handleiding voor de leerkracht

Kant en Klaar handleiding voor de leerkracht

Contractwerk op de basisschool Idee achter ‘Kant en Klaar’ Hoe werken met ‘Kant en Klaar’? ‘Kant en Klaar, een bijzondere vorm van contractwerk Bijlagen

Kant en Klaar handleiding Abimo Uitgeverij | Schoolsupport

KANT EN KLAAR thematisch contractwerk vier doe-het-zelf leerpakketten op maat voor elke leeftijdsgroep van de basisschool

1. Contractwerk op de basisschool . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3 2. Idee achter ‘Kant en Klaar’ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3 3. Hoe werken met ‘Kant en Klaar’? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4 Het materiaal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4 Verplichte en vrije opdrachten volgens het niveau van de leerlingen . . . . .5 4. ‘Kant en Klaar’ een bijzondere vorm van contractwerk . . . . . . . . . . . .6 De naam ‘Kant en Klaar’ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .6 ‘Kant en Klaar’ is doen, zelf uitvoeren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .6 In het spoor van de gangbare methodes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .6 Haalbare opdrachten voor de meeste leerlingen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .6 Gedifferentieerde activiteiten- of leerpakketten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7 - het basiscontractwerk, zie witte kopieerbladen - het aanvullend contractwerk, zie gele kopieerbladen Schriftelijk werk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .8 Open en gesloten opdrachten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .8 Leuke presentatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .8 Zelfstandig of met hulp(bronnen) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .8 Zelf leren kiezen en leren plannen binnen het tijdsbestek . . . . . . . . . . . .9 Individueel of in groep . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9 Een individuele contractbrief . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .9 Zelfcorrectie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10 Evaluatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10 Flexibel gebruik en eigen invulling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10 Multifunctioneel en oneigenlijk gebruik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10

Bijlagen Bijlage Bijlage Bijlage Bijlage Bijlage Bijlage Bijlage Bijlage Bijlage Bijlage Bijlage

1: schema niveaus en kopieerbladen . . . . . . . . . . . . 2: contractbrief L1-L3/G3-G5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3: wegwijs bij het invullen contractbrief L1-L3/G3-G5 4: model invullen contractbrief L1-L3/G3-G5 . . . . . . . 5: contractbrief L4-L6/G6-G8 niveau 1 . . . . . . . . . . . 6: contractbrief L4-L6/G6-G8 niveau 2 . . . . . . . . . . . 7: contractbrief L4-L6/G6-G8 niveau 3 . . . . . . . . . . . 8: contractbrief L4-L6/G6-G8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9: wegwijs bij het invullen contractbrief L4-L6/G6-G8 10: model invullen contractbrief L4-L6/G6-G8 . . . . . . 11: overzicht pictogrammen . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . .

.11 .12 .13 .14 .15 .16 .17 .18 .19 .21 .22

inhoud

2

Kant en Klaar handleiding Abimo Uitgeverij | Schoolsupport

1. Contractwerk op de basisschool Via niet-klassikale organisatievormen zoals hoekenwerk en contractwerk probeert men het onderwijs effectiever te maken. Dat kan slagen omdat deze onderwijsvorm zich concentreert op het realiseren van een betere aansluiting tussen het onderwijs en de individuele ontwikkelingsbehoeften van de kinderen. Daardoor stijgt, samen met de succeservaring, de motivatie van de leerlingen. Dit zorgverbredend onderwijs probeert alle kinderen dàt te geven wat ze nodig hebben om door te groeien, om zich ten volle te kunnen ontplooien. Contractwerk biedt daartoe een soepele organisatievorm, een onderwijs-op-maat. Dit gedifferentieerd werken respecteert de verschillen tussen de kinderen. Contractwerk is een gevarieerde organisatievorm waarbij voor iedere individuele leerling een activiteitenpakket voor een bepaalde periode formeel wordt vastgelegd in een contractbrief. Voor de gedifferentieerde uitvoering van het takenpakket krijgt de leerling een welbepaald deel van de contractwerktijd ter beschikking, waarbinnen hij/zij relatief zelfstandig over de duur én de volgorde van de onderscheiden activiteiten kan beslissen. (Contractwerk, Een soepele weg naar differentiatie, Ann Peeters, Lieve Van Loock, Ferre Laevers, Centrum voor ErvaringsGericht Onderwijs, v.z.w.) Contractwerk differentieert naar tempo en niveau, bevordert het zelfstandig werken en de zelfsturingscapaciteiten, werkt aan het actief bezig zijn en leert de leerling initiatief te nemen, streeft naar zorgverbreding en remediëring, speelt in op echte leerlingenactiviteit en keuzemogelijkheden, zorgt voor een grotere betrokkenheid en motivatie van de kinderen, het opnemen van verantwoordelijkheid, het ontwikkelen van een eigen efficiënte werkhouding door te plannen, in te schatten, te evalueren en bij te sturen…

2. Idee achter ‘Kant en Klaar’ ‘Kant en Klaar’ is een praktijkgerichte vorm van contractwerk geschikt voor zowel de (met contractwerk) beginnende als de (met contractwerk) ervaren leerkracht. Het biedt de vertrouwde leerkracht nieuwe creatieve impulsen. De startende leerkracht biedt het een helpende hand: het maakt hem/haar wegwijs in deze bijzondere organisatievorm. ‘Kant en Klaar’ werkt enerzijds de mogelijke nadelen van contractwerk weg en benut anderzijds de voordelen ervan. ‘Kant en Klaar’ levert ten eerste de noodzakelijke opdrachten en materialen aan, de twee elementen die veel tijd vragen, zeker bij het opstarten van contractwerk. Ten tweede zorgt het voor een vlotte inloopperiode, noodzakelijk voor zowel de kinderen als de leerkracht. ‘Kant en Klaar’ levert aangepast materiaal voor de zwakkere, de gemiddelde en de sterkere leerling. Het benut maximaal de beperkte schooltijd van de leerlingen én geeft minimale werkdruk en planlast voor de leerkracht. ‘Kant en Klaar’ werd vooral ontworpen om de leerlingen efficiënt en gecontroleerd, zo zelfstandig als mogelijk de duidelijk gedifferentieerde, afgebakende leerstof volgens een eigen keuzecriteria (o.a. planning volgorde, duur, tempo, niveau…) te laten verwerken, evalueren en remediëren.

1. Contractwerk op de lagere school 2. Idee achter Kant en Klaar

3

Kant en Klaar handleiding © Abimo Uitgeverij | Schoolsupport

In ‘Kant en Klaar’ verwerken we vooral de kernleerstof. Tijdens het contractwerk wordt de voordien aangeleerde leerstof ingeoefend. Sporadisch worden ook nieuwe leerinhouden aangeboden; die dienen meestal als uitgangspunt voor het kunnen uitvoeren van nieuwe beperkte en eenvoudig gehouden opdrachten. Het opzoekwerk wordt beperkt tot de werkbladen/kopieerbladen zelf, het woordenboek, de atlas… Remediëring krijgt volop kansen: terwijl de leerlingen individueel aan het werk zijn, heeft de leerkracht de gelegenheid om leerlingen met leerproblemen extra te begeleiden in één of andere activiteit. De leerkracht leert niet alleen aandacht geven aan kinderen met problemen, maar ook aan hoogbegaafden.

3. Hoe werken met ‘Kant en Klaar’? Het materiaal • De reeks ‘Kant en Klaar’ bestaat uit zes verschillende uitgaven, één per leerjaar (Vlaanderen) of per groep (Nederland): #1, #2, #3, #4, #5 en #6. • Elke uitgave omvat vier thematisch geïntegreerde leerpakketten, minstens één voor elk trimester. Het thema is de rode draad doorheen de verschillende leerdomeinen. Er wordt zoveel mogelijk uitgegaan van realistische en functionele contexten, van voor de kinderen aangepaste eigentijdse, betekenisvolle en maatschappelijk herkenbare situaties. De thema’s sluiten m.a.w. nauw aan bij de leef-, belevings- en ervaringswereld van het kind. • Elk thema bestaat uit 2 delen: 1/ het basiscontractwerk of de witte kopieerbladen (zie bijlage 1): Dit zijn 20 tot 30 werkbladen met evenwichtig verdeelde geïntegreerde leerinhouden wereldoriëntatie (wero), Nederlands, wiskunde/rekenen en voor de bovenbouw (10-/11jarigen) ook Franse (Vlaanderen) en Engelse taal (Nederland). Hierbij zit zowel de kernleerstof als de differentiële verdiepingsleerstof naar niveau, de zogenaamde doorbijtertjes. Elk basispakket levert voldoende leerstof voor minstens 8 lessen van 25 minuten of 4 lessen van 50 minuten, gespreid over twee tot vier weken of zelfs langere periode. 2/ het aanvullend contractwerk of de gele kopieerbladen (zie bijlage 1): Dit zijn werkbladen met extra opdrachten en taken, suggesties en tips om het basiscontractwerk van ‘Kant en Klaar’ te verrijken, uit te breiden… om er een veelzijdiger, een voller contractwerk van te maken. Hierbij vinden we wereldoriëntatie (wero), Nederlands, wiskunde/rekenen, Frans en Engels terug, maar ook verwijzingen naar muzische vorming/kunstzinnige oriëntatie, lichamelijke opvoeding, sociale vaardigheden/sociaal-emotionele ontwikkeling en leren leren. Vernieuwend voor Vlaanderen in de bovenbouw is het aanbieden van het keuzepakket Engels en voor Nederland het keuzepakket Frans. Hier krijgt de leerkracht de kans om ook schooleigen leerinhouden en -activiteiten aan toe te voegen. In het aanvullend gedeelte staan ook hints om die eigen activiteiten uit te voeren in het kader van het thema. Bv. een zelfgekozen boekje lezen, iets opzoeken op het internet, teletekst raadplegen, de krant doorzoeken… Hier bijzonder opletten voor overdreven omgevingshinder en verplaatsingen.

3. Hoe werken met Kant en Klaar?

4


• Bij elk thema hoort er een parallel lopende correctiesleutel waarbij alle gesloten opdrachten ingevuld zijn. • In de bijlagen van de handleiding vind je contractbrieven voor L1-L3/G3-G5 en L4-L6/G6-G8, een schema met een overzicht van de niveaus en de kopieerbladen én de gebruikte pictogrammen. (L1 = 1ste leerjaar in Vlaanderen, G3 = groep 3 in Nederland.) Verplichte en vrije opdrachten volgens het niveau van de leerlingen De te gebruiken leerinhouden- en activiteiten uit de kopieerbladen verschillen volgens het niveau, de vorderingen… van de leerlingen. Binnen deze gedifferentieerde aanpak onderscheiden we verplichte en vrije taken, de moet-jes en de mag-jes (zie bijlage 1). De moet-jes en de mag-jes vormen niet alleen de kern van de voor contractwerk essentiële keuze en planning, maar zijn ook afhankelijk van de beginsituatie, de vorderingen, het niveau en de mogelijkheden van ieder individueel ‘van elkaar verschillend’ kind in die bepaalde periode van het schooljaar waarin dat bepaalde leerpakket aan bod komt. Wat voor de ene moet-taken zijn, kunnen voor de andere mag-taken worden. Als de leerlingen helemaal geen moet-opdrachten te vervullen krijgen, kan de leerkracht moeilijk beoordelen of een leerstofitem of een leerstofgeheel verworven is. De meeste taken en opdrachten van het basisleerpakket van ‘Kant en Klaar’ zijn kernleerstof, verplicht te maken moet-jes en ze staan op het niveau van de modale of gemiddelde leerling. In ‘Kant en Klaar’ onderscheiden we 3 soorten gedifferentieerde takenpakketten: Niveau 1: voor zwakkere en tragere leerlingen (zie bijlagen 1-10) - moet-jes: een verplichte vooraf met de leerkracht besproken, ingeschatte, geplande, onderhandelde en vastgelegde keuze van een aantal taken/opdrachten uit de kernleerstof van het basiscontractwerk/de witte kopieerbladen van ‘Kant en Klaar’ - mag-jes: vrij te kiezen taken/opdrachten uit de rest van datzelfde basispakket kernleerstof Niveau 2: voor modale of gemiddelde leerlingen (zie bijlage 1-10) - moet-jes: verplichte volledig uit te voeren taken/opdrachten uit de kernleerstof van het basiscontractwerk/de witte kopieerbladen van ‘Kant en Klaar’ - mag-jes: vrij te kiezen taken/opdrachten differentiële verdiepingsleerstof naar niveau, de doorbijtertjes uit datzelfde basispakket kernleerstof. Niveau 3: voor sterkere en vluggere leerlingen (zie bijlage 1-10) - moet-jes: verplichte volledig uit te voeren taken/opdrachten uit de kernleerstof van het basiscontractwerk ‘Kant en Klaar’ én ook de differentiële verdiepingsleerstof naar niveau, de doorbijtertjes - mag-jes: vrij te kiezen taken/opdrachten uit het aanvullend pakket verrijkend of uitgebreid contractwerk. Hier kan de leerkracht ook eigen leerinhouden toevoegen waaruit de leerlingen mogen kiezen. Voor de bovenbouw in Vlaanderen hoort hier zeker het pakket ‘Engels’ bij, voor Nederland ‘Frans’. De leerkracht bepaalt het niveau per leerling. Het niveau wordt vermeld bovenaan de contractbrief.

3. Hoe werken met Kant en Klaar?

5


4. ‘Kant en Klaar’ een bijzondere vorm van contractwerk Er zijn verschillende manieren om contractwerk te organiseren. Daarbij spelen allerlei factoren een rol: de vooropgestelde doelstellingen, de mate waarin men al vertrouwd is met de werkvorm, de mate waarin de kinderen zelfstandig kunnen werken, de beschikbare ruimte, de opdrachten, de methoden en materialen waarover men beschikt… ‘Kant en Klaar’ geeft een eigen invulling van het omgaan met contractwerk. De naam ‘Kant en Klaar’ De benaming ‘Kant en Klaar’ verwijst naar gesneden brood voor de leerkracht en panklaar materiaal voor de leerling, maar de naam houdt ook een beperking in. Uit de titel ‘Kant en Klaar’ zou kunnen blijken dat de klus al geklaard is. Niets is minder waar. Het materiaal is wel klaar voor gebruik, maar de leerling moet er zelf mee werken en de klus nog klaren. Wij kozen voor de kant van de schriftelijke verwerking, op maat van de leerling, met klare instructies en gesloten opdrachten. Voor de bollebozen zit er verdiepingsleerstof in, de zogenaamde doorbijtertjes. Naast een evenwichtige mix van de leerdomeinen wereldoriëntatie (wero), Nederlands, wiskunde/rekenen komen voor de bovenbouw van de lagere school, Frans (Vlaanderen) en Engels (Nederland) geïntegreerd aan bod. Natuurlijk komen ook de leergebiedoverschrijdende sociale vaardigheden/sociaal-emotionele ontwikkeling en het leren leren voortdurend om de hoek kijken. Binnen eenzelfde leeftijdsgroep werd bij de opbouw van de opeenvolgende pakketten zoveel mogelijk gradatie ingebouwd, rekening houdend met de vorderingen en het daaraan gerelateerde niveau van de modale leerling. Het grootste deel van ons aanbod is dan ook haalbaar voor de gemiddelde leerling. Kant en Klaar is doen, zelf uitvoeren Kant en Klaar is ook vooral een doe-het-zelf-zaak voor de leerling, een summum van zelfactiviteit: zelfstandig werken, zelfwerkzaamheid, zelf kiezen, zelf evalueren, zelfcorrectie, zelfsturing, zelfverantwoordelijkheid, zelfbewustzijn, zelfvertrouwen, verwerven van een positief zelfbeeld… In het spoor van de gangbare methodes ‘Kant en Klaar’ sluit aan bij de voornaamste in omloop zijn taal- en wiskundemethodes uitgewerkt op basis van de eindtermen/kerndoelen en de diverse leerplannen. Het is niet de zoveelste ‘vernieuwing’; het giet vooral de herkenbare leerinhouden in een bijzondere niet-klassikale organisatievorm, zoals ook bij hoekenwerk het geval is. De meeste leerstofonderdelen kunnen dan ook probleemloos als deelmodules ingeschakeld worden in gelijk welke methode. De leerkracht gebruikt de thema’s van ‘Kant en Klaar’ volgens die bepaalde periode van het trimester van het schooljaar waarin zulke leerinhouden normaal in de meeste scholen verwerkt worden. ‘Kant en Klaar’ moet gebruikt worden op het juiste tijdstip. Haalbare opdrachten voor de meeste leerlingen Om te differentiëren is het perfect mogelijk een geïndividualiseerd contract samen te stellen met opdrachten uit een hoger of lager leerjaar of groep (zie bijlagen 5-10). Het overgrote deel van de opdrachten in de activiteitspakketten staan op het niveau van de gemiddelde of modale leerling. Dit is haalbaar voor de meerderheid van de leerlingen. Via ver4. ‘Kant en Klaar’ een bijzondere vorm van contractwerk

6


diepingsopdrachten, de zogenaamde doorbijtertjes, proberen we de sterkere leerlingen uit te dagen. Er werd gestreefd naar een verhouding 90 % kernleerstof / 10 % niveauverdiepende leerstof. Door de doorbijtertjes differentiëren wij binnen de kernleerstof in de diepte naar niveau. Bij het aanvullende contractwerk gaan we een stapje verder. Er kan dan gedifferentieerd worden in de breedte door het aanbieden van taken die buiten ‘het’ klassieke programma liggen bv. werken met de computer, informatiebronnen raadplegen, audiovisuele middelen gebruiken. Ook differentiëren we naar interesse waarbij de vluggere en sterkere leerlingen een relevant boek lezen, een artikel uit de krant bewerken… We beperken ons in het basispakket van ‘Kant en Klaar’ tot differentiatie naar tempo en niveau, dus met dezelfde leerinhouden maar met meer of minder oefeningen, met verschillende moeilijkheidsgraden. Daarvoor gebruiken we het pictogram ‘doorbijtertje’. Gedifferentieerde activiteiten- of leerpakketten Hierbij gaan we iets uitgebreider in op de inhoud van de gedifferentieerde takenpakketten aangepast aan het niveau van de leerlingen (zie bijlage 1). a. Het basiscontractwerk, de witte kopieerbladen: -

Nederlands: taalgebruik (begrijpend) lezen, schrijven (voornamelijk spelling), woordenschat én taalbeschouwing (nadenken over taalgebruik en taalsystematiek) wiskunde/rekenen: alle subdomeinen m.n. getallenkennis, bewerkingen (hoofdrekenen en cijferen), meetkunde, meten en metend rekenen wereldoriëntatie (wero): natuur, technologie, mens, maatschappij, tijd en ruimte. Franse taal: taalgebruik, lezen en schrijven Engelse taal: taalgebruik, lezen en schrijven Hierbij zit zowel de kernleerstof als de differentiële verdiepingsleerstof naar niveau, de zogenaamde doorbijtertjes. Er zijn zowel gedeeltelijke als volledige doorbijtertjes en soms extra opdrachten (zie bijlage 11, overzicht pictogrammen). De partiële doorbijtertjes vormen een onderdeel van een taak, de integrale omvatten een volledige taak. ‘Kant en Klaar’ oefent en verwerkt vooral kernleerstof en vooraf geziene leerstof. Het opzoekwerk wordt er beperkt tot de werkbladen zelf, het woordenboek en de atlas. Nieuwe leerinhouden dienen meestal als uitgangspunt voor het kunnen uitvoeren van eveneens nieuwe beperkte en eenvoudige opdrachten.

b. Het aanvullend contractwerk, de gele kopieerbladen: We bieden extra opdrachten en taken, suggesties en tips aan, om het basiscontractwerk van ‘Kant en Klaar’ te verrijken, uit te breiden… om er een veelzijdiger, een voller contractwerk van te maken. Hierbij komen zowel de andere leergebieden (bv. muzische vorming/kunstzinnige oriëntatie, lichamelijke opvoeding), de andere subdomeinen (bv. Nederlands: taalgebruik luisteren, spreken en stellen) en de leergebiedoverschrijdende vaardigheden en attitudes (bv. sociale vaardigheden/sociaal-emotionele ontwikkeling) aan bod. Ook de andere werkvormen zoals experimenteren, exploreren, communiceren, meedelen, overleggen, discussiëren, argumenteren… vullen hier het schriftelijke karakter van ‘Kant en Klaar’ aan. 4. ‘Kant en Klaar’ een bijzondere vorm van contractwerk

7


Schriftelijk werk De opdrachten in het basiscontractwerk van ‘Kant en Klaar’ bestaan voornamelijk uit pen-enpapier-taken, dus schriftelijke taken waarbij het doe-moment zich beperkt tot schrijven, tekenen, kleuren, omcirkelen, meten en opzoeken in de werkbladen, atlas en woordenboek… Echt manuele doe-, exploreer- en experimenteertaken horen er hier niet bij. Open en gesloten opdrachten De opdrachten in het basispakket zijn overwegend gesloten opdrachten. De opdracht is vast omschreven, de instructie-kinder-taal zo (kant en) klaar als een klontje en de antwoorden of oplossingen ondubbelzinnig, eenduidig. Dit alles is een noodzakelijke voorwaarde voor het zelfstandig werken en de autocorrectie door de leerlingen. Het aanvullend contractwerk in ‘Kant en Klaar’ voorziet ook in open opdrachten. Hierbij geeft de leerkracht de opdracht wel, maar bepalen de leerlingen zelf de concrete invulling ervan. Indien dat niet te veel omgevingshinder en drukke, onnodige verplaatsingen teweegbrengt, kiezen zij eventueel zelf ook het materiaal waarmee ze zullen werken, bv. bij het maken van een tekening of een knutselwerk. Het aanvullend contractwerk overstijgt vooral het eenzijdig papierwerk. Leuke presentatie ‘Kant en Klaar’ zorgt niet alleen voor een belangrijke afwisseling van gemakkelijke en moeilijke opdrachten, van lichte en zware taken. Het oogt ook leuk met variatie in de vorm met functionele, illustratieve tekeningen, toffe zwerffiguurtjes, uitdagende taken, instructieve pictogrammen… Contractwerk moet aantrekkelijk, boeiend en uitdagend blijven. Zelfstandig of met hulp(bronnen) Kant en Klaar heeft de bedoeling de leerlingen zelfstandig en gedisciplineerd in een rustige werksfeer aan het werk te zetten. Het steunt vooral op de thematische leerpakketten/kopieerbladen waarin de leerlingen meestal de nodige informatie vinden en op de gebruiksvriendelijke correctiesleutel. Wij vermijden het gebruik van al te veel tijdrovende en omgevingshinder veroorzakende hulpbronnen. Een woordenboek, een atlas, een meetlat, een geodriehoek… komen er uitzonderlijk aan te pas. De leerkracht houdt bij deze optie zijn/haar handen vrij voor de aanpak van de zwakkere leerlingen. We moeten er dus voor zorgen dat ieder kind krijgt wat het zelfstandig aankan, zonder al te veel externe hulp of velerlei hulpbronnen. De leerkracht heeft de vrijheid te bepalen bij welke taken een kind extra hulp kan krijgen. Hier kan een extra leerkracht (de zorgcoördinator, de taakleerkracht…) een belangrijke functie innemen tijdens het contractwerk. We willen dat de leerling een efficiënte werkhouding aanleert die hem/haar op weg zet naar zelfstandig leren leren. Hij/zij moet zich behelpen, zich uit de slag trekken, eigen keuzes leren maken, zijn/haar leren in eigen handen (leren) nemen. Deze optimale werksfeer en -houding is ook nodig tijdens een buffertijd, tijdens momenten van afwezigheid van de leerkracht… ‘Kant en Klaar’ opteert voornamelijk voor het ‘individueel’ zelfstandig werk. De leerling doet daar alles zoveel mogelijk alleen, met minimale begeleiding door de leerkracht. Dat geldt natuurlijk niet voor de introductiefase van contractwerk en voor zwakke leerlingen.

4. ‘Kant en Klaar’ een bijzondere vorm van contractwerk

8


Zo wil contractwerk de kinderen laten groeien in zelfstandigheid door ze kansen te geven om beslissingen te nemen zoals de volgorde van taken en door de zelfsturing aan te spreken (zelf plannen, verbeteren…) Zelfstandig werken echter moet je leren en vraagt begeleiding en hulp van de leerkracht. Kinderen verschillen ook in nood aan begeleiding. We zien het bieden van hulp als de belangrijkste taak van de leerkracht tijdens contractwerk. De hulp moet steeds gericht zijn op het autonomer maken van de kinderen. Indien hij/zij het wenst, kan de leerkracht ook aanduiden bij welke taken sommige kinderen extra hulp kunnen krijgen. Hier kan een extra leerkracht (de zorgcoördinator, de taakleerkracht…) een belangrijke functie op zich nemen tijdens het contractwerk. Zelf leren kiezen en leren plannen binnen het tijdsbestek Een meerwaarde van het contractwerk is nu dat de kinderen volgens hun mogelijkheden de beschikbare klastijd zelf mogen beheren en hun eigen leren geleidelijk zelf in de hand kunnen nemen. Mede daardoor én door de haalbaarheid van de leerpakketten en de aanpassing aan de individuele leerling, is er maximale motivatie en betrokkenheid. Geen dode tijd meer, maar het naadloos ineenvloeien van de opeenvolgende activiteiten. De leerkracht bepaalt autonoom de contractwerktijd, een bepaald deel van de beschikbare klastijd. Daarbinnen moet de leerling zijn activiteitenpakket afwerken. De keuze zit hem niet alleen in het niveau (moet-jes/mag-jes) van de leerpakketten. Ook het tempo en de uiteindelijke duur spelen een rol. Inschatten daarvan is uiterst belangrijk en wordt geleidelijk aangeleerd, ervaren en bijgestuurd. Prioritair is het afwerken van de verplichte taken in functie van de leerdoelen. Naast de keuze van de mag-jes volgens de individuele capaciteiten van de leerling (zwak, gemiddeld of sterk) en het daaraan gekoppelde tempo en de duur van de activiteiten, is er vooral het kiezen, het plannen van de volgorde en het inschatten van de duur van de uit te voeren opdrachten. Varieer de keuze van de opdrachten volgens leergebied, moeilijkheidsgraad, vorm… zodat het boeiend en uitdagend blijft. Kiezen en plannen moeten langzaam worden aangeleerd. Individueel of in groep Om o.a. lawaaihinder te voorkomen, mogen bij ‘Kant en Klaar’ de leerlingen weinig of geen hulp inroepen van de leerkracht. Dit extreem zelfstandig werken impliceert dat kinderen helemaal alleen de opdracht interpreteren, uitvoeren en evalueren zonder hulp van de leerkracht. De leerkracht kan natuurlijk ook het contractwerk laten uitvoeren per twee of in een kleine groep, al dan niet onder begeleiding. Daardoor krijgen de kinderen kansen tot andere vormen van ‘leren leren’ en worden sociale vaardigheden/sociaal-emotionele ontwikkeling voortdurend aangesproken. Wij denken hier aan ‘peer tutoring’ en CLIM-technieken, het op het juiste moment hulp laten vragen door de hulpbehoevende leerling, instructiemomenten in een kleine groep, individuele begeleiding en coïnstructie… De sociale dimensie die Kant en Klaar als individueel werkinstrument mist, kan ruimschoots gecompenseerd worden tijdens het werken met de gele kopieerbladen (aanvullend contractwerk met open opdrachten). Een individuele contractbrief Essentieel voor contractwerk is dat de keuze van de onderdelen van het activiteitenpakket, de volgorde, de duur en de juiste periode waarin het pakket afgewerkt worden, schriftelijk ‘contractueel’ worden vastgelegd in een individuele contractbrief (zie bijlagen 2-10).


9


De inhoud van het leerpakketten zal verschillend zijn voor zwakke, gemiddelde en sterke leerlingen. Op die wijze worden de contracten ingedeeld in drie niveau’s. Voor ieder kind zal dan vooraf duidelijk bepaald worden welke onderdelen van de leergebieden en daaraan gekoppelde opdrachten hij/zij zal moet uitvoeren. De leerlingen kunnen kleurencodes gebruiken naar eigen keuze om structuur te brengen in de contractbrief en in het verloop van de uitvoering. Bv. iedere dag dat je aan het contractwerk werkt, krijgt een andere kleur. Bovenop de individuele contractbrief kan er nog een klassikaal registratieblad of -bord gebruikt worden waarop de leerlingen hun afgewerkte taken noteren. Zelfcorrectie Hiervoor voorzien wij een gebruiksvriendelijke correctiesleutel. Opdat de leerkrachten niet zouden verdrinken in verbeterwerk, moeten de leerlingen worden ingeschakeld. Ze moeten zoveel mogelijk taken zelf kunnen verbeteren. Dit komt niet alleen de leerkracht goed uit, maar biedt de leerlingen extra leerkansen. Daarom ook bevat ‘Kant en Klaar’ een parallelle correctiesleutel. De antwoorden en oplossingen geven een ondubbelzinnig antwoord op de gesloten vragen wat de correctie gemakkelijk maakt. Evaluatie Evaluatiekringen en -gesprekken zijn een geschikt middel om de vele vaardigheden die contractwerk vereisen, te evalueren. Enerzijds krijgen de leerlingen de kans om te vertellen hoe ze het uitvoeren van de opdrachten van het contract en hun werkhouding ervaren. Anderzijds vernemen de leerlingen (en de leerkrachten) hoe de andere kinderen de opdracht aanpakken of problemen oplossen. Op de contractbrief kan worden aangegeven hoe het werk vordert, wie de correctie uitvoert en wanneer dit gebeurt. De kinderen geven ook hun appreciatie van het werk. Voorbeelden van de contractbrief, per niveau en een lijst met de gebruikte items staan in de bijlagen 1-10. De leerlingen kunnen ook hier kleurencodes gebruiken. Flexibel gebruik en eigen invulling Hoewel wij een specifieke visie in het gebruik van ‘Kant en Klaar’ en contractwerk naar voren schuiven, is de leerkracht vrij er een eigen interpretatie aan te geven en het schooleigen te gebruiken. Bv. het uitvoeren binnen een bepaalde tijdsspanne. Multifunctioneel en oneigenlijk gebruik ‘Kant en Klaar’ biedt ook mogelijkheden op andere onderwijsterreinen (hoekenwerk, buffertijd, huiswerk…) en op gebied van thuis- en vakantiegebruik. ‘Kant en Klaar’ is in de eerste plaats bedoeld om binnen klassenverband gedifferentieerd te werken. Iedereen gaat met zijn typische verschillen tegelijkertijd aan de slag. Dit impliceert dat ‘Kant en Klaar’ ook geschikt is om te laten gebruiken door de individuele leerling thuis als huiswerk of als vakantietaak. Hierbij verlaten wij dan wel het pad van het contractwerk. Binnen het klassenverband kan ‘Kant en Klaar’ niet alleen als contractwerk gebruikt worden, maar ook als hoekenwerk of als het zinvol invullen van de buffertijd, o.a. bij afwezigheid van de leerkracht. Met ‘Kant en Klaar’ kunnen ook bepaalde leerstofonderdelen geremedieerd worden.


10


bijlage 1 schema niveaus en kopieerblokken

Ɣ VLAANDEREN WITTE KOPIEERBLADEN BASISCONTRACTWERK

KERNLEERSTOF leerstofniveau

wero/Ned/wisk (rek) Frans

DIFFERENTIËLE LEERSTOF NAAR NIVEAU of DOORBIJTERTJES (gedeeltelijk-integraal) wero/Ned/wisk (rek) Frans

leerlingenniveau

GELE KOPIEERBLADEN AANVULLEND CONTRACTWERK(**) UITBREIDINGSVERRIJKINGSVERDIEPINGS LEERSTOF of EXTRAATJES wero/Ned/wisk (rek) Engels muz. vorm./lich. opv./ soc. vaard. /leren leren

MOET-JES (*) NIVEAU 1 ZWAKKERE TRAGERE LEERLING

MAG-JES (*) (hoeveelheids- of tempodifferentiatie)

NIVEAU 2 MOET-JES (*) MODALE GEMIDDELDE LEERLING

NIVEAU 3 STERKERE VLUGGERE LEERLING

MAG-JES (*) (niveaudifferentiatie)

MOET-JES (*)

MOET-JES (*)

MAG-JES (*/**) (differentiatie naar interesse, uitbreiding, verrijking, verdieping, ook Engels)

(*) moetjes (verplichte taken) en magjes (vrije of keuzetaken) (**) o.a. Engels. Hier kan de leerkracht naar keuze ook eigen leerinhouden toevoegen. Ɣ NEDERLAND (verschil met Vlaanderen) - Engels is basiscontractwerk (witte kopieerbladen) en Frans is aanvullend contractwerk (gele kopieerbladen) Frans en Engels van plaats wisselen - wero is de afkorting voor wereldoriëntatie - aan wiskunde moet rekenen gekoppeld worden - muzische vorming = kunstzinnige oriëntatie - sociale vaardigheden = sociaal-emotionele ontwikkeling

bijlage 1 schema niveaus en kopieerblokken

11


bijlage 2 contractbrief L1-L3/G3-G5

niveau:: niveau leergroep: leergroep: volgnummer: volgnummer: datum: datum :

KANT EN KLAAR contractbrief

contractnummer: titel :

Beste meester of juf, ik zal dit werk maken zo goed als ik kan!

naam kind: ______________________________________________________ naam juf of meester: _______________________________________________ ik moet maken aantal nummer

ik vond het… bladzijde

juf of meester vond…

Omcirkel één mannetje

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 ik mag maken aantal nummer




1 2 3 4 5 6

aanvullend contractwerk Denk eraan: werk niet snel of slordig, maar rustig en net!


12


bijlage 3 wegwijs bij het invullen contractbrief L1-L3/G3-G5

niveau: (3): (3) niveau leergroep: leergroep:(4)(4) volgnummer: volgnummer:(5) (5) datum: datum: (6)(6)


contractnummer: (1) titel: (2)

Beste meester of juf,

Beste meester of juf. ik zal dit werk maken zo goed als ik kan! Ik zal dit werk maken zo goed als ik kan! naam kind: (7) ______________________________________________________ naam juf of meester: (8) _______________________________________________ ik moet maken aantal nummer




1 enz. (9)

(10)

ik mag maken aantal nummer

(11)

(12)

(13)




1 enz.


Legende: (1) het volgnummer van het thema van het contract zoals bovenaan het contractwerk: bv. 1, 2, 3 of 4 (je kunt er eventueel nog het leerjaar of de groep voorzetten: L1/1 of G3/1) (2) de titel van het thema: bv. Dag klas (3) het niveau van de leerling bepaald door de leerkracht (zie handleiding): bv. 1, 2 of 3 respectievelijk voor de zwakke/trage, de modale/gemiddelde/doorsnee of de sterke/vlugge leerling (4) leergroep: leerjaar (Vlaanderen) of groep (Nederland) (5) volgnummer in de klas (6) datum van de start van het contractwerk (7) naam van de leerling (8) naam van de leerkracht (9) het aantal te maken taken, eventueel gerangschikt in volgorde van uitvoering let op: als de taak uit het aanvullend contractwerk komt, zetten we er een voor (10) het herkenningsteken van elke taak op het kopieerblad: bv. 1, 16 a (11) de daarmee overeenstemmende pagina('s) van de taken op het kopieerblad (12) beoordeling van de moeilijkheidsgraad van de taken door de leerling: gemakkelijk, normaal/gewoon of moeilijk, waarbij het passende pictogrammetje moet omcirkeld worden (13) dit is een door de leerkracht in te vullen vrije ruimte: bv. datum van vervolg, van afwerking, van correctie… beoordeling


13


bijlage 4 model invullen contractbrief L1-L3/G3-G5


contractnummer: 1

niveau: B B niveau: leergroep: leergroep:L1A L1A volgnummer: nummer:1616 datum07/11/2005 : 07/11/2005 datum:

titel : Dag klas Beste meester of juf, ik zal dit werk maken zo goed als ik kan!

naam kind: Fientje Oplet naam juf of meester: Wim Help ik moet maken aantal nummer




1

1

2

vervolg 08/11/2005

2

2

3

afgewerkt 09/11/2005

3

6

7

correctie 10/11/2005

4

7

8

flink gewerkt!

5

14 a

15

zeer verzorgd!

6

15

16

heeft (te) lang geduurd!

7

3

4

8

4

5

9

8

9

10

9 a, b

10

11

16 a, b

17

12

17 a, b

18

ik mag maken aantal nummer




1

1

2

2

2

3

3

3

4

4

4

5

5

14 b

15

goed gerekend!

6

19 b

20

planning wat aanpassen!

tof gedaan!



14


bijlage 5 contractbrief L4-L6/G6-G8 niveau 1

1

'KANT EN KLAAR' CONTRACTWERK

niveau

van

..

..

..

tot 20..

..

naam:

CONTRACTBRIEF

…..………………………………………………

thema en volgnummer: . …..……………………………………………………………………

keuzevolgnr.

datum begin

datum einde

datum correctie

1

../..

../..

../..

2

../..

../..

../..

3

../..

../..

../..

4

../..

../..

../..

5

../..

../..

../..

6

../..

../..

../..

7

../..

../..

../..

8

../..

../..

../..

9

../..

../..

../..

../..

../..

../..

(6)

(7)

(8)

aantal

kopieerbladnr.

pagina

10 (1)

(2)

(3)

(4)

(5)

datum begin

datum einde

datum correctie

1

../..

../..

../..

2

../..

../..

../..

3

../..

../..

../..

4

../..

../..

../..

5

../..

../..

../..

leergebied

.

nr.

beoordeling g

n

m

(9a)

(9b)

(9c)

BASISCONTRACTWERK/WITTE KOPIEERBLADEN ZONDER DOORBIJTERTJES

MAG-TAKEN

aantal

. .


MOET-TAKEN leergebied

leerjaar: of groep:

kopieerbladnr.

pagina

keuzevolgnr.

beoordeling g

n

m

Opmerkingen leerkracht: ………....…………………………………………………………………………….. ......…………………………………………………………………………………………………………..……… ……………..………………………………………………………………………………………………………..

Ik, ondergetekende ……….….………..………………………………………………………(naam leerling), ga akkoord met het uitvoeren van dit contract volgens de samen afgesproken spelregels.

handtekening leerkracht: …..………..……………….. mijn handtekening: …..…..………………………..


15



2


niveau

van

..

..

tot 20..

..

..

naam:

…..………………………………………………


leerjaar: of groep:

keuzevolgnr.

datum begin

datum einde

datum correctie

1

../..

../..

../..

2

../..

../..

../..

3

../..

../..

../..

4

../..

../..

../..

5

../..

../..

../..

6

../..

../..

../..

7

../..

../..

../..

8

../..

../..

../..

9

../..

../..

../..

../..

../..

../..

(6)

(7)

(8)

aantal

kopieerbladnr.

pagina

10 (1)

(2)

(3)

(4)

(5)

datum begin

datum einde

datum correctie

1

../..

../..

../..

2

../..

../..

../..

3

../..

../..

../..

4

../..

../..

../..

5

../..

../..

../..

leergebied

.

nr.

beoordeling g

n

m

(9a)

(9b)

(9c)

BASISCONTRACTWERK/WITTE KOPIEERBLADEN MET DOORBIJTERTJES

MAG-TAKEN

aantal

. .



CONTRACTBRIEF

kopieerbladnr.

pagina

keuzevolgnr.

beoordeling g

n

m

Opmerkingen leerkracht: ………....…………………………………………………………………………….. …......…………………………………………………………………………………………………………..…… …………..…………………………………………………………………………………………………………..




16



3


niveau

van

..

..

tot 20..

..

..

naam:

…..………………………………………………


leerjaar: of groep:

keuzevolgnr.

datum begin

datum einde

datum correctie

1

../..

../..

../..

2

../..

../..

../..

3

../..

../..

../..

4

../..

../..

../..

5

../..

../..

../..

6

../..

../..

../..

7

../..

../..

../..

8

../..

../..

../..

9

../..

../..

../..

../..

../..

../..

(6)

(7)

(8)

aantal

kopieerbladnr.

pagina

10 (1)

(2)

(3)

(4)

(5)

datum begin

datum einde

datum correctie

1

../..

../..

../..

2

../..

../..

../..

3

../..

../..

../..

4

../..

../..

../..

5

../..

../..

../..

leergebied

.

nr.

beoordeling g

n

m

(9a)

(9b)

(9c)

AANVULLENDE CONTRACTWERK/GELE KOPIEERBLADEN EN KEUZEOPDRACHTEN LEERKRACHT

MAG-TAKEN

aantal

. .



CONTRACTBRIEF

kopieerbladnr.

pagina

keuzevolgnr.

beoordeling g

n

m





17




niveau van

..

..

tot 20..

..

..

naam:

CONTRACTBRIEF

…..………………………………………………

thema en volgnummer: . …..…………………………………………………………………… MOET-TAKEN

leerjaar: of groep:

datum einde

datum correctie

1

../..

../..

../..

2

../..

../..

../..

3

../..

../..

../..

4

../..

../..

../..

5

../..

../..

../..

6

../..

../..

../..

7

../..

../..

../..

8

../..

../..

../..

9

../..

../..

../..

10

../..

../..

../..

(6)

(7)

(8)

(1)

leergebied

(2)

MAG-TAKEN

kopiebladnr.

(3)

pagina

(4)

keuzevolgnr.

(5)

datum einde

datum correctie

1

../..

../..

../..

2

../..

../..

../..

3

../..

../..

../..

4

../..

../..

../..

5

../..

../..

../..

leergebied

.

beoordeling g

n

m

(9a)

(9b)

(9c)

……………………………………………………………………………………………… datum begin

aantal

nr.

……………………………………………………………………………………………… datum begin

aantal

. .

kopiebladnr.

pagina

keuzevolgnr.

beoordeling g

n

m





18



1


niveau ..

van

..

tot 20..

..

..

naam:

CONTRACTBRIEF

…..………………………………………………


leerjaar: of groep:

. .

.

nr.

Bovenaan in de kop: links: 'Kant en Klaar' contractgegevens - niveau: vooraf door de leerkracht te bepalen 1: zwakkere/tragere leerling 2: modale/gemiddelde leerling 3: sterkere/vluggere leerling - periode waarin het contractwerk gemaakt wordt: bv. van 09/01 tot 09/02/2005 - naam thema met volgnummer: bv. 1 Water indien het contractwerk voor een lager(e)/hoger(e) leerjaar of groep bestemd is, moet je dat zeker aanduiden door naast het niveau in het witte vakje bv. L3/G5 of L5/G7 te schrijven ook al wordt het gemaakt door leerlingen van L4/G6 rechts: klas- en leerlinggegevens - naam van de leerling - leerjaar/groep waartoe de leerling behoort (is meestal identiek aan leerjaar/groep contractwerk) - volgnummer in de klas

MOET-TAKEN of MAG-TAKEN

datum einde

datum correctie

1

../..

../..

../..

2

../..

../..

../..

../.. legenda codes

../..

../..

(7)

(8)

kopieerbladnr.

pagina

enz. (1)

(1) (2)

(3) (4) (5) (6) (7) (8) (9)

keuzevolgnr.

datum begin

aantal

leergebied

BASISCONTRACTWERK/WITTE KOPIEERBLADEN MET/ZONDER DOORBIJTERTJES AANVULLENDE CONTRACTWERK/GELE KOPIEERBLADEN EN KEUZEOPDRACHTEN LEERKRACHT

(2)

(3)

(4)

(5)

(6)

beoordeling g

n

m

(9a)

(9b)

(9c)

aantal geplande taken (de moet-jes en de mag-jes afzonderlijk) naam van het leergebied: wero (wereldoriëntatie), Ned (Nederlands), wisk (wiskunde/rekenen), Frans (Frans), Eng (Engels), muvo (muzische vorming/kunstzinnige oriëntatie), lo (lichamelijke opvoeding), sova (sociale vaardigheden/sociaal-emotionele ontwikkeling), leren (leren leren) herkenningstekens van elke taak op de kopieerbladen: bv. 1 of 4 a of 6 a, b, c daarmee overeenstemmende aanduiding pagina('s) van de taken op de kopieerbladen keuze volgorde geplande uitvoering van de taken datum begin taak datum einde taak datum correctie taak beoordeling moeilijkheidsgraad: a = gemakkelijk, b = normaal/gewoon, c = moeilijk (X)


19


Hierbij kan de leerkracht opmerkingen schrijven over de totale uitvoering van het contractwerk, maar ook over opvallende essentiële items zoals: gemaakte, uitgevoerde en/of bijgestuurde planning, efficiënt tijdsgebruik, extra hulp (bij de afwerking, de correctie en de remediëring), de afwerking, de correctie en de remediëring zelf, de werkhouding, het beperken van de omgevingshinder, het gebruik van extra hulpmiddelen, inzet en doorzettingsvermogen, zorg en orde bij het invullen, vlot gebruik van de kopieerblokken, betrokkenheid en welbevinden…

Ik, ondergetekende ……….....………..………………………………………………………(naam leerling), ga akkoord met het uitvoeren van dit contract volgens de samen afgesproken spelregels.

handtekening leerkracht: …..………..……………….. mijn handtekening: …..…..……………………….. Hier plaatsen de leerkracht en de leerling hun handtekening als bevestiging van het akkoord gaan met de spelregels betreffende o.a. de planning en de uitvoering van het contract. Deze spelregels kunnen door de leerkracht worden vastgelegd in een soort afsprakendocument, bv. een oorkonde, een charter... Zo'n document kun je zelf aanmaken op de computer of aankopen in de handel.


20



2


niveau

van

09

01

tot

09

Jan De Werker

naam:

02

CONTRACTBRIEF

2005

thema en volgnummer: 2

leerjaar: of groep:

Lekker en gezond

4 6

3

nr.


MOET-TAKEN

keuzevolgnr.

datum begin

datum einde

datum correctie

2

1

09/01

09/01

16/01

2

3

4

../..

../..

../..

3

4

7

../..

../..

../..

6

7

2

../..

../..

../..

Ned

7a

8

5

../..

../..

../..

Ned

8 a, b

9

8

../..

../..

../..

Ned

10 a

12

10

../..

../..

../..

aantal

leergebied

kopieerbladnr.

pagina

1

wero

1 a, b

2

wero

3

wero

4

Ned

5 6 7 8

Ned

11

13

3

../..

../..

../..

9

wisk

12 a

14

6

../..

../..

../..

10

wisk

13 a

16

9

../..

../..

../..

1

2

3

4

5

6

7

8

beoordeling g

n

m

X

9a

9b

9c


MAG-TAKEN

keuzevolgnr.

datum begin

datum einde

datum correctie

1

../..

../..

../..

10

4

../..

../..

../..

13

2

../..

../..

../..

3

../..

../..

../..

5

../..

../..

../..

aantal

leergebied

kopieerbladnr.

pagina

1

Ned

7b

8

2

Ned

8c

3

Ned

11

4

wisk

12 b, c

5

wisk

13 b

14 16

beoordeling g

n

m

Opmerkingen leerkracht: Jan moet nog zelfstandiger werken bij de uitvoering. Hij moet de tijd nodig voor het uitvoeren van een taak nog beter schatten. Hij werkt wel zeer ordelijk. De kernleerstof is verworven. Volgende contractwerktijd samen bespreken. Ik, ondergetekende Jan De Werker……..……………………………….…………(naam leerling), ga akkoord met het uitvoeren van dit contract volgens de afgesproken spelregels.



21


bijlage 11 overzicht pictogrammen

wereldoriëntatie / wero

Nederlands

wiskunde / rekenen

Frans Engels

muzische vorming / kunstzinnige oriëntatie lichamelijke opvoeding

sociale vaardigheden / sociaal-emotionele ontwikkeling leren leren

doorbijter

[differentiële leerstof naar tempo en niveau]

open opdracht [eigen invulling leerling] extra leerstof

[om didactische en praktische redenen bij basiscontractwerk ondergebracht]

bijlage 11 overzicht pictogrammen

22

handleiding voor de leerkracht

Recommend Documents