volgend jaar als voorzitter. Het is nog niet bekend wie hem opvolgt.

Halfgeleiders

Vlak kwartaal NXP

Tijdens het eerste kwartaal bleven de inkomsten voor NXP opnieuw vlak. Het bedrijf haalde 1,08 miljard dollar binnen, net zo veel als het voorgaande kwartaal en nagenoeg hetzelfde als de vijf kwartalen ­ervoor. Ook het operationele resultaat bleef met 108 miljoen dollar min of meer steken op hetzelfde niveau als de twee kwartalen ervoor, nadat het in kwartaal twee van vorig jaar voor het eerst in de plus was ­beland. De nettowinst kwam uit op 201 miljoen dollar.

Dienstverlening

NSpyre biedt nearshoring in Roemenië

NSpyre heeft een nearshorevestiging geopend in de Roemeense universiteitsstad Cluj. Klanten kunnen hier activiteiten outsourcen op het gebied van softwareengineering, testen en beheer. De komende maanden gaat het lokaal aangestelde management professionals aantrekken om het werk uit te voeren onder intensieve begeleiding vanuit Nederland.

Microscopie

Fei blijft stijgen

Met een omzet van 197 miljoen euro ­noteerde Fei opnieuw een record in K1 van dit jaar, net als in de twee kwartalen ervoor. De inkomsten liggen 32 procent hoger dan in de eerste drie maanden van 2010 en zes procent hoger dan het vorige kwartaal. Van het bedrag houdt de ­microscopenbouwer netto 22 miljoen over, tegen 21 miljoen vorig kwartaal en vier miljoen een jaar ­geleden.

3 juni 2011 |

| nr. 7 | 17

Sandra en Peter spelen een spelletje waarbij ze twee getallen moeten vinden. De twee getallen zijn onder de honderd, maar boven de één. Sandra kent alleen de som van de getallen, Peter weet alleen het product. Ze hebben dit gesprek:

Dat klopt, en ik weet ze nog steeds niet. Ik weet zeker dat jij de getallen niet weet.

Weet jij ook wat de getallen zijn? Stuur je inzending uiterlijk 28 juni a.s. naar: [email protected]. Onder de inzenders verloten we een kadobon t.w.v. E 50,=. De uitslag wordt via onze website op 1 juli a.s. bekend gemaakt.

Maar ik weet de getallen nu wel.

En ik ook!

www.altenpts.nl Linie 544 7325 DZ Apeldoorn 055-5486200 Beukenlaan 44 5651 CD Eindhoven 040-2563080 Rivium 1e straat 85 2909 LE Capelle a/d IJssel 010-4637700 Puzzel: Mathijs Romans / consultant Alten PTS

OPINIE

Vraag het de headhunter R.F. vraagt: Na een carrière in het bedrijfsleven ben ik al enige tijd als onderzoeker verbonden aan een technische universiteit. In mijn vakgroep wordt gewerkt aan een innovatief onderzoek met verbazingwekkende resultaten die wel eens commercieel interessant zouden kunnen zijn en in ieder geval maatschappelijk relevant. Het hele onderzoek is altijd van overheidswege gefinancierd, maar door gewijzigde prioriteiten komt hier op niet al te lange termijn verandering in. Vanwege mijn affiniteit met de technologie en mijn vertrouwen in de mogelijkheid om de kennis te vermarkten, ben ik een bedrijfje begonnen. De vraag is alleen hoe ik het nu het beste kan aanpakken. Ideaal zou zijn als ik de beschikking had over een team van engineers en Anton van Rossum een goede sales- en marketingmaanton.van.rossum@ nager, maar daar is voorlopig geen ir-search.nl geld voor. Technisch kan ik goed uit de voeten, maar ik heb geen enkele commerciële ervaring. Ik zou ook niet weten hoe ik een marktonderzoek moet opzetten om te bepalen hoeveel vraag er is naar de technologie. Kent u iemand die mij daarbij kan helpen? Of is het verstandiger dat toch zelf te doen zodat ik de markt beter leer kennen?

De headhunter antwoordt: De academische wereld en de industrie zijn van oudsher sterk verbonden. Binnen universiteiten bestaat de ruimte om baanbrekend onderzoek te doen en het bedrijfsleven beschikt over de kennis van de markt, de creativiteit om toepassingen te bedenken en het geld om ze te maken en op de markt te brengen. Aan de andere kant zie je rond universiteiten kleine bedrijfjes ontstaan, vaak gestimuleerd door de instellingen, waar (oud-)studenten, oud-medewerkers en anderen zich inspannen om ideeën en uitvindingen uit te werken en klaar te maken voor de markt. Waar deze bedrijfjes absoluut niet zonder kunnen, is een sterke sales- en marketingmanager. Om te weten hoe het product dat je voor ogen hebt er in de praktijk uit moet zien, zul je met potentiële klanten moeten spreken, kortom: een marktonderzoek moeten doen. Gecombineerd met het onderzoek van concurrerende producten en technologieën is dat van doorslaggevend belang voor de organisatie en haar toekomst. Dit initiële onderzoek is in hoge mate bepalend of er meer funding te krijgen is. Wanneer het gevestigde bedrijfsleven voor de vraag gesteld wordt of het interesse heeft te investeren in een technologie of vinding, zijn er veel factoren die een rol spelen, maar in ieder geval het fingerspitzengefühl van ervaren professionals is van belang. Zij weten dat er maar één goede reden is om geld te investeren: het moet zich dubbel en dwars terugbetalen. In de low-cost setting van een spin-out van een universiteit zijn daarom getalenteerde (technische) marketeers nog belangrijker dan rastechneuten; zij zijn praktisch de enigen die in staat zijn geld bijeen te krijgen om het bedrijf zijn doelstellingen te laten verwezenlijken. Ik begrijp dat dit verhaal je niet veel verder helpt. Je kunt natuurlijk altijd een marktonderzoekje laten uitvoeren door een consultant met de juiste technische kennis en ervaring in de markt, maar of dit voldoende is om klanten en investeerders te overtuigen, betwijfel ik. Voordat iemand investeert, zal toch eerst het vertrouwen moeten bestaan dat het management van het bedrijf voldoende in staat is het bedrijf te leiden en het geld niet alleen maar verbrandt. Wellicht zou je met de resultaten van zo’n onderzoek bedrijven kunnen benaderen en deze trachten te interesseren om de technologie in ­eigen beheer te vermarkten. Jij zou dan als technisch projectleider of consultant een rol kunnen spelen.

KORT VAN INTERNET Consumentenelektronica

Ex-Philips-werknemers knippen stroomkabeltje mobieltje weg

Zens, een start-up uit Eindhoven, komt binnenkort op de markt met een mat waarmee mobieltjes en andere consumentenapparatuur draadloos opgeladen kunnen worden. Dat gaat volgens de relatief jonge Qi-standaard, waar zich een groot aantal partijen achter heeft geschaard. Zens verzorgt de sales en marketing en werkt nauw samen met Convenient Power in Hongkong, dat verantwoordelijk is voor de R&D en productie.

R&D

Imec zet eerste stappen in India

Imec heeft een R&D-alliantie gesloten met de Indiase engineeringfirma Wipro. De samenwerking krijgt haar beslag in de vestiging die de Leuvenaren nieuw ­hebben geopend in Bangalore. Onder de naam Applied Research in Intelligent Sys­tems Engineering (Arise) brengt de ­alliantie ontwerpers en proces-, software- en ­systeemarchitecten samen om op nanoelektronische en nano-elektromechanische systemen gebaseerde oplossingen te ontwikkelen voor India en andere opkomende markten.

Dienstverlening

Duitse leegloop drukt cijfers ICT

In de eerste drie maanden van dit jaar heeft ICT Automatisering 20 miljoen euro omgezet, dertien procent minder dan in dezelfde periode van 2010. Volgens de dienstverlener is deze daling het gevolg van de afslanking in Duitsland. Door een vertrouwensbreuk tussen de Duitse senior managers onderling en tussen delen van de Duitse organisatie en het senior management is daar een aanzienlijk deel van het personeel vertrokken.

Verkeer en vervoer

NXP-platform verbindt auto’s draadloos

Tijdens de Automotive Week heeft NXP een platform gedemonstreerd voor de nieuwe communicatiestandaard IEEE 802.11p tussen voertuigen. Met dit Wave-protocol kunnen voertuigen informatie uitwisselen met elkaar of met wegkantsystemen, een belangrijke component in de visie van coöperatief rijden. NXP claimt de eerste te zijn met een bruikbare implementatie van de standaard. Het platform is een coproductie met het Australische Cohda Wireless: de radio is van Australische makelij, terwijl NXP zijn multistandaard radio-ontvangstchip inzet.

Dienstverlening

Sioux plaatst Wieger Cornelissen over naar Remote Solutions

Sioux heeft Wieger Cornelissen benoemd als directeur van de activiteit Remote Solutions. Cornelissen kwam in maart 2010 over van Atos Origin om bij de nieuwe Utrechtse vestiging Sioux Automation Technology de dienstverlening boven de rivieren te ontwikkelen. Begin dit jaar nam Aad Vredenbregt, ook ex-Atos, die taak echter over.

3 juni 2011 |

| nr. 7 | 19

INTERVIEW MET PADDY FRENCH

D

e diverse verwijzingen naar Guinness in zijn werkkamer verraden de Ierse wortels van Paddy French, maar na ruim twintig jaar in Delft vertelt de hoogleraar zijn verhaal gewoon in het Nederlands. Als hoofd van het elektronische-instrumentatielab sleutelt hij op dertien hoog in het EWI-gebouw aan slimme sensoren. Een nogal ruim begrip, zo blijkt. ‘Als je tien mensen vraagt wat slimme sensoren zijn, krijg je tien definities’, steekt French van wal. ‘Het verschil is denk ik vooral waar je de grens legt. Is het smart als je alleen maar wat uitleeselektronica hebt, of is het smart als het wat meer denkvermogen heeft? Zoals ik het zie, komt er elektronica naast de sensor waarmee je gaat compenseren voor ongewenste effecten zoals kruisgevoeligheid, waarmee je gaat interpreteren en waarmee je gaat converteren naar een veilig formaat. Als je een heel laag analoog signaal door een lange kabel moet sturen, is wat je dan aan het eind overhoudt misschien niet eens meer te lezen. Als je de signaalverwerking bij de sensor doet – dat kan op één chip zijn of in één package – dan kun je na de compensatie en verwerking een digitaal signaal sturen. Dát is een smart sensor.’ Het idee kan ook verder worden doorgevoerd, naar zelfkalibratie of -tests. ‘Het basisidee voor zelftests kwam in de jaren tachtig of negentig, voor sensoren in airbags. Dat was een doorbraak in silicium sensoren. Voor veel toepassingen willen we eigenlijk naar autonome sensoren. Dan plaats je een sensor die zijn eigen energiebron heeft en zelf signalen gaat versturen. En hij test zichzelf. Als het niet klopt, stuurt hij ook een signaal: ‘Ik denk dat ik ziek ben.’ Dat is een stap verder met smart.’ Wat de sensor eigenlijk moet meten, maakt French niks uit, zolang hij maar van silicium is of daarmee kan samenwerken. ‘Anders kun je de sensor niet smart maken. De bodem, als je het zo mag noemen, is een silicium blok. Dan kijk je in de eerste plaats wat je in silicium zelf kunt doen. Soms moet je er iets bovenop deponeren, bijvoorbeeld een piëzoelektrische laag – als het maar compatibel is met de plak eronder. Wij kijken naar hoe je de structuur kunt maken. Dat is niet altijd eenvoudig, want soms heb je een combinatie van structuren die elkaar in de weg zitten. Maar dan bedenken een paar mensen hier dat als je het in die en die volgorde doet, dat je dan wel uitkomt. Je kunt ook dingen boven op een IC leggen. Dan heb je wel een flinke temperatuurbeperking: je mag niet boven de vierhonderd graden gaan.’ Het resultaat is dat French zich gedurende zijn loopbaan heeft beziggehouden met een brede reeks toepassingen. Zijn groep werkte aan windsterkte, maar ook aan de impedantie van bloed in het lichaam en aan

20 |

| nr. 7 | 3 juni 2011

‘Zolang de sensor van silicium is, kun je hem smart maken’ Door sensoren met siliciumtechnologie te maken, kunnen ze nauw worden geïntegreerd met de intelligentie voor signaalverwerking. Onder leiding van Paddy French past het Delftse elektronische-instrumentatielab dat principe toe op onderwerpen uiteenlopend van thermometers op Pentium-processoren tot nieuwe wapens in de strijd tegen hersenkanker. Pieter Edelman

de kwaliteit van melk. ‘Dat was een idee van Gerard Meijer. Dat is een heel leuk systeem, heel simpel. Je zet twee elektrodes op een plastic melkfles of een kartonnen pak en aan de impedantie kun je zien of bacteriën al aan het groeien zijn zonder het pak te openen.’ De onderwerpen waar de groep aan werkt, komen van verschillende kanten. ‘Soms is het gewoon een idee dat iemand heeft. Dan ga je mensen zoeken die dat ook een goed idee vinden en vervolgens stap je naar een financier. Soms is het andersom. Een van onze projecten ging om het meten van de gezondheid van darmweefsel na een operatie met behulp van licht. Daar kwam een arts van het Erasmus MC in Rotterdam naar ons toe. Die zag bepaalde complicaties en wilde beter kunnen meten en sneller kunnen zien of er een probleem was.’

Navigatiesysteem Zijn werk is een mooie mix van fundamenteel en toegepast onderzoek, vindt French. ‘Wij zijn hier wel heel erg curiosity-driven, maar

we hebben wel altijd de toepassing in ons achterhoofd. Wij hebben bijvoorbeeld ook wel onderzoek dat gaat over het verkleinen van structuren van micro- naar nanoschaal. We kwamen er bijvoorbeeld achter dat een van de materiaalparameters flink verandert als het heel klein wordt. Dat is in principe pure nieuwsgierigheid. Maar hoe devices rea­ geren, gaat wel flink veranderen als ze klein zijn. Dat kan in sommige gevallen een nadeel zijn, maar soms kun je het juist gebruiken. Daar blijf je altijd aan denken.’ Qua ontwikkelingsgebied plaatst French het lab min of meer tussen de fysica en de elektronica. Aan de ene kant is er de fysica van de sensor. ‘Voor alle signaaldomeinen heb je wel meettechnieken, maar de combinaties maken het lastig. Je wil ineens een signaal meten bij een zeer hoge of heel lage temperatuur of in agressieve omstandigheden.’ Helemaal aan de andere kant zijn er de sensornetwerken en de pc-software die uiteindelijk informatie uit de sensordata peutert waar de eindgebruiker wat aan

blik te verleggen en schreef hij diverse Europese universiteiten aan. Via via kwam hij bij Delft uit. Daar wilden ze hem wel hebben, maar hij moest wel zelf voor de bekostiging zorgen. Uiteindelijk vond hij de Royal Society bereid om hem te sponsoren, en de overstap was een feit. Na anderhalf jaar ging hij rondsnuffelen in Japan, bij Nissan. Drie contractverlengingen later vond hij het daar wel weer welletjes, en hij besloot weer terug te gaan naar Europa. Min of meer toevallig kwam hij bij zijn oude stek in Delft terecht op een postdocpositie. ‘Ik kwam hier aan op 4 mei 1991. Ik weet het nog goed, want ik arriveerde om vijf voor acht ’s avonds in Hoek van Holland en om acht uur stond alles stil. Dat blijft me bij.’ Na postdoc werd hij UD en in 1999 kende de universiteit hem het Antonie van Leeuwenhoek-hoogleraarschap toe, een mechanisme om veelbelovend talenten tot hoogleraar te bevorderen zonder dat ze de verantwoordelijkheid over een groep krijgen. ‘Een stoel zonder stoel’, grapt French. In 2002 werd hij het hoofd van het elektronische-instrumentatielab.

Rauw vlees

heeft. ‘Daarvoor werken we soms samen met Computer Engineering, want dat is niet écht ons vakgebied’, zegt French, terwijl hij naar boven wijst, waar het informatica­ departement is gevestigd. ‘Wij doen alles wat daartussenin zit, hoewel niet altijd in één project. We hebben in onze groep bijvoorbeeld een paar jaar terug aan een navigatiesysteem voor hartkatheters gewerkt. Het idee was om de dosering van röntgenstraling terug te schroeven. Eigenlijk niet zozeer voor de patiënt, maar voor de arts die de ingreep twee of drie keer per dag doet. Je hebt drie gepulste magnetische velden rond het lichaam en op de tip van de katheter magnetismesensoren in drie dimensies. Van elke puls geven de sensoren de sterkte en richting van het veld. Om dat signaal naar buiten te sturen, heb je maar drie draden, anders zou de katheter veel te duur worden. Dus je moet bij de tip behoorlijk wat doen. Buiten krijg je dan een stapel informatie over de locatie, die je met het systeem moet interpreteren.’

Hoek van Holland De 50-jarige French gaat in de zomer steevast getooid in korte broek. Dat levert nog wel eens een gefronste wenkbrauw op, merkt hij. Maar tegenwoordig moet het kunnen, vind hij. ‘Toen ik hier net kwam, droeg mijn hoogleraar altijd een pak, maar als hij ging

Het lab richt zich, grofweg, op vier applicatiegebieden: biomedische instrumentatie, industriële meetsystemen met hoge nauwkeurigheid, fotonische microsystemen en environmental. ‘Wij houden af en toe heisessies om te kijken wat we aan het doen zijn en waar we naartoe willen. Een groot deel van wat wij doen, valt binnen deze vier toepasingsgebieden, hoewel dat niet wil zeggen dat we iets dat daarbuiten valt niet doen als dat langskomt. Bij biomedische instrumentatie kun je ook aan chemische sensoren denken. Bij fotonische micro­systemen zit je met beeldsensoren en golfgeleiders. Allemaal gebaseerd op silicium. In Eindhoven doen ze ook veel met fotonica, maar daar gebruiken ze meer IIIV-materialen. Environmental is zeg maar milieu en voeding. Druk, relatieve vochtigheid, gassensoren, dat soort dingen.’ En als de toepassingen altijd in het achterhoofd rondspoken, zal het resultaat ook wel snel de weg naar de markt vinden? ­French weifelt even. ‘Niet allemaal direct. Veel van de ideeën zullen uiteindelijk wel naar de markt komen, en bij sommige is dat redelijk direct aan het einde van het project. Dingen op het gebied van analoog ontwerpen gaan vaak snel naar een toepassing, die kun je gewoon overplaatsen naar een bestaand fabproces. De windsensor die we hier hebben ontwikkeld, is nu een product. Ook

‘Voor alle signaaldomeinen heb je wel meettechnieken, maar de combinaties maken het lastig’ lunchen, trok hij zijn jasje uit. Daar werd hij op een goed moment op aangesproken door zijn baas: ‘Een hoogleraar draagt altíjd een jasje’’, diept French de anekdote op. De hoogleraar heeft de Ierse nationaliteit, maar bracht zijn jeugd door in Engeland. Daar ging hij ook studeren: bachelor, master en promotie voltooide hij aan de universiteit van Southampton. Daarna besloot hij zijn

3 juni 2011 |

| nr. 7 | 21

EVOC launched the first product with display port! MEC-7003 Display Port is a new digital display interface standard put forth by the Video Electronics Standards Association(VESA). Support 2nd generation Intel® Core™ I7\I5\I3 processor Mobile intel® QM67 chipset 2x204PIN DDR3 memory,up to 16GB Adopts Intel® sandy bridge CPU internally integrated graphic controller display chip, support DX10.1,Support VGA+DVI,VGA+HDMI,VGA+Display port DC 12V input 8xUSB2.0,4xSATA,1xHDA,1xGbE

Display Port MEC-4005 Industrial Fanless Atom™ N450/N470 Embedded PC Supports Intel® Atom™ N470 1.83G/N450 1.66G Supports 1 x 200-pin DDR2 SO-DIMM, up to 2GB Supports 6 x USB, 4 x RS-232,2 x GbE, 1 x CF, 1 x 8-ch DIO Supports 1 x PCI-104, 2 x Mini-PCIe

MEC-5006 Industrial Fanless Dual-core Embedded Box PC Onboard Intel® CoreTM2 Duo P8400 CPU Supports 1 x DDR3 SO-DIMM 2G DDRIII Memory,optional up to 4G Supports:6xUSB,4xCOM,2xLAN,1xVGA,1xAudio,1xPCI,1xPCIe,1xMini-PCIe

EC5-1813L2NA 5.25" Embedded SBC with Intel QM57 chipset & Multi-BUS TM

Supports Inte®l dual core Arrandale CPU i7-620M i5-520M 2 x DDR3 SO-DIMM Slots, up to 8GB DDR3 memory; Supports 8 x USB,6 x COM, 4 x SATA port,2 xLAN,1 x VGA,24bit 2ch LVDS, 1 x HDMI,1 x PCI/104-Express&PCIex4 &Mini-PCIe;

EC7-1817LNAR Intel® i7/i5/i3 Mini-ITX SBC Intel® CoreTM i7, i5, i3 Processor Up to 16GB DDR3 memory Support VGA+LVDS VGA+HDMI VGA+DVI VGA+Display Port

May 31-JUNE 4,2011

INTERVIEW MET PADDY FRENCH

de temperatuursensor uit ons lab werd direct ingezet als product. Nu zijn we bezig om de temperatuur op de Pentium-chips in laptops te meten. Maar veel van deze dingen blijven een tijdje liggen voordat je geld of een bedrijf hebt om er mee verder te gaan. Zoals met de katheter. Als je geld op is na vier jaar, dan ga je je bezinnen op wat de beste methode is voor een vervolg. Misschien ga je op zoek naar een andere geldbron en stap je met je idee naar Agentschap NL of direct naar een bedrijf. En soms gaan we er niet mee verder, maar kun je wat je hebt geleerd wel toepassen in een ander project.’ Het hangt natuurlijk ook wel een beetje van de toepassing af. Met name de medische hoek is erg taai om een product tot wasdom te brengen, vanwege de lange certificatietrajecten. ‘Dat is niet iets wat wij zelf doen. Dit soort projecten doen we altijd samen met een ziekenhuis en ook vaak met een bedrijf. Zij werken de toestemming verder uit, maar we moeten er wel rekening mee houden bij ons ontwerp. In de voedingsindustrie zijn ook wel veel regels voor wat je wel en niet mag doen hoor. Als je iets in rauw vlees wilt doen, wil je natuurlijk niet dat daar rare dingen gebeuren. Maar aan de andere kant, dat vlees wordt toch nog wel gekookt. Dus die regels zijn niet zo streng als bij de FDA of CE voor medische devices. Daar zijn ze heel specifiek over hoe lang een device in het lichaam gaat: minder dan een dag, minder dan dertig dagen, of langer. En vooral bij dat laatste moet je laten zien dat het nooit mis kan gaan. Bij die andere twee is het een stuk makkelijker.’ De belangrijkste beperking bij medische technologie wordt opgelegd door de materiaalkeuze. ‘Hét biocompatibele materiaal bestaat niet. Het hangt er geheel vanaf waar het moet komen. Je hebt dingen die wel in je bloedvaten mogen, maar vervolgens niet in je mond. Het zou dan kunnen – tot nog toe is het niet gebeurd, maar het zou kunnen – dat je echt een bepaald materiaal nodig hebt voor je toepassing, terwijl dat nog niet is goedgekeurd. Het kan dat de FDA dat alsnog doet, maar dat is wel een groot risico, want het zou ook kunnen dat je een heel mooi device hebt ontwikkeld dat uiteindelijk niet door de keuring komt.’ Maar andere overweging spelen ook mee. ‘Je moet bijvoorbeeld ook rekening houden met hoe het device wordt gesteriliseerd. Als je rare hoeken en dergelijke hebt, dan kunnen daar dingen achterblijven. Dus je moet ook opletten hoe het oppervlak eruitziet.’ Een voorbeeld van zo’n ontwikkeling is een implanteerbaar device voor photodynamic therapy (PDT), samen met het Erasmus MC, dat wordt ingezet tegen hersenkanker. Bij die behandeling wordt een medicijn ingespoten dat wordt geactiveerd door licht.

‘Hét biocompatibele materiaal bestaat niet’

Nadat de tumor tijdens een operatie is weggehaald, wordt het gebied beschenen om daar de achtergebleven kankercellen te doden. Het medicijn doet daardoor zeer lokaal zijn werk, zodat er minder bijwerkingen zijn en de dosis omhoog kan. Maar hersentumoren blijven moeilijk te bestrijden. ‘De overlevingskans na een jaar blijft heel laag. Toen ontstond in samenwerking met het Erasmus het idee om een device te implanteren en daarmee de maanden – of jaren, dat weten we nog niet – erna te belichten. Als er kankercellen komen, kun je die gelijk doden. Dat kun je meten, want je krijgt licht terug als je een reactie krijgt in een kankercel na belichting.’ ‘Het project bevindt zich echt in de eerste fase. We hebben nu een device dat doet wat het moet doen, maar we hebben nog geen tests op levend weefsel uitgevoerd. Je kunt het met elektromagnetisme van energie voorzien. Als lichtbronnen gebruiken we leds. Die zijn maar tweehonderd bij tweehonderd micron, maar we hebben hier bij Dimes een technicus die dat gewoon met de hand erin kan lijmen. Ik weet echt niet hoe hij dat doet’, zegt French met verwondering in zijn stem.

Blokkeren De mengelmoes aan fundamenteel en toegepast betekent ook dat de financiering uit verschillende hoeken komt: van Fom, STW en Agentschap NL tot industriële partners en de EU. ‘We hebben een heel breed spectrum waar we geld vandaan halen.’ Niet een van French’ favoriete bezigheden trouwens, want het bedelen om geld kost veel tijd en rompslomp. Er is een lichtpunt: STW. ‘Daar doen we relatief veel mee, en ik blijf het zeggen: dat is een uitstekende organisatie. Ik heb op heel de wereld geen beter systeem gevonden dan STW. De oprichter, Kees le Pair, vond dat onderzoekers onderzoek horen te doen en geen papierwerk. Dus STW probeert het administratieve aspect minimaal te houden.’ ‘Het schrijven van een aanvraag kost weliswaar veel tijd, maar het proces erna is heel overzichtelijk. Als je geld krijgt, wordt er een program officer aangewezen, en die is er niet om je te blokkeren maar juist om je te helpen. Als je met een probleem belt, denken ze met je mee. En ze zeggen heus wel eens dat iets niet kan, maar dan kun jij zeggen: ‘Misschien kan dit wel.’ Vanuit de overheid is er wel druk om het bureaucratischer te maken, maar van STW moeten ze echt afblijven!’

3 juni 2011 |

| nr. 7 | 23

ACHTERGROND OVER EMS

Ontwikkeling en productie onder één West-Europees dak Met eigen elektronicaproductie ‘om de hoek’ zegt de Vlaamse Dekimo-groep de concurrentie met lagelonenlanden aan te kunnen voor de vervaardiging van middelgrote reeksen. Belangrijke troeven: een grote lokale voorraad van componenten, een geïntegreerd proces van ontwerp tot en met fabricage en korte lijnen naar de klant. ‘Na afroep kunnen we binnen tien werkdagen leveren.’ Nieke Roos

S

inds drie jaar produceert Dekimo zijn eigen elektronica bij partner More@ Mere. Deze EMS-aanbieder uit ErpeMere, tussen Brussel en Gent, nam eind 2006 de site van Pioneer Electronics aldaar over en bouwde deze om tot een modern bestukkingsbedrijf (zie kader). Na een lastige opstartfase is de fabriek inmiddels op stoom gekomen. Het gebouw in Erpe-Mere herbergt twee Fuji-lijnen met een gezamenlijke capaciteit van honderdduizend componenten per uur. Beide zijn nu volledig in bedrijf: de een voor (middel)grote series, de ander voor kleine reeksen en prototypes. Klanten zijn lokale apparaatbouwers, onder meer in de gebouwautomatisering en de logistiek, die vijfhonderd tot vijftigduizend stuks per jaar afleveren. Dekimo en More@Mere hebben bewust gekozen om elektronicaproductie in België te doen, dicht bij de klant. ‘Wij geloven dat productie terug mogelijk is in het westen’, zegt Hugo Kuyken, CEO van de bedrijvengroep. ‘Dan gaat het niet om reeksen van honderdduizenden maar om beperktere hoeveelheden. Voor duizend stuks loopt niemand meer naar China. De eerste keer doet iemand dat misschien en dan zal hij zijn vergissing snel inzien.’ Ook Oost­Europa is volgens hem niet langer een ­productiewalhalla. ‘Anno 2011 zijn lonen niet meer de belangrijkste kosten van elektronicaproductie voor de professionele apparaatbouwer, met pak-en-plaatsmachines die de componenten volautomatisch neerzetten’, valt More@Merebaas Johan De Temmerman bij. ‘De productiekosten worden hoofdzakelijk bepaald door afschrijvingen van de machines, energie, onderhoud en hulpstoffen zoals soldeermaterialen. De prijzen hiervan zijn overal ter wereld vrij constant. De kosten van de componenten, de communicatie en de logistiek maken tegenwoordig het verschil.’

24 |

| nr. 7 | 3 juni 2011

En daar biedt een fabriek ‘om de hoek’ grote voordelen boven een site in het voormalige Oostblok of nog verder weg, betogen Kuyken en De Temmerman. Helemaal als dezelfde partij ook de rest van het traject voor haar rekening neemt: in Gent en bij Team1 in Turnhout heeft Dekimo een grote groep hardware- en software-engineers, bij partner Layers uit Leuven zitten ontwikkelaars en PCB-designers en het Blue Guide EMC Lab in Erpe-Mere, eveneens overgenomen van ­Pioneer, kan eindproducten testen op elektromagnetische compatibiliteit. ‘Als een van de weinigen in de regio hebben wij alles onder één dak’, claimt Kuyken.

Te duur Met de val van het IJzeren Gordijn halverwege de jaren negentig zijn veel productiefaciliteiten verhuisd van West- naar OostEuropa. ‘Ingegeven door de lagere lonen, de relatief goed opgeleide arbeidskrachten en de belofte van een groeimarkt daar trokken met name de makers van auto’s en consumentenelektronica oostwaarts’, vertelt De Temmerman. ‘Zelfs de nieuwe fabrieken in Portugal en Schotland, waar de loonkosten naar Europese normen relatief laag waren, sloten hun deuren en migreerden naar het voormalige Oostblok. De noodzaak om dicht bij hun afnemers te zitten, deed veel contractors en toeleveranciers volgen, met in hun kielzog de producenten van semi-indus­ triële apparaten en toestellen die zij ook in hun portefeuille hadden.’ Vlak na de millenniumwisseling is de productie doorgetrokken naar het Verre Oosten. ‘Onder de Chinese partijleider Jiang Zemin, elektrotechnicus van opleiding, werden Amerikaanse bedrijven aangemoedigd om geld te steken in Chinese fabrieken’, weet De Temmerman. ‘De meeste computermakers verplaatsten daarop ook hun productie naar China. De Amerikanen brachten hun tech-

nologie en knowhow in, terwijl de Chinezen grond en werkkrachten ter beschikking stelden en de uitvoer terug naar de VS fiscaal aantrekkelijk maakten. Op deze manier heeft China in een mum van tijd zowel de kennis als de infrastructuur voor elektronicaproductie verworven. In combinatie met de extreem lage lonen en het enorme groeipotentieel van de lokale afzetmarkt heeft dit achtereenvolgens ook de CE-fabrikanten en hun toeleveranciers naar China gezogen.’ ‘Tot 2005 was het een tendens om als productiefaciliteit satellieten op te zetten’, vat De Temmerman de ontwikkelingen samen. ‘Als je iets had in België of Nederland, moest je minstens ook iets hebben in Oost-Europa, en liefst daarachter nog iets in China of India om een kostenstructuur naar lagelonenlanden te kunnen aanbieden. Kon je dat niet, dan hoefde je niet aan te kloppen bij de grote klanten. Dan werd je niet au sérieux genomen, maar al op voorhand geklasseerd als te duur.’ De laatste jaren is de balans helemaal doorgeslagen naar het Verre Oosten. De Temmerman: ‘In West-Europa zijn de fabrieken van de grote eindproducenten allemaal verdwenen en door de achterblijvende economische groei is de elektronicaproductie in Oost-Europa na 2005 nauwelijks nog uitgebreid en zelfs afgebouwd. De meeste sluitingen hebben zich in twee stappen voltrokken: de producent doet de faciliteit over aan een van zijn contractors, die de productie even draaiende houdt maar uiteindelijk toch verplaatst naar een lagerelonenland en de site opdoekt. Zo is het ook een afdeling van Philips in Brugge vergaan: eerst verkocht aan Jabil en later gesloten.’

Bestelbon De (gedeeltelijke) verplaatsing leek aanvankelijk een goede ontwikkeling voor alle partijen: de contractors konden tegen lagere kosten produceren en hun diensten

daarmee goedkoper aanbieden aan de apparaat- en machinebouwers. In het begin was er ook geen vuiltje aan de lucht. ‘Toen de contractors nog een vestiging in West-Europa hadden, verzorgde die de aanloopreeksen en de communicatie met de klanten’, zegt De Temmerman. ‘De overdracht naar OostEuropa en China behelsde vooral lopende productie en minder nieuwe ontwerpen. De

Van Pioneer naar More@Mere

meeste contractors verkochten dit bovendien als een ‘zwarte doos’: voor afnemers bleef verborgen wat er in het westen werd gemaakt en wat in het oosten.’ ‘Na verloop van tijd kwam de keerzijde van de medaille naar boven’, gaat de More@ Mere-baas verder. ‘Door het verdwijnen van de West-Europese front-ends moesten klanten rechtstreeks met Oost-Europa en China

In Erpe-Mere produceerde Pioneer Electronics bijna dertig jaar high-end autoradiosystemen voor onder meer Ford, Honda en Saab toen het eind 2005 besloot daar een punt achter te zetten en de fabriek in de etalage te zetten. De Japanners schakelden de hulp in van Johan De Temmerman, destijds nog consultant, om de mogelijkheden tot herstructurering te bekijken. ‘Het klassieke voorbeeld is een drietrapsproces’, vertelt hij. ‘De oorspronkelijke eigenaar verkoopt aan een derde partij, liefst eentje zonder gemeenschappelijke klanten, en haalt zijn naam van de gevel. Bij deze transfer gaat een aantal orders en voordelen mee over, zodat de koper even vooruit kan. Na drie jaar moet hij dan zorgen dat hij op eigen benen staat.’ De Temmerman raadde dit echter af. ‘De Japanse management- en beslisstructuur staat vrij ver van de manier waarop je een dergelijke constructie opzet. Bovendien is drie jaar veel te kort om een fabriek van 350 man af te bouwen. In plaats daarvan heb ik Pioneer geadviseerd om over te gaan op een zuivere verkoop van de assets, zonder verder royalty’s over te dragen, en de boel zelf op te ruimen. Met een voormalige manager van de fabriek heb ik toen zelf de gebouwen en de machines gekocht. De werknemers zijn allemaal afgedankt en mochten opnieuw komen solliciteren. Van de 350 hebben we er twintig weer aangenomen. Een lege fabriek was op dat moment een beter idee dan een half orderboek overnemen waarvan je weet dat er na twee jaar niks meer van over is.’ Op 30 juni 2006 rolde de laatste autoradio van de band in Erpe-Mere. ‘We hebben de fabriek toen teruggebracht naar een derde van de oorspronkelijke oppervlakte. Een aantal onderdelen is verhuisd naar de vestiging die Pioneer toen nog had in Portugal, een aantal lijnen hebben we verkocht en heel specifieke zaken hebben we verschroot. Na het zomerreces zijn we beginnen proefdraaien met de nieuwe organisatie, met twee volautomatische Fuji-lijnen en eigen ERPsoftware die het hele proces integreert. Ook zijn we een aantal pilotklanten gaan zoeken.’ De opstartfase duurde anderhalf jaar. Een moeilijke periode, erkent De Temmerman. ‘Elektronicaproductie kun je vandaag de dag niet meer alleen. Zelfs als je een steenrijke suikeroom hebt, lukt dat niet; de vragen uit de markt zijn dermate complex, zowel wat betreft de sourcing van je componenten als qua technologie, dat je die als eenzame speler niet kunt oplossen. Die eerste anderhalf jaar hebben we daarom niet alleen besteed aan het proefdraaien met pilotklanten om de fabriek technisch in orde te krijgen, maar ook aan het vinden van een partner.’ De zoektocht bracht More@Mere – oorspronkelijk een werknaam om aan te geven dat het na Pioneer niet ophield, maar dat er meer ging gebeuren in Erpe-Mere – bij de Dekimo-groep van Hugo Kuyken, een studievriend van De Temmerman. Het Gentse systeemhuis wilde een fabriek hebben om one-stopoplossingen te kunnen bieden: de ontwerpexpertise had het al in eigen huis, voor PCB-design had het net een participatie genomen in het Leuvense Layers en met de voormalige Pioneer-site zou het daar serieproductie aan kunnen toevoegen. Eind 2008 verwierf Dekimo een belang in More@Mere.

gaan praten. Die communicatie bleek veel stroever dan gedacht, en daardoor een stuk duurder. Zo ontstonden er allerlei misverstanden bij het opstarten en het overhevelen van nieuwe modellen en waren ze in den verre niet gewend om om te gaan met wijzigingen en varianten. Daarnaast kwam er heel weinig feedback terug over bijvoorbeeld leveringstermijnen en productieproblemen en was daar een sterke neiging om uit te besteden naar minder betrouwbare lokale toeleveranciers. En op het moment dat een grote klant piekcapaciteit nodig had, werden afnemers van kleinere aantallen zonder pardon in de wachtkamer gezet.’ Als klap op de vuurpijl heeft het productaanbod zich vanaf 2005 enorm verruimd. ‘Om beter te kunnen inspelen op de wensen van hun klanten en sterker te staan in specifieke niches hebben apparaatbouwers hun assortiment de voorbije jaren uitgebreid met vele varianten op enkele basisplatforms, waarbij de reeksgroottes per type aanzienlijk kleiner zijn geworden’, legt De Temmerman uit. ‘Leverden ze eerst tienduizenden exemplaren van drie modellen, nu zijn dat er duizend van dertig types. Die series zijn te klein om productie in China te verantwoorden.’ Tegelijkertijd is de planning in de fabriek er een stuk lastiger op geworden, zo is De Temmermans ervaring. ‘Bedrijven weten dat ze op het einde van het jaar dertigduizend stuks gaan verkopen, maar hoe zich dat verdeelt over de modellen, laat zich vrijwel niet voorspellen. Dat kunnen ze pas zeggen op het moment dat hun klanten de bestelbon tekenen. Dan is het zaak om kort op de markt te zitten met de productie. Maar hoe verder naar het oosten, hoe groter alleen al de transporttijden worden.’

Geen domme dingen Een van de bedrijven die de lokale weg naar De Temmermans fabriek heeft gevonden, is

3 juni 2011 |

| nr. 7 | 25

ACHTERGROND OVER EMS buurman QBus uit Erpe-Mere. Aan grote domoticamerken als Bitichino en Niko levert dit bedrijf jaarlijks duizenden elektronische schakelaars in allerlei soorten en maten. Consumenten hebben de keuze uit verschillende kleuren en opties, waaronder een bewegingsmelder, een infraroodontvanger en een thermostaat, in alle mogelijke combinaties. ‘Negentig procent van de componenten is echter hetzelfde. Die kunnen wij en masse aankopen in China. Zo hebben we in België een grote voorraad opgebouwd van componenten en half afgewerkte onderdelen zoals behuizingen, kabels, printplaten en subassembly’s. Wanneer we dan een order voor een specifiek model ontvangen, kunnen we binnen tien werkdagen na afroep leveren.’ Belangrijk pluspunt van een adresje om de hoek is dat de communicatie veel eenvoudiger wordt. Bij Dekimo komt daar het voordeel bij van een one-stop-shop, aldus De Temmerman. ‘Wij spreken dezelfde taal als de klant. Niet alleen de spreektaal, maar ook de technische taal. Als onderdeel van de Dekimogroep hebben we de applicatiekennis en designexpertise in huis om snel te helpen bij de keuze van componenten en processen.

Nu ook op:

Volg het twitteraccount BitsChips en meld u aan voor de Linkedin-groep van Bits&Chips.

26 |

| nr. 5 | 22 april 2011

Moeten we bijvoorbeeld een spoel gebruiken en er is een goedkoper alternatief waarvan onze ontwerpers weten dat de prestaties vergelijkbaar zijn, dan kunnen we dat rap terugkoppelen. Evenzo kunnen we onze engineers vragen een vorm aan te passen wanneer in productie blijkt dat een component niet op zijn plaats blijft. En als we van een nieuwe techniek niet kunnen zeggen of deze gaat werken, proberen we het gewoon ene keer uit en bij succes schakelen we onmiddellijk over.’ ‘De grootste kosten bij industriële hoeveelheden van vijfhonderd tot vijftigduizend stuks, waar het niet gaat om honderden manuren, zitten in de communicatie rond de overgangen tussen de verschillende ontwikkelfases’, stelt De Temmerman. ‘Bij elke stap – van prototype via pilot naar productie en EMCkeuring – moeten klanten uitgebreide feedback krijgen over ontstane problemen en mogelijke oplossingen. Wij beschikken over een zelfontwikkelde geïntegreerde softwaretool die we over het ganse proces gebruiken. Dit gereedschap slikt lay-outs en bills of materials uit de meest gangbare pakketten. Daardoor verloopt het aankoopproces grotendeels geautomatiseerd en kunnen we ook het programma voor onze pak-en-plaatsmachines automatisch genereren. Bovendien verzorgt de tool de terugkoppeling naar het ontwerpteam van de fouten en verbeteringen die we tijdens productie ontdekken.’ Andersom plukt ook de rest van de Dekimo-groep de vruchten van een productiefaciliteit in de gelederen. ‘Zet je een ontwikkelhuis los van een fabriek, dan is die fabriek eigenlijk de klant van dat ontwikkelhuis’, licht Hugo Kuyken toe. ‘Als de ontwerpers dan allerlei zaken designen die duur zijn om te produceren, durft de fabriek amper feedback geven want de klant is koning. Bij ons, waar dat allemaal onder één dak zit, heb ik echter bemerkt dat plots de fabriek de dirigent wordt van prijs en kwaliteit en dat die terugkoppeling wel komt. Ons niveau van ontwikkelen is hierdoor verdubbeld. We doen geen domme dingen meer in het ontwerp; het is design for manufacturing geworden.’

OPINIE Analoge elektronica

N

Gestructureerd ontwerpen, da’s de kunst

a het afronden van de hts besloot ik om door te studeren in het vak dat me lief was: analoge elektronica. Mijn laatste stage op het Natuurkundig Laboratorium van Philips had de doorslag gegeven. Mijn begeleider aldaar waarschuwde mij echter: ‘Als je naar de TU gaat, zul je nooit meer een hts’er zijn.’ Pas veel later zou ik begrijpen dat dit geen diskwalificatie inhield voor hts’ers of TU’ers, maar dat hij wees op een wezenlijk verschil tussen beide opleidingen. Ik had al eerder overwogen om aan de TU te gaan studeren. Aan het einde van mijn hbs-B-opleiding was ik op een voorlichtingsdag van de TU Delft geweest. Daar hadden ze me verteld dat knutselaars beter voor de hts konden kiezen. Ik was zo’n knutselaar. Op mijn zestiende bouwde ik radio’s in luciferdoosjes (walkmans avant la lettre) en op mijn negentiende had ik mijn eigen oscilloscoop ontworpen en gemaakt. Ik ging dus eerst naar de hts en ontdekte dat er in mijn klas welgeteld nog één andere knutselaar zat. Het was in het eerste jaar van mijn TU-opleiding dat Anton Montagne een nieuwe studievriend tegen me zei: ‘Analoge elektronica kun je niet leren zonder er al handig in te zijn.’ Deze opmerking is me tot op de dag van vandaag bijgebleven. Als dat zo is, dan lijkt analoge elektronica op kunst. Er bestaan zelfs boeken die dat niet alleen in hun titel suggereren. Maar wat dan nog? Zou je dan alleen kunnen leren schilderen wanneer je als kind ooit een kwast hebt vastgehouden? En zou je het ook alleen dán aan anderen kunnen onderwijzen? Ook in kunst schuilt een behoorlijke portie kunde. Er bestaan immers kunstopleidingen, en iedereen die er serieus mee aan de slag wil, zal – met meer of minder aanleg – gewoon hard moeten werken om zich van dag tot dag verder te bekwamen. De associatie van analoge elektronica met kunst benadrukt voornamelijk de creatieve en ogenschijnlijk ongrijpbare aspecten ervan. Tovenaars lijken het, die elektronici. Op onbegrijpelijke wijze knutselen ze een oplossing in elkaar, waarvan de elementen rechtstreeks uit trukendozen lijken te komen. Ik was zo’n tovenaar, een handige jongen die het meestal wel voor elkaar kreeg. Maar het zinde me niet. De hts-opleiding had me geen bevredigende antwoorden gegeven. Waar kwamen al die oplossingen vandaan? Hoe zou je ze zelf kunnen verzinnen? Ik was nog steeds die handige jongen, alleen met iets meer – maar nog steeds onvoldoende – begrip. Ook op de TU werd mijn geduld op de proef gesteld, maar het vierde studiejaar bracht eindelijk de langverwachte verandering. Elektronische Ontwerptechniek was toen een van de onderzoeksrichtingen van de vakgroep Elektronica. Jan Davidse was er hoogleraar en Ernst Nordholt was de motor achter dit specifieke onderzoek. Hij zou voor vele jaren mijn leermeester, collega en inspirator worden, met name op het gebied van cursusontwikkeling en vakeducatie – maar dat wist

ik toen nog niet. Ernst zei: ‘Als een vak niet onderwijsbaar is, dan is het geen vak!’ Dat sprak me aan. Het vak Elektronische Ontwerptechniek is inmiddels verder ontwikkeld tot Structured Electronic Design. Er komen veel buitenlandse studenten op af, en dit jaar had ik het genoegen om een aantal van hen te begeleiden bij de masterclass die volgt op het college. Veel Nederlandse studenten analoge elektronica zijn er niet, hoewel daar best behoefte aan is. Gestructureerd ontwerpen omvat methodes en technieken voor het in samenhang specificeren, genereren en selecteren van oplossingen voor een probleem. Het is een combinatie van probleem- én oplossingsgericht werken. Het is top-down én bottom-up. Dat is niet nieuw, maar gestructureerd analoog ontwerpen wijkt sterk af van analoog ontwerpen zoals doorgaans onderwezen. Boeken en tijdschriften op dit vakgebied beschrijven veelal oplossingen voor geïsoleerde ontwerpproblemen. De samenhang tussen oplossingen voor verschillende problemen, mogelijke alternatieven of werkwijzen voor het genereren ervan komen meestal nauwelijks ter sprake. Hierdoor leren aspirant-ontwerpers slechts een verzameling van oplossingen. Deze standaard oplossingen leren ze dan te modificeren, in de verwachting dat daarmee ook nieuwe problemen kunnen worden opgelost. Dit aanpassingsproces verloopt heuristisch, oftewel: zonder een overkoepelende ontwerpmethode. Een soort trial and horror-proces, zoals een van mijn Zweedse studenten ooit opmerkte. Heb je dat dan nodig: gestructureerd ontwerpen? Ja en nee. Nee, als je slechts kleine modificaties in bestaande oplossingen wilt aanbrengen, waarbij je vooraf weet dat dit gaat lukken. In alle andere gevallen is het antwoord ja. Ligt hierin dan het verschil tussen hts’ers en TU’ers, zoals mijn stagebegeleider bij Philips suggereerde? Ook hier: ja en nee. Vaak blijkt niet de opleiding maar de persoonlijke instelling van mensen bepalend voor hoe ze binnen hun vak opereren. In dat opzicht had deze stagebegeleider dus ongelijk. Ben je tevreden met: ‘Het werkt! Niks meer aan doen’, of wil je meer? Wil je weten of de door jou ontworpen oplossing het beste recht doet aan alle specificaties? Wil je weten of deze specificaties terecht zijn? Zijn ze te zwaar aangezet, overcompleet of incompleet? Wil je weten hoe de verschillende gedragsaspecten van de door jou ontworpen oplossing samenhangen? Wil je weten hoe die samenhang is in andere mogelijke oplossingen? Wil je je eigen rol in het ontwerpproces onder ogen zien? Hoe je eigenlijk tot die oplossing bent gekomen? Hoe je alternatieven kunt genereren? Wil je dat allemaal, dan maakt het niet uit of je hts’er, TU’er of wat dan ook bent. Dan moet je gewoon gestructureerd leren ontwerpen. Gestructureerd ontwerpen dus, da’s de kunst. Anton Montagne is eigenaar van Montagne Design & Consultancy in Delft. Hij begon zijn carrière bij Philips Semiconductors, maar vertrok in 1986 om Product Partners te helpen oprichten. Twee jaar nadat Multin Technology Group dit bedrijf had overgenomen, zwaaide Montagne af als CTO en sindsdien beweegt hij zich als zelfstandig ondernemer door het veld van analoge elektronica. Daarnaast houdt hij zich vanaf 1985 bezig met de ontwikkeling en organisatie van trainingen. Vorig jaar bracht hij zijn ontwerpcursussen binnen een samenwerkingsverband met Hans Vink van T2Prof, sinds kort vermarkt door The High Tech Institute. Tijdens de Bits&Chips Hardware Conference op 9 juni verzorgt hij een lezing.

3 juni 2011 |

| nr. 7 | 27

Committed to excellence

RF IC Design Engineer (Analog)-Netherlands Challenged for the smallest and most complete connectivity and multimedia platform! Today the company is expected to break through with innovative cutting edge developments enriching the low energy connected handheld experience of tomorrow. Key profile: Master; Design low power IC for Wireless transceiver devices and their application into radio solutions; Cadence; CMOS; BiCMOS. For more details go to www.VBSearch.nl Company offers most pleasant informal working environment and career development. Excellent full numeration package. Semiconductors Passive Components Electromechanical Components Displays & Embedded Boards

Please e-mail your application to: [email protected] or call direct: +31-(0)6-223 96 397 VBSearch is a leading professional search specialist with more than 20 years experience, committed to innovative domains like the Semiconductor Industry, Embedded and Industrial, Healthcare & Medical Device and ICT. Dedicated to competence areas (Executive) Management, Sales and Technology, VBSearch offer search services for permanent and Interim.

Storage Technologies Wireless Technologies Lighting Solutions Photovoltaic Solutions

Electronics Worldwide Consult | Components | Logistics | Support As one of the leading distributors for electronic components, we offer you worldwide a wide range of products, competent technical support for product development and design, customized logistics solutions and a comprehensive range of services.

Steun de natuur De natuur staat steeds meer onder druk. Natuurmonumenten stelt de natuur veilig. Uw steun is hard nodig. Word lid, dat kan al vanaf € 2,– per maand. Kijk voor meer informatie op www.natuurmonumenten.nl Natuurmonumenten. Als je van Nederland houdt.

Consult

Components

Tel: +31 183 64 60 50

Logistics

Support

www.rutronik.com

ACHTERGROND OVER EMBEDDED COMPUTERS

CompactPCI gaat serieel

Het doel van CompactPCI Serial is niet om weer een nieuwe standaard te introduceren, maar om betere oplossingen te bieden voor veel systeemvragen. De extra functies laten ontwikkelaars die al bekend zijn met CompactPCI bovendien probleemloos migreren, met behoud van bestaande investeringen. Embedded-computerleverancier MEN legt uit. Meindert Kuipers Barbara Schmitz

C

ompactPCI is een van de meest succesvolle standaarden voor modulaire embedded systemen. Het is dan ook niet verrassend dat deze vormfactor voortdurend wordt aangepast aan nieuwe ontwikkelingen en nieuwe eisen van toepassingen. De meest recente specificatie is CompactPCI Serial (PicMG CPCI-S.0). Op basis van bewezen CompactPCI-technologie zijn hiermee nieuwe systemen samen te stellen die de technologische vooruitgang van seriële communicatie mogelijk maken in hedendaagse modulaire systemen zonder de extra

kosten die alternatieve busstandaarden met zich meebrengen. De PCI Industrial Computer Manufacturers Group (PicMG) heeft CompactPCI Serial afgelopen maart officieel vastgesteld als standaard voor 3 U en 6 U borden in IEC 1101-compatibele 19 inch systemen. Net als bij CompactPCI PlusIO (goedgekeurd in januari 2010) is er een migratiepad voor bestaande CompactPCI-systemen naar een architectuur met seriële communicatie. Bovendien is er zekerheid voor het toekomstig gebruik van CompactPCI-systemen.

De nieuwe hogesnelheidsconnector van CompactPCI Serial is er in verschillende uitvoeringen.

CompactPCI en CompactPCI Serial hebben veel gemeen: de afmetingen van borden en backplane, de frontjes, de ejector ­handles en de hot-plugeigenschappen. Een belangrijk nieuw element is de connector. Dankzij de verbeterde signaaldichtheid en sterk verhoogde transmissiesnelheid tot 12 Gb/s ondersteunt deze aansluiting hedendaagse punt-tot-puntverbindingen: tot achtmaal PCI Express, Sata, USB (ook 3.0) en Ethernet, zonder dat bruggen of switches nodig zijn.

In een handomdraai Veeleisende toepassingen van embedded computers in data-acquisitie, industriële automatisering, instrumentatie, telecommunicatie en transport vertrouwen al sinds het midden van de jaren negentig op de CompactPCI-bus. De groeiende eisen van applicaties en de technische vooruitgang van de afgelopen vijftien jaar hebben geleid tot een stapsgewijze aanpassing van de systeemarchitectuur tot aan de CompactPCI Serial-standaard van vandaag. Ook het

3 juni 2011 |

| nr. 7 | 29

Heeft u ze al gezien? Oscilloscopen van de T&M expert Snel en efficiënt, eenvoudig in gebruik, nauwkeurige resultaten. Onze nieuwste productlijn bestaat uit drie prestatieklassen en totaal negen bandbreedtes. Bekijk ze zelf eens:

¸RTO: snelste en nauwkeurigste oscilloscopen tot 2 GHz De RTO oscilloscopen detecteren en analyzeren sneller dan conventionele oscilloscopen. Het unieke gepatenteerde digitale triggersysteem zorgt voor uiterste nauwkeurigheid, en het intelligente bedieningsconcept met touchscreen maakt het gebruik een plezier.

¸RTM: universele oscilloscopen tot 500 MHz De krachtige mogelijkheden en prima specificaties resulteren in een uitstekende prijs/prestatieverhouding en maken de RTM de ideale oplossing voor alle dagelijkse metingen.

HAMEG®HMO: basis oscilloscopen van 70 MHz tot 350 MHz Onze dochter HAMEG Instruments ontwikkelt krachtige en laaggeprijsde instrumenten voor beperkte budgetten, waaronder nu ook een volledige serie digitale mixed-signal oscilloscopen tot 350 MHz. Vanaf € 1.148,- excl. BTW. Kijk voor details op www.scope-of-the-art.com

Kijk voor prijsgunstige test- en meetapparatuur van Rohde & Schwarz, HAMEG, e.a. ook op

Tel: 030-6001721 E-mail: [email protected]

BITS&CHIPS

HARDWARE

CONFERENCE 9 JUNI 2011 R&S stand 12

BITS&CHIPS

HARDWARE

CONFERENCE 9 JUNI 2011

ACHTERGROND OVER EMBEDDED COMPUTERS toepassingsgebied van CompactPCI kon daardoor sterk worden uitgebreid. De oorspronkelijke CompactPCIstandaard PicMG 2.0 is gebaseerd op de parallelle PCI-busarchitectuur en vormt een beperkende factor in toepassingen waar meer bandbreedte nodig is voor I/O en communicatie. De eerste stap in de evolutie had als doel om de originele standaard uit te breiden met seriële communicatie zonder de mechanische parameters van PicMG 2.0 geweld aan te doen. Het resultaat was CompactPCI PlusIO (PicMG 2.30). CompactPCI PlusIO staat tegelijkertijd parallelle en moderne seriële verbindingen toe. Deze tussenstap spaart systeemontwikkelaars geld en tijd doordat ze bestaande CompactPCI-borden kunnen inzetten. Tegelijkertijd houden ze de mogelijkheid om moderne technologie te introduceren en zo aan nieuwe sys­ teemeisen te voldoen. In het bijzonder kunnen ze hun systemen uitbreiden met randapparatuur op basis van seriële interfaces waar de toepassing dit vraagt. De wortels in een zeer breed toepasbare technologie maken ook opvolger CompactPCI Serial inzetbaar in een veelheid aan embedded applicaties in verschillende markten. De compatibiliteit met CompactPCI en CompactPCI PlusIO garandeert daarnaast uitwisselbaarheid met bestaande systemen. En door zijn mechanische eigenschappen blijft CompactPCI Serial, net als de originele standaard, geschikt voor veeleisende omgevingen en veiligheidskritieke besturingen, bijvoorbeeld in schepen, treinen en vliegtuigen. De seriële CompactPCI-variant is zowel toepasbaar in simpele industriële pc’s als in complexe besturingen, al dan niet voorzien van clustering en redundantie. Bestaande oplossingen uit de pc-wereld zijn eenvoudig te gebruiken in CompactPCI PlusIOen CompactPCI Serial-systemen. Zo is het gemakkelijk om een 2,5 of 3,5 inch harde schijf op een insteekbord te monteren met een Sata-aansluiting zonder PCI-naar-Satainterfaces. Ook USB-randapparatuur zoals een flashdrive, Wifi-stick of 3G-modem is in een handomdraai op een CompactPCI Serial-kaart te zetten en direct te koppelen aan de USB-bus op de backplane. Bij de ontwikkeling van de nieuwe standaard is uitdrukkelijk rekening gehouden met instandhouding van het ecosysteem. Belangrijk uitgangspunt was het gebruiken van bestaande 19-inch-techniek, zodat de parallelle en seriële borden samen in één chassis kunnen werken. VPX (Vita 46) ondersteunt eveneens 19 inch en maakt ook gebruik van seriële interfaces, maar de complexiteit is een drempel voor implementatie in veel omgevingen, zeker waar de prijs

Onlangs introduceerde MEN de enkelbordcomputer G20, met een veelheid aan seriële interfaces. Standaard op het voorpaneel biedt de module twee keer Gigabit Ethernet, twee keer USB en een dubbel uitgevoerde Displayport. De laatste is met adapters eenvoudig om te zetten in HDMI of DVI. Voor CompactPCI Serial-toepassingen heeft de G20 alle nodige poorten: acht keer USB, zes keer Sata, PCI Express Graphics x8 voor grafische toepassingen en PCI Express-links. van belang is, zoals in industriële automatisering. Met zijn gunstige prijs-prestatieverhouding is CompactPCI Serial daar een reëel alternatief. De eigenschappen maken bovendien de weg vrij voor gebruik in geavanceerde toepassingen waarvoor de parallelle versie niet in aanmerking komt. De vernieuwde connector van CompactPCI Serial biedt meer dan alleen een verhoogde bandbreedte. Als component levert de aansluiting een kostenbesparing en een bijdrage aan de robuustheid van borden en backplane doordat de pinnen beter zijn afgeschermd. Uiteindelijk verbetert dit de betrouwbaarheid van de systemen en de inzetbaarheid van CompactPCI in veeleisende omgevingen.

Niet gewijzigd Als we een CompactPCI Serial-systeem ontwerpen voor een specifieke applicatie, moeten we rekening houden met de eisen van de toepassing. Omdat meerdere seriële interfaces beschikbaar zijn, zullen we een afgewogen keuze moeten maken. Ethernet is de aangewezen interface bij meerdere CPUkaarten die onderling veel data uitwisselen, USB bij randapparatuur, Sata in bijvoorbeeld Raid-systemen en meerdere PCI Express-lanen bij grafisch intensieve toepassingen.

De eenvoudige sterarchitectuur van CompactPCI Serial maakt bruggen of ­switches overbodig bij negen sloten of minder. Het systeemslot ondersteunt acht vrijwel identieke periferiesloten, met uitgebreide I/O-mogelijkheden voor onder meer Gigabit Ethernet-switches, harddisks en XMC-, PMC- en PCI Express-carriers. Twee periferiesloten bevatten een zogeheten fat pipe met elk meerdere PCI Express-kanalen voor data-intensieve toepassingen, zoals high-end grafische interfaces. De 19-inch-technologie van CompactPCI Serial is niet gewijzigd: de mechanica van racks, voedingen en ventilatie is hetzelfde als bij de voorgangers. Backplanes zijn er inmiddels in verschillende uitvoeringen, waaronder hybride versies die CompactPCI en CompactPCI PlusIO verenigen. Voor de verschillende CompactPCI-varianten zijn systeemslotborden beschikbaar met Intel- en PowerPC-processoren en voor het gebruik van de Ethernet-mesh zijn er ­opsteekmodules. Meindert Kuipers is accountmanager bij MEN Mikro Elektronik. Barbara Schmitz is daar chief marketing officer. Redactie Nieke Roos

3 juni 2011 |

| nr. 7 | 31

ACHTERGROND OVER ORGANISCHE ELEKTRONICA

Uitgesmeerde elektronen doen plastic geleiden Waarom geleidt het ene plastic wel en het andere niet? De theorie verschilt niet eens zoveel met die voor traditionele halfgeleiders als silicium. Alles draait om de bandstructuur. Paul van Gerven

‘P

lastic halfgeleiders in de pubertijd’, kopte dit blad in 2007 (zie Bits&Chips 18, 2007). Ook al steken de eerste commerciële toepassingen de kop op, de acne blijkt vier jaar later nog niet opgeklaard, zo maakte een recent bezoekje aan Printed Electronics Europe duidelijk (zie Bits&Chips 5, 2011). Op de Hardware Conference 2011 doet Rudy Lauwereins van Imec uit de doeken met welke problemen de organische elektronica nog kampt. Om goed beslagen ten ijs te komen, legt Bits&Chips de basis uit. Hoe kan het dat een plastic geleidt? De term ‘organische elektronica’ refereert aan een klassieke verdeling van de scheikunde in twee primaire deelgebieden: organisch

Figuur 1 Conductieband

Valentieband Eén atoom

Twee atomen

Veel atomen

Figuuren 2

Figuur 3

(c)

iguur 4

anorganisch. Deze tweedeling is niet erg precies en historisch eigenlijk achterhaald, omdat inmiddels is gebleken dat de beide gebieden vrijwel naadloos in elkaar overlopen,(a)maar nog altijd(b)in gebruik. Organische (c) chemie houdt zich bezig met de synthese en eigenschappen van verbindingen met een Z Z ruggengraats-orbitaal van het element koolstof, en de anorganische metY alle andere verbindingen. Dat lijkt misschien geen gelijkmatige verdeling, één element tegen tientallen andere, maar dat valt reuze mee. Koolstof gaat als X geen andere atoomsoort verbindingen aan, (a) (b) met zichzelf én met andere elementen (een ruggengraat van koolstof sluit andere elesp3 sp2 + pz menten niet uit). Een koolstofatoom grijpt in de regel vier andere atomen aan. Als een daarvan een ander koolstofatoom is, is het begin van een keten of ring gemaakt. De mogelijkheden(d)zijn bijna oneindig. (e) Niet voor niets heeft de levende natuur koolstof als bouwsteen uitgekozen – een associatie dieπ-binding de term organisch nog weerspie-

pz-orbitaal

32 |

pz-orbitaal

σ-binding

| nr. 7 | 3 juni 2011

pz

Klein-moleculair gelt. DNA, eiwitten, suikers, in alle ‘levensDe fysica achter geleidende moleculen is niet moleculen’ schittert koolstof als veelzijdige anders dan die voor metalen en anorganibouwsteen, die moleculen oplevert die sterk sche halfgeleiders: zij wordt beschreven met genoeg zijn om tegen een stootje te kunnen, behulp van elektronische bandstructuren. maar die ook te bewegen zijn om zich te laDeze theorie uit de vastestoffysica beschrijft ten modificeren. Koolstof, zo heet het, heeft hoe orbitalen (elektronenbanen) splitsen in een rijke chemie. een hoogenergetische en laagenergetische Elektrische geleiding is echter niet het component wanneer atomen interactie met sterkste punt van koolstofverbindingen. Het elkaar aangaan. Als n atomen bij elkaar worzenuwstelsel van mensen bevat bijvoorbeeld den gebracht, ontstaan er n orbitalen: ½n geen geleidende moleculen. Een signaal met een lagere energie dan een individueel beweegt zich langs de zenuwcellen door ioatoom en ½n met een hogere. Als n groot nen over en weer door een celmembraan te genoeg is, ontstaan er twee verzamelingen pompen. De resulterende potentiaal over de van energieniveaus die zo dicht op elkaar cellulaire scheidingswand mondt uit in een liggen dat ze continu zijn (zie Figuur 1). Dit elektrische puls die van zenuwcel op zenuwzijn de elektronische banden. cel wordt overDe scheiding tussen de twee banden begedragen. De Figuur 1: Bij volpaalt in principe hoe goed een stof elektrielektronen in doende atomen citeit geleidt. Elektronen resideren doorde betrokken vormen zich twee gaans in de propvolle onderste band (de moleculen zelf energiebanden valentieband), waar ze geen bewegingsvrijdragen daar waarbinnen de heid hebben. Om die te verkrijgen, moeten niets aan bij. energieniveaus Toch Figuur zijn 1 ze promoveren naar de conductieband. in feite continu in Daarvoor is energie nodig, inConductieband de vorm van sommige orelkaar overlopen. straling of warmte. Is het gat tussen beide ganische mobanden groot, dan is er veel energie nodig leculen wel te en geleidt de verbinding nauwelijks: de verbewegen om binding is een isolator (zie Figuur 2a). Een elektronen te transporteren. Meer dan een Valentieband relatief kleine overgang levert een halfgeeeuw geleden werden al proeven gedaan leiderTwee op,atomen omdat bij kamertemperatuur een met geleidende kristallen van organische Eén atoom Veel atomen moleculen en publicaties die raken aan het onderwerp duiken Figuur 2 her en der op in de wetenschappelijke literatuur. Sommigen vinden Alle p-orbitalen daarom dat op de toekenning van Y de Nobelprijs voor de Scheikunde aan Alan Heeger, Alan MacDiarmid (a) (b) (c) en Hediki Shirakawa voor ‘de ontdekking en ontwikkeling van geZ 2: InZ een isolator (a) zijn er geen ‘vrije’ elekX FiguurFiguur 3 leidende polymeren’ in 2000 wel tronen, omdat s-orbitaal de energieovergang te groot is. In een Alle p-orbitale wat valt af te dingen. Het is echter Y halfgeleider (b) is dieY thermisch te overbruggen en in fair sp om te zeggen dat hun gecomeen metaal (c) is er geen overgang. + py + pz bineerde onderzoeksinspanningen de basis hebben gevormd voor X X niet te verwaarlozen aantal elektronen de systematische en wereldwijde activiteiten (b) (Figuur om geleidende moleculen (inclusief poly- (a) conductieband weet te bereiken 2b). Bij metalen, ten slotte, is er helemaal meren) te begrijpen. Van deze activiteiten sp sp2 + pz sp + py + geen3 gat en zijn alle elektronen ‘vrij’ (Filoopt een rechte lijn naar de pogingen van guur 2c). Metalen zijn niet voor niets uitnu σ+ om commerciële organische elektronica stekende geleiders. te ontwikkelen. π+

pz

(c)

π– Figuur 4

(d)

(e) σ+

Eén atoom

Twee atomen

Veel atomen

Figuur 2

(a)

Figuur 4

Figuur 5

Figuur 1

(c)

Conductieband

Figuur 3: Het sorbitaal (a) en drie Robuustheid p-orbitalen (b) van Y Y Inderdaad gedraagt polyacetyleen – een koolstof kunnen Valentieband lange koolstofketen van afwisselend een ‘mengen’ tot drie types enkele en een dubbele binding – zich als Eén atoom Twee atomenhybride orbitalen. Bij Veel atomen een halfgeleider. Typisch is bijvoorbeeld de X X de sp3-hybride zijn toenemende geleiding bij toenemende tem(a) (b) alle drie de p-orbitalen peratuur, doordat meer elektronen naar de Figuur 2 gebruikt (c), bij de sp2sp3 sp2 + pz sp + py + pz conductieband promoveren. In een metaal hybride (d) blijft het zakt de geleiding juist in, omdat de heftigepz-orbitaal in stand en re interactie tussen trillende atoomkernen bij de sp-hybride (e) en elektronen roet in het eten gooit. (a) (b) twee p-orbita(c) blijven Met een intrinsieke geleiding van 10-5 tot len in stand. (d) (e) 10-7 S/m kan zuiver polyacetyleen echter Z Z Figuur 3 Figuur 1 netAllezop-orbitalen goed een isolator worden genoemd. s-orbitaal σ+ Conductieband Dat komt onder meer doordat elektronen Y Y π-binding gaat ook op voor koolDeze beschrijving Elektronen in de π-orbitalen smeren zich in het geconjugeerde π-systeem niet van pz-orbitaal pz-orbitaal stofatomen. Of preciezer: voor een bepaald dan over keten naar keten kunnen overspringen. Dat π+ het hele molecuul uit (zie Figuur pz type orbitalen van koolstofatomen. Kwan5). Als er in etheenpeen dubbele binding zit, probleem bestaat in een anorganische halfz σ-binding X X als silicium niet, omdat de bandtummechanisch is een orbitaal een wisdan zijn de bindingen in Figuur 5c ‘andergeleider Valentieband π– kundige functie, maar ook de basis voor halve’ bindingen. structuur uit atomen en niet uit moleculen (a) (b) sp2 sp2 een visueel model van de elektronenwolk. Deze uitgestrekte π-orbitalen zijn de (polymeren) Eén atoom Twee atomen Veel atomen is opgebouwd. + py + pz 3 2 + pz Daarin zijn alle losse atomen opgebouwd sleutel totspgeleiding; organischespmoleculen Om sp polyacetyleen te laten geleiden zoals π-binding uit niveaus van vier types orbitalen (s, p, d die ze ontberen, geleiden niet. Sp2-bindineen halfgeleider betaamt, moet het worden Figuur gen splitsen in 2een enorm energieverschil en f), elk met een andere ruimtelijke vorm. gedoteerd. Analoog aan de anorganische σ– op (Figuur 4), maar bij de pz-orbitalen valt Om de chemie van koolstof te beschrijhalfgeleiders verwijdert de dotering een ven, ­volstaan het bolvormige s-orbitaal (c) dat mee. Voor elk bij het π-systeem betrokelektron uit de polymeerketen (een gat ach(d) (e) (a) (b) en de drie ‘lobbige’ p-orbitalen (zie Figuur 3a en 3b). = Deze zijn = (a) (b) (c)σ+ Figuur 4: Figuur 4 op drie manieren te ‘hybridiseOrbitalenplaatje π-binding ren’ (mixen) tot samengevoegde pz-orbitaal pz-orbitaal Z Z Figuur 3 met energies-orbitaal Alle p-orbitalen π+ ­orbitalen (Figuur 3c), overeenkostructuur van pz pz σ-binding Y Y mend met de drie manieren waaretheen, dat op een ­koolstofatoom een verbinπ– wordt gevormd ding met een ander koolstofatoom door twee sp2sp2 sp2 kan aangaan. gehybridiseerde X X Om elektrische geleiding in π-binding koolstofatomen. (a) (b) organische moleculen te verklaσ– ren, zijn alleen de sp2-hybride en sp3 sp2 + pz sp + py + pz sp-hybride interessant. De laatste ken koolstofatoom splitsen de (b) orbitalen laten we hier echter buiten beschouwing, terlatend) of voegt het juist een elektron (a) Figuur 5 verder op, totdat uiteindelijk – bij volom de uitleg niet nodeloos gecompliceertoe. Deze gelokaliseerde positieve of nega= – een bandstruc- tieve = lading beweegt zich soepeltjes door doende koolstofatomen der te maken. Figuur 4 toont hoe twee (c) (d) ketens van tuur ontstaat. Voldoende lange sp2-gehybridiseerde koolstofatomen samen het (e) π-systeem, maar kan ook overspringen een simpele organische verbinding maken: afwisselend enkele en dubbele bindingen van keten naar keten. De hoogst gemeten etheen. Twee sterk overlappende lobben tussen koolstof (deze heten geconjugeerde geleidbaarheid vanσ+gedoteerd polyacetyleen Figuur 4 vormen een sterke binding, de zogenaamde ketens) komen daarom inπ-binding aanmerking voor ligt rond de 105 S/m, slechts een factor duipz-orbitaal pz-orbitaal zend verwijderd van koper of zilver. σ-binding. De vier andere lobben in hethet predicaat halfgeleider – mits het gat π+ Hoewel de geleidbaarheid van zelfde vlak binden aan waterstof, eveneens tussen valentie- en conductieband niet al pz pz polyaceσ-binding tyleen niet makkelijk te evenaren is, speelt met σ-bindingen. De resterende pz-lobben te groot is. Een vergelijkbare beschrijving vormen een tweede binding tussen de koolhet polymeer in π– de moderne organische gaat trouwens op voor sommige ringvorstofatomen, maar dan met een minder elektronica geen rol. Het spul is namelijk mige geconjugeerde systemen. De zogehesp2 sp2 sterk overlappende π-binding. zo instabiel dat de levensduur van producten klein-moleculaire halfgeleiders, in dit π-bindingbijna altijd Het karakter van een σ-binding is raten uitermate beperkt zou zijn. Onderzoeartikel niet behandeld, bestaan dicaal anders dan dat van een π-binding. kers leveren graag wat geleidbaarheid in uit een aantal gefuseerde ringen die samen σ– De eerste is sterk gelocaliseerd tussen de voor robuustheid. ook een geconjugeerd systeem vormen. twee bindende atomen, de tweede kan zich (a) (b) Figuur 5 juist uitsmeren over meerdere atomen. In etheen is er geen ruimte om verder uit te = = smeren, maar door de keten met een of meerdere koolstofatomen te verlengen, kan dat wel. Het effect is het meest geproFiguur 5: Dubbele bindingen in een koolstofketen smeren zich vaak uit. Merk op dat molenonceerd wanneer een enkele σ-binding en cuul (a) chemisch hetzelfde is als molecuul (b), maar slechts gedraaid. een dubbele σ/π-binding elkaar afwisselen.

Figuur 3

(c)

(b) Z

s-orbitaal

Z

Alle p-orbitalen

3 juni 2011 |

| nr. 7 | 33

THE HIGH TECH INSTITUTE

LEADERSHIP IN TECHNOLOGY AND INNOVATION



Elektronica Bits on chips - an introduction (BoC)



14 juni 2011 (1 dag)



Discrete-time signal processing (DTSP) start 5 september 2011 (17 avondsessies)



Design of analog electronics - embedded analog 1 (DAE-AE1) start 12 september 2011 (6 dagen)



Design of analog electronics - introduction (DAE-Intro) start 13 september 2011 (6 dagen)



Signal integrity - workshop (SI-WS) start 1 november 2011 (3 halve dagen)



Design of analog electronics - analog IC design (DAE-IC) start 7 november 2011 (11 dagen)

outlined:

Cooling of electronics (COE) 9 - 11 november 2011 (3 dagen)

Nanometer CMOS ICs basics (CMOS-Basic) 9 - 11 november 2011 (3 dagen)



Microelectromechanical systems (MEMS) start 14 november 2011 (3 dagen)



Design of analog electronics - embedded analog 2 (DAE-AE2) start 17 januari 2012 (5 dagen)

Mechatronica Experimental techniques in mechatronics (ETM)

20 - 22 juni 2011 (3 dagen)



Introduction in ultra high and ultra clean vacuum (UHV1) start 20 september 2011 (4 dagen)



Mechatronics system design - part 1 (Metron1) 26 - 30 september 2011 (5 dagen)



Dynamics and modelling (DAM) 31 oktober - 2 november 2011 (3 dagen)



Design principles basics (DPB) start 2 november 2011 (5 dagen)



Mechatronics system design - part 2 (Metron2) 7 - 11 november 2011 (5 dagen)



Design for ultra high and ultra clean vacuum (UHV2) start 7 november 2011 (4 dagen)



Motion control tuning (MCT) start 15 november 2011 (6 dagen)



Actuators for mechatronic systems (AMS) 23 - 25 november 2011 (3 dagen)



Advanced motion control (AMC) 28 november - 2 december 2011 (5 dagen)

Optica Applied optics (AP-OPT) start 6 september 2011 (15 ochtendsessies)

Modern optics for optical designers (CMOP) start 9 september 2011 (27 ochtendsessies)



Software Software architecture (SA) najaar 2011 (2 dagen)



Systeem



Tools







Skills



Object-oriented analysis and design - fast track (OOAD) start 7 november 2011 (6 dagen) System architect(ing) (Sysarch) 20 - 24 juni 2011 (5 dagen) Labprog: programming in Labview 2 (Labprog) 22 - 24 juni 2011 (3 dagen) Labview: introduction in language and programming 1 (Labview) november 2011 (3 dagen) Networking (NETW) 7 oktober 2011 (1 dag)



Six thinking hats (6-Hats) oktober 2011 (2 dagen)



Lateral thinking (LATH) november 2011 (2 dagen) Alle trainingen worden gehouden in Eindhoven of omgeving.

Logo HTI specs: Font: Calibri Font colors: CMYK en zwart 100% Verloop: radial, loc

Tools

Labprog

Labprog: programming in Labview 2 Deze cursus is een driedaags vervolg op Labview. Deelnemers aan Labprog leren om program­ma’s te ontwikkelen met Labview voor praktische situaties en in verschillende architecturen. Deze training is gericht op engineers en projectleiders die te maken hebben met het definiëren en uitvoeren van metingen. Basisniveau is een technische hbo of universitaire studie. Minimale basis is kennis van ‘Labview: introduction in language and programming 1’. Duur: 3 dagen Kosten: 1500 euro Datum: 22 - 24 juni 2011 Locatie: Eindhoven

Optica

AP-OPT

Applied optics Deze training van 15 ochtendsessies is voor mensen met een niet-optische achtergrond die tijdens hun werk in aanraking komen met optica-vraagstukken en graag hun kennis over optische principes en applicaties uitbreiden. Onderwerpen die aan bod komen zijn: golven, geometrische optica, interferometrie, diffractie, polarisatie, optische meting en belichting. Basisniveau is een technische hbo of universitaire studie. Duur: 15 ochtendsessies Kosten: 2500 euro Datum: start 6 september 2011 Locatie: Eindhoven

CMOP

Optica

Modern optics for optical designers Deze training van 27 ochtendsessies is voor optische ontwerpers die werken aan onderzoek en ontwikkeling van optische systemen. Het ontwerpen van optische systemen, het specificeren en testen van optische componenten, het integreren van optische componenten in producten vereist kennis en vaardigheden die aan bod komen tijdens de CMOP-training. Basisniveau is een technische hbo of universitaire studie. Belangrijk is basiskennis van optica en praktische ervaring met optische systemen. Duur: 27 ochtendsessies Kosten: 5900 euro Datum: start 9 september 2011 Locatie: Eindhoven

original:

www.hightechinstitute.nl

THE HIGH TECH INSTITUTE

LEADERSHIP IN TECHNOLOGY AND INNOVATION

AGENDA Cursussen

Advanced VHDL 6 en 7 juni, Markelo Altium Designer 14 - 16 juni, Markelo 11 - 13 juli, Markelo 25 - 27 juli, Markelo 29 - 31 augustus, Markelo Altium Nanoboard 20 juni, Markelo 18 juli, Markelo 1 augustus, Markelo Altium Designer advanced 21 juni, Markelo 19 juli, Markelo 2 augustus, Markelo Introductie FPGA-ontwerp voor software-engineers 23 juni 2011, Markelo www.transfer.nl

VHDL advanced 6 - 8 juni. Almelo Pads logic 9 juni, Almelo Cam350 14 juni, Almelo Pads router 15 juni, Almelo Blueprint 16 juni, Almelo CES fundamentals tips & tricks 21 juni, Almelo Pads lay-out 23 en 24 juni, Almelo Omnify empower &CHIPS 27 - 29 juni,BITS Almelo www.innofour.com

WEGWIJZER Labview core 3 6 - 8 juni, Woerden Teststand I: introduction 20 - 22 juni, Woerden Labview core 1 27 - 29 juni, Woerden 5 - 7 september, Woerden Labview core 2 30 juni en 1 juli, Woerden 8 en 9 september, Woerden www.ni.com/netherlands Matlab fundamentals 6 - 8 juni, Mechelen 5 - 7 juli, Eindhoven Signal processing with Simulink 28 - 30 juni, Eindhoven Real-Time Workshop fundamentals 12 juli, Amsterdam Real-Time Workshop Embedded Coder for production code generation 13 - 15 juli, Amsterdam www.mathworks.nl Embedded Linux Workshop 8 en 9 juni, Eindhoven www.logic.nl

Signal integrity and high speed methodology 7 - 9 november, Deurne www.sintecs.eu

Introduction to Perl 9 en 10 juni, Borne Professional VHDL 22 - 24 juni, Borne Introduction to Systemverilog 27 - 29 juni, Borne Introduction to Tcl/TK 30 juni en 1 juli, Borne Advanced VHDL 7 en 8 september, Borne Introduction to SystemC for verification 20 - 22 september, Borne High speed interconnection design 26 en 27 september, Borne UVM 3 - 5 oktober, Borne www.dizain-sync.com

CH I P O NT W ER P

Barco Silex Rue du Bosquet 7 1348 Louvain-la-Neuve Tel +32 10 454904 [email protected] www.barcodesignservices.com

DI ENS T V ER L ENI NG Alten PTS Linie 544 7325 DZ Apeldoorn Tel +31 55 3601880 Rivium 1e straat 85 2909 LE Capelle aan den IJssel Tel +31 10 4637700 Beukenlaan 44 5651 CD Eindhoven Tel +31 40 2563080 [email protected] www.altenpts.nl

Embedded Linux training 13 - 18 juni, Brussel Android training 22 - 24 juni, Brussel Linux kernel and driver development training 27 juni - 1 juli, Brussel www.mind.be

VIANEN BEST DEVENTER ROTTERDAM AMSTERDAM GRONINGEN DHAKA

Basic introduction to CMos image sensors 22 en 23 juni, Delft www.fsrm.ch Business model design 28 juni, Kruibeke www.verhaert.com

CIMSOLUTIONS B.V. Havenweg 24 4131 NM Vianen Tel +31 347 368100 Fax +31 347 373777 [email protected] www.cimsolutions.nl

HARDWARE

CONFERENCE

Events

9 JUNI 2011

Internationaal

Benelux BITS&CHIPS

HARDWARE

CONFERENCE

NIDays 27 september, Brussel 29 september, Utrecht www.ni.com

9 JUNI 2011

Bits&Chips Hardware Conference 9 juni, ’s-Hertogenbosch Info: [email protected] BITS&CHIPS www.hardwareconference.nl

HARDWARE

CONFERENCE

From DNA sequencing to patient care 9 JUNI 2011 16 juni, Leuven www.leuveninc.com PCB-technologie 22 juni, Markelo 20 juli, Markelo www.transfer.nl

Cat-IQ Developers Conference 20 en 21 september, Eindhoven www.cat-iqconference.com

36 |

High-Tech Lines HIGH-TECHProduct PRODUCT LINES 28 en 29 september, Veldhoven Info: [email protected] www.bits-chips.nl/events/hpl

Bits&Chips 2011 Embedded Systemen 18 november, Eindhoven Info: [email protected] www.embedded-systemen.nl

| nr. 7 | 3 juni 2011

SoC and FPGA Design Crypto and Security IP Video IP DO-254 IP

Sensor+Test 2011 7 - 9 juni, Neurenberg, Duitsland www.sensor-test.de Imec Technology Forum 2011 Smart Phone Edition 11 juli, San Francisco, Verenigde Staten www.itf2011-semi-smartphone.be

NIWeek 2011 2 - 4 augustus, Austin, Verenigde Staten www.ni.com

ENTER Mbedded BV Science Park 5001 5692 EB Son Tel +31 40 2141020 [email protected] www.enter-mbedded.nl

ESPRIT ICT Group Bastion 1-5 5491 AN Sint-Oedenrode Tel +31 413 271412 [email protected] www.esprit-it.nl

FITCE Congress 2011 31 augustus - 3 september, Palermo, Italië www.fitce.be

Fourtress BV Meerenakkerplein 20 5652 BJ Eindhoven Tel +31 40 2661080 Fax +31 40 2661081 [email protected] www.fourtress.nl

D IS TRIBUTI E

HIGH TECH SOLUTIONS Linie 506 7325 DZ Apeldoorn Tel +31 55 3606135 [email protected] www.hightech.nl

TOOLS

The MathWorks BV Dr. Holtroplaan 5b 5652 XR Eindhoven Tel +31 40 2156700 Fax +31 40 2156710 [email protected] www.mathworks.nl

RS Components Bingerweg 19 2031 AZ Haarlem www.rsonline.nl www.rsonline.be

P ROJ ECTBUR EA U HUMIQ B.V. Science Park Eindhoven 5006 5692 EA Son Postbus 6420 5600 HK Eindhoven Tel +31 40 2669100 Fax +31 40 2669101 [email protected] www.humiq.nl

Specialist in electronic & FPGA design Adeas Luchthavenweg 81.039 5657 EA Eindhoven Tel +31 40 2350060 Fax +31 40 2350666 www.adeas.nl

Profit Consulting Apeldoorn Profit Software Improvement Tweelingenlaan 4, Apeldoorn Tel +31 55 5762822

National Instruments Pompmolenlaan 10 3447 GK Woerden Tel +31 348 433466 Fax +31 348 430673 [email protected] www.ni.com/netherlands

Profit Consulting Eindhoven High Tech Campus 69, Eindhoven Tel +31 40 8009955 Profit Consulting Amsterdam Science Park Amsterdam 400, Amsterdam Tel +31 20 8884128 Dekimo - Layers Brusselsesteenweg 708 9050 Gent Tel +32 9 2310790 www.dekimo.com

[email protected]

Regio Midden Herculesplein 24, Utrecht Tel +31 88 8275000

Rijschoolstraat 11 3000 Leuven Tel +32 16 441414

Regio Zuid Dillenburgstraat 25-3, Eindhoven Tel +31 88 8275100 Regio West Poortweg 10, Delft Tel +31 88 8275200 Regio Noord Zuiderzeelaan 21, Zwolle Kapteynlaan 17, Leek Tel +31 88 8275300

TASS B.V. Larixplein 6 5616 VB Eindhoven Tel +31 40 2503200 Fax +31 40 2503201 [email protected] www.tass.nl

Campus Blairon 429 2300 Turnhout Tel +32 14 638908

Ook in de wegwijzer? De wegwijzer geeft informatie over bedrijven die actief zijn in de markt voor hightech systemen. Vermelding is op jaarbasis. Voor meer informatie en reserveringen, neem contact op met de afdeling sales, [email protected].

Advertentie-index Nspyre Postbus 85066 3508 AB Utrecht Tel +31 88 8275000 Fax +31 88 8275099 [email protected] www.nspyre.nl

TASS Belgium N.V. Gaston Geenslaan 9 3001 Leuven Tel +32 16 241680 Fax +32 16 241689 [email protected] www.tass.be

Sioux Embedded Systems B.V. Esp 405 5633 AJ Eindhoven Tel +31 40 2677100 Fax +31 40 2677101 [email protected] www.sioux.eu

Technolution B.V. Zuidelijk Halfrond 1 P.O. Box 2013 2800 BD Gouda Tel +31 182 594000 [email protected] www.technolution.eu

Advertentie Pagina Adeas 16 www.adeas.nl Alten PTS 18 www.altenpts.nl Bits&Chips 26 www.bits-chips.nl Bits&Chips 2011 Embedded Systemen 2* www.embedded-systemen.nl CIMSOLUTIONS 2 www.cimsolutions.nl EVOC 22 www.evoc.com Hightech Banen 4 www.hightechbanen.nl The High Tech Institute 6, 34 www.hightechinstitute.nl High-Tech Product Lines 8 www.bits-chips.nl/events/hpl MathWorks 11 www.mathworks.nl Rohde & Schwarz 30 www.rohde-schwarz.nl RS Components 14 www.rsonline.nl Rutronik 28 www.rutronik.com VBSearch 28 www.vbsearch.nl

TOPIC Embedded Systems Eindhovenseweg 32c 5683 KH Best Tel +31 499 336979 Fax +31 499 336970 [email protected] www.topic.nl

3 juni 2011 |

| nr. 11/12 | 37