10 JAAR KOFFIE OM DE HOEK

10 JAAR ‘KOFFIE OM DE HOEK’ EEN ONDERZOEK NAAR DE BELEMMERENDE EN ONDERSTEUNENDE FACTOREN VOOR DEELNAME VAN BEWONERS MET EEN ACHTERGROND IN DE PSYCHIATRIE AAN ACTIVITEITEN IN DE WIJK(CENTRA)

Anne Elberse - 500672540 29 mei 2014 Masterthesis Master Social Work Hogeschool van Amsterdam Thesisbegeleider: Drs. M.A. Hoijtink

2

INHOUDSOPGAVE Voorwoord ....................................................................................................................... 7 Samenvatting ................................................................................................................... 9 Abstract .......................................................................................................................... 15 Deel 1: Praktijkvraagstuk & Onderzoeksopzet ................................................................. 17 1. Praktijkvraagstuk ........................................................................................................ 18 1.1 Context.......................................................................................................................................................... 18 1.2 Doelgroep en voorzieningen ............................................................................................................... 20 1.2.1 Achtergrond ‘Koffie om de Hoek’ .......................................................................................................20 1.2.3 Methodiek ‘Koffie om de Hoek’ ............................................................................................................21 1.2.4 ‘Koffie om de Hoek’ & het buurtwerk ...............................................................................................21 1.2.5 ‘Koffie om de Hoek’ & de doelgroep ..................................................................................................22 1.2.6 ‘Koffie om de Hoek’ & samenleving en beleid ...............................................................................23 1.3 Urgentie........................................................................................................................................................ 24 1.4 Doel- en vraagstelling ............................................................................................................................. 25 1.4.1 Doelstelling ..................................................................................................................................................25 1.4.2 Vraagstelling ...............................................................................................................................................25 1.4.3 Deelvragen ...................................................................................................................................................26 1.5 Professionalisering .................................................................................................................................. 26 1.5.1 Professionele identiteit ...........................................................................................................................26 1.5.2 Inductieve strategie .................................................................................................................................27 1.5.2 Een lerend team .........................................................................................................................................27 1.5.3 Rol van (ervarings)kennis .....................................................................................................................28

2. Methodologische verantwoording............................................................................... 30 2.1 Regulatieve cyclus.................................................................................................................................... 30 2.2 Onderzoeksstrategie ............................................................................................................................... 31 2.3 Onderzoeksmethoden voor dataverzameling .............................................................................. 33 2.3.1 Interviews .....................................................................................................................................................33 2.3.2 Focusgroep ...................................................................................................................................................35 2.3.3 Combinatie van methodes .....................................................................................................................35 2.4 Kwaliteitscriteria...................................................................................................................................... 36 2.4.1 Generaliseerbaarheid ..............................................................................................................................36 2.4.2 Interne validiteit ........................................................................................................................................37 2.4.3 Betrouwbaarheid ......................................................................................................................................37 2.4.4 Ethische gedragsregels ...........................................................................................................................38 2.4.5 Objectiviteit..................................................................................................................................................38 2.4.6 Praktisch nut ...............................................................................................................................................38 2.5 Rol onderzoeker ....................................................................................................................................... 39 2.5.1 Onderzoeksparadigma ...........................................................................................................................39 2.6 Analyse ......................................................................................................................................................... 40

3

Deel 2: Empirische resultaten .......................................................................................... 43 3. (Potentieel) belemmerende factoren .......................................................................... 44 3.1 Omgang met de ander als spanning ................................................................................................. 44 3.2 Verwachtingen als spanning ............................................................................................................... 45 3.3 Op jezelf terug geworpen zijn als spanning .................................................................................. 46 3.4 Benadering als spanning ....................................................................................................................... 47 3.5 Niet lekker in je vel zitten als spanning .......................................................................................... 49 3.6 Overige spanning...................................................................................................................................... 49

4. (Potentieel) ondersteunende factoren......................................................................... 50 4.1 Omgang met de ander als ondersteuning ...................................................................................... 50 4.2 Even niets ‘moeten’ als ondersteuning: een vrije ruimte ........................................................ 51 4.3 Onder de mensen zijn als ondersteuning ....................................................................................... 52 4.4 Benadering als ondersteuning ............................................................................................................ 53 4.5 Niet lekker in je vel hoeven zitten als ondersteuning ............................................................... 53 4.5 Overige (potentieel) ondersteunende factoren ........................................................................... 54

5. Ondersteunen van de doelgroep ................................................................................. 56 6. Rol van begeleiding en betrekken van bezoekers ......................................................... 59 6.1 Proces bij begeleiders ............................................................................................................................ 59 6.2 Aan de slag met ondersteunings vragen en behoeften van huidige bezoekers.............. 60 6.3 Aan de slag met een nieuwe visie ...................................................................................................... 60 6.4 Nieuwe bezoekers aan de hand meenemen .................................................................................. 61 6.5 Vervolgonderzoek.................................................................................................................................... 61 6.6 Betrekken van de doelgroep................................................................................................................ 62

Deel 3: Conclusies, aanbevelingen, reflectie & discussie ................................................. 63 7. Conclusies, aanbevelingen & hoe verder? .................................................................... 64 7.1 Empirische conclusies ............................................................................................................................ 64 7.2 Aanbevelingen ........................................................................................................................................... 66 7.3 Hoe verder? ................................................................................................................................................ 70

8. Reflectie & Discussie ................................................................................................... 71 8.1 Reflectie op onderzoek .......................................................................................................................... 71 8.2 Reflectie op kwaliteitscriteria ............................................................................................................. 72 8.2.1 Generaliseerbaarheid ..............................................................................................................................72 8.2.2 Interne validiteit ........................................................................................................................................72 8.2.3 Betrouwbaarheid ......................................................................................................................................72 8.2.4 Ethische gedragsregels ...........................................................................................................................73 8.2.5 Objectiviteit..................................................................................................................................................73 8.2.6 Praktisch nut voor eigen en andere praktijken...........................................................................73

Dankwoord ..................................................................................................................... 75 Bronvermelding .............................................................................................................. 76 Bijlagen .......................................................................................................................... 79 Bijlage 1: Itemlijst interviews .......................................................................................... 80

4

Bijlage 2: Topiclijst focusgroep 1 ..................................................................................... 82 Bijlage 3: Topiclijst focusgroep 2 ..................................................................................... 83 bijlage 4: Codeboom interviews ...................................................................................... 84 Bijlage 5: Codeboom focusgroep ..................................................................................... 86 bijlage 6: Matrix spiegeling belemmerende en ondersteunende factoren ........................ 87

5

6

VOORWOORD Voor u ligt de thesis ’10 jaar ‘Koffie om de Hoek’: een onderzoek naar de belemmerende en ondersteunende factoren voor deelname van bewoners met een achtergrond in de psychiatrie aan activiteiten in de wijk(centra). ‘Koffie om de Hoek’ is een inloopmiddag in een wijkcentrum voor bewoners met een achtergrond in de psychiatrie. Deze inloopmiddag bestaat al ruim 10 jaar. Zelf ben ik ruim tweeënhalf jaar betrokken bij deze inloopmiddag. Vreemd genoeg is het bezoekersaantal van ‘Koffie om de Hoek’ sinds een jaar aan het dalen. Dit terwijl wij van de doelgroep horen hoe belangrijk zij het vinden dat deze voorziening er is. Zeker met alle veranderingen die op dit moment spelen voor de doelgroep is het vreemd dat het bezoekersaantal daalt in plaats van stijgt. Het is natuurlijk makkelijk om te zeggen dat er dan geen behoefte aan de inloopmiddag is. Maar zit er niet meer achter? Hebben de twee verhuizingen die wij achter de rug hebben hier mee te maken? Of sluit ‘Koffie om de Hoek’ misschien niet meer aan bij de wensen van de doelgroep? Dit zijn vragen die er voor hebben gezorgd dat ik er voor gekozen heb om ‘Koffie om de Hoek’ als uitgangspunt te nemen voor mijn onderzoek voor de Master Social Work. In deel 1 van deze masterthesis kunt u meer lezen over het praktijkvraagstuk, de achtergrond van ‘Koffie om de Hoek’, de urgentie en de vraag- en doelstelling van dit onderzoek. Daarnaast wordt de rol van professionalisering binnen dit onderzoek beschreven. Ook wordt ingegaan op de methodologische verantwoording: de onderzoeksstrategie, onderzoeksmethoden, de wijze van analyseren en de kwaliteitscriteria die zijn gehanteerd. De empirische resultaten van dit onderzoek staan in deel 2. Hier wordt ingegaan op de (potentieel) belemmerende factoren en de (potentieel) ondersteunende factoren. Daarnaast wordt ingegaan op de vraag om ondersteuning die leeft bij de doelgroep, de rol van de begeleiding hierin en hoe de samenwerking tussen professionals en de doelgroep als vervolg op dit onderzoek verbeterd gaat worden. Als laatste komen in deel 3 de aanbevelingen, reflectie en discussie aan bod. In de reflectie en discussie wordt terug geblikt op het onderzoeksproces en wordt het praktisch nut voor andere organisaties beschreven. Voor het schrijven van deze onderzoeksrapportage is gekozen voor de ‘subtiel-realistische stijl’, dit omdat ik zelf betrokken ben bij zowel het onderzoek als de uitvoering van ‘Koffie om de Hoek’. De onderzoeker kan in de ‘subtiel-realistische stijl’ duidelijke uitspraken doen over de sociale werkelijkheid en daar ook verantwoording in nemen. De interpretatie van de

7

onderzoeker doet er ook toe. De onderzoeker reflecteert op zijn eigen rol en geeft relevante informatie over de onderzoeksmethode (Boeije, 2005). Waar in dit onderzoek ‘wij’ wordt genoemd, worden de uitvoerend professionals van ‘Koffie om de Hoek’ bedoeld. Anne Elberse Utrecht, mei 2014

8

SAMENVATTING THEMA & CONTEXT VAN HET ONDERZOEK Sinds de jaren ’70 en ’80 is er in de zorgsector sprake van vermaatschappelijking en extramuralisering. Jarenlang is het leven in een tehuis een vanzelfsprekende oplossing geweest voor iedereen die om welke reden dan ook afhankelijk was van zorg. Er waren woonvormen voor zowel mensen met een verstandelijke beperking, lichamelijke beperking of psychiatrische achtergrond. De mensen die daar woonden hadden vaak maar weinig ‘gewone’ mensen om zich heen (Penninx & Scholten, 2005). Een van de gevolgen van de vermaatschappelijking is dat het aantal kwetsbare mensen dat in de wijk woont is gegroeid en ook de komende jaren verder zal toenemen. Uit diverse onderzoeken blijkt dat kwetsbare mensen zich vaak eenzaam voelen (Kwekkeboom & Van Weert, 2008) en dat het contact met ‘gewone’ buren niet of nauwelijks tot stand komt (Dautzenberg, Kolner & Van Soomeren, 2008). Het is steeds belangrijker geworden dat bewoners met en zonder beperkingen elkaar leren accepteren. De overheid verwacht hierin veel positiefs van de buurt, ook voor mensen met een verstandelijke beperking of psychiatrische achtergrond. ‘Burgers moeten zich medeverantwoordelijk voelen voor het zorgen voor en opvangen van mensen met een psychiatrische achtergrond en verstandelijke beperking’ (Bredewold, 2014 p. 3). Bredewold (2014) heeft onderzoek gedaan naar dit thema, met als hoofdvraag ‘Welke patronen van geven en ontvangen worden aangetroffen in contacten tussen mensen met een beperking en hun medeburgers?’ (Bredewold, 2014 p.3). Een van de conclusies van haar onderzoek is dat burgers zonder beperkingen niet vanzelfsprekend omzien naar burgers met een beperking. Ook constateert zij dat beleidsmakers rekening dienen te houden met de draagkracht van burgers zonder beperkingen. Uit het onderzoek dat wordt omschreven in ‘Eenzaam maar o zo autonoom’ (Verplanke & Duyvendak, 2009) blijkt dat mensen met een achtergrond in de psychiatrie vrijwel nooit naar bijvoorbeeld een buurtcentrum gaan. Naast de prijzen van de activiteiten wordt ‘de angst om er niet bij te horen, niet voor vol te worden aangezien vanwege hun handicap of in de maling te worden genomen’ (Verplanke & Duyvendak, 2009, p.307) genoemd als argument wat hen het meest weerhoudt. Ruim 10 jaar geleden is Versa Welzijn (samen met andere partijen) gestart met ‘Koffie om de Hoek’: een inloopmiddag in het wijkcentrum voor bewoners met een achtergrond in de

9

psychiatrie. Inmiddels vindt ‘Koffie om de Hoek’ plaats op vier locaties. Doel van deze inloopmiddag is om de drempel om naar het wijkcentrum toe te komen te verlagen. URGENTIE Met de invoering van de Wet Maatschappelijke Ondersteuning (WMO) gaat er voor de doelgroep een hoop veranderen. Het centrale doel van de wet, participatie, bestaat uit twee facetten ‘deelhebben aan de samenleving (maatschappelijk verkeer) en bijdragen aan de samenleving (maatschappelijke inzet)’ (Kwekkeboom & Vreugdenhil, 2009, p. 16). Voor een deel van de doelgroep van ‘Koffie om de Hoek’ is het deelnemen aan het maatschappelijk verkeer al een hele stap. Ook zijn er onder hen bezoekers die een bijdrage willen en kunnen leveren aan de maatschappij door middel van het doen van bijvoorbeeld vrijwilligerswerk. Ook van de bezoekers van ‘Koffie om de Hoek’ en de overige bewoners met een achtergrond in de psychiatrie wordt verwacht dat zij in de toekomst veel meer terugvallen op hun eigen sociale netwerk. Maar deze groep heeft vaak een kleiner sociaal netwerk dan andere burgers, zijn minder vaak getrouwd, hebben minder vaak een partner, hebben minder vrienden en kennissen en minder vaak werk. Veel mensen van deze doelgroep hebben behoefte aan (extra) ondersteuning bij het opbouwen en onderhouden van sociale contacten en bij het vinden of uitbreiden van dagelijkse bezigheden (Dautzenberg, Kolner & Van Soomeren, 2008). Tevens vallen steeds meer bewoners buiten de boot. Bewoners met een achtergrond in de psychiatrie krijgen lastiger een indicatie voor het Dag Activiteiten Centrum (DAC) of kunnen of willen de eigen bijdrage hiervoor niet betalen. Deelname aan reguliere activiteiten is voor deze bewoners vaak een stapje te ver. ‘Koffie om de Hoek’ kan hen hierin extra ondersteuning bieden. Van veel bezoekers en andere mensen uit de doelgroep horen wij dat zij erg veel behoefte hebben aan een inloopmoment in hun wijk en dat ‘Koffie om de Hoek’ een belangrijke rol speelt voor het onderhouden van hun sociale contacten. Wat vreemd is, is dat het bezoekersaantal toch aan het dalen is. Ook is het 10 jaar geleden dat ‘Koffie om de Hoek’ voor het laatst, samen met bezoekers, is geëvalueerd. Door het teruglopend bezoekersaantal en alle veranderingen die op dit moment voor de doelgroep spelen, is het van belang met de doelgroep in gesprek te gaan en beter aan te sluiten bij de wensen, behoeften en vragen van de doelgroep. DOEL VAN HET ONDERZOEK Doelstelling van deze onderzoeksinterventie is om meer kennis te verwerven over de doelgroep en hun ervaringen met de deelname aan activiteiten in de wijk. Doel is ook om zowel bewoners

10

met een achtergrond in de psychiatrie als de betrokken collega’s te betrekken bij het door ontwikkelen van het (welzijns)aanbod voor deze doelgroep in de wijk en dit aanbod beter aan te laten sluiten bij de doelen, wensen en behoeften van de doelgroep. De vraag waar dit onderzoek om draait is ‘Hoe ervaren bewoners met een achtergrond in de psychiatrie de voorzieningen in de wijk, wat zijn voor hen belemmerende en ondersteunende factoren en wat is de betekenis hiervan voor ‘Koffie om de Hoek?’ ONDERZOEKSMETHODEN Voor dit onderzoek zijn in totaal 13 half-gestructureerde interviews afgenomen. De geïnterviewden zijn in te delen in drie groepen: 

6 vaste bezoekers van ‘Koffie om de Hoek’;



5 bezoekers die (na de verhuizing van ‘Koffie om de Hoek’) niet meer of zelden naar ‘Koffie om de Hoek’ komen;



2 mensen die wel tot de doelgroep behoren, maar nog nooit bij ‘Koffie om de Hoek’ zijn geweest.

Er is voor deze drie groepen gekozen omdat de vooronderstelling is dat deze groepen alle drie een verschillende visie hebben op (potentieel) belemmerende en (potentieel) ondersteunende factoren om deel te nemen aan ‘Koffie om de Hoek’. Na de interviews zijn de betrokken uitvoerend professionals twee maal bij elkaar gekomen in een focusgroep. Voor de analyse van zowel de interviews als de focusgroep is gebruik gemaakt van een inductieve benadering. Dit houdt in dat er zoveel mogelijk wordt geprobeerd om min of meer afzonderlijke verschijnselen waar te nemen, waarna vervolgens wordt gezocht naar verbinding tussen deze verschijnselen. BELANGRIJKSTE BEVINDINGEN Uit de interviews en focusgroep kunnen een aantal belangrijke bevindingen geconstateerd worden. Opvallend resultaat is dat de belemmerende factoren gespiegeld kunnen worden en ook als ondersteunende factoren kunnen worden benoemd. Uit de interviews blijkt dat de omgang met de andere bezoekers zowel belemmerend als ondersteunend kan werken. De resultaten laten zien dat respondenten erg gevoelig zijn voor het gedrag van anderen in de groep. Meerdere respondenten geven aan niet goed te weten hoe zij om moeten gaan met bijvoorbeeld onberekenbaar gedrag of een andere bezoeker die veel

11

aandacht vraagt. Een aantal respondenten geven aan dat dit voor hen ook een reden is geweest om niet meer naar ‘Koffie om de Hoek’ te komen en dat zij graag ondersteuning zouden willen hebben bij het omgaan met de ander. Tegelijkertijd werkt de omgang met de ander ook ondersteunend. Zo geeft een respondent aan ‘bliksemafleiders’ nodig te hebben in een groep, dit is een rustig iemand op wie hij zijn aandacht kan richten als hij zich bijvoorbeeld ergert aan een andere bezoeker. Een aantal respondenten geven ook aan het fijn te vinden om te weten dat er meer bezoekers met een psychiatrische achtergrond komen: zij voelen zich daardoor meer begrepen door elkaar en hoeven niet steeds alles uit te leggen. Een deel van de respondenten geeft aan de stap om naar ‘Koffie om de Hoek’ te gaan erg groot te vinden. Ze weten niet precies wat ze kunnen verwachten en wie er aanwezig zullen zijn. Weken of maanden wordt er nagedacht over het over de drempel stappen, waardoor de spanning voor sommige respondenten alleen maar oploopt. De verwachtingen die zij bij ‘Koffie om de Hoek’ hebben kan hen belemmeren om (opnieuw) naar ‘Koffie om de Hoek’ toe te komen. Tegelijkertijd geven de respondenten die al langer naar ‘Koffie om de Hoek’ toe komen aan het zo fijn te vinden dat er bij ‘Koffie om de Hoek’ even niks ‘moet’ en er niks van hen verwacht wordt. Ze mogen hier dingen ondernemen, maar niets is verplicht. Even geen verantwoordelijkheden waar zij (mede door hun psychiatrische achtergrond) vaak zoveel moeite mee hebben. Uit de interviews is duidelijk geworden dat vooral de ‘vrije ruimte’ bij ‘Koffie om de Hoek’ erg gewaardeerd wordt: even een praatje maken, een kopje koffie drinken en het even los kunnen laten van al het ‘moeten’. Respondenten geven in de interviews aan het lastig te vinden om nieuwe dingen te ondernemen, maar wat dit vooral lastig maakt is dat zij hier vaak alleen voor staan. Iemand die met hen mee gaat of weten dat er een bekend gezicht aanwezig is, zou hen over de drempel kunnen helpen. De respondenten die over deze drempel heen zijn gestapt geven aan het heel fijn te vinden om onder de mensen te kunnen zijn en gedurende de week al uit te kijken naar ‘Koffie om de Hoek’. Ook de benadering van de bezoekers kan zowel een ondersteunende als belemmerende factor zijn. Als bezoekers ergens onvriendelijk behandeld worden, niet welkom geheten worden of het idee hebben geen deel uit te maken van een groep is dit voor hen een reden om niet meer naar een activiteit toe te gaan. Ook vinden respondenten het belangrijk hoe men omgaat met hun eerlijkheid wat betreft hun achtergrond. Erkenning en gekend worden zijn twee belangrijke ondersteunende factoren. Begrip hebben voor hun situatie, mogelijkheden zien en hen positief stimuleren kan ondersteunend werken.

12

Respondenten geven ook aan dat hoe zij zich op een bepaald moment voelen belemmerend kan werken voor hun deelname aan activiteiten. Er spelen bijvoorbeeld gezondheidsproblemen of door medicatie heeft een respondent weinig energie. Tegelijkertijd geven een aantal respondenten aan dat dit ook een ondersteunende factor kan zijn. Bij ‘Koffie om de Hoek’ mag je jezelf zijn en kun je ook komen als je even niet zo lekker in je vel zit. Als overige belemmerende factoren wordt benoemd dat de gemiddelde leeftijd bij ‘Koffie om de Hoek’ vrij hoog ligt. Een jongere respondent geeft aan dat dit ook een reden is om niet te komen. Daarnaast zijn structuur en het echt in de buurt plaatsvinden van ‘Koffie om de Hoek’ ondersteunende factoren. Opvallend resultaat van de interviews is dat er veel ondersteuningsvragen naar boven zijn gekomen. Respondenten die bijvoorbeeld meer willen ondernemen om hun netwerk uit te breiden, vrijwilligerswerk willen doen of hulp willen bij het werken op de computer. Deze vragen zijn opvallend omdat wij ons bij ‘Koffie om de Hoek’ vaak richten op de groep in z’n geheel terwijl er veel individuele vragen spelen. Deze resultaten zijn besproken in twee focusgroep-bijeenkomsten. Professionals zijn het met elkaar eens zijn dat de belangrijkste vervolgstap is om eerst met de doelgroep in gesprek te gaan over deze belemmerende en ondersteunende factoren. Vraag die hierbij centraal komt te staan is ‘Hoe kunnen wij condities creëren waarin er ruimte is voor het verder ontplooien van de ondersteunende factoren?’ Wij willen de doelgroep betrekken bij het maken van een veranderplan. BELANGRIJKSTE AANBEVELINGEN Een van de aanbevelingen is dat er meer individuele ondersteuning nodig is, zowel bij de bezoekers als bij de doelgroep die nog niet bij ons komt. Ook moeten wij als ‘Koffie om de Hoek’ meer naar buiten treden: veel mensen uit de doelgroep weten ons nog niet te vinden of vinden het lastig om de stap te maken om te komen. Daarom is het van belang dat wij veel meer contact gaan

leggen

met

huisartsen,

RIBW-locaties

(Regionaal

Instituut

Begeleid

Wonen),

maatschappelijk werk en ook andere ‘Koffie om de Hoek’ locaties. Belangrijke aanbeveling is dat er vervolgonderzoek nodig is waarbij wij de doelgroep intensiever gaan betrekken. Vraag hierbij is ‘Hoe kunnen wij condities creëren waarin er ruimte is voor het verder ontplooien van de ondersteunende factoren?’ Eerste aanzet hiervoor is de bijeenkomst met zowel respondenten als de betrokken professionals waarbij wij de resultaten van het onderzoek bespreken en gezamenlijk naar de toekomst van ‘Koffie om de Hoek’ kijken.

13

Daarnaast is een belangrijke aanbeveling dat volgend jaar dezelfde cyclus van actie-onderzoek (zie pagina 32) moet worden doorlopen. Op dat moment hebben er al diverse veranderacties plaatsgevonden en is het belangrijk om opnieuw te kijken welke problemen er op dat moment spelen. De individuele interviews spelen hierbij een belangrijke rol en hierna kunnen de resultaten en veranderacties besproken worden in een focusgroep met zowel professionals als bezoekers. Het blijven behouden van de vrije ruimte, de Niche, voor de bezoekers is erg belangrijk. ‘Koffie om de Hoek’ moet een plek blijven waar mensen even ‘er tussen uit kunnen’ en even niet aan allerlei eisen te hoeven voldoen. Individuele ondersteuning bij het doen van vrijwilligerswerk, het meer betrokken zijn bij ‘Koffie om de Hoek’ of het ondernemen van andere activiteiten is mogelijk, maar geen vereiste.

14

ABSTRACT The subject of research is ‘Koffie om de Hoek’ a place where people who have (or have had) mental health problems can meet in a community centre. Because of the WMO (Wet Maatschappelijke Ondersteuning) these people are expected to fall back on their social network and that they participate in society. But most of them have a small social network and it is hard for them to participate in mainstream society. This is translated in the following research question: How do people who have (or have had) mental health problems experience the services and activities in their neighbourhood and what are the factors that restrict or support them to join these activities? Contact with the other participants, the expectations that they have, and to undertake new activities can be a restrictive as well as a supportive factor. How people are treated when they join activities and their mental circumstances can also be a restrictive as well as a supportive factor. Respondents like to be free to take decisions whether or not to join activities. Going to ‘Koffie om de Hoek’ for the first time, especially alone, can be a big restriction. Respondents said that they need individual support with, for example, joining other activities or being a volunteer. Most important recommendation is that more research is needed and that it is important to involve the target group in this research. The research question would be: ‘How can we create conditions to make it possible for these supportive factors to develop?’

15

16

DEEL 1: PRAKTIJKVRAAGSTUK ONDERZOEKSOPZET

&

17

1. PRAKTIJKVRAAGSTUK Dit hoofdstuk schetst de context van het praktijkvraagstuk en de doelgroep en voorzieningen die hierbij betrokken zijn. Ook wordt de urgentie van dit praktijkvraagstuk beschreven. Vraag- en doelstelling van het vraagstuk worden omschreven waarna ingegaan wordt op de rol van professionalisering binnen dit vraagstuk. 1.1 CONTEXT Sinds de jaren ’70 en ’80 is er in de zorgsector sprake van vermaatschappelijking en extramuralisering. ‘Extramuralisering wil zeggen dat instellingen buiten hun muren treden en daar zorg willen bieden die gelijkwaardig is aan de zorg die anders binnen de muren gegeven was. Meer dan extramuralisering doet, duiden de termen vermaatschappelijking en community care op het ondersteunen van mensen met beperkingen bij hun leven in de ‘gewone’ samenleving’ (Van Vliet & Plemper, 2002). Penninx en Scholten (2005) omschrijven dat het leven in een tehuis jarenlang een vanzelfsprekende oplossing is geweest voor iedereen die om welke reden dan ook afhankelijk was van zorg. Voor zowel mensen met een verstandelijke beperking, lichamelijke beperking als een psychiatrische achtergrond was er een woonvorm, vaak afgelegen in het bos. De mensen die daar woonden hadden maar weinig of geen ‘gewone’ mensen om zich heen. Een van de gevolgen van de vermaatschappelijking is dat het aantal kwetsbare mensen dat in de wijk woont is gegroeid en de komende jaren verder zal blijven toenemen. Het op zichzelf gaan of blijven wonen door mensen met een verstandelijke beperking of psychiatrische problemen is niet onomstreden. Uit onderzoek blijkt dat kwetsbare mensen zich vaak eenzaam voelen (Kwekkeboom & Van Weert, 2008). De extramuralisering betekent immers dat zij niet langer samen in een instelling wonen maar meer verspreid in de wijk en dat de onderlinge contacten niet langer vanzelfsprekend zijn. Maar ook is gebleken dat de contacten met de ‘gewone’ buren niet of nauwelijks tot stand komen (Dautzenberg, Kolner & van Soomeren, 2008). Ook omschrijven zij dat ook hulpverleners signaleren dat de sociale integratie van deze groepen kwetsbare burgers in de wijk te wensen overlaat en dat zij in een sociaal isolement leven. In ‘Eenzaam maar o zo autonoom’ (Verplanke & Duyvendak, 2009) wordt een onderzoek omschreven dat is uitgevoerd in stedelijke vernieuwingsbuurten, waaronder Hilversum Noord en Liebergen. In deze twee wijken is Versa Welzijn werkzaam. Uit dit onderzoek blijkt dat mensen met een achtergrond in de psychiatrie en mensen met een verstandelijke beperking vrijwel nooit naar bijvoorbeeld een buurtcentrum gaan. De prijzen van activiteiten worden

18

hiervoor als argument genoemd maar wat hen het meest weerhoudt is ‘de angst om er niet bij te horen, niet voor vol te worden aangezien vanwege hun handicap of in de maling te worden genomen’ (Verplanke & Duyvendak, 2009, p.307). Versa Welzijn speelt op de vermaatschappelijking van de zorg in met ‘Koffie om de Hoek’ een inloopmiddag in het wijkcentrum voor bewoners met een achtergrond in de psychiatrie. Deze inloopmiddag is zo’n 10 jaar geleden opgestart met als doel om de drempel van het wijkcentrum voor bewoners met een achtergrond in de psychiatrie te verlagen. ‘Koffie om de Hoek’ vindt inmiddels plaats in Hilversum, Weesp, Huizen en Bussum. In Hilversum wordt het georganiseerd in samenwerking met GGZ-centraal en wordt in de praktijk uitgevoerd door een buurtwerker van Versa Welzijn, een activiteitenbegeleider van het DAC en een PIT (Psychiatrisch Intensieve Thuisbegeleiding)-verpleegkundige van GGZ-centraal. Om de week is er ook iemand van het infocentrum GGZ aanwezig voor een formulierenspreekuur. In de praktijk signaleren wij rond ‘Koffie om de Hoek’ een aantal veranderingen en knelpunten. Op microniveau signaleren wij steeds meer bewoners die buiten de boot vallen. Een wat oudere eenzame man met een achtergrond in de psychiatrie bijvoorbeeld: hij is ‘te goed’ voor een indicatie voor het DAC van GGZ-centraal, voelt zich nog te jong voor specifieke seniorenactiviteiten maar heeft toch ook moeite om aansluiting te vinden bij de reguliere activiteiten in het wijkcentrum. ‘Koffie om de Hoek’ heeft voor hem wel de drempel kunnen verlagen om naar het wijkcentrum te komen. Hij heeft hiervoor geen indicatie nodig maar kan toch, met iets meer begeleiding dan bij de reguliere activiteiten, deelnemen aan een gezellige middag. In de praktijk zien wij steeds meer bewoners die óf moeilijker een indicatie krijgen voor het DAC óf de eigen bijdrage niet kunnen of willen betalen. Daarnaast is er ook een groep bewoners die om allerlei andere redenen niet zo makkelijk aansluiting vinden bij reguliere activiteiten. Deelname aan reguliere activiteiten is voor deze groepen vaak een stapje te ver omdat zij behoefte hebben aan extra ondersteuning. Deze ondersteuning kunnen wij wel bieden bij ‘Koffie om de Hoek’. Op mesoniveau speelt een rol dat er steeds meer activiteiten door vrijwilligers gedraaid gaan worden (NB, 2013a). In Huizen en Bussum wordt ‘Koffie om de Hoek’ al veel meer door de doelgroep zelf gedraaid: op deze locatie is alleen nog ondersteuning van Versa Welzijn en er is dus geen professional van GGZ-centraal meer bij betrokken. Ook is het op mesoniveau van belang om de gemeente te overtuigen van het belang van een aanbod voor deze doelgroep, juist met de huidige ontwikkelingen binnen de GGZ en de invoering van de WMO en dat samenwerking met GGZ-centraal hierin erg belangrijk is.

19

Op macroniveau speelt voor de doelgroep onder andere de invoering van de eigen bijdrage in de GGZ. Bezoekers geven aan daarom graag naar ‘Koffie om de Hoek’ te komen want deze middag is voor hen gratis. Een aantal van hen geven ook aan zich wellicht uit te gaan schrijven bij het DAC omdat zij het te duur vinden worden of dat zij minder makkelijk een indicatie hiervoor zullen krijgen. Voor hen valt dan niet alleen hun dagbesteding weg, maar ook een sociaal netwerk en een deel ondersteuning. Kan ‘Koffie om de Hoek’ een vangnet zijn voor de bewoners die anders buiten de boot vallen? En hoe kunnen wij inspelen op de wensen en behoeftes van bezoekers die de weg naar ‘Koffie om de Hoek’ nog niet weten te vinden of wellicht wel weten, maar behoefte hebben aan andere ondersteuning? 1.2 DOELGROEP EN VOORZIENINGEN 1.2.1 ACHTERGROND ‘KOFFIE OM DE HOEK’ ‘Koffie om de Hoek’ is in 2003 gestart als een project in Hilversum en Huizen. Aanleiding voor het starten van dit project was de vermaatschappelijking van de psychiatrie. De integratie van mensen met een achtergrond in de psychiatrie in de maatschappij bleek moeizaam tot stand te komen. Daarom werd het noodzakelijk geacht om activiteiten te organiseren die het proces van de integratie van de ‘psychisch gehandicapten’ te bevorderen. De doelgroep gaf in deze periode zelf aan behoefte te hebben aan laagdrempelige voorzieningen in de eigen woonomgeving. Als projectresultaat werd in 2003 omschreven ‘psychisch gehandicapten bezoeken 2 buurthuizen in Hilversum en Huizen’. Gewenste resultaten waren: 

Per week bezoeken 10 a 12 psychisch gehandicapten per dagdeel een buurthuis;



Het buurthuis heeft een programma voor psychisch gehandicapten;



Het programma is opgesteld in samenwerking met de doelgroep;



Symfora geeft ondersteuning aan de buurtwerkers en de doelgroep;



Samenwerking tot stand gebracht tussen DAC, Buurthuizen en Symfora (NB, 2003).

Na twee jaar is ‘Koffie om de Hoek’ meegenomen in het reguliere aanbod van de wijkcentra. De samenwerking tussen GGZ-centraal (voorheen Symfora) en Versa Welzijn is gebleven. Na anderhalf jaar heeft er een evaluatie plaatsgevonden waarbij er bij bezoekers (drie in Hilversum, zes in Huizen) een vragenlijst is afgenomen. Ook hebben vier betrokken medewerkers een vragenlijst ingevuld. Aan de hand van deze vragenlijsten is een lijst met conclusies en aanbevelingen opgesteld waarvan gebruik is gemaakt voor de inbedding van ‘Koffie om de Hoek’ in het reguliere aanbod. Naast Hilversum en Huizen is ‘Koffie om de Hoek’ later ook van start gegaan in Bussum en Weesp.

20

1.2.3 METHODIEK ‘KOFFIE OM DE HOEK’ Het belangrijkste doel van ‘Koffie om de Hoek’ is het bieden van een inloopmogelijkheid in een wijkcentrum. Om een wijkcentrum binnen te stappen is voor sommige mensen met een achtergrond in de psychiatrie een hele onderneming. De doelgroep heeft behoefte aan vertrouwde gezichten en zij hebben tijd nodig om te wennen aan voor hen nieuwe gezichten. Velen van hen hebben ook behoefte aan structuur, dus is het belangrijk dat ‘Koffie om de Hoek’ op vaste momenten plaatsvindt (Van Rooijen & Hoogveld, 2004). Een vrije inloop betekent dat er ruimte is voor een praatje, een kopje koffie maar ook een spelletje spelen of een krant lezen. Bezoekers kunnen bij ‘Koffie om de Hoek’ komen en gaan wanneer zij willen. Een aantal van hen heeft ook behoefte aan activiteiten. Daarom wordt er per drie maanden een activiteitenprogramma opgesteld. Activiteiten zijn bijvoorbeeld een muziekquiz, een fietstocht, een creatieve activiteit of een uitje zoals bowlen. Vrijwel elke week wordt er ook door bezoekers gewandeld en gekookt. Vanuit het project ‘Koffie om de Hoek’ wordt gewerkt met een stuurgroep en een werkgroep. In de stuurgroep zitten managers en/of projectleiders en in de werkgroep zitten de uitvoerend medewerkers. Bij ‘Koffie om de Hoek’’ Hilversum gaat het hier om een buurtwerker vanuit Versa Welzijn en een activiteitenbegeleider en PIT-verpleegkundige vanuit GGZ-Centraal. De buurtwerker heeft vooral de rol van gastvrouw vanuit het wijkcentrum en is verantwoordelijk voor het activiteitenoverzicht. Ook is zij goed op de hoogte van wat er in de wijkcentra te doen is. De activiteitenbegeleider is voor veel bezoekers een bekend gezicht aangezien zij ook werkzaam is bij het DAC van GGZ-centraal. De PIT-verpleegkundige is er vooral voor vragen vanuit bezoekers over bijvoorbeeld medicijngebruik etc. maar ook als vraagbaak voor de buurtwerker en activiteitenbegeleider. Daarnaast is er om de week nog iemand van het Infocentrum GGZ aanwezig voor het formulierenspreekuur. 1.2.4 ‘KOFFIE OM DE HOEK’ & HET BUURTWERK De vermaatschappelijking en extramuralisering hebben er voor gezorgd dat steeds meer kwetsbare bewoners in de wijk zijn gaan wonen. Met de extramuralisering hebben zorg en welzijnsprofessionals er een nieuwe taak bij gekregen: het bevorderen van de sociale integratie in de wijk (Van Vliet & Plemper, 2002). Het welzijnswerk is volop in beweging. Ook binnen Versa Welzijn speelt een proces van organisatievernieuwing. In 2014 wordt de overgang gemaakt naar zelforganiserende wijkteams met sociaal werkers. ‘De basisfunctie van de werker verandert en sluit aan bij de maatschappelijke

21

ontwikkelingen. Hij verandert van een werker voor een bepaalde doelgroep of met een specifiek deskundigheidsgebied, naar een werker die er is voor iedereen die ondersteuning nodig heeft’ (NB, 2013). Voor de nieuwe functie van sociaal werker wordt uitgegaan van het competentieprofiel dat opgesteld is door Movisie (NB, 2014). ‘Versterkt eigen kracht en zelfregie’ en ‘stuurt aan op betrokkenheid en participatie’ (NB, 2014, p.10) zijn bijvoorbeeld competenties die in dit profiel staan. Deze veranderingen binnen de sector, waaronder de invoering van de WMO en binnen Versa Welzijn, zijn van invloed op de rol van de buurtwerker binnen ‘Koffie om de Hoek’. Van het aanbieden van activiteiten naar het ondersteunen en stimuleren van bezoekers om zelf actief en betrokken te raken. ‘Uitgangspunt dient nu immers te zijn dat de burger in eerste instantie zelf verantwoordelijk is voor zijn zelfredzaamheid, zijn deelname aan de samenleving en voor de mate waarin deze samenleving gekenmerkt wordt door sociale samenhang’ (Kwekkeboom & Vreugdenhil, 2009 p. 25). En wellicht niet alleen binnen de context van ‘Koffie om de Hoek’ maar ook bredere ondersteuning van bewoners met een achtergrond in de psychiatrie in de wijkcentra en in de buurt. 1.2.5 ‘KOFFIE OM DE HOEK’ & DE DOELGROEP De doelgroep waarvoor ‘Koffie om de Hoek’ is opgestart zijn mensen met ernstige en langdurige psychische problemen. Het zijn bewoners met een blijvende kwetsbaarheid die hen in het dagelijks functioneren beperkingen oplevert. Een eenduidige omschrijving van de doelgroep is lastig te geven (Van Rooijen & Hoogveld, 2004). Het gaat om mensen met normale intellectuele capaciteiten die uiteraard verschillen zoals bij ieder mens. Mensen, die levenslang te maken krijgen met hun psychische stoornis en die hun intellect niet altijd kunnen gebruiken vanwege bijvoorbeeld de dempende werking van de medicijnen of omdat hun energie tekort schiet. Het gaat ook om mensen die zich bewust zijn van het feit dat zij niet meer zijn zoals ze waren en dat zij niet altijd worden geaccepteerd door de maatschappij. Hun psychiatrische problematiek zorgt vaak voor een nadelige positie op de arbeidsmarkt waardoor zij vaak afhankelijk zijn van een uitkering. Dit lage inkomen heeft ook weer consequenties zoals bijvoorbeeld niet met het openbaar vervoer kunnen reizen of geen kopje koffie kunnen betalen. Wat weer zorgt voor de versterking van het sociale isolement. De doelgroep heeft moeite met het ontplooien van nieuwe initiatieven en om zich te hechten. Om zich in een nieuwe omgeving met nieuwe mensen thuis te voelen, kost hen veel moeite. ‘Koffie om de Hoek’ doet een appèl aan de gezonde kant van deze bewoners. Zij krijgen de mogelijkheid

22

om uit de rol van patiënt te stappen en een stap te zetten in de samenleving (Van Rooijen & Hoogveld, 2004). In de gemeente Hilversum ontvingen in 2011 308 bewoners van 18 jaar of ouder met een psychiatrische beperking begeleiding. Ook komen er regelmatig bezoekers van buiten Hilversum. Het aantal bewoners binnen de Gooi- en Vechtstreek & Eemnes met een psychiatrische beperking was in 2011 717. Onder een psychiatrische beperking worden hier depressies, manisch depressieve stoornissen en angststoornissen verstaan. Mensen met ADHD/ADD of autisme vallen hier niet onder maar zijn soms wel bezoeker bij ‘Koffie om de Hoek’. Aantallen van bewoners met ADHD/ADD of autisme binnen Hilversum zijn niet bekend (NB, 2013b). Zoals eerder aangegeven, horen wij van bezoekers dat zij het erg belangrijk vinden dat er iets als ‘Koffie om de Hoek’ bestaat. Een laagdrempelige plek, waar ze even niet ‘van alles moeten’, maar gewoon een praatje kunnen maken en een kopje koffie kunnen drinken. Toch loopt het bezoekersaantal terug en worden lang niet alle mensen uit de doelgroep bereikt. Het onderzoek ‘Onder de mensen?’ omschrijft als een van de meest in het oog springende resultaten ‘de schroom om zich onder ‘gewone’ mensen te begeven en het geworstel met gevoelens van eenzaamheid. En zo leeft een flink deel van de zelfstandig wonende psychiatrisch patiënten en mensen met een verstandelijke beperking als solitaire individuen in onze samenleving. Blij met hun autonomie, thuis in hun huis, maar ook vrij eenzaam en bang voor de wereld daarbuiten’ (Verplanke & Duyvendak, 2009, p.313). 1.2.6 ‘KOFFIE OM DE HOEK’ & SAMENLEVING EN BELEID Zoals eerder gezegd, is het aantal kwetsbare bewoners dat in de wijk woont gegroeid. Een groot deel van de bewoners met een verstandelijke beperking of psychiatrische achtergrond wonen niet meer in grootschalige instellingen maar veel meer in de wijk. Hierdoor is het steeds belangrijker geworden dat bewoners met en zonder beperkingen elkaar leren accepteren. De overheid verwacht hierin veel positiefs van de buurt, ook voor mensen met een verstandelijke beperking of psychiatrische achtergrond. ‘Burgers moeten zich medeverantwoordelijk voelen voor het zorgen voor en opvangen van mensen met een psychiatrische achtergrond en verstandelijke beperking’ (Bredewold, 2014 p. 3). Maar de vraag is of de buurvrouw de buurman met een psychiatrische achtergrond wel helpt met de tuin of het huishouden (Bredewold, 2014). Dat dit soort vragen op dit moment een ‘hottopic’ zijn blijkt wel uit de verschillende artikelen in de kranten. ‘Wie wil zich nu laten douchen door de buurman’ is een veelzeggende kop van een artikel van Tonkens en Duyvendak (2013).

23

Ook het artikel ‘Zorg en hulp in de buurt ontstaan niet vanzelf’ (Bredewold, Trappenburg, Tonkens e.a., 2013) gaat over het feit dat de overheid verwacht dat de buurt de wegbezuinigde zorg gaat overnemen. Bredewold (2014) heeft onderzoek gedaan naar dit thema, met als hoofdvraag ‘Welke patronen van geven en ontvangen worden aangetroffen in contacten tussen mensen met een beperking en hun medeburgers?’ (Bredewold, 2014 p.3). Een van de conclusies van haar onderzoek is dat burgers zonder beperkingen niet vanzelfsprekend omzien naar burgers met een beperking. Ook constateert zij dat beleidsmakers rekening dienen te houden met de draagkracht van burgers zonder beperkingen. In de praktijk blijkt nu vaak dat burgers met beperkingen in zwakkere buurten worden geplaatst waardoor kwetsbare burgers hen op moeten vangen. Vaak kampen deze burgers zelf al met problemen waardoor het risico bestaat dat zij overvraagd worden. Andere belangrijke conclusie is dat het contact dat veel mensen zonder beperking hebben, van de mensen die wel contact hebben, oppervlakkig contact is met mensen met een beperking zoals groeten op straat. Deze lichte contacten ontstaan vaak spontaan op straat of in de winkel. Deze contacten blijken voor zowel burgers met als zonder beperkingen van belang te zijn. ‘Ze vormen een brug tussen de twee veelal gescheiden werelden van mensen met een beperking en mensen zonder beperking’ (Bredewold, 2014 p.6). 1.3 URGENTIE Met de invoering van de WMO gaat er voor de doelgroep een hoop veranderen. Het centrale doel van de wet, participatie, bestaat uit twee facetten ‘deelhebben aan de samenleving (maatschappelijk verkeer) en bijdragen aan de samenleving (maatschappelijke inzet)’ (Kwekkeboom & Vreugdenhil, 2009, p. 16). Voor een deel van de doelgroep van ‘Koffie om de Hoek’ is het deelnemen aan het maatschappelijk verkeer al een hele stap. Ook zijn er onder hen bezoekers die een bijdrage willen en kunnen leveren aan de maatschappij door middel van het doen van bijvoorbeeld vrijwilligerswerk. Een van de conclusies van het onderzoek dat wordt omschreven in ‘Meedoen en gelukkig zijn’ (Kwekkeboom & Van Weert, 2008) is dat een grote participatie van mensen met een verstandelijke beperking of chronische psychiatrische problemen niet zonder meer een bijdrage zal leveren aan het geluk dat mensen ervaren. Ook van de bezoekers van ‘Koffie om de Hoek’ en de overige bewoners met een achtergrond in de psychiatrie wordt verwacht dat zij in de toekomst veel meer terugvallen op hun eigen sociale netwerk. Maar deze groep heeft vaak een kleiner sociaal netwerk dan andere burgers, zijn minder vaak getrouwd, hebben minder vaak een partner, hebben minder vrienden en kennissen en minder vaak werk. Veel mensen van deze doelgroep hebben behoefte aan (extra)

24

ondersteuning bij het opbouwen en onderhouden van sociale contacten en bij het vinden of uitbreiden van dagelijkse bezigheden (Dautzenberg, Kolner & Van Soomeren, 2008). Van veel bezoekers en andere mensen uit de doelgroep horen wij dat zij erg veel behoefte hebben aan een inloop moment in hun wijk en ‘Koffie om de Hoek’ erg belangrijk vinden voor hun sociale contacten. Vreemd is dat het bezoekersaantal toch aan het dalen is. Heeft dit te maken met twee verhuizingen die wij achter de rug hebben? Weet niet iedereen ons meer te vinden of vinden ze de nieuwe locatie niet prettig? Of sluit ‘Koffie om de Hoek’ niet meer aan bij de doelen en wensen van de bezoekers? Dit dalende bezoekersaantal zorgt ook voor een teruggelopen motivatie bij de uitvoerend medewerkers. Het is daarom van belang dat ook zij betrokken worden bij dit onderzoek. De laatste keer dat ‘Koffie om de Hoek’ geëvalueerd is, is alweer bijna 10 jaar geleden. Ook de visie en doelstellingen komen nog voort uit deze evaluatie. Mede door het teruglopend bezoekersaantal en alle veranderingen die op dit moment voor de doelgroep spelen en nog gaan spelen, is het van belang om met de doelgroep in gesprek te gaan om antwoorden te krijgen op bovenstaande vragen en om beter aan te sluiten bij de wensen, behoeften en vragen van de doelgroep. 1.4 DOEL- EN VRAAGSTELLING Het geschetste praktijkvraagstuk en de daarbij behorende urgentie leidt tot de volgende doel- en vraagstelling. Uit deze vraagstelling volgen een aantal deelvragen. 1.4.1 DOELSTELLING Doelstelling met deze onderzoeksinterventie is om zowel bewoners met een achtergrond in de psychiatrie als de betrokken collega’s te betrekken bij het door ontwikkelen van het (welzijns)aanbod voor deze doelgroep in de wijk en dit aanbod beter aan te laten sluiten bij de doelen, wensen en behoeften van de doelgroep. 1.4.2 VRAAGSTELLING Hoe ervaren bewoners met een achtergrond in de psychiatrie de voorzieningen in de wijk: wat zijn voor hen belemmerende en ondersteunende factoren en wat is de betekenis hiervan voor ‘Koffie om de Hoek’?

25

1.4.3 DEELVRAGEN 

Hoe ervaren bewoners met een achtergrond in de psychiatrie ‘Koffie om de Hoek’ en een bezoek aan het wijkcentrum?



Wat zijn voor bewoners met een achtergrond in de psychiatrie ondersteunende en potentieel ondersteunende factoren om deel te nemen aan een activiteit als ‘Koffie om de Hoek’ of andere activiteiten in een wijkcentrum?



Wat zijn voor bewoners met een achtergrond in de psychiatrie belemmerende en potentieel belemmerende factoren om deel te nemen aan een activiteit als ‘Koffie om de Hoek’ of andere activiteiten in een wijkcentrum?



Welke aanbevelingen kunnen gedaan worden om het aanbod in de wijk voor deze doelgroep verder te ontwikkelen?

1.5 PROFESSIONALISERING 1.5.1 PROFESSIONELE IDENTITEIT Binnen dit onderzoek is de professionele identiteit van de ‘Koffie om de Hoek’ begeleiders van belang. Deze identiteit bestaat uit twee dimensies: een sociale en een persoonlijke identiteit ‘De sociale dimensie verwijst naar percepties en verwachtingen van anderen met betrekking tot het functioneren van welzijnsprofessionals, terwijl de persoonlijke dimensie betrekking heeft op percepties en verwachtingen van welzijnsprofessionals zelf’ (Kwakman & Schilder, 2005, p.18). De professionele identiteit is de balans tussen deze twee dimensies. Deze balans is gebaat bij sterke gemeenschappelijke opvattingen over het beroep. Bij ‘Koffie om de Hoek’ werken wij met verschillende professionals: een activiteitenbegeleider, PIT-verpleegkundige en een buurtwerker. Wij merken dat de rollen van de betrokken professionals niet helemaal duidelijk zijn. Geeft een PIT-verpleegkundige andere begeleiding dan een activiteitenbegeleider? En zou een buurtwerker weer andere taken uit moeten voeren? Hier zijn bij ‘Koffie om de Hoek’ 10 jaar geleden wel afspraken over gemaakt maar inmiddels zit geen van de oorspronkelijk uitvoerend medewerkers nog op dezelfde plek. Het is belangrijk om binnen dit onderzoek aandacht te besteden aan de rollen van de verschillende professionals en aan de gemeenschappelijke opvattingen die wij hebben over ‘Koffie om de Hoek’. Als een gedeelde

opvatting

over

het

beroep

ontbreekt

belemmerd

dit

de

hogere

professionaliseringsgraad (Kwakman & Schilder, 2005). Freidson (2001, in Van Lanen, 2008) geeft aan dat het lijkt alsof ‘social workers’ moeite hebben met het verdedigen van zichzelf of hun manier van werken. Vaak vallen zij terug op hun goede

26

bedoelingen maar zijn vaak niet in staat om de onderliggende principes van hun werk duidelijk te maken. Ook bij ‘Koffie om de Hoek’ speelt dit. Aan subsidieverstrekkers, maar ook aan ons management, moeten wij steeds meer laten zien wat wij doen en waarom wij dit doen. Dit onderzoek kan een rol spelen in het beter legitimeren van onze werkwijze. 1.5.2 INDUCTIEVE STRATEGIE Om professionele identiteit te versterken kunnen twee professionaliseringsstrategieën onderscheiden worden: een deductieve (top down) strategie en een inductieve (bottom-up) strategie (Kwakman & Schilder, 2005). De deductieve strategie richt zich op het ontwikkelen van een body of knowledge en gaat er van uit dat kennis nodig is om meer macht en status te verkrijgen. Kwakman en Schilder (2005) geven in het artikel ‘Het versterken van professionele identiteit door leren in gemeenschappelijkheid’ aan dat de inductieve strategie meer geschikt is voor het versterken van de professionele identiteit. Deze strategie sluit namelijk beter aan bij persoonlijke behoeften, waarden en kennis en ervaringen van professionals. Tegelijkertijd biedt deze strategie ook handvatten voor kennisontwikkeling door de professionals zelf (Kwakman & Schilder, 2005). De inductieve strategie ziet professionalisering als een continu en dynamisch proces. Het verbeteren van de eigen dienstverlening aan cliënten staat hierbij centraal. Deze strategie ziet leren ook niet als een individuele gelegenheid maar geeft aan dat het gezamenlijk moet plaatsvinden binnen het team of de organisatie. Het leren gaat zowel om het ontwikkelen van praktijkkennis als om het expliciteren en formaliseren van impliciete (informele) kennis. Reflectie en interactie zijn belangrijk: niet alleen tussen professionals onderling, maar ook tussen professionals en doelgroep en tussen professionals en management (Kwakman & Schilder, 2005). 1.5.2 EEN LEREND TEAM Dit onderzoek wil op een inductieve manier van ‘Koffie om de Hoek’ een meer lerende organisatie of een lerend team maken. ‘Een lerende organisatie kenmerkt zich door bepaalde eigenschappen. De professional moet beschikken over discretionaire handelingsruimte en mogelijkheden voor informeel contact; er is gelegenheid voor intercollegiaal overleg en intervisie, en professionals zijn nauw betrokken bij de beleidsontwikkeling van de organisatie’ (Kwakman & Schilder, 2005, p. 22). Door middel van dit onderzoek willen wij als uitvoerend professionals reflecteren op ons eigen handelen, maar ook samen met de doelgroep reflecteren en de bestaande regels, inzichten en principes ter discussie stellen. Kwakman (2003) geeft aan dat, om een lerend team te worden, een missie of visie over datgene wat men wil bereiken onmisbaar is.

27

Door middel van dit onderzoek willen wij als begeleiders beter betrokken zijn bij de beleidsontwikkelingen rondom ‘Koffie om de Hoek’ en willen wij een eerste aanzet maken voor een betere samenwerking met de bezoekers. Binnen dit onderzoek zullen wij als team van betrokken uitvoerend professionals van ‘Koffie om de Hoek’ een leerproces in gaan. ‘Het leerpoces wordt wel vergeleken met een trektocht, waarin de richting vaststaat, maar waarin de stappen ernaar toe gezamenlijk worden bepaald en gezet’ (Kwakman, 2003, p. 18). De samenwerking in het team, gezamenlijk zoeken naar oplossingen en met elkaar uitwisselen en reflecteren op het eigen handelen en op het resultaat van het handelen zijn in dit leerproces van groot belang. Dit leerproces vindt plaats binnen de Community of Practice, dit verwijst naar alle deelnemers aan een activiteits-systeem die hetzelfde object delen. Het activiteits-systeem komt voort uit Engeström’s activiteitstheorie en bestaat uit ‘een veelstemmige gemeenschap met verschillende gezichtspunten, belangen en tradities’ (Miedema & Stam, 2008, p.38). Met object wordt het doel van het handelen van het activiteits-systeem bedoeld (Miedema & Stam, 2008). De Community of Practice bestaat op dit moment uit de betrokken professionals en bezoekers van ‘Koffie om de Hoek’. Nog niet elke professional en elke bezoeker is even veel bij deze community betrokken. Gedurende deze onderzoeksinterventie maar ook na afloop hiervan zal de Community of Practice zich verder gaan uitbreiden met andere mensen uit de doelgroep maar wellicht ook professionals uit andere, vergelijkbare, praktijken. 1.5.3 ROL VAN (ERVARINGS)KENNIS In ‘Nieuwe eisen aan sociale professionals’ (Van Vliet, 2009) wordt aangegeven dat kennisontwikkeling vooral op de vloer moet plaatsvinden. Leijense (2005 in Van Vliet, 2009) constateert dat er een groeiende behoefte is aan kennisproductie met een directe link naar toepassingsvragen. Niet alleen het bewerken en beschikbaar stellen van kennis uit de wetenschap

maar

ook

het

articuleren

van

de

vraag

naar

toepassingsgerichte,

probleemoplossende en innoverende kennis is nodig. Dit onderzoek speelt in de op de verwerving van deze drie vormen van kennis. De inductieve strategie, die in 1.5.2 is omschreven, sluit aan bij de professionaliseringstheorie van de ‘reflective practicioner’ van Donald Schön (Van Houten, 2008). Deze gaat uit van de betekenis van ervaringskennis voor het professionele handelen. Hij gaat uit van de kennisleer van de praktijk, de impliciete intuïtie van de professional neemt daarbinnen een belangrijke plaats in. Hij spreekt over ‘knowing in action’: hier gaat het om praktische kennis. Professionals moeten volgens hem met name reflecteren over wat zij doen zonder het te weten. Ook de cliënt

28

beschikt over ervaringskennis welke volgens hem benut moeten worden. Binnen dit onderzoek komt de ervaringskennis van de doelgroep naar voren binnen de interviews. Deze kennis wordt gebruikt om, samen met de ervaringskennis van de professionals, tot verandering te komen.

29

2. METHODOLOGISCHE VERANTWOORDING 2.1 REGULATIEVE CYCLUS

1. Probleem

5. Evaluatie

4. Ingreep

2. Diagnose

3. Plan

De regulatieve cyclus (Van Strien, 1984 in De Lange, Schuman & Montesorri, 2011) De regulatieve cyclus is door Van Strien (1984, in De Lange et al., 2011) ontwikkeld met als doel om in de eerste plaats te komen tot adequaat handelen, met het doel te veranderen of te verbeteren en neemt het handelen van de professional als vertrekpunt. Boeije (2005) omschrijft de regulatieve cyclus meer als een gezamenlijk probleem. Zo zegt hij ‘de probleemstelling is in praktijkgericht onderzoek niet alleen een zaak van onderzoekers, maar ook van de opdrachtgevers en andere betrokkenen uit de desbetreffende praktijk’ (Boeije, 2005, p.85). 10 jaar geleden, bij de start van ‘Koffie om de Hoek’, is de regulatieve cyclus al eens doorlopen. Op dat moment speelde het praktijkprobleem dat er een kloof bemerkt werd tussen bewoners in de wijk met en zonder achtergrond in de psychiatrie en dat bewoners met een achtergrond in de psychiatrie niet makkelijk over de drempel van een wijkcentrum heen stappen. Hiervoor is toen een plan geschreven en kan ‘Koffie om de Hoek’ gezien worden als de ingreep. Na ongeveer een

30

jaar is er een kleine evaluatie geweest van de pilot periode waarna een kort evaluatieverslag is geschreven. Op dit moment wordt de regulatieve cyclus opnieuw doorlopen. Er is een nieuw praktijkprobleem gesignaleerd, namelijk dat de huidige ontwikkelingen in de maatschappij veel invloed hebben op onze doelgroep en dat er wellicht aanpassingen nodig zijn in ons aanbod. Het praktijkvraagstuk bevindt zich op dit moment dus in de diagnose fase. Binnen dit onderzoek is onderzocht wat de belemmerende en ondersteunende factoren zijn voor deze doelgroep om gebruik te maken van het welzijnsaanbod in de wijk. Deze resultaten zijn meegenomen naar de volgende fase, namelijk het gezamenlijk maken van een plan om beter aan te sluiten bij de wensen van de doelgroep en de huidige ontwikkelingen. Hoe dit onderzoek is vorm gegeven zal hierna worden besproken. 2.2 ONDERZOEKSSTRATEGIE Het afnemen van interviews bij de doelgroep vindt plaats in stap twee van de regulatieve cyclus, de diagnose fase. Na het uitwerken en analyseren van deze interviews stapt het onderzoek over naar stap 3, de plan fase. In wezen kan er gezegd worden dat het onderzoek zich dan transformeert naar een actie-onderzoek. De Lange et al. (2011) omschrijft actieonderzoek als ‘een strategie die bij uitstek geschikt is voor professionals die de eigen beroepspraktijk willen onderzoeken met het doel deze te verbeteren of te vernieuwen’ (Schuman, 2009 in De Lange et al., p.108). Een belangrijk kenmerk van actieonderzoek is dat er altijd sprake is van een onderzoeksdeel en een handelingsdeel. Het onderzoeksdeel bestaat uit bestuderen van literatuur, het maken van een onderzoeksontwerp, het verzamelen van data en het analyseren en evalueren van data. Het handelingsdeel bestaat uit alle activiteiten die de onderzoeker onderneemt om een bepaald aspect van de eigen beroepspraktijk te veranderen (De Lange et al. 2011).

31

Schuman (2009 in De Lange et al. 2011) ontwierp een model van actieonderzoek. Elke cyclus in dit model heeft zijn min of meer vaste elementen. Eerst worden het praktijkprobleem en de onderzoeksvraag geformuleerd. Vervolgens wordt het onderzoek daadwerkelijk uitgevoerd en worden de gegevens geanalyseerd. Daarna worden de uitkomsten geëvalueerd en gewaardeerd, waarna er een handelings- of actieplan wordt opgesteld. Vervolgens worden de verbeteracties daadwerkelijk uitgevoerd en worden de resultaten geëvalueerd. Als er aanleiding voor is, kan de cyclus opnieuw doorlopen worden. Voor

dit

onderzoek

worden de eerste vier stappen van de eerste cyclus van het model van

actieonderzoek

doorlopen.

Door

middel van interviews wordt data verzameld waarna

deze

geanalyseerd

en

beoordeeld Deze

wordt.

data

besproken

worden in

een

focusgroep waaraan de uitvoerend professionals meedoen. Hierin wordt ook besproken hoe de doelgroep

bij

het

formuleren

van

een

actieplan betrokken wordt. In deze focusgroep worden de eerste stappen gezet voor het vormen van een actieplan. In zomer/najaar 2014 volgt de afronding van het actieplan en de verbeteracties waarna de tweede cyclus van het actieonderzoek in het voorjaar van 2015 doorlopen kan worden.

32

2.3 ONDERZOEKSMETHODEN VOOR DATAVERZAMELING 2.3.1 INTERVIEWS Binnen het praktijkgerichte onderzoek wordt veel gebruik gemaakt van interviews als onderzoekmethode. Een interview is een doelgericht gesprek waarbij de interviewer vragen stelt aan de geïnterviewde. Het interview gaat meer de diepte in dan een enquête. Een interview is niet vrijblijvend: er is altijd een structuur en een doel. Interviews als onderzoekmethodes bieden voordelen: interviews geven diepgang aan het onderzoek omdat men bijvoorbeeld kan vragen naar motivatie of meningen. Ook wordt interviewen gezien als een flexibel onderzoeksinstrument: onderzoekers kunnen onmiddellijk reageren op wat zich in de onderzoekssituatie voordoet. Er kleven ook nadelen aan interviewen. Het kost redelijk veel tijd en mensen hebben vaak een selectief geheugen waardoor zij bepaalde negatieve aspecten van een zaak bijvoorbeeld beter hebben onthouden dan de positieve aspecten. Ook kan er sprake zijn van een ‘interviewer effect’, bijvoorbeeld dat de geïnterviewde de neiging heeft om vooral sociaal wenselijke antwoorden te geven (De Lange et al., 2011). Er is voor interviews gekozen omdat uit ervaring met de doelgroep blijkt dat interviews beter werken dan vragenlijsten en veel meer informatie opleveren. Daarnaast is het interview een eerste stap naar de betrokkenheid toe. Interviews geven ruimte aan de bezoekers en geven hen, hopelijk, het gevoel dat zij gehoord worden. Er is gekozen voor half-gestructureerde interviews. Dit betekent dat er wel een lijst met thema’s beschikbaar is, maar dat er voor de interviewer wel speelruimte is. De interviewer kan bijvoorbeeld wel inspelen op dingen die tijdens het interview gezegd worden. Hiervoor is gekozen om wel de vrijheid te hebben om op dingen in te spelen die gezegd worden, maar tegelijkertijd ook een richtlijn in handen te hebben in de vorm van een lijst met vragen en/of thema’s. Van tevoren is er over nagedacht wie de interviews afneemt, er waren een aantal afwegingen. Een deel van de doelgroep kent mij namelijk al als uitvoerend medewerker van ‘Koffie om de Hoek’. Wellicht zouden zij dan het gevoel dat ze sociaal wenselijke antwoorden moeten geven. Tegelijkertijd kennen en vertrouwen de bezoekers mij wel wat er ook voor kan zorgen dat zij eerder mee willen werken aan een interview en tijdens een interview opener zijn. Ik heb er voor gekozen om zelf de interviews af te nemen omdat ik het idee heb dat bezoekers dan eerder meewerken en omdat er al een vertrouwensband is.

33

Er zijn in totaal 13 interviews afgenomen. De geïnterviewden zijn in te delen in drie groepen: 

6 vaste bezoekers van Koffie om de Hoek;



5 bezoekers die (na de verhuizing van Koffie om de Hoek) niet meer of zelden naar ‘Koffie om de Hoek’ komen;



2 mensen die wel tot de doelgroep behoren, maar nog nooit bij ‘Koffie om de Hoek’ zijn geweest.

Er is voor deze drie groepen gekozen omdat de vooronderstelling was dat deze groepen alle drie een hele verschillende visie hebben op (potentieel) belemmerende en (potentieel) ondersteunende factoren om deel te nemen aan ‘Koffie om de Hoek’. De groep geïnterviewden die nog nooit bij ‘Koffie om de Hoek’ is geweest zal waarschijnlijk andere belemmeringen ervaren dan de groep vaste bezoekers of bezoekers die wel geweest zijn, maar na de verhuizing niet meer (of zeer weinig) zijn geweest. Ditzelfde geldt voor de ondersteunende factoren. De vaste bezoekers van ‘Koffie om de Hoek’ zijn allemaal door de betrokken professionals mondeling benaderd met de vraag of ze mee wilden werken aan een interview. Zes van hen hebben hieraan gehoor gegeven. De bezoekers die niet meer of zelden naar ‘Koffie om de Hoek’ zijn op verschillende manieren benaderd. Sommigen van hen komen nog wel bij het DAC en zijn daar door de activiteitenbegeleidster benaderd. Anderen komen ook niet (meer) bij het DAC en zijn benaderd via de mail. Zowel de activiteitenbegeleidster van het DAC, de twee PITverpleegkundigen van GGZ-centraal en de coördinator van het infocentrum GGZ hebben mensen benaderd die wel tot de doelgroep behoren maar niet naar ‘Koffie om de Hoek’ toekomen. Dit bleek lastiger te zijn dan verwacht, uiteindelijk zijn er twee personen bereid gevonden om hieraan mee te werken. De interviews geven voornamelijk antwoord op de eerste drie deelvragen: 

Hoe ervaren bewoners met een achtergrond in de psychiatrie ‘Koffie om de Hoek’ en een bezoek aan het wijkcentrum?



Wat zijn voor bewoners met een achtergrond in de psychiatrie ondersteunende en potentieel ondersteunende factoren om deel te nemen aan een activiteit als ‘Koffie om de Hoek’ of andere activiteiten in een wijkcentrum?



Wat zijn voor bewoners met een achtergrond in de psychiatrie belemmerende en potentieel belemmerende factoren om deel te nemen aan een activiteit als ‘Koffie om de Hoek’ of andere activiteiten in een wijkcentrum?

34

2.3.2 FOCUSGROEP Focusgroepen kunnen gezien worden als een variant van groepsinterviews en passen goed in een onderzoeksbenadering die ervan uit gaat dat betrokkenen gezamenlijk hun werkelijkheid creëren. Een focusgroep bestaat uit zo’n zes tot twaalf mensen. Tijdens een gesprek verkennen en inventariseren zij elkaars opvattingen en overtuigingen met betrekking tot een bepaald thema. Er is een moderator aanwezig die er bijvoorbeeld zorg voor draagt dat de groep gefocust blijft op het vastgestelde thema en dat alle participanten aan bod komen (De Lange et al. 2011). Binnen mijn onderzoek is de focusgroep ingezet om met de betrokken professionals van ‘Koffie om de Hoek’ de resultaten van de interviews te bespreken. Vanwege de uitkomsten van de interviews is er voor gekozen om de focusgroep alleen met professionals uit te voeren. Een van de uitkomsten van de interviews was bijvoorbeeld dat bezoekers soms moeite hebben met het omgaan met elkaar en dat zij daarin wel ondersteuning van de begeleiding zouden willen hebben. Een aantal bezoekers geven aan echt moeite met elkaar te hebben. Ook gaven bijna alle respondenten aan het niet te zien zitten om in een grote groep aan de slag te gaan met een actieplan. De interviews hebben de meeste respondenten als spannend ervaren en hierin gaven zij ook aan het lastig te vinden om hun mening of ideeën in een groep te uitten. Daarnaast is er sprake van verminderde motivatie bij de uitvoerend medewerkers wegens het teruglopend bezoekersaantal en riep de eventuele nieuwe benadering en ondersteuning van de doelgroep discussie op binnen de begeleiding. Het was van belang om eerst de neuzen van de betrokken professionals dezelfde kant op te krijgen. Vanwege deze drie redenen is er voor gekozen om de focusgroep uit te voeren met betrokken professionals. Het op een andere manier betrekken van de doelgroep bij de ontwikkelingen is vooral bij de 2e bijeenkomst een belangrijk punt geweest. De focusgroep geeft voornamelijk antwoord op de vierde deelvraag: 

Welke aanbevelingen kunnen gedaan worden om het aanbod in de wijk voor deze doelgroep verder te ontwikkelen?

2.3.3 COMBINATIE VAN METHODES Eerst zijn de interviews afgenomen bij de doelgroep. De uitkomsten van deze interviews zijn door de onderzoeker geanalyseerd en beoordeeld. Na het analyseren van de interviews zijn de betrokken professionals uitgenodigd voor de focusgroep. Binnen deze focusgroep zijn de uitslagen van de interviews besproken en zijn de eerste stappen naar een gezamenlijk actieplan opgesteld. In een tweede focusgroep heeft de nadruk gelegen op het betrekken van de doelgroep bij de ontwikkelingen.

35

2.4 KWALITEITSCRITERIA In ‘Praktijkgericht onderzoek voor reflectieve professionals (De Lange, et al., 2011)’ worden drie fundamentele criteria genoemd waar goed onderzoek aan moet voldoen: validiteit, betrouwbaarheid en ethische gedragsregels. Binnen validiteit wordt een onderscheid gemaakt tussen externe validiteit (generaliseerbaarheid) en interne validiteit (causaliteit). Binnen actieonderzoek staat handelen en de verandering van het handelen centraal. Het belangrijkste beoordelingscriterium ligt bij het praktisch nut of voordeel dat betrokkenen van actieonderzoek hebben (Migchelbrink, 2007 in Bobelyn, 2012). Daarnaast speelt binnen dit onderzoek objectiviteit een rol omdat ik als onderzoeker ook werkzaam ben als uitvoerend professional. Naast de generaliseerbaarheid, interne validiteit, betrouwbaarheid en ethische gedragsregels worden voor dit onderzoek ook objectiviteit en praktisch nut toegevoegd als kwaliteitscriteria. 2.4.1 GENERALISEERBAARHEID Smaling (2009, p.5) definieert generaliseerbaarheid als ‘de graad waarin onderzoeksresultaten en conclusies van een onderzoek ook opgaan voor personen, situaties, organisaties, gevallen en verschijnselen die in dat onderzoek niet onderzocht zijn.’ Met andere woorden, het gaat om de externe validiteit. Smaling (2009) geeft aan dat generaliseerbaarheid geen algemene eis is voor de kwaliteit van een onderzoek, maar dat het toch vaak van belang wordt gevonden om te weten hoe het met de generaliseerbaarheid van een onderzoek is gesteld. Om de generaliseerbaarheid zo groot mogelijk te maken wil ik naast het interviewen van vaste ‘Koffie om de Hoek’ bezoekers ook bewoners interviewen die niet meer bij ons komen, of bewust niet naar ‘Koffie om de Hoek’ komen. Op die manier betrek ik zowel mensen die regelmatig naar ‘Koffie om de Hoek’ komen als mensen die hier niet (meer) komen maar wel vallen onder de doelgroep bewoners met een achtergrond in de psychiatrie. Doordat dit een zeer diverse doelgroep is, is het lastig om te zeggen dat de onderzoeksresultaten straks generaliseerbaar zijn voor alle bewoners met een achtergrond in de psychiatrie in de regio. ‘Koffie om de Hoek’ is een regionaal project wat op vier verschillende plekken wordt uitgevoerd. Op alle vier de plekken zijn er andere begeleiders, andere invulling van de middag maar ook andere gemeenten die een stempel drukken op het beleid van de organisatie van ‘Koffie om de Hoek’. In eerste instantie zijn de resultaten bedoeld voor Hilversum, maar de resultaten worden wel besproken in het regio brede stuurgroep overleg. De andere drie ‘Koffie

36

om de Hoek’ locaties kunnen wellicht iets met de uitslagen of zij kunnen het onderzoeksinstrument dat in Hilversum is toegepast, toepassen op hun eigen groep bezoekers. Daarnaast speelt dit praktijkprobleem op veel meer plekken in het land en ook worden er meerdere (kleinschalige) onderzoeksinterventies uitgevoerd. Een mogelijkheid is om na afloop van het onderzoek de resultaten van diverse onderzoeken in het land naast elkaar te leggen, te vergelijken en te analyseren en op deze manier wellicht tot theorievorming te komen. 2.4.2 INTERNE VALIDITEIT Met interne validiteit wordt het kunnen aantonen van causaliteit bedoeld (Swanborn, 2006). Bij praktijkgericht onderzoek wordt dit ook wel de term geloofwaardigheid gebruikt. Om de onderzoeksresultaten zo geloofwaardig mogelijk te maken wordt de selectieprocedure van geïnterviewde personen uitvoerig beschreven in het onderzoeksverslag. Omdat het een grote doelgroep is, waarvan niet iedereen bij ons bekend is en het niet mogelijk is om aan gegevens te komen, is het niet mogelijk om een steekproef te trekken. Daarom worden de geïnterviewde persoonlijk benaderd door een van de professionals. 2.4.3 BETROUWBAARHEID ‘De mate waarin een meting vrij is van toevalsfouten, dat wil zeggen de mate waarin het resultaat stabiel is bij (a) een andere onderzoeker, (b) een ander tijdstip, (c) een ander meetinstrument, (d) andere overige omstandigheden, noemen we de betrouwbaarheid van de meting’ (Swanborn, 2006). Mede door de samenstelling van de doelgroep is het lastig om dit onderzoek te herhalen. Hoe bezoekers, die deel nemen aan het interview, zich op dat tijdstip voelen kan van invloed zijn op de onderzoeksresultaten. Daarnaast kan hun relatie met de interviewer ook van invloed zijn op het onderzoeksresultaat. Wel worden de interviewvragen vastgelegd zodat iemand anders de interviews zou kunnen herhalen. Ook worden alle uitgeschreven interviews bewaard zodat iemand anders een herhaling van de analyse van de onderzoeksgegevens uit zou kunnen voeren. Ook wordt het analyseproces zo transparant mogelijk gemaakt zodat er in de focusgroep met elkaar in gesprek gegaan kan worden over de resultaten van de analyse. Om het hele onderzoeksproces zo transparant mogelijk te maken wordt gebruik gemaakt van een logboek. Een logboek kan op verschillende manieren gebruikt worden (McNiff, Lomax &

37

Whitehead, 2003). Voor dit onderzoek zal ik het logboek gebruiken als tijdlijn en om bepaalde punten in het onderzoek te illustreren met voorbeelden en anekdotes, die gebruikt kunnen worden in het onderzoeksverslag. 2.4.4 ETHISCHE GEDRAGSREGELS Ethiek speelt een belangrijke rol binnen dit onderzoek. Het onderzoek wordt immers uitgevoerd gezamenlijk met collega’s en bewoners uit de doelgroep. Daarom wil ik binnen mijn onderzoek rekening houden met de volgende ethische aspecten, zoals beschreven in De Lange et al. (2011). Er moet een veilig klimaat zijn, zowel tijdens de interviews als tijdens de focusgroep. Belangrijk is dat men meningen moet kunnen uitten, zonder dat dit gevolgen heeft. Om dit veilige klimaat te creëren garandeer ik de deelnemers aan de interviews dat deze anoniem meegenomen worden in het onderzoeksverslag. Daarnaast wordt ook voor de focusgroep met uitvoerend professionals benadrukt dat ook hier meningen geuit mogen worden zonder dat hier consequenties aan verbonden zijn. De rol van de onderzoeker moet zuiver en transparant zijn. Het doel van het onderzoek wordt dan ook voor deelname aan de interviews besproken met de geïnterviewde. Ook wordt het doel van de focusgroep benadrukt voor deelname en bij de start van de focusgroep. 2.4.5 OBJECTIVITEIT Omdat ik zelf bij ‘Koffie om de Hoek’ betrokken ben als begeleider speelt de vraag of het verstandig is als ik de interviews bij de bezoekers zelf afneem. Nadeel is dat dit de objectiviteit vermindert; voordeel is dat ik bekend ben met de bezoekers en zij eerder aan een interview deel zullen nemen als het met een bekend en vertrouwd persoon is. Omdat dit laatste een belangrijk argument is, heb ik er voor gekozen dat ik zelf de interviews uitvoer. Het is moeilijk om binnen kwalitatief onderzoek de objectiviteit aan te tonen omdat het onderzoek berust op interpretaties en waarnemingen van de onderzoeker (Bryman, 2008). Het inzichtelijk maken van de dataverzameling vergroot de objectiviteit. De dataverzameling wordt in dit onderzoek inzichtelijk gemaakt door alle interviews en de focusgroep-bijeenkomsten letterlijk uit te schrijven. Ook wordt tijdens het onderzoek een logboek bijgehouden. 2.4.6 PRAKTISCH NUT Om de bruikbaarheid van dit onderzoek in de praktijk te vergroten worden zowel de doelgroep als de uitvoerend professionals betrokken. Daarnaast is er regelmatig contact met twee leden

38

van de stuurgroep om hen ook bij het onderzoek betrokken te houden. Er is voor gekozen om de focusgroep met de uitvoerend professionals uit te voeren omdat dit in deze fase van het onderzoek de belangrijkste eerste stap was. Na dit onderzoek wordt verder gegaan met het betrekken van de doelgroep wat het praktisch nut nog meer vergroot. 2.5 ROL ONDERZOEKER Als onderzoeker vind ik open waarnemen van groot belang. Aandachtspunt is om goed naar de geïnterviewde te luisteren, zonder steeds voor hen in te vullen of met ideeën te komen. Daarnaast is het ook belangrijk om te observeren wat de interviews en de focusgroep met de bezoekers doen. Met dit onderzoek wil ik niet alleen inspelen op de bovenstromen rond dit praktijkvraagstuk, maar juist ook op de onderstromen. Boven- en onderstromen worden wel eens vergeleken met een ijsberg. De bovenstroom bestaat uit de concrete dingen als organisatie strategieën en doelen. Het zijn de woorden die vertellen wat we doen. Dit is de bovenste 10% van de ijsberg. Maar zo’n 90% van de ijsberg bevindt zich onder water, de onderstroom. De onderstroom zijn de onbewuste, achterliggende structuren (De Kleine, 2013). Processen tussen betrokken medewerkers onderling of tussen medewerkers en bezoekers zijn bijvoorbeeld een onderstroom. Doordat ik mijn betrokken collega’s actief betrek bij de focusgroep hoop ik bepaalde onderstromen zichtbaar en bespreekbaar te maken. 2.5.1 ONDERZOEKSPARADIGMA Er zijn drie belangrijke wetenschappelijke paradigma’s; het positivistische, het interpretatieve en het kritische emancipatorische paradigma (Cohen et al, 2000 in De Lange, Schuman & Montesano Montesorri, 2011). Dit onderzoek is te plaatsen binnen het interpretatieve onderzoeksparadigma. Binnen dit paradigma worden een aantal aannames gedeeld die erg van toepassing zijn op dit onderzoek. Bijvoorbeeld dat situaties constant in beweging zijn en dat gebeurtenissen en mensen uniek zijn en daardoor niet te generaliseren. Ook wordt de werkelijkheid omschreven als complex en is elke situatie onderhevig aan meervoudige interpretaties. Een aanname die goed aansluit bij het doel van dit onderzoek is dat situaties bekeken moeten worden door de ogen van deelnemers in plaats van door de bril van de onderzoeker (Cohen et al 2000, in De Lange et al., 2011). Binnen het interpretatieve onderzoeksparadigma blijft er wel sprake van ‘een onderzoeker die onderzoek doet (subject) naar het leven, de taal of de beroepspraktijk van onderzochten (object)’ (De Lange et al., 2011 p.45).

39

Ook is dit onderzoek, in mindere mate, te plaatsen binnen kritisch-emancipatorische onderzoeksparadigma. Deze benadering ziet de onderzoekssituaties namelijk in de politieke en ideologische context waarin zij voorkomen. ‘Het doel van kennisverwerving in dit paradigma is ‘het blootleggen van (verborgen) machtsstructuren om daarmee de weg vrij te maken voor het bevorderen van individuele en maatschappelijke vrijheid alsmede de emancipatie van minderheden of gemarginaliseerde groepen’ (De Lange et al., 2011, p.47). Binnen mijn onderzoek speelt de emancipatie van ‘minderheden of gemarginaliseerde groepen’ (in dit geval wijkbewoners met een achtergrond in de psychiatrie) een grote rol. Alleen gebeurt dit minder door het blootleggen van machtsstructuren. 2.6 ANALYSE De analyse benadering die het best past bij de methode van dataverzameling is de inductieve benadering. Bij inductie wordt zoveel mogelijk geprobeerd om min of meer afzonderlijke verschijnselen waar te nemen. Vervolgens wordt er gezocht naar verbinding tussen die verschijnselen. Dit betekent ook dat bij interviews de gesprekken zo open mogelijk gevoerd moeten worden. Er worden algemene vragen gesteld en de geïnterviewde wordt aan het woord gelaten. De onderzoeker probeert de resultaten van de gesprekken met elkaar te verbinden tot meer algemene uitspraken. ‘Hij probeert te vangen wat ‘uit zichzelf’ naar boven komt’ (De Lange et al., 2011, p.207). Wat betreft de verslaglegging betekent dit dat de onderzoeker beschikt over letterlijk uitgeschreven verslagen van de gesprekken. Daarin gaat hij op zoek naar relevante begrippen en verbindingen tussen die begrippen. Boeije (2005, in de Lange et al. 2011) gebruikt de term ‘coderen’ wat zoiets betekent als categorieën ontwerpen om een algemeen beeld te kunnen schetsen na een serie interviews. Zij onderscheidt hierin drie stadia: 

Het eerste stadium is open coderen. ‘De onderzoeker leest de interviewverslagen integraal door en noteert de begrippen of categorieën die hij meent waar te nemen in de uitspraken van de geïnterviewden’ (De Lange et al. 2011, p.208). Er ontstaat een lange lijst van begrippen, waarvan sommige meer prominent zijn en waarvan sommige min of meer synoniem zijn.



Het tweede stadium is axiaal coderen. ‘De onderzoeker probeert de lijst korter te maken door de categorieën met een min of meer gelijke betekenis samen te voegen. Tevens probeert hij een hiërarchisch patroon te maken van overkoepelende, belangrijke begrippen en ondergeschikte begrippen, een zogenoemde ‘codeboom’’ (De Lange et al. 2011, p.208).

40



Het laatste stadium is selectief coderen. De onderzoeker gaat op zoek naar één of meer centrale begrippen, zogenoemde ‘kerncategorieën’.

De uiteindelijke uitkomsten van de analyse zijn gebruikt om in de focusgroep de eerste stappen te nemen om tot een actieplan te komen.

41

42

DEEL 2: EMPIRISCHE RESULTATEN

43

3. (POTENTIEEL) BELEMMERENDE FACTOREN In de interviews hebben de respondenten een aantal spanningen benoemd die zij ervaren als het gaat om deelname aan activiteiten in de wijk, specifiek ‘Koffie om de Hoek’. Deze spanningen kunnen belemmerend werken. Omdat de respondenten ook ervaringen hebben met andere voorzieningen, zoals het DAC, wordt er gesproken over potentieel belemmerende factoren. Opvallend is dat de belemmerende en ondersteunende factoren gezien kunnen worden als een spiegel. Omgang met de ander bijvoorbeeld kan zowel belemmerend als ondersteunend werken. In bijlage 6 wordt deze spiegeling in een matrix weergegeven. 3.1 OMGANG MET DE ANDER ALS SPANNING Het onderzoek laat zien dat er veel gezegd is over de omgang met elkaar als bezoekers. Meerdere respondenten geven aan erg gevoelig te zijn voor het gedrag van andere bezoekers, bijvoorbeeld als zij erg veel aandacht vragen.

Soms kom je in omgevingen waar mensen zijn die een bepaalde uitstraling hebben, waar de een meer gevoelig voor is dan de ander. En ik ben erg gevoelig voor een aantal type mensen die zich op een bepaalde manier profileren. ‘Kijk mij nou figuren’, zoals ik dat noem, daar moet ik echt serieus moeite voor doen om mijn mond te houden….En dat kan ik heel lang volhouden, mits dat gecompenseerd wordt door positieve energie, positieve ervaringen die ik in diezelfde ruimte heb. Dat noem ik dan bliksemafleiders. Als die wegvallen of als die er niet meer zijn dan, dan worden die prikkels te sterk voor mij.

Opvallend is dat deze respondent spreekt over ‘bliksemafleiders’. Bij ‘Koffie om de Hoek’ zijn het laatste jaar een aantal bezoekers afgevallen door verschillende omstandigheden. Kan het zijn dat er voor deze respondent, en wie weet ook voor andere respondenten, geen goede balans meer was tussen ‘Kijk mij nou figuren’ en ‘bliksemafleiders’? Ook geven een aantal respondenten aan het lastig te vinden dat sommige bezoekers in een keer ‘uit hun pan’ kunnen gaan. Een respondent noemt bijvoorbeeld iemand die veel aandacht nodig heeft en onberekenbaar gedrag vertoont. Een andere respondent noemt het voorbeeld van een andere bezoekster: zij weet niet hoe ze met haar om moet gaan. Ook ziet zij dat de begeleiding hier mee worstelt.

44

…met bepaalde personen, als X. dus binnenkomt, dan zie je dus alle mensen, dat de sfeer gelijk helemaal anders is. En dat vind ik wel erg ja. Ze kan er misschien wel niets aan doen, maar ze kan ook een beetje rekening houden, maar….dat vind ik wel moeilijk…..want hoe moet je dan tegen zo’n persoon zeggen hoe je dat vindt? Dat vind ik een beetje moeilijk. Dat is heel lastig he? Ik merk dat de begeleiding daar ook soms moeite mee heeft en dus laat staan dat iemand die hier gewoon koffie komt drinken, dat die dat ineens moet gaan doen? Ja dat vind ik wel een heel moeilijk ding ja.

Meerdere respondenten geven aan niet goed te weten hoe zij om moeten gaan met bepaald gedrag van andere bezoekers. Dat maakt hen onzeker en zij zien ook dat door bepaald gedrag de sfeer in de groep erg kan veranderen. Ook is er een dame die een tijd niet naar ‘Koffie om de Hoek’ geweest is omdat ze niet steeds een sigaret aan een andere bezoeker wilde geven die daar om vroeg. Zij durfde geen nee tegen hem te zeggen. Zij vond dit erg vervelend en was bang dat ze kwaad zou worden en er dingen uit zou gaan gooien waar ze later spijt van zou krijgen. Uit dit onderzoek blijkt dat sommige bezoekers moeite hebben met elkaar en dat dit voor een aantal respondenten ook een reden is geweest om niet meer naar ‘Koffie om de Hoek’ te komen. In de groep spelen allerlei groepsdynamische processen waar de begeleiding niet altijd zicht op heeft. Deze individuele interviews hebben een deel van deze processen bloot gelegd. Een aantal van de respondenten geeft aan wel hulp te willen bij het omgaan met elkaar, maar dan voornamelijk gericht op individuele vragen. Zoals bijvoorbeeld de respondent van de sigaret. Zij gaf later aan wel nee te durven zeggen, maar dan wilde ze wel dat er iemand van de begeleiding in de buurt was voor het geval hij boos zou worden. Ook de dame die moeite heeft met de omgang met X., zij geeft aan wel hulp te willen over hoe ze nou met de andere bezoekster moet omgaan. Ook is het belangrijk dat wij ons als begeleiders realiseren dat er allerlei processen spelen waar wij niet altijd zicht op hebben. Problemen of spanningen binnen deze processen zijn door middel van deze individuele gesprekken naar boven gekomen. Het is dus van belang om er bij stil te staan hoe wij deze individuele gesprekken een plek kunnen geven binnen ‘Koffie om de Hoek’. 3.2 VERWACHTINGEN ALS SPANNING Een deel van de respondenten geeft aan het moeilijk te vinden om nieuwe dingen te ondernemen. Niet weten wat je precies kunt verwachten, wie er aanwezig zullen zijn en niet in een vertrouwde situatie terecht komen maakt het voor sommige respondenten lastig om naar

45

‘Koffie om de Hoek’ toe te komen. Vooral de respondenten die nog nooit bij ‘Koffie om de Hoek’ geven aan de stap om hier naar toe te komen nog niet te durven zetten.

Nou ik ben niet zo ondernemend, nieuwe dingen vind ik moeilijk en als dingen eenmaal vertrouwd zijn heb ik geen moeite meer om te gaan. Maar ergens opnieuw heen gaan, dan heb ik soms weken of maanden nodig, zal ik wel….zal ik niet?

Een aantal respondenten geven aan dat er nog een heel proces vooraf gaat aan het over de drempel stappen bij ‘Koffie om de Hoek’. Sommige respondenten geven aan er weken of maanden over na te hebben gedacht waardoor de spanning om te gaan alleen maar hoger wordt.

Nou bijvoorbeeld ‘Koffie om de Hoek’ waarom ik daar niet heen zou gaan is omdat ik het idee heb dat iedereen elkaar al kent en dat ik daar binnen kom en dat ik daar dan een beetje in m’n eentje zit of niets te vertellen heb en dan durf ik er niet heen.

Bezoekers die nog nooit geweest zijn, of een tijdje niet geweest zijn, hebben allerlei verwachtingen bij ‘Koffie om de Hoek’ die hen kan belemmeren om (opnieuw) te komen. Zij zijn dan bijvoorbeeld bang dat niemand met hen praat, dat ze niet in de groep passen of bijvoorbeeld niet meer weten wat ze moeten zeggen. Deze verwachtingen kunnen zo’n belangrijke rol gaan spelen dat respondenten er voor kiezen om niet (meer) te komen. 3.3 OP JEZELF TERUG GEWORPEN ZIJN ALS SPANNING Respondenten hebben aangegeven het lastig te vinden om nieuwe dingen te ondernemen, maar wat dit ook lastig maakt, is dat zij hier vaak alleen voor staan. Tijdens de interviews geven veel respondenten aan het vooral lastig te vinden om alleen naar een nieuwe plek toe te gaan. Ook de twee respondenten die nog nooit bij ‘Koffie om de Hoek’ zijn geweest geven aan dat het alleen moeten gaan voor hen een reden is om nooit bij ‘Koffie om de Hoek’ te zijn geweest.

Eigenlijk moet ik een keertje gaan kijken! Maar ik krijg mijn man niet mee, die houdt daar niet van….En om dat alleen te doen, dat vind ik ook wel weer een beetje een grote stap. En dat is de reden waarom ik dat nooit gedaan heb eigenlijk.

46

Op de vraag ‘Wat zou je helpen om wel over die drempel heen te stappen?’ geven de meeste respondenten aan het fijn te vinden als er iemand met hen mee gaat of als ze weten dat er een bekend gezicht aanwezig is. Wat ook opvallend is, is dat meerdere respondenten aangeven het lastig te vinden om na een bepaalde periode (als het bijvoorbeeld een tijdje niet goed is gegaan) terug te komen naar ‘Koffie om de Hoek’ of een andere voorziening waar zij gebruik van maakten. Een respondent geef aan het lastig te vinden om na een moeilijke periode weer terug te gaan naar de sportschool waar ze vijf keer per week kwam:

Ja toen ik een hele tijd zo’n last van m’n rug had, toen kon ik niet meer op of om. Toen vond ik het wel heel moeilijk om weer terug te gaan. Want dan gaan ze vragen stellen, hoe is het nu en weet je, daar zag ik wel tegenop …. Uit de resultaten van de interviews blijkt dat ‘Koffie om de Hoek’ wellicht toch niet zo laagdrempelig is als dat wij hadden gedacht. De twee respondenten die nog nooit bij ‘Koffie om de Hoek’ zijn geweest, geven aan het heel erg moeilijk te vinden om alleen over die drempel heen te stappen. Ook personen met wie het een tijdje niet goed is gegaan geven aan het lastig te vinden om weer terug te komen naar ‘Koffie om de Hoek’ omdat ze bang zijn voor allerlei vragen. Weten dat ze een bekend gezicht zullen zien, of iemand die met hen mee gaat, verlaagd voor de respondenten de drempel om ergens toch naar toe te gaan. 3.4 BENADERING ALS SPANNING De manier waarop respondenten ergens benaderd worden, wordt als erg belangrijk ervaren. Onvriendelijk benaderd worden is voor veel respondenten een drempel om nogmaals ergens naar toe te gaan. Opvallend is dat ook meerdere van hen aangeven het een- of tweemaal te proberen maar het dan genoeg vinden. De respondenten die vertellen over een ervaring met onvriendelijke behandeling geven aan dit niet bij ‘Koffie om de Hoek’ te hebben meegemaakt, maar het is voor hen wel een belangrijke reden om van andere voorzieningen geen gebruik meer te maken.

Toen vroeg ik ‘mag ik een kopje koffie?’, ‘Mankeert je toch niets aan je handen!’. Nou dan kom je voor het eerst binnen daar, en voor de tweede keer. Nou toen had ik het gehad, daar heb ik geen zin in.

47

Wat ook als belemmerend ervaren wordt, is het niet verwelkomd worden door andere bezoekers en het gevoel hebben geen deel uit te maken van de groep.

En toen voelde ik mij niet welkom want ik kende al helemaal niemand en ze waren ook niet aardig, dat ze je begroeten en zo, een hartelijk welkom. Niemand danste met mij en niemand praatte met mij, dus toen ben ik weg gegaan.

Veel bezoekers van ‘Koffie om de Hoek’ hebben een CIZ-indicatie (Centrum Indicatiestelling Zorg) en bezoeken ook het DAC van GGZ-centraal. Een van de respondenten geeft aan dat hij geen CIZ-indicatie heeft en daardoor het gevoel kreeg niet helemaal bij de groep van ‘Koffie om de Hoek’ te horen.

Degene die een indicatie hebben, die hebben meer rechten en meer mogelijkheden … die kunnen aan meer dingen meedoen dan mensen die geen indicatie hebben. Dus als het rond de feestdagen is, wat voor iedereen sowieso wel een moeilijke tijd is. Als er dan volop gesproken wordt over ‘oh kerstfeest, oh leuk gezellig, doen we hier, doen we daar’. Maar er zitten ook mensen die geen indicatie hebben, die dus niet naar dat kerstfeest kunnen, dan doet dat pijn, dat doet erg pijn.

Deze respondent gaf in het interview aan het vervelend te vinden om er steeds aan herinnerd te worden dat hij geen deel uit maakt van deze groep. Dit zorgde er voor dat hij zich ook bij ‘Koffie om de Hoek’ minder op zijn plek voelde. Wat ook als een belemmerende factor benoemd wordt, is het negatief reageren op de eerlijkheid van de respondenten over hun ziektebeeld of probleem.

Dat had ook te maken met in dit geval één bepaald persoon die daar zat, die mij gewoon helemaal niet een goed gevoel gaf. En dan houdt het op, dat is toch met mensen uit de psychiatrie, het moet klikken……..Autoritair, ze kwam heel autoritair over. Ik ben heel open in wat wij allemaal meegemaakt hebben en ziektebeelden en problemen waar je voor komt te staan. Dus daar heb ik dat allemaal netjes verteld, dan weten ze waar ze aan toe zijn……Toen werd er gelijk zo’n beetje uit de hoogte gedaan, oh zo van jij bent uh…..ik bedoel ik heb een alcoholistisch verleden…..en het was net of ik daar meteen een stempel op kreeg ‘dat is niet veel, dat is zo’n zuipschuit’.

48

Respondenten geven aan zich niet op hun gemak te voelen als zij ergens onvriendelijk behandeld worden of voor hun gevoel geen deel uitmaken van de groep. Dit is wel een belangrijke factor die ook een rol kan spelen bij ‘Koffie om de Hoek’ aangezien daar ook al een groep bezoekers aanwezig is als er nieuwe bezoekers binnen komen lopen. Hoe vriendelijk behandelen zij dan de nieuwe bezoeker? Ook het gevoel niet serieus genomen te worden wordt door respondenten als belemmerend ervaren. Niet alle respondenten vertellen over hun achtergrond, maar diegene die dat wel doen vinden het belangrijk dat dit dan ook geaccepteerd wordt en dat zij het gevoel krijgen serieus genomen te worden. 3.5 NIET LEKKER IN JE VEL ZITTEN ALS SPANNING Respondenten noemen ook dat hoe zij op een bepaald moment in hun vel zitten belemmerend kan werken. Een aantal respondenten geven aan gezondheidsproblemen te hebben die veel invloed hebben. Ook geven respondenten aan dat hun gemoedstoestand erg veel invloed heeft op het al dan niet meedoen aan activiteiten.

Als ik depressief ben, is alles te veel. Medicatie wordt ook als belemmerend benoemd. De medicatie zorgt er bij een respondent bijvoorbeeld voor dat de respondent zich erg moe voelt en weinig energie heeft. Een aantal respondenten geeft aan zich op sommige momenten zo slecht te voelen dat bijvoorbeeld het doen van de afwas al te veel is. Het bezoeken van een activiteit als ‘Koffie om de Hoek’ kan op zo’n moment een te grote stap zijn. 3.6 OVERIGE SPANNING De gemiddelde leeftijd bij ‘Koffie om de Hoek’ ligt zo rond de 45. Slechts één van de respondenten is onder de 30 en zij geeft dan ook aan het lastig te vinden om activiteiten te vinden waar zij contacten op kan doen en haar netwerk kan uitbreiden. De meeste activiteiten worden bezocht door een wat oudere groep. Op dit moment is er nog weinig aandacht voor het betrekken van de jongere doelgroep bij ‘Koffie om de Hoek’.

49

4. (POTENTIEEL) ONDERSTEUNENDE FACTOREN In de interviews hebben de respondenten een aantal factoren genoemd die voor hen ondersteunend kunnen werken om deel te nemen aan ‘Koffie om de Hoek’, maar ook aan andere activiteiten. Net als bij de (potentieel) belemmerende factoren spreken de respondenten ook over andere voorzieningen. Vandaar dat ook hier gekozen is om te spreken over potentieel ondersteunende factoren. 4.1 OMGANG MET DE ANDER ALS ONDERSTEUNING Als belemmerende factor is binnen dit onderzoek de omgang met andere bezoekers genoemd. Tegelijkertijd kan dit ook ondersteunend werken. Zo geeft een respondent aan ‘bliksemafleiders’ nodig te hebben omdat hij erg gevoelig is voor bepaalde andere bezoekers. Met een ‘bliksemafleider’ bedoeld hij een rustig iemand met wie hij even een praatje kan maken of op wie hij zijn aandacht kan richten als hij zich bijvoorbeeld irriteert aan een andere bezoeker. De afgelopen jaren is de samenstelling van de groep bezoekers veranderd en zijn er een aantal bezoekers, door verschillende omstandigheden, afgevallen. Kan het zijn dat er op dit moment te weinig ‘bliksemafleiders’ in de groep aanwezig zijn waardoor een aantal bezoekers die veel aandacht vragen de overhand krijgen? Ook wordt juist het omgaan met elkaar als ondersteunend genoemd. Gewoon een praatje kunnen maken, maar ook moeilijke dingen met elkaar kunnen bespreken.

…het hier zijn, een praatje maken met iemand, lachen met elkaar. Soms ook moeilijke dingen bespreken met elkaar. Ja gewoon, het contact met mensen, dat vind ik gewoon heel erg leuk, dat doet me goed. Ik merk ook dat in het weekend een beetje chagrijnig wordt, dan kan ik geen kant op.

Een aantal respondenten geven ook aan het fijn te vinden dat ze weten dat er meer mensen met een psychiatrische achtergrond komen. Zij voelen zich daardoor meer begrepen door elkaar.

Nou ja, ook omdat ik zelf dus een psychiatrisch verleden heb, daarom vind ik het fijn. Omdat de mensen die dan komen die weten al een beetje van hoe het is.

50

Omdat de andere bezoekers ook een psychiatrische achtergrond hebben hoeven zij niet steeds van alles uit te leggen. 4.2 EVEN NIETS ‘MOETEN’ ALS ONDERSTEUNING: EEN VRIJE RUIMTE Als belemmerende factor werden de verwachtingen genoemd die respondenten hebben van ‘Koffie om de Hoek’. Tegelijkertijd geven de respondenten die wel naar ‘Koffie om de Hoek’ toe komen aan het als ondersteunend te ervaren dat bij ‘Koffie om de Hoek’ even niets ‘moet’ en er niet teveel van hen wordt verwacht. Er zijn mogelijkheden om dingen te ondernemen, maar dit is allemaal niet verplicht. Wat gewaardeerd wordt aan ‘Koffie om de Hoek’ is dat er even geen verplichtingen zijn. Een aantal respondenten geven aan al zoveel verantwoordelijkheden te hebben en dat zij soms, mede door hun psychiatrische achtergrond, daar ontzettend veel moeite mee hebben. Het is fijn dat zij er dan even tussenuit kunnen bij ‘Koffie om de Hoek’ en hier geen verplichtingen hebben.

Ik vind het fijne van het DAC en ‘Koffie om de Hoek’ dat ik geen verantwoordelijkheden heb, omdat ik thuis de kar al moet trekken…..Ik speel het liefst 10e viool, de 2e vind ik nog te lastig. Qua verantwoording. Dat vind ik gewoon prettig omdat ik thuis al zoveel moet en daar heb ik al veel moeite mee.

Ook geeft een respondent aan het fijn te vinden dat zowel de andere bezoekers als de begeleiding geen hoge eisen stelt aan de bezoekers.

Ja wat ik ook prettig hier vond, je mag jezelf zijn. Je hoeft niet aan hoge eisen te voldoen of allerlei dingen, en dat vond ik wel prettig.

Opvallend aan deze uitkomst is dat veel respondenten juist het ‘even niets hoeven’ waarderen, terwijl wij als begeleiding vaak bezig zijn met het aanbieden van activiteiten en het stimuleren van bezoekers om hier aan mee te doen. Respondenten geven aan het wel fijn te vinden dat deze activiteiten er zijn, maar dat zij het ook fijn om hier niet per se aan mee te hoeven doen. Een kopje koffie drinken, even onder de mensen zijn en misschien een spelletje spelen is voor een groot deel van de respondenten voldoende.

51

4.3 ONDER DE MENSEN ZIJN ALS ONDERSTEUNING Het alleen naar een nieuwe activiteit, zoals ‘Koffie om de Hoek’, heen gaan wordt als een belemmerende factor beschreven. Op de vraag ‘Wat zou jou helpen om wel over deze drempel te stappen?’ geven alle respondenten aan dat zij het fijn zouden vinden als er iemand met hen mee gaat of als zij weten dat zij een bekend gezicht gaan zien.

Nou bijvoorbeeld ook, toen dat opgestart werd die nieuwe activiteit….en uhm…..daar heb ik mij toen voor opgegeven. Toen zei ze van: ‘Durf je daar alleen naar toe?’ Toen zei ik ‘eigenlijk niet’. Toen zei ze ‘nou dan kom ik je de eerste twee keer gewoon ophalen’. Ik zeg ‘dat is goed’, en nu voel ik me daar echt helemaal op m’n gemak!

Ook geven een aantal respondenten aan dat juist het onder de mensen zijn voor hen een reden is om de deur uit te gaan.

Ja want anders voel ik me zo eenzaam. Ik ben alleen en ik ben de hele dag thuis, ik zie verder niemand. Dat is niet waar, ik zie wel mensen maar niet de hele tijd natuurlijk. Ik wil onder de mensen zijn.

Sommige respondenten geven ook aan gedurende de week zich vaak alleen te voelen en op die momenten al uit te kijken naar ‘Koffie om de Hoek’.

Want je hebt toch een…..ik ervoer ‘Koffie om de Hoek’ toch wel als een iets….iets om naar uit te kijken. En weekenden zijn vaak saai, alleen, vriendloos, vriendinloos, ja dan ga je in het weekend, in mijn geval, ga je dan wel uitkijken, in mijn geval naar ‘Koffie om de Hoek’.

Respondenten geven ook aan er thuis vaak alleen voor te staan. Voor hen is het erg fijn om een plek te hebben waar zij even onder de mensen kunnen zijn.

Gewoon thuis mijn draai niet kunnen vinden, tegen muren op lopen vliegen, dan denk je, ik ga er maar even heen. Daar kan ik al het moeten van thuis loslaten, spelletje doen, beetje kleuren, praatje maken, dat vind ik wel leuk, laagdrempelig ook.

52

Wat opvalt is dat de bezoekers die al langer naar ‘Koffie om de Hoek’ toe komen, het een laagdrempelige activiteit vinden. Terwijl de respondenten die nog niet of niet meer komen aangeven deze drempel juist wel hoog te vinden. 4.4 BENADERING ALS ONDERSTEUNING Erkenning en gekend worden zijn belangrijke ondersteunende factoren voor de respondenten. Iemand die hen begrijpt en mogelijkheden in hen ziet. Oprechtheid wordt ook belangrijk gevonden. Erkenning is voor sommige bezoekers ook in het begrip hebben voor een lastige situatie die zij bij ‘Koffie om de Hoek’ hebben meegemaakt. Het feit dat de begeleiding aangeeft te zien wat er gebeurt en hier begrip voor te hebben werkt voor respondenten ondersteunend. Wat veel respondenten als prettig ervaren is iemand die mogelijkheden in hen ziet en die hen stimuleert om hun mogelijkheden te benutten.

Dat er zo veel mensen waren in mijn bestaan, ook privé, thuis weet ik veel wat. Als kind ook, ook in mijn werksituaties, dat ik zo vaak van die afbraakopmerkingen kreeg. Daar knap ik nou heel erg van af. Dan heb ik zoiets van ‘bekijk het maar, nu verdom ik het helemaal’….Ik heb ook wel eens een chef, baas hoe je het noemen wil, die was wel stimulerend, die zag de mogelijkheden in mij zo van ‘joh, jij kan dat wel, probeer het gewoon’. Dan krijg ik veel meer power, dan krijg ik er veel meer zin in gelijk. Als iemand potentieel waardering geeft, dan ga ik mij ook meer inzetten, ja zo werkt het een beetje.

Het lijkt er op dat als respondenten meer positieve waardering krijgen, dat zij zich daar dan ook naar gaan gedragen. Krijgen zij ‘afbraakopmerkingen’ dan hebben ze weinig zin meer om zich ergens voor in te zetten. Dit is wel een belangrijk aandachtspunt: geven wij bij ‘Koffie om de Hoek’ wel voldoende positieve waardering op individueel niveau? 4.5 NIET LEKKER IN JE VEL HOEVEN ZITTEN ALS ONDERSTEUNING Aan de ene kant wordt het gewaardeerd dat de bezoekers van ‘Koffie om de Hoek’ allemaal een achtergrond in de psychiatrie hebben. Aan de andere kant vinden de bezoekers het ook fijn dat er niet teveel op de problemen of op hun psychische beperking gefocust wordt. Er mag over problemen gepraat worden maar dat hoeft niet. Bezoekers hoeven ook niet aan de begeleiding te vertellen wat hun achtergrond is. Sommigen vertellen dit uit zichzelf maar het is absoluut geen verplichting. Met ‘Koffie om de Hoek’ willen wij juist focussen op het ‘gezonde deel’ van

53

bezoeker. Een respondent geeft ook aan dit zowel bij ‘Koffie om de Hoek’ als bij het DAC waar zij komt te waarderen:

Ja in de psychiatrie, als je bij iemand een arm om iemand heen sloeg ‘Waarom doe je dat?’, dan zei ik ‘ze heeft verdriet’. ‘Nou, waar bemoei je je mee!’ zeiden ze dan. En dat is uhm…hier kun je gewoon jezelf zijn, zonder dat ze gaan spitten of graven of al die waarom vragen. Nu heb ik gewoon een steuntje in de rug en dat had ik alleen maar nodig. En al dat gespit en gegraaf, daar ben ik alleen maar ziek van geworden. Dus dat schoot niet op, echt niet.

Veel respondenten geven aan het erg fijn te vinden dat zij bij ‘Koffie om de Hoek’ zichzelf kunnen zijn. Doordat andere bezoekers ook een psychiatrische achtergrond hebben, begrijpen ze elkaar beter en hoeven ze het niet steeds uit te leggen. Een respondent geeft aan zich altijd een buitenbeentje te hebben gevoeld. Maar bij ‘Koffie om de Hoek’ en het DAC heeft zij dit gevoel niet:

Ik voel me ook echt welkom hoor bij ‘Koffie om de Hoek’ en ook hier (DAC). Dat heb ik mijn hele leven nog nooit gehad, ik was altijd een buitenbeentje, hoorde nergens bij. Dit was wel heel nieuw voor mij.

Aan de ene kant is het dus lastig om deel te nemen aan een activiteit als je als bezoeker op dat moment niet lekker in je vel zit, maar aan de andere kant vinden respondenten het fijn dat zij weten dat zij bij ‘Koffie om de Hoek’ terecht kunnen, ook als zij zich wat minder goed voelen. En dat zij op zo’n moment iets kunnen vertellen over hun problemen, maar dat dit geen verplichting is. 4.5 OVERIGE (POTENTIEEL) ONDERSTEUNENDE FACTOREN Respondenten hebben nog een aantal andere (potentieel) ondersteunende factoren aangegeven. Een aantal respondenten geven aan de structuur en vastigheid van ‘Koffie om de Hoek’ te waarderen.

Vastigheid…zekerheid, weten waar je naar toe gaat en wat je te wachten staat….waar je op rekenen kan. Daardoor in mijn geval al een beetje kunnen voorbereiden.

54

Daarnaast wordt ook aangegeven dat het echt in de buurt plaatsvinden ook een ondersteunende factor is. Een aantal respondenten woont wat verder weg maar komt met het openbaar vervoer of de fiets. Dat de locatie goed bereikbaar is met het openbaar vervoer is voor sommige bezoekers ook een ondersteunende factor. Ook geven twee respondenten aan mensen uit de doelgroep te kennen die niet komen omdat ze het te ver weg vinden.

55

5. ONDERSTEUNEN VAN DE DOELGROEP Opvallend resultaat van de interviews is dat er veel individuele ondersteuningsvragen naar boven zijn gekomen. Zo hebben beide respondenten die nog nooit bij ‘Koffie om de Hoek’ zijn geweest aangegeven graag meer te willen ondernemen om hun sociale netwerk uit te breiden. Beide respondenten geven aan eigenlijk niet te weten waar te moeten beginnen. Zij zouden het fijn vinden als er iemand met hen mee zou kijken wat er allemaal te doen is en wat bij hen past. Ook geeft een respondent aan dat hij graag een gesprekje had gehad met de begeleiding en een andere bezoeker, waar hij moeite mee had.

Ik persoonlijk zou het misschien wel prettig vinden om op dat moment met z’n drieën om de tafel te gaan, hoeft niet een heel lang gesprek te zijn, maar gewoon eventjes op een laagdrempelig niveau, van wat vind jij, wat vind jij en wat vind jij? Hou het voor elkaar leuk en zorg dat je samen door een deur kan. Maar dat je dat met z’n drieën apart gewoon eventjes doet. Dat zou denk ik ontzettend helpen.

Deze respondent heeft dit toentertijd ook aangegeven bij een van de begeleiders maar hij heeft het idee dat hier niet adequaat op ingespeeld is. Deze casus riep wel discussie op bij de begeleiding. Ga je een derde persoon, de persoon waar hij zich aan ergerde, uitnodigen voor een gesprekje, terwijl deze man zelf eigenlijk geen moeilijkheden ervaart? Of ga je alleen in gesprek met de bezoeker die zich ergert om hem te helpen met de situatie om te gaan? Of is dit meer een taak voor zijn of haar persoonlijk begeleider? Er zijn meerdere respondenten die aangeven vrijwilligerswerk te doen of te willen doen. Een respondent doet al vrijwilligerswerk maar dit loopt niet helemaal lekker. Hij vindt het ook lastig om dit op zijn werkplek ter sprake te brengen. Ook geeft een respondent aan best wel vrijwilligerswerk te willen doen in het wijkcentrum, maar dit toch ook wel lastig en spannend te vinden.

Ja ik heb wel eens gedacht zoals hier die medewerkers die hier achter de bar staan, dan denk ik ‘zou dat nou ook nog iets voor mij zijn?’ Ik weet het niet hoor.

56

Respondenten die vrijwilligerswerk willen doen geven aan dit ook lastig te vinden. Is dit wel iets voor mij? Wat wordt er van mij verwacht? Krijg ik niet teveel verantwoordelijkheden? Doordat ze hier onzeker over zijn, is de stap om daadwerkelijk vrijwilligerswerk te gaan doen groot. Een aantal van hen geven aan hierbij graag ondersteuning te willen. Ook is er een respondente die bij ‘Koffie om de Hoek’ graag geholpen zou willen worden met het werken op de computer.

Ik had toch een vraagje, of er niet ook een mogelijkheid zou zijn bij ‘Koffie om de Hoek’ om ook een beetje achter de computer te werken. Of op internet ofzo. Dat vind ik ook wel belangrijk om te leren ... Misschien vindt iemand dat wel leuk om wat te doen met mij samen.

Deze vragen zijn opvallend omdat wij ons bij ‘Koffie om de Hoek’ vaak richten op de groep in z’n geheel terwijl er veel individuele ondersteuningsvragen spelen. Wij bieden activiteiten aan voor de bezoekers als groep, maar hebben zelden individuele gesprekken met deelnemers over bijvoorbeeld deelname aan andere activiteiten in de wijk. Bezoekers kunnen ook bij ons voor individuele vragen (rondom ‘Koffie om de Hoek’ en deelname aan of vragen over andere activiteiten) aankloppen maar dit gebeurt tot nu toe zelden. Dit onderzoek laat wel zien dat individuele gesprekken een goed beeld kunnen geven van wat er allemaal speelt binnen een groep en dat soms een kort individueel gesprek iemand weer op weg kan helpen. Het is blijkbaar bij bezoekers niet duidelijk dat zij ook voor dit soort vragen bij ons terecht kunnen. Voor welke individuele vragen kunnen bezoekers precies bij ons terecht en hoe maken wij dit aan hen duidelijk? Tevens zijn deze resultaten van belang omdat dit in druist tegen het huidige discours. De respondenten geven aan een duidelijke (individuele) vraag om ondersteuning te hebben. Terwijl de ontwikkelingen op dit moment steeds meer gericht zijn op de doelgroep die zelfstandig activiteiten moet draaien, begeleiding die minder aanwezig is en de doelgroep die meer op hun eigen sociale netwerk is aangewezen. Het is dus belangrijk dat wij ons beseffen dat dit sociale netwerk niet vanzelfsprekend is en dat het bieden van een inloopmogelijkheid ook niet garant staat voor het kunnen opbouwen van een sociaal netwerk. Om dit netwerk op te zetten of uit te breiden heeft een groot deel van de doelgroep hierbij ondersteuning nodig. Deze ondersteuning kunnen wij bij ‘Koffie om de Hoek’ bieden, maar dit vraagt wel om behoud, of misschien zelfs uitbreiding van, professionele inzet in plaats van vermindering. Er moet ruimte zijn voor het aan de arm meenemen van nieuwe bezoekers en individuele gesprekken en aandacht. Natuurlijk zou het mooi zijn als de doelgroep de inloopmiddag grotendeels zelf over zou kunnen nemen, maar

57

tegelijkertijd is het wel van belang dat ook hierbij professionele inzet aanwezig blijft om de mensen uit de doelgroep die zich inzetten voor ‘Koffie om de Hoek’ te kunnen ondersteunen.

58

6. ROL VAN BEGELEIDING EN BETREKKEN VAN BEZOEKERS Naar aanleiding van de interviews zijn de betrokken begeleiders van ‘Koffie om de Hoek’ bij elkaar gekomen tijdens twee focusgroep bijeenkomsten. De resultaten van de interviews zijn hierin besproken en de vraag ‘Wat kunnen deze resultaten betekenen voor de verbetering van ‘Koffie om de Hoek’?’ stond centraal. Tijdens de tweede focusgroep bijeenkomst stond de vraag ‘Hoe gaan we de doelgroep bij de veranderingen betrekken?’ centraal. In dit hoofdstuk wordt het proces wat zich heeft afgespeeld bij de betrokken professionals omschreven. Daarnaast zijn er een aantal thema’s besproken die volgens de betrokken professionals een rol zouden moeten spelen bij de ontwikkelingen van ‘Koffie om de Hoek’. Belangrijk punt wat in dit hoofdstuk beschreven wordt is hoe de doelgroep betrokken gaat worden bij de veranderingen. De professionals zijn het in ieder geval met elkaar eens dat dit een zeer belangrijke vervolgstap is. 6.1 PROCES BIJ BEGELEIDERS Een bijzondere uitkomst van de focusgroep is in ieder geval dat de begeleiders enthousiast werden van de uitkomsten en weer zin hebben om met ‘Koffie om de Hoek’ aan de slag te gaan. Een aantal van hen waren toch wat sceptisch bij de start van het onderzoek. Het bezoekersaantal liep terug wat niet motiverend werkte voor de begeleiders. Nu uit de uitkomsten van de interviews blijkt hoe belangrijk ‘Koffie om de Hoek’ is voor de respondenten motiveerde dit de begeleiders om hier weer mee aan de slag te gaan. Tijdens de focusgroep bijeenkomsten was een verandering zichtbaar in de houding van de andere uitvoerend professionals. Ook werd er enthousiast gereageerd op het gezamenlijk oppakken van de verbeteringen.

R: Ja want dat vind ik dus wel heel leuk aan deze resultaten. Ik dacht misschien eerst dat het gewoon een aflopende zaak was ‘Koffie om de Hoek’. Andere dingen worden langzaamaan misschien toch wel openbaar, misschien houdt het een beetje op. M: Het is eigenlijk een hele mooie uitkomst. R: …het heeft toch wel duidelijk een functie. Het heeft nog zin om er in te investeren.

59

Er wordt hier inductief (bottom-up) gewerkt aan professionalisering. Er is sprake van kennisontwikkeling bij de professionals en het leren vindt plaats in een team (Kwakman & Schilder, 2005). Tijdens de focusgroep is besproken welke resultaten belangrijk zijn om mee aan de slag te gaan. Dit is een eerste aanzet tot veranderingen. De concrete invulling willen wij met de doelgroep bespreken als vervolg op dit onderzoek. 6.2 AAN DE SLAG MET ONDERSTEUNINGS VRAGEN EN BEHOEFTEN VAN HUIDIGE BEZOEKERS Bezoekers kunnen bij ons als begeleiders ook terecht met ondersteuningsvragen. In de praktijk gebeurt dit weinig tot niet, maar uit de interviews blijkt toch dat er wel individuele vragen leven op het gebied van ‘Koffie om de Hoek’ en de deelname aan andere activiteiten. In de focusgroep hebben wij besproken hoe wij denken dat dit komt. Staan wij niet open genoeg voor individuele vragen. Is de drempel te hoog? Of weten bezoekers gewoon niet dat ze voor dit soort vragen bij ons terecht kunnen? Wij denken dat het een combinatie is van beide factoren. Ook hebben wij besproken met wat voor vragen bezoekers wel of niet bij ons terecht kunnen. Wij waren het er over eens dat bezoekers bij ons terecht kunnen met vragen op het gebied van ‘Koffie om de Hoek’, onder andere de omgang met elkaar in de groep. Als bezoekers iets lastig vinden daarin kunnen zij met ons bespreken hoe zij daar het beste mee om kunnen gaan. Daarnaast kunnen bezoekers ook bij ons terecht als zij vragen hebben over andere activiteiten in het wijkcentrum of daarbuiten, of als zij bijvoorbeeld vrijwilligerswerk willen doen maar niet weten hoe ze dit aan moeten pakken. Voor sommige vragen zullen wij bezoekers toch naar hun persoonlijk begeleider verwijzen. Ook om te voorkomen dat er dingen door elkaar gaan lopen. Aan de doelgroep willen wij de vraag voorleggen hoe zij het liefst aan de slag zouden willen gaan met deze ondersteuningsvragen. 6.3 AAN DE SLAG MET EEN NIEUWE VISIE Tijdens de focusgroep kwam ook ter sprake dat de visie van ‘Koffie om de Hoek’ wellicht verouderd is en wij behoefte hebben aan het ontwikkelen van een nieuwe visie. Naar aanleiding van de interviews en de focusgroep gaan wij als begeleiders, samen met een aantal bezoekers, een nieuwe visie opstellen. Wat is (ook met het oog op de WMO) het doel van ‘Koffie om de Hoek’? Hoe denken wij dit te bereiken? Welke veranderingen worden er doorgevoerd en waarom? Wij denken dat deze, gezamenlijk opgestelde, visie ons ook meer richting zal geven in de toekomst.

60

6.4 NIEUWE BEZOEKERS AAN DE HAND MEENEMEN Uit de interviews bleek wel hoe lastig respondenten het vinden om de stap te zetten om naar ‘Koffie om de Hoek’ toe te komen. Wellicht is ‘Koffie om de Hoek’ toch niet zo laagdrempelig als dat wij dachten. De respondenten die het lastig vinden om alleen te komen geven aan het een stuk makkelijker te vinden als er een bekende met hen mee gaat. De twee PIT-verpleegkundigen gaven beiden aan hier meer een rol in te kunnen spelen. Zij komen veel bij mensen over de vloer en kunnen mensen letterlijk aan de hand meenemen naar ‘Koffie om de Hoek’. Hier gaat het dan om de bezoekers die al bekend zijn bij GGZ-centraal, maar het is ook belangrijk dat wij de doelgroep weten te vinden die (nog) geen begeleiding van GGZcentraal krijgt maar wel tot de doelgroep behoort en behoefte heeft aan sociale contacten. Deze doelgroep kunnen wij deels vinden via de huisartsen, de begeleid wonen locaties van het RIBW, maatschappelijk werkers en de verschillende thuiszorg teams. Idee is nu om bij zowel de huisartsen als het RIBW langs te gaan om te laten weten dat ‘Koffie om de Hoek’ er is en dat zij bezoekers door kunnen verwijzen. Ook willen wij het in deze gesprekken hebben over de vragen die zij bij hun cliënten/patiënten tegen komen. Vinden mensen het lastig om hier alleen naar toe te komen? Dan kunnen ze van tevoren even contact opnemen met een van de begeleiders om afspraken te maken. Zij kunnen bijvoorbeeld eerst even 1 op 1 of telefonisch kennis maken. Ook dit thema willen wij bespreken met de doelgroep voordat hier concrete afspraken over worden gemaakt. 6.5 VERVOLGONDERZOEK Als begeleiders waren wij het met elkaar eens dat er een vervolg moet komen op dit onderzoek. Een vervolg is de bijeenkomst voor de deelnemers aan de interviews, dit wordt in de volgende paragraaf beter uitgewerkt. Hieruit zullen een aantal concrete verbeterpunten komen. Volgend jaar willen wij dezelfde cyclus van actie-onderzoek (zie pagina 32) nogmaals doorlopen. In het voorjaar van 2015 willen wij kijken welke veranderingen er zijn doorgevoerd en welke problemen dit eventueel heeft opgeleverd. Ook willen wij dan weer interviews uitvoeren en in een focusgroep bij elkaar komen om de resultaten van deze interviews te bespreken. Dit onderzoek willen wij volgend jaar samen met een stagiaire uitvoeren. Deze stagiaire loopt dan al een half jaar stage bij ‘Koffie om de Hoek’, kent de mensen en het uitvoeren en uitwerken van de interviews is voor een stagiaire een leerzame taak en voor ons als uitvoerend medewerkers maakt dit het haalbaar om op deze manier met het onderzoek verder te gaan.

61

6.6 BETREKKEN VAN DE DOELGROEP De 2e focusgroep bijeenkomst heeft voornamelijk in het teken gestaan van het betrekken van de bezoekers bij al deze ontwikkelingen. De begeleiders zijn het met elkaar eens dat, om verandering en verbetering tot stand te brengen, de eerstvolgende stap is om de doelgroep er bij te betrekken. Het merendeel van de deelnemers aan de interviews heeft aangegeven het niet te zien zitten om met een grote groep bij elkaar te komen om resultaten te bespreken. Het meedoen aan de interviews werd door hen al als spannend ervaren. Het meedoen aan een focusgroep zou voor hen een grote stap zijn waar een aantal van hen echt tegenop zien. Daarom hebben wij besloten om het op een andere, meer laagdrempelige manier, aan te pakken. Voor de zomervakantie worden alle deelnemers uitgenodigd voor een lunch. Dit om hen te bedanken voor hun medewerking aan de interviews en om samen verder te praten over de toekomst van ‘Koffie om de Hoek’. De hierboven besproken thema’s worden (eventueel in kleinere groepjes) aan hen voorgelegd. Vraag die centraal staat binnen deze bijeenkomst is ‘Hoe kunnen wij condities creëren waarin er ruimte is voor het verder ontplooien van ondersteunende factoren?’ Wij willen niet te veel druk leggen op deze bijeenkomst, maar juist kijken wat er op dat moment in de groep ontstaat. Naar aanleiding van deze bijeenkomst kunnen wij concretere plannen maken of in ieder geval beter aangeven welke stappen wij (gezamenlijk met de doelgroep) gaan ondernemen om tot concrete verbeterplannen te komen.

62

DEEL 3: AANBEVELINGEN, DISCUSSIE

CONCLUSIES, REFLECTIE &

63

7. CONCLUSIES, AANBEVELINGEN & HOE VERDER? 7.1 EMPIRISCHE CONCLUSIES In deze thesis zijn een aantal (potentieel) belemmerende en een aantal (potentieel) ondersteunende factoren benoemd voor deelname aan activiteiten in de wijk, zoals ‘Koffie om de Hoek’. Deze factoren kunnen gezien worden als een spiegeling: ze kunnen zowel als ondersteunend als belemmerend ervaren worden. De omgang met de ander kan als spanning ervaren worden. Respondenten zijn vaak gevoelig voor het gedrag van andere bezoekers. Ook geven een aantal respondenten aan dat zij niet weten hoe zij met bepaald gedrag van anderen om moeten gaan, wat hen onzeker maakt. Bijvoorbeeld als iemand onberekenbaar gedrag vertoond of steeds dezelfde vraag stelt maar de respondent geen nee durft te zeggen. Hier zouden zij graag ondersteuning bij willen hebben. Tegelijkertijd kan de omgang me de ander ook als ondersteuning werken. Een respondent noemt bijvoorbeeld ‘bliksemafleiders’ in de groep die voor hem de aandacht afleiden van personen waar hij zich aan irriteert. Ook wordt het als ondersteunend ervaren dat iedereen een achtergrond in de psychiatrie heeft waardoor mensen elkaar eerder begrijpen. De respondenten geven aan het moeilijk te vinden om nieuwe dingen te ondernemen. Deze spanning wordt verhoogd doordat zij hoge verwachtingen hebben van ‘Koffie om de Hoek’ maar vooral van zichzelf als zij daar naar toe gaan. Vooral respondenten die nog nooit bij ‘Koffie om de Hoek’ zijn geweest hebben bijvoorbeeld het idee dat niemand met ze praat als zij daar binnen komen, dat ze niks te vertellen hebben of dat ze daar alleen komen te zitten. Er gaat een heel proces vooraf aan het voor het eerst over de drempel stappen. Aan de andere kant geven de respondenten die wel bij ‘Koffie om de Hoek’ komen aan dat zij het juist waarderen dat er bij ‘Koffie om de Hoek’ even niets moet. Als bezoeker mag je meedoen aan activiteiten of iets over jezelf of je achtergrond vertellen maar niets is verplicht. Deze ‘vrije ruimte’ wordt door de bezoekers erg gewaardeerd. Wat het voor bezoekers nog lastiger maakt om over een drempel te stappen is dat zij er vaak alleen voor staan. Op de vraag wat hen zou helpen om wel over die drempel te stappen geven de meeste respondenten aan het fijn te vinden als er iemand met hen mee gaat of als zij weten dat er een bekend gezicht aanwezig is. Belangrijke conclusie is dat ‘Koffie om de Hoek’ toch niet zo laagdrempelig is als dat wij zelf hadden gedacht. Aan de andere kant geven respondenten, ook respondenten die alleen zijn, aan dat ‘Koffie om de Hoek’ voor hen echt een moment is om onder de mensen te zijn en om naar uit te kijken. Op momenten waarop zij zich eenzaam voelen, of op

64

momenten waarop het thuis juist allemaal te veel wordt, hebben zij een middag om naar uit te kijken. De manier waarop respondenten benaderd worden kan voor hen ook zowel belemmerend als ondersteunend werken. Respondenten hebben onder andere verteld over situaties waarin zij erg onvriendelijk behandeld werden of waarbij zij niet verwelkomd werden. Dit zijn voor hen redenen geweest om ergens niet meer naar toe te gaan. Ook het gevoel hebben geen deel uit te maken van een groep kan belemmerend werken. Zo vertelde een respondent dat hij een van de weinige bezoekers van ‘Koffie om de Hoek’ was die niet bij het DAC kwam. Hierdoor liep hij vaker leuke uitjes en etentjes mis. Tevens kan het belemmerend werken als respondenten eerlijk zijn over hun achtergrond, maar als hier negatief op gereageerd wordt voelen zij zich niet serieus genomen. Tegelijkertijd kan benadering ondersteunend werken. Gekend en erkend worden zijn hierbij belangrijke ondersteunende factoren. Ook het ontvangen van positieve waardering wordt genoemd als ondersteunende factor: ontvangen zij deze waardering, dan gaan zij zich ook meer (of een positievere manier) inzetten. Niet lekker in hun vel zitten kan een belemmering zijn voor respondenten om naar ‘Koffie om de Hoek’ te komen. Gezondheidsproblemen of medicatie zorgen er voor dat zij soms weinig energie hebben. Bij sommige klachten kan alles te veel zijn. Daarnaast geven ook een aantal respondenten aan dat het juist ondersteunend werkt dat je bij ‘Koffie om de Hoek’ niet lekker in je vel hoeft te zitten. Het is een plek waar je over je probleem mag praten, maar dit hoeft niet. En omdat de overige bezoekers ook een achtergrond in de psychiatrie hebben, hoef je niet altijd alles uit te leggen. Dit zorgt er voor respondenten voor dat zij zich bij ‘Koffie om de Hoek’ thuis kunnen voelen. Daarnaast werd ook leeftijd als belemmerende factor benoemd door een wat jongere respondent. De gemiddelde leeftijd bij ‘Koffie om de Hoek’ ligt zo rond de 45 wat het voor jongere mensen met een achtergrond in de psychiatrie minder aantrekkelijk maakt om te komen. Als ondersteunende factor is ook de structuur genoemd. Respondenten vinden het fijn om te weten waar ze aan toe zijn. Daarnaast is ook het echt in de buurt plaats vinden van ‘Koffie om de Hoek’, dus op loop- of fietsafstand, benoemd als ondersteunende factor. Deze resultaten zijn besproken in twee focusgroep bijeenkomsten. Ook hieruit zijn een aantal conclusies te trekken. In de focusgroep kwam naar voren dat de visie op ‘Koffie om de Hoek’ redelijk achterhaald is. Deze visie is ruim 10 jaar geleden opgesteld en in de tussentijd is er erg veel veranderd, zowel binnen de organisaties, als in de maatschappij en voor de doelgroep. Het doel wat 10 jaar

65

geleden is opgesteld is ‘Mensen met een psychische handicap minimaal 1 dagdeel per week gebruik laten maken van de faciliteiten van een wijkcentrum in de woonomgeving’ (Van Rooijen & Hoogveld, 2004) is ook aan herziening toe. Een andere belangrijke conclusie is dat de betrokken professionals het met elkaar eens zijn dat de belangrijkste vervolgstap is om eerst met de doelgroep in gesprek te gaan over deze belemmerende en ondersteunende factoren. Vraag die hierbij centraal komt te staan is ‘Hoe kunnen wij de condities zo creëren dat ondersteunende kant van de factoren beter tot uiting komt?’ Wij willen de doelgroep betrekken bij het maken van een veranderplan. Ook is gebleken dat er voor zowel de omgang met elkaar als het over de drempel helpen van nieuwe bezoekers meer individuele aandacht nodig is. Nieuwe bezoekers kan het helpen om echt aan de arm meegenomen te worden naar ‘Koffie om de Hoek’. Ook hebben wij vastgesteld dat wij een grote groep bewoners met een psychiatrische achtergrond nog niet weten te bereiken. Laatste bevinding is dat er bij het team van uitvoerend professionals sprake is van hernieuwde motivatie om met ‘Koffie om de Hoek’ aan de slag te gaan. Zij zien, door de resultaten van de interviews, in dat er zeker behoefte is aan ‘Koffie om de Hoek’, maar dat het wel wat aanpassing vergt. Met nieuwe energie en vooral met elkaar en met de doelgroep gaan wij aan de slag om bottom-up ‘Koffie om de Hoek’ te verbeteren. 7.2 AANBEVELINGEN Op basis van de conclusies van dit onderzoek kunnen een aantal aanbevelingen gedaan worden. De eerste aanbeveling is dat er meer individuele ondersteuning nodig is, zowel bij de bezoekers als bij de doelgroep die nog niet bij ons komt. Bezoekers hebben ondersteuningsvragen op het gebied van de omgang met elkaar, maar ook over deelname aan andere activiteiten of het doen van vrijwilligerswerk. De bewoners uit de doelgroep die nog niet bij ons komen, kunnen individuele ondersteuning gebruiken bij het over de drempel stappen bij ‘Koffie om de Hoek’. Sommigen van hen vinden het fijn om hierbij letterlijk aan de arm te worden genomen. Op basis van deze ondersteuningsvraag zou een concrete aanbeveling kunnen zijn om te gaan werken ‘Maatjes ter plaatse’. In ‘Meedoen gaat niet vanzelf’ (Kal, Post & Scholtens, 2012, p. 40) worden deze ‘maatjes’ omschreven als ‘mensen die zich ter plekke opwerpen als bondgenoot en als het nodig is bemiddelaar’. Een maatje kan de nieuwe bezoeker vertrouwd maken met de locatie en de groep en is beschikbaar voor vragen. Het maatje helpt de nieuwe bezoeker zich thuis te voelen in de groep en helpt waar nodig ook andere bezoekers erbij om de nieuwe bezoeker zich

66

welkom te laten voelen. Maatjes kunnen door een van de begeleiders worden ingeschakeld als iemand zich meldt, maar het zou ook spontaan kunnen gebeuren als iemand uit zichzelf komt binnenlopen. Daarnaast zullen wij als ‘Koffie om de Hoek’ veel meer naar buiten moeten treden, veel mensen uit de doelgroep weten ons nog niet te vinden of vinden het lastig om de stap te maken om te komen. Daarom is het van belang dat wij veel meer contact gaan leggen met huisartsen, RIBWlocaties, maar ook maatschappelijk werkers en andere ‘Koffie om de Hoek’ locaties. Het is van belang dat wij aan hen laten zien wat wij doen, voor wie wij dit doen en waarvoor mensen bij ons terecht kunnen. PR speelt hierin ook een rol. Samen met de doelgroep gaan wij kijken naar de ‘Koffie om de Hoek’ folders die op dit moment gebruikt worden. Deze folders kunnen persoonlijker gemaakt worden. Naast dat wij laten zien wat wij doen, gaan wij ook met deze partijen in gesprek om te horen welke vragen er bij hun doelgroep spelen. De derde belangrijke aanbeveling is dat er vervolgonderzoek nodig is waarbij wij de doelgroep intensiever gaan betrekken. Vraag hierbij is ‘Hoe kunnen wij condities creëren waarin er ruimte is voor het verder ontplooien van de ondersteunende factoren?’. Eerste aanzet hiervoor is de bijeenkomst met zowel respondenten als de betrokken professionals waarbij wij de resultaten van het onderzoek bespreken en gezamenlijk naar de toekomst van ‘Koffie om de Hoek’ kijken. Binnen deze bijeenkomst is er ruimte voor vragen maar ook voor dromen, er is ruimte voor het ontstaan van cocreatie. Bij cocreatie gaat het tegelijkertijd om reflectief communiceren en handelen. De deelnemers doen tegelijkertijd recht aan verschillende belangen, perspectieven en expertises rondom een bepaald vraagstuk en accepteren dat niemand de wijsheid in pacht heeft. Om tot cocreatie te komen vraagt dit de volgende vermogens van de deelnemers: 

Respecteer de verschillende expertises, posities en belangen;



Ontwikkel wat nodig is vanuit het besef dat planmatig en doelgericht werken nooit het hele verhaal en de hele oplossing zijn;



Leun niet teveel op methodieken en andere zekerheidsverschaffers;



Wees er op verdacht dat elke fase zijn eigen weerbarstige problemen heeft;



Zoek naar duurzaamheid van oplossingen door uitbreiding van verbindingen (Stam, 2012).

Bij co-creatie moet je samen van je fouten willen en durven leren.

67

Wij willen ruimte maken voor het ontstaan van een Community of Practice. Niet alleen met de betrokken professionals maar juist ook met bezoekers van ‘Koffie om de Hoek’. Deze Community of Practice is een plek waarbij professionals en bezoekers elkaars kennis, ervaringen en expertise respecteren maar juist ook van elkaar kunnen leren. We willen samen aan de slag gaan om een visie en missie te gaan ontwikkelen, samen reflecteren en ook samen van fouten kunnen leren. Dit is een hele andere werkwijze dan nu bij ‘Koffie om de Hoek’ gebruikt wordt. Het sociale disciplineraam van Wachtel & McCold (in Stam, 2012) brengt de verschuiving van een aanboden probleemgerichte benadering naar een vraag- en oplossingsgerichte benadering goed in beeld.

Controle

DOOR-modus (Bestraffend/Autoritair)

MET-modus (Herstelgericht/Gezaghebbend)

NIET-modus (Verwaarlozend/Onverantwoordelijk)

VOOR-modus (Toegevend/Paternalistisch)

Ondersteuning

Sociaal disciplineraam (Wachtel & McCold in Stam, 2012). Verticaal neemt de controle toe, horizontaal neemt de ondersteuning toe. 

NIET-modus: De vraag van kwetsbare wijkbewoners om meer deel uit te mogen maken van de maatschappij wordt in deze modus genegeerd. Er is geen controle en ook geen ondersteuning voor deze doelgroep. De welzijnsorganisatie neemt in dit geval geen verantwoordelijkheid om deze doelgroep te ondersteunen.



DOOR-modus: Bij deze modus is de ondersteuning laag maar de controle hoog. De sociale professional bepaald in deze modus wat goed is en er is geen samenwerking met de doelgroep.

68



VOOR-modus: Hierbij staat het ‘zorgen voor’ i.p.v. het ‘zorgen dat’ centraal. De kwetsbare doelgroep wordt in dat geval wel ondersteunt maar zij worden weinig betrokken bij de verandering. Op die manier krijgen zij geen gelijkwaardige rol in het proces.



MET-modus: De MET-modus is in deze situatie het meest geschikt. De doelgroep wordt betrokken en iedereen heeft een gelijkwaardige rol in het proces. Om op een gelijkwaardige manier te kunnen participeren wordt er wel veel ondersteuning aan het proces gegeven door de sociale professional (Stam, 2012).

Bij ‘Koffie om de Hoek’ gaan wij een verschuiving maken van de ‘VOOR-modus’ naar de ‘METmodus’. Dit sluit aan bij de ontwikkelingen in het werkveld en de competenties van de Sociaal Werker die door Movisie (in NB, 2014, p.10) zijn beschreven zoals ‘stuurt aan op betrokkenheid en participatie’, ‘verheldert vragen en behoeften’ en ‘versterkt eigen kracht en zelfregie’. Daarnaast is een belangrijke aanbeveling dat volgend jaar dezelfde cyclus van actie-onderzoek (zie pagina 32) moet worden doorlopen. Op dat moment hebben er al diverse veranderacties plaatsgevonden en is het belangrijk om opnieuw te kijken welke problemen er op dat moment spelen. De individuele interviews spelen hierbij een belangrijke rol en hierna kunnen de resultaten en veranderacties besproken worden in een focusgroep met zowel professionals als bezoekers. Tevens

willen

wij

ons

blijven

richten

op

professionalisering

via

de

inductieve

professionaliseringsstrategie. Wij bevinden ons in een dynamisch en continu proces waarbij het verbeteren van ‘Koffie om de Hoek’ centraal staat. Leren is

binnen deze strategie geen

individuele aangelegenheid maar vindt plaats binnen het team. Reflectie en interactie zijn belangrijke middelen om van elkaar te blijven leren (Kwakman & Schilder, 2005). Het blijven behouden van de vrije ruimte, de Niche, voor de bezoekers is erg belangrijk. ‘Koffie om de Hoek’ moet een plek blijven waar mensen even ‘er tussen uit kunnen’ en even niet aan allerlei eisen te hoeven voldoen. Meedoen aan activiteiten, het doen van vrijwilligerswerk of op een andere manier betrokken zijn bij ‘Koffie om de Hoek’ mag, maar is geen vereiste. Bezoekers die aangeven iets voor ‘Koffie om de Hoek’ te willen betekenen of ergens anders vrijwilligerswerk te willen doen kunnen hierbij ondersteuning krijgen. Wij willen in de toekomst veel meer uitgaan van de krachten en talenten die zich al in de groep bevinden en bezoekers hier op aanspreken. Wel blijft het hierbij van belang dat het de keuze is van de bezoeker of hij zich wel of niet voor ‘Koffie om de Hoek’ in wil zetten.

69

7.3 HOE VERDER? Zoals eerder gezegd wordt er voor de zomer van 2014 nog een bijeenkomst georganiseerd waarbij alle uitvoerend professionals en alle respondenten worden betrokken. Bij deze focusgroep staat de vraag ‘Hoe kunnen wij condities creëren waarin er ruimte is voor het verder ontplooien van de ondersteunende factoren?’ centraal. Mijn verwachting is dat er uit deze focusgroep een aantal respondenten een kerngroepje zullen vormen die nauw betrokken blijven bij de ontwikkelingen rondom ‘Koffie om de Hoek’. In het voorjaar van 2015 wordt dit onderzoek herhaald. Belangrijke factor hierbij is dat er weer individuele interviews uitgevoerd worden aangezien deze erg veel bruikbare informatie opleveren en tegelijkertijd de respondenten het gevoel geven hun verhaal kwijt te kunnen en dat er naar hen wordt geluisterd. De uitkomsten uit deze interviews zullen in een focusgroep met zowel uitvoerend professionals als respondenten besproken worden. De interviews worden niet met exact dezelfde mensen uitgevoerd maar wel met dezelfde drie groepen: vaste bezoekers, bezoekers die al een tijd niet meer bij ‘Koffie om de Hoek’ zijn geweest en bewoners die wel tot de doelgroep behoren maar nog nooit bij ‘Koffie om de Hoek’ zijn geweest. Als team van uitvoerend professionals zullen wij met dit onderzoek naar buiten treden. Dit onderzoek zal onder andere gepresenteerd worden bij de stuurgroep van ‘Koffie om de Hoek’ en bij een bijeenkomst met de andere ‘Koffie om de Hoek’ locaties. Ook wordt deze onderzoeksrapportage gebruikt om in gesprek te gaan met de gemeente. Tevens zijn er diverse andere partijen die interesse hebben in de resultaten van het onderzoek, zie hiervoor paragraaf 8.2.6: Praktisch nut voor eigen en andere praktijken. Doordat dit onderzoek een vervolg krijgt in de praktijk kan gezegd worden dat het onderzoek zich in feite losweekt van de ‘Master Social Work’. Ook na afronden van deze masterthesis blijft het onderzoek en het veranderingsproces in de praktijk door gaan.

70

8. REFLECTIE & DISCUSSIE 8.1 REFLECTIE OP ONDERZOEK Zoals in dit onderzoeksrapport beschreven is, zijn er 13 interviews afgenomen bij de doelgroep en zijn de resultaten uiteindelijk besproken in een focusgroep. Er zijn drie verschillende groepen benaderd: vaste bezoekers, bezoekers die al lange tijd niet bij ‘Koffie om de Hoek’ geweest zijn en mensen die wel tot de doelgroep behoren maar nooit bij ‘Koffie om de Hoek’ geweest zijn. In eerste instantie was het de bedoeling om van elke groep 5 mensen te interviewen. Vooral het benaderen van mensen die nog nooit bij ‘Koffie om de Hoek’ zijn geweest was erg lastig. Dit is zowel via de PIT-verpleegkundigen, medewerkers van het DAC en medewerkers van het infocentrum GGZ geprobeerd. Helaas gaven veel mensen aan geen behoefte te hebben om mee te werken aan een interview. Er is om meerdere redenen voor gekozen om de focusgroep uiteindelijk niet gezamenlijk met de doelgroep uit te voeren. Ten eerste hebben meerdere respondenten tijdens de interviews aangegeven het fijn te vinden om één op één in gesprek te gaan. Het in een grotere groep aan de slag gaan met de resultaten zagen zij geen van allen zitten: dit was echt een te grote stap. Ten tweede bleek uit de resultaten dat het omgaan met elkaar toch een belangrijke belemmerende factor is voor deelnemers om naar ‘Koffie om de Hoek’ te komen. Uit de interviews bleek dat er spanningen speelden tussen verschillende bezoekers. Ik heb er uiteindelijk voor gekozen om deze mensen dus niet bij elkaar te zetten in een focusgroep omdat ik het idee had dat dit juist negatieve gevolgen kon hebben voor de samenwerking van de groep. Daarnaast merkte ik tijdens het onderzoek dat er bij mijn uitvoerend collega’s sprake was van een verminderde motivatie vanwege het teruglopend bezoekersaantal. Om gemotiveerd met de bezoekers aan de slag te gaan leek het mij van belang eerst de neuzen van de betrokken professionals weer dezelfde kant op te krijgen. Uiteindelijk gaat dit onderzoek wel een vervolg krijgen samen met de doelgroep. Als er meer tijd beschikbaar was geweest voor dit onderzoek, had dit vervolg meegenomen kunnen worden in deze onderzoeksrapportage. In deze onderzoeksrapportage is dit onderzoek neergezet als actie-onderzoek. Binnen actieonderzoek is er altijd sprake van een onderzoeksdeel en een handelingsdeel (De Lange et al.,

71

2011). In dit onderzoek is voornamelijk het onderzoeksdeel naar voren gekomen, het handelingsdeel krijgt een belangrijkere rol in het vervolgonderzoek. In dit onderzoek is geen sprake van triangulatie. Triangulatie betekent dat ‘een verschijnsel met verschillende methoden en/of vanuit verschillende theoretische invalshoeken wordt bestudeerd’ (De Lange et al., 2011, p. 27). Wegens de korte tijd die beschikbaar was voor dit onderzoek was het niet mogelijk om met verschillende methoden naar het vraagstuk te kijken. Voor vervolgonderzoek wordt gekeken of dit wel mogelijk is. 8.2 REFLECTIE OP KWALITEITSCRITERIA 8.2.1 GENERALISEERBAARHEID Om de generaliseerbaarheid zo groot mogelijk te maken is er voor gekozen om drie groepen mensen te interviewen: vaste ‘Koffie om de Hoek’ bezoekers, bezoekers die al een lange tijd niet naar ‘Koffie om de Hoek’ zijn geweest en mensen die wel tot de doelgroep behoren maar nog nooit bij ‘Koffie om de Hoek’ zijn geweest. Zoals verwacht zorgde het interviewen van deze drie groepen ook voor verschillende belemmerende en ondersteunende factoren. Er kan niet gezegd worden dat de resultaten generaliseerbaar zijn voor alle bewoners met een achtergrond in de psychiatrie in de regio. Wel is de generaliseerbaarheid zo groot mogelijk gemaakt door de drie verschillende groepen te interviewen. 8.2.2 INTERNE VALIDITEIT Voor interne validiteit wordt ook wel de term geloofwaardigheid gebruikt. Om de onderzoeksresultaten zo geloofwaardig te maken is in paragraaf 2.3.1 een toelichting gegeven op de selectieprocedure. Omdat het gaat over een grote doelgroep waarvan lang niet iedereen bij ons bekend is was het niet mogelijk om een steekproef te drekken uit de doelgroep. 8.2.3 BETROUWBAARHEID Zoals eerder aangegeven is het lastig om dit onderzoek te herhalen. Hoe het op een bepaald moment gaat met bezoekers, kan van invloed geweest zijn op de onderzoeksresultaten. Om de betrouwbaarheid te vergroten zijn toegevoegd: de interviewvragen (bijlage 1), topiclijst van de focusgroep (bijlage 2 en 3), codeboom van de interviews (bijlage 4) en codeboom van de focusgroepen (bijlage 5). Ook is er tijdens het onderzoeksproces een logboek bij gehouden.

72

8.2.4 ETHISCHE GEDRAGSREGELS Het creëren van een veilig klimaat in zowel de interviews als de focusgroepen is goed gelukt. Met alle respondenten is afgesproken dat hun bijdrage anoniem mee genomen is in het onderzoeksverslag. Ook binnen de focusgroepen was er een open en eerlijke sfeer waar in gereflecteerd kon worden op ons eigen handelen, maar waar ook ideeën en meningen konden worden geuit. 8.2.5 OBJECTIVITEIT Zoals bekend is heb ik zelf de interviews afgenomen bij de respondenten. Het grootste deel van de respondenten kent mij als uitvoerend professional van ‘Koffie om de Hoek’. Dit heeft, voor zover ik dat kan beoordelen, niet gezorgd voor een belemmering bij de respondenten, maar juist gezorgd voor een hele open en eerlijke sfeer tijdens de interviews. Om de objectiviteit te vergroten zijn alle interviews en de twee focusgroepen letterlijk uitgeschreven en is ook de codering hiervan beschikbaar. 8.2.6 PRAKTISCH NUT VOOR EIGEN EN ANDERE PRAKTIJKEN De resultaten van dit onderzoek zijn van groot belang voor ‘Koffie om de Hoek’. De resultaten leveren veel kennis op over de doelgroep en over de belemmerende en stimulerende factoren voor deelname aan activiteiten in de wijk. Daarnaast is er een betere samenwerking ontstaan tussen de uitvoerend professionals en is er een eerste aanzet gedaan om de doelgroep beter bij de ontwikkelingen te betrekken. Ook is dit onderzoek een aanzet geweest om onderzoek en reflectie een belangrijke rol te laten spelen bij ‘Koffie om de Hoek’. Volgend jaar worden er weer interviews en focusgroepen uitgevoerd. De resultaten van dit onderzoek zijn ook relevant voor andere praktijken. Zo heeft het team van het Dag Activiteiten Centrum en Werk Ervaring en Scholingsprojecten (ex) Psychiatrisch Patiënten (DAC-WESPP) van GGZ-centraal interesse getoond. Ik word bij hen uitgenodigd om de onderzoeksresultaten te presenteren en gevraagd om mee te denken over wat deze resultaten kunnen betekenen voor DAC-WESPP. Ook is er interesse getoond door de coördinator van het ontmoetingscentrum waar ‘Koffie om de Hoek’ sinds kort plaatsvindt. Dit ontmoetingscentrum is bedoeld voor alle kwetsbare groepen die in de wijk wonen. De onderzoeksresultaten zijn niet alleen interessant voor de doelgroep van bewoners met een achtergrond in de psychiatrie, maar ook voor een bredere doelgroep. Zoals bijvoorbeeld bewoners met een licht verstandelijke beperking, kwetsbare ouderen of wellicht zelfs ook voor jongeren die de jongerencentra

73

bezoeken. Eigenlijk voor alle bewoners voor wie de drempel om naar een wijkcentrum toe te stappen hoog zou kunnen zijn. Daarnaast zijn de resultaten ook van belang voor de andere ‘Koffie om de Hoek’ locaties. Om die reden worden de onderzoeksresultaten gepresenteerd op een bijeenkomst waar zowel de stuurals werkgroepleden van de verschillende ‘Koffie om de Hoek’ locaties aanwezig zijn. Tevens worden de resultaten gepresenteerd in de nieuwe wijkteams van Versa Welzijn in Hilversum. In deze wijkteams zitten straks diverse collega’s zoals maatschappelijk werkers, jongerenwerkers en mantelzorgondersteuners.

74

DANKWOORD Twee jaar lang is de ‘Master Social Work’ een belangrijk onderdeel van mijn leven geweest. Na het werk nog studeren en ook in de weekenden bleef er weinig tijd over voor andere dingen. Toch heb ik de opleidingen als een geweldige tijd ervaren, die ontzettend leerzaam is geweest. Met het afronden van deze thesis komt er aan de opleiding een einde. Ik zal meer tijd over houden om leuke dingen te ondernemen, maar tegelijkertijd ga ik de opleiding ook missen. De contacten op vrijdag met mijn medestudenten, het uitwisselen van kennis maar ook het delen van leuke en minder leuke ervaringen. Er zijn een aantal mensen die een belangrijke rol hebben gespeeld de afgelopen twee jaar. Allereerst mijn medestudenten. Het werkte voor mij ontzettend motiverend om met elkaar in gesprek te zijn en ervaringen uit te wisselen. Natuurlijk mijn thesisbegeleider Marc Hoijtink. Door jouw enthousiasme ging ik na onze gesprekken niet alleen met een hoop feedback, maar ook met nieuwe energie verder met mijn thesis. Natuurlijk wil ik alle respondenten die aan dit onderzoek hebben meegewerkt hartelijk bedanken voor hun medewerking en vooral hun openheid en eerlijkheid in de gesprekken. Ook mijn collega’s van Versa Welzijn wil ik bedanken voor hun interesse in mijn opleiding en het meedenken. Vooral Cis van Deurzen wil ik bedanken voor de gesprekken over mijn onderzoek en het meelezen van deze thesis. Ook wil ik mijn collega Houriya Harrane bedanken voor haar kritische blik. Daarnaast mijn uitvoerend collega’s van ‘Koffie om de Hoek’: Rani Manoharan, Inge van Vuuren, Simone van Ee-Willemse en Maureen Lodder voor het benaderen van deelnemers voor de interviews, meedenken over interviewvragen en het meewerken aan de focusgroepen. Een persoon die zeker niet mag ontbreken in dit dankwoord is mijn vriend Ivo Beulen. Bedankt voor je geduld als ik weer eens in de stress raakte en niet meer wist waar ik moest beginnen, maar ook voor het meedenken als ik ergens mee vast liep. Het was fijn om iemand met een totaal andere achtergrond mee te laten denken om zo tot nieuwe inzichten te komen.

75

BRONVERMELDING Bobelyn, M. (2012) Daar zit muziek in! Actieonderzoek in functie van een inclusief muzikaal vrijetijdsaanbod. Gent: Universiteit Gent. Boeije, H. (2005) Onderzoeksmethoden. Amsterdam: Boom Onderwijs. Bredewold, F., Trappenburg, M., Tonkens, E., E.A. (23 september, 2013) Zorg en hulp in de buurt ontstaan niet vanzelf. De Volkskrant. Gedownload op 22 januari 2014 van: http://www.margotrappenburg.nl/Zorg_en_hulp_in_de_buurt_ontstaan_niet_vanzelf.pdf Bredewold, F.H. (2014) Lof der oppervlakkigheid. Contact tussen mensen met een verstandelijke of psychiatrische achtergrond en buurtbewoners. Samenvatting. Gedownload op 22 januari 2014 van www.uva.nl Bryman, A. (2008) Social research methods. Oxford: Oxford University Press. Dautzenberg, M., Kolner, C. & van Soomeren, P. (2008). Sociale samenhang: mythe of must? Misvattingen, discussies en beleidsimplicaties. Amsterdam: DSP-Groep BV. De Kleine, J. (2013) Bovenstromen en onderstromen in organisaties. Opgehaald op 11 januari 2014

van

http://www.leadingtransformations.com/a/wp-

content/uploads/Bovenstromen-en-onderstromen-in-organisaties.pdf De Lange, R., Schuman, H, & Montesano Montesorri, N. (2011) Praktijkgericht onderzoek voor reflectieve professionals. Antwerpen: Garant. Kal, D., Post, R., & Scholtens, G. (2012). Meedoen gaat niet vanzelf. Kwartiermaken in theorie en praktijk. NB: Uitgeverij Tobi Vroegh. Kwakman, K. (2003) Anders leren, beter werken, lectorale rede. Nijmegen: Hogeschool van Arnhem en Nijmegen. Kwakman, K. & Schilder, L. (2005) Het versterken van de professionele identiteit door leren in gemeenschappelijkheid. Sociale Interventie, 3: p. 17-27. Kwekkeboom, M.H. & van Weert, C.M.C. (2008) Meedoen en gelukkig zijn. Een verkennend onderzoek naar de participatie van mensen met een verstandelijke beperking of chronische psychiatrische problemen. Den Haag: SCP / Avans Hogeschool. Kwekkeboom, R. & Vreugdenhil, M.J. (red.) (2009) De praktijk van de WMO. Amsterdam: SWP.

76

McNiff, J., Lomax, P. & Whitehead, J. (2003) You and your action research project. New York: RoutledgeFalmer. Miedema, W. & Stam, M. (2008) Leren van innoveren. Wat en hoe leren docenten van het innoveren van het eigen onderwijs? Assen: Koninklijke Van Gorcum. NB. (2003) Projectontwerp ‘Koffie om de Hoek’. Hilversum: Symfora groep. NB. (2013a) Werk in uitvoering. Hilversum: Versa Welzijn. NB. (2013b) Startfoto ondersteuningsbehoeften. Regio Gooi en Vechtstreek. NB. (2014) Werkdocument uitwerking 1e fase ‘Werk in uitvoering’. Hilversum: Versa Welzijn Penninx, K., & Scholten, C. (2005). Werken aan maatschappelijke ondersteuning. Een handreiking voor sociale professionals. Utrecht: Uitgeverij LEMMA BV Smaling, A. (2009) Generaliseerbaarheid in kwalitatief onderzoek. Kwalon, 42, 5-16. Stam, M. (2012) Geef de burger moed. Amsterdam: Hogeschool van Amsterdam. Swanborn, P. (2006) Basisboek sociaal onderzoek. Amsterdam: Uitgeverij Boom. Tonkens, E. & Duyvendak, J.W. (11 mei 2013) Wie wil zich nu laten douchen door de buurman? NRC

Handelsblad.

Gedownload

op

22

januari

2014

van:

http://www.socialevraagstukken.nl/site/2013/05/12/wie-wil-zich-nu-laten-douchendoor-de-buurman/ Van Houten, D. (2008) Professionalisering: een verkenning. In Jacobs, G. E.a. Goed werk. Verkenningen van normatieve professionalisering. Amsterdam: uitgeverij SWP. Van Lanen, M. (2008) Peeping at peers: a cross-national study of professionalism in social work. In: European Journal of Social Work. Vol. 11, 4: 469-473. Van Rooijen, I. & Hoogveld, M. (2004) Koffie om de Hoek. Zorg en welzijn maken ruim baan voor mensen met een psychische handicap in ’t Gooi. Symfora groep Gooi en Vechtstreek. Van Vliet, K. & Plemper, E. (2002) Vermaatschappelijking. In L. Verplanke, R. Engbersen, J.W. Duyvendak, E. Tonkens, & K. Van Vliet (Eds.), Open deuren, sleutelwoorden van lokaal sociaal beleid (pp. 219-226). Utrecht: NIZW. Van Vliet, K. (2009) Nieuwe eisen aan sociale professionals. De wisselwerking tussen competentieontwikkeling en kennisontwikkeling. Utrecht: Verwey-Jonker instituut.

77

Verplanke, L. & Duyvendak, J.W. (2009) Eenzaam maar o zo autonoom. Over het thuisgevoel van zelfstandig wonende mensen met psychiatrische of verstandelijke beperkingen. Sociologie, jrg. 5., vol. 2, pp. 300-315.

78

BIJLAGEN

79

BIJLAGE 1: ITEMLIJST INTERVIEWS Introductie: 

Uitleg over het onderzoek, wat is het doel van het onderzoek: wat zijn voor mensen redenen om wel of niet naar Koffie om de Hoek te komen? Graag horen wij dit van jullie zodat we hier in de praktijk (gezamenlijk) verbeteringen in aan kunnen brengen.



Uitleg over opname van het interview en dat het interview anoniem wordt uitgewerkt.

Items: Welkom voelen (subthema’s: gedrag en locatie): Startvraag: Kun je een plek omschrijven waar jij je welkom voelt? Hoe ziet die plek er uit? Wie is daar aanwezig en hoe zorgt diegene er voor dat jij je welkom voelt? Wat betekent welkom zijn voor jou? Wat zijn drempels voor jou om ergens niet naar toe te gaan? Kun je ook een situatie omschrijven waarin je je totaal niet welkom voelde?

Koffie om de Hoek (subthema’s: redenen om wel/niet te komen, locatiewisselingen en verbeterpunten): Startvraag: Wat is voor jou een reden om wel of niet (of niet meer) naar Koffie om de Hoek te komen? Hoe zou jij tegen over mensen die jij kent Koffie om de Hoek omschrijven? Wat vind je van de locatie van Koffie om de Hoek, waar we nu zitten en de vorige locaties? Wat zou jij er zelf aan kunnen en willen doen om Koffie om de Hoek te verbeteren? Hoe zou jij zelf bij veranderingen rondom Koffie om de Hoek betrokken willen worden?

80

Ondernemen van activiteiten: Startvraag: Op een schaal van 1 tot 10, hoe actief vind jij jezelf? Waar zou je willen zitten op diezelfde schaal? Wat zou er voor nodig zijn om daar te komen? Welke dingen onderneem je zoal gedurende de week? Hoe actief ben je in je eigen buurt?

Veranderingen binnen GGZ: Startvraag: Wat gaat er veranderen op het gebied van de GGZ en wat voor invloed heeft dit op jou? Hoe zijn deze veranderingen van invloed op hoe jij je voelt? Wat zou jij nodig hebben om met deze veranderingen om te gaan?

Toekomstvisie: Startvraag: Waar zie jij jezelf over een jaar? Of over vijf jaar?

Afsluiting: 

Zijn er nog opmerkingen of vragen die je kwijt wilt? Of dingen die je nog toe wil voegen aan het gesprek?



Bedanken voor het gesprek en vragen of de geïnterviewde op de hoogte gehouden wil worden over de vervolgstappen in het onderzoek.

81

BIJLAGE 2: TOPICLIJST FOCUSGROEP 1 Introductie: 

Koffie en thee



Uitleg onderzoek



Uitleg focusgroep

Bespreking resultaten interviews: 

Inleiding onderzoek



(Potentieel) belemmerende factoren



(Potentieel) ondersteunende factoren



Individuele vragen bij de doelgroep

Aan de slag met de volgende vragen: Welke drie dingen vind je het meest opvallend aan de resultaten? Wat kunnen de resultaten betekenen voor de verbetering van ‘Koffie om de Hoek’? Wat vraagt dit van ons als begeleiders? Hoe gaan we hier de doelgroep bij betrekken? Wat zou nu een goede vervolgstap kunnen zijn? Indien nodig: Vervolgafspraak maken

82

BIJLAGE 3: TOPICLIJST FOCUSGROEP 2 Introductie: 

Koffie en thee

Korte samenvatting vorige focusgroep: 

Wat waren de belangrijkste conclusies?



Welke vragen zijn blijven liggen of waar willen we nog dieper op ingaan?

Aan de slag met de volgende vragen: 

Wij willen graag de doelgroep bij de veranderingen betrekken: hoe gaan we dit aanpakken?



Welke items gaan wij met de doelgroep verder uitwerken en met welke acties kunnen wij op dit moment zelf al aan de slag?

83

BIJLAGE 4: CODEBOOM INTERVIEWS (Potentieel) belemmerende factoren  

  

Nieuwe dingen ondernemen / spanning Benadering o Sfeer o Gevoel van ongelijkheid o Afgeremd worden Op jezelf teruggeworpen zijn Omgang met de ander Overige (potentieel) belemmerende factoren o Geen eigen ruimte o Niet weten van bestaan ‘Koffie om de Hoek’ o Andere dingen aan het hoofd hebben o Bezoekers zijn vaak ook DAC bezoekers o Geen/weinig begeleiding vanuit GGZ o Te weinig activiteit/uitdaging

(Potentieel) Ondersteunende factoren 

 



 

Erkenning/gekend worden o Begrip/serieus genomen worden o Volwaardig behandeld worden o Waardering krijgen o Ergens bij horen o Ideeën stimuleren / serieus nemen Jezelf kunnen zijn Sociale contacten met lotgenoten o In hetzelfde schuitje o Andere bezoekers o Sociale contacten Vrije ruimte o Andere dingen los kunnen laten o Er even uit kunnen o Laagdrempelig o Vrije invulling o Bezig zijn / vertier o Weinig verantwoording Niet op problemen focussen Overige (potentieel) ondersteunende factoren o Sfeer / gezelligheid o Iets willen/kunnen leren o Moet meerwaarde hebben o Structuur/vastigheid o Dichtbij, echt in de buurt

84

o

Mensen aan de arm meenemen / elkaar activeren

Overige codes     

Mening locatie Visie op begeleiding Mening ‘Koffie om de Hoek’ Toekomstbeeld Actief zijn o Hoe actief ben je? o Hoe actief wil je zijn?

85

BIJLAGE 5: CODEBOOM FOCUSGROEP Verbeteringen n.a.v. focusgroep     

Vervolg / vervolgonderzoek Voor wie is ‘Koffie om de Hoek’ eigenlijk? Binnen houden bezoekers Binnen halen nieuwe bezoekers Rol van begeleiders



Betrekken bezoekers bij ontwikkelingen o Bespreken resultaten met bezoekers Concrete ideeën: o Concrete ideeën over binnen halen nieuwe bezoekers o Concrete ideeën over vast houden bezoekers o Concrete ideeën over onze rol o Concrete ideeën over cocreatie met doelgroep



 

Daar doen we het voor Enthousiasme begeleiders

86

BIJLAGE 6: MATRIX SPIEGELING BELEMMERENDE EN ONDERSTEUNENDE FACTOREN Belemmerende factoren

Ondersteunende factoren

Omgang met de ander als spanning

Omgang met de ander als ondersteuning

Gevoeligheid voor gedrag andere bezoekers

Bliksemafleiders zijn van belang

Niet weten hoe met gedrag van anderen om te gaan

Gewoon praatje maken, maar ook moeilijke dingen bespreken

Kan reden zijn om niet meer te komen

Fijn dat mensen allemaal een achtergrond in de psychiatrie hebben

Verwachtingen als spanning

Even niets ‘moeten’ als ondersteuning: een vrije ruimte

Nieuwe dingen ondernemen is moeilijk

Eenmaal bij koffie om de hoek: niks moeten, wel dingen mogen.

Gaat heel proces vooraf aan het over de drempel stappen

Geen verplichtingen en verantwoording dragen

Hoge verwachtingen (van zichzelf) kunnen belemmerend werken Op jezelf teruggeworpen zijn als spanning

Onder de mensen zijn als ondersteuning

Alleen moeten gaan maakt het lastig

Drempel kan verlaagd worden als er iemand mee gaat

Ook na een (moeilijke) periode terugkomen kan lastig zijn

Onder de mensen zijn is voor sommige respondenten reden om de deur uit te gaan

Toch niet zo laagdrempelig als gedacht

Respondenten voelen zich vaker alleen en kijken op dat soort momenten uit naar ‘Koffie om de Hoek’

Benadering als spanning

Benadering als ondersteuning

Onvriendelijkheid en niet verwelkomd worden

Erkenning en begrip

Als reactie op eerlijkheid over achtergrond niet positief is kan dit belemmerend werken

Positieve waardering

Gevoelen hebben niet serieus te worden genomen Het gevoel hebben geen deel uit te maken van een groep Niet lekker in je vel zitten als spanning

Niet lekker in je vel hoeven zitten als ondersteuning

Medicatie – daardoor weinig energie

Niet focussen op problemen, maar tegelijkertijd wel je verhaal kwijt kunnen als het niet goed gaat

Bij sommige klachten kan alles te veel zijn Overige spanningen

Overige ondersteunende factoren

Hoge gemiddelde leeftijd

Structuur: fijn dat ze weten waar ze aan toe zijn Het is echt in de buurt, op loop of fietsafstand

88