GIFSPOREN IN BLOED DE FEITEN

GIFSPOREN IN BLOED DE FEITEN

GIFSPOREN IN BLOED DE FEITEN

INHOUD

INTRODUCTIE

5

ZIT ER OOK GIF IN MIJN BLOED? Deelnemers bloedonderzoek

6

DE BLOEDMONSTERS & DE STOFFEN De resultaten van het bloedonderzoek

9

‘IN ALLE BLOEDMONSTERS VINDEN WE MILIEUVERVUILENDE STOFFEN’ Conclusies Prof. dr. J.J.P. Sauer

20

EIS EEN LICHAAM ZONDER GIF!

22

KOPLOPERS ONDER BEDRIJVEN Hennes & Mauritz, Samsung, Nokia, Sony en Unilever

24

GIFSPOREN IN BLOED 3

4

GIFSPOREN IN BLOED

GP/Schlijper

HET BLOEDONDERZOEK: DE DEELNEMERS ● ● ● ● ● ●

INTRODUCTIE Televisies, computers, speelgoed, parfum, shampoos en t-shirtprints: je kunt het zo gek niet bedenken of ze kunnen schadelijke stoffen bevatten. Maar die stoffen blijven daar niet in zitten. Ze kunnen eruit ‘lekken’ en komen vroeg of laat terecht in het milieu. In de lichamen van talloze dieren zijn schadelijke stoffen al teruggevonden: walvissen, ijsberen, aalscholvers en palingen. Hun gezondheid én hun nageslacht worden erdoor aangetast. Een dramatisch voorbeeld: de tweeslachtige ijsberen die onderzoekers op de noordpool vonden.

●

ruim 1.300 aanmeldingen 91 mensen geprikt 48 mannen 43 vrouwen leeftijd 18-79 jaar geboren voor 1960: 50% geboren na 1960: 50%

Greenpeace trof de stoffen ook aan in huisstof én in regenwater. Logische volgende vraag: komen ze ook terecht in onze lichamen? Ja, zeggen onderzoekers in Zweden, Duitsland en de Verenigde Staten. Greenpeace Nederland besloot in 2004 tot een uniek bloedonderzoek bij mensen.

HET BLOEDONDERZOEK: DE CIJFERS ● ● ● ●

91 deelnemers 10 regio’s 6 stofgroepen 46 stoffen GIFSPOREN IN BLOED 5

GP/Jansen

In het radioprogramma ‘Vroege Vogels’ van 4 april 2004 roept Greenpeace honderd vrijwilligers op hun bloed te laten testen. Ruim 1.300 mensen reageren vrijwel meteen!

ZIT ER OOK GIF IN MIJN BLOED? Tachtig mannen en vrouwen van diverse leeftijden en uit verschillende regio’s worden geselecteerd. Elf bekende Nederlanders besluiten ook mee te doen aan het bloedonderzoek.

Patricia Janssen verkoopt sieraden. ‘Ik sta er heus niet elke dag bij stil, maar zo’n onderzoek drukt je wel weer met je neus op de feiten. Dat die stoffen in mobieltjes, tv’s en parfum zitten, allemaal dingen die je dagelijks gebruikt. Pas las ik dat ze zelfs in kinderkleding zitten, toen dacht ik “wacht even!”. Dus ik wil wel meedoen.’

GP/Deiman

6

GIFSPOREN IN BLOED

Prof. dr. Martin van den Berg is hoofd van de divisie Toxicologie van het IRAS van de Universiteit van Utrecht. ‘Ik deed persoonlijk mee aan het Greenpeacebloedonderzoek, omdat de Nederlandse overheid de afgelopen tien jaar veel te weinig onderzoek bij de mens heeft verricht naar de feitelijke blootstelling aan zogenaamde hormoonverstorende stoffen als ftalaten en vlamvertragers. Het is een treurige constatering dat een milieuorganisatie als Greenpeace nu gegevens gaat aanleveren voor een verantwoorde risicoschatting van deze stoffen.’

GP/Keeris

GP/Keeris

Henny Huisman is tv-presentator. ‘Natuurlijk willen we allemaal lekker voor de buis zitten, elke dag douchen en mobiel kunnen bellen. Maar je maakt mij niet wijs dat daar giftige stoffen voor nodig zijn. Al die knappe koppen in laboratoria moeten toch in staat zijn iets beters te bedenken? Daarom laat ik mijn bloed prikken.’

Mevrouw Tan heeft een Chinees-Indisch restaurant. ‘Gewone burgers weten van niks. Als ik mensen vertel over het rapport ‘Gif, Bloedlink’ schrikken ze wel: ze hadden nooit gedacht dat er gif in deodorant zit bijvoorbeeld. Ik zie het ook in ons restaurant, steeds meer kinderen hebben een allergie, ze mankeren van alles. Het loopt uit de hand zo. Daarom doe ik mee aan het bloedonderzoek.’

Jules Maaten is voorzitter van de VVD-fractie in het Europarlement. ‘Ik steun dit initiatief. Het maakt de nieuwe Europese chemicaliënwetgeving levendiger voor burgers. Met dit soort onderzoeken in de hand weet ik beter waarover ik precies beslis.’

GP/Schlijper


8

GIFSPOREN IN BLOED

GP/Schlijper

DE BLOEDMONSTERS & DE STOFFEN

GP/Schlijper

In juli zijn alle bloedmonsters binnen. Onderzoeksinstituut TNO-MEP analyseert het bloed zorgvuldig op zes schadelijke stofgroepen. TNO stuurt de uitslagen naar professor Sauer, Hoofd Kindergeneeskunde in het Academisch Ziekenhuis Groningen, die het bloedonderzoek leidt. Professor Sauer verwerkt de uitslagen anoniem in een wetenschappelijk rapport, waarin ook zijn conclusies staan.


ALKYLFENOLEN & BISFENOL-A

GEMETEN CONCENTRATIES STOF

N

LAAGSTE

HOOGSTE

OP NP BPA

2 16 36

2,0 0,58 0,57

2,3 16 16

ALLE RESULTATEN UITGEDRUKT IN NG/G-SERUM N: aantal deelnemers dat de stof in het bloed heeft Vermeld zijn alleen de concentraties boven detectielimiet

ANP

10

GIFSPOREN IN BLOED

Alkylfenolen zijn beruchte hormoonGP/Pattipeilohy

verstoorders. Bij vissen leidde blootstelling aan deze stoffen tot sekseveranderingen. En bij muizen tot effecten op de mannelijke geslachtsorganen en de kwaliteit van het

Alkylfenolen zitten in (industriële) schoonmaakmiddelen, textiel, leer en cosmetica. We vinden ze terug in het slib van rioolzuiveringsinstallaties. Maar de stoffen zitten ook in voedingsproducten, van boter tot appels. Bisfenol-A zit in talloze producten zoals plastic, pesticiden, nagellak en cd’s.

GP/Pattipeilohy

sperma.

In het bloed van achttien mensen treft TNO alkylfenolen aan. Alkylfenol ethoxylaten zijn niet teruggevonden. Bisfenol-A komt voor in veertig procent van de bloedmonsters. GIFSPOREN IN BLOED 11

BROOMHOUDENDE VLAMVERTRAGERS


BDE-153 HBCD TBBPA

N

LAAGSTE

HOOGSTE

76 11 32

1,9 96 56

253 356 787

ALLE RESULTATEN UITGEDRUKT IN PG/G-SERUM N: aantal deelnemers dat de stof in het bloed heeft Vermeld zijn alleen de concentraties boven detectielimiet

Guether/Mauritius

12

GIFSPOREN IN BLOED

Broomhoudende vlamvertragers zijn uiterst Consumentenbond

schadelijk, kunnen hormoonverstorend werken en de voortplanting verstoren. Wetenschappers vermoeden dat ze effecten hebben op de hersenontwikkeling van

In het bloed van 76 mensen vindt TNO ‘oudere’ broomhoudende vlamvertragers (PBDE’s), die al jaren in producten worden gebruikt. Bij één persoon is de concentratie zelfs zes keer hoger dan het gemiddelde. Twee recentere vlamvertragers zitten ook al in het bloed van 32 (TBBPA) en 11 (HBCD) mensen.

Consumentenbond

Deze vlamvertragers voorkomen dat producten snel vlamvatten en uitbranden. Ze zitten in de meeste elektronica, in kunststofproducten en textiel. Onderzoekers vonden ze terug in aalscholvers, walvissen, bergforellen en moedermelk.

Consumentenbond

ongeboren kinderen.


FTALATEN


DEHP DEP DBP

N

LAAGSTE

HOOGSTE

84 21 68

28 2,2 2,6

5863 14 136


GP/Horneman

14

GIFSPOREN IN BLOED

Ftalaten kunnen lever en nieren beschadigen en Piecha/GP

zijn mogelijk kankerverwekkend. Ze kunnen de hormoonhuishouding verstoren en effecten hebben op de voortplanting en ontwikkeling. Onderzoekers toonden een mogelijk verband aan tussen voortijdige borstontwikkeling bij meisjes en

In het bloed van vrijwel alle deelnemers zit het ftalaat DEHP. Geen wonder, want deze weekmaker wordt in

GP/Pattipeilohy

Ftalaten maken PVC zacht en buigzaam. Ze zitten in talloze dagelijkse producten, van speelgoed en vinylzeil tot regenkleding en elektriciteitskabels. Ze worden ook gebruikt als oplos- of fixatiemiddel in parfum, bodylotion en andere cosmetica. In september 2004 verbiedt de EU het gebruik van DEHP, DBP en BBP in speelgoed en kinderverzorgingsproducten. De ftalaten DINP, DIDP en DNOP mogen niet langer zitten in speelgoed voor kinderen tot 3 jaar.

GP/Horneman

de gehaltes van het ftalaat DEHP in hun bloed.

talloze producten gebruikt. Soms zijn de concentraties heel hoog, zonder dat er een duidelijke relatie is met het beroep van iemand. Ook de andere ftalaten komen voor in veel bloedmonsters. GIFSPOREN IN BLOED 15

SYNTHETISCHE MUSKVERBINDINGEN


AHTN HHCB MA

N

LAAGSTE

HOOGSTE

88 91 48

0,1 0,2 0,10

11 9,2 4,0


Image Source

16

GIFSPOREN IN BLOED

beïnvloeden. Sommige musken kunnen kanker-

GP/Pattipeilohy

huishouding verstoren en de voortplanting

GP/Pattipeilohy

Synthetische musken kunnen de hormoon-

verwekkend zijn. Onderzoekers vonden muskverbindingen terug in vis, mosselen, moedermelk en menselijk bloed.

In het bloed van de meeste deelnemers vindt TNO twee muskverbindingen: tonalide (AHTN, in 88 monsters) en galaxolide (HHCB, in 91 monsters). Een onaangename verrassing is ook de vondst van het al jaren verboden musk-ambrette in de helft van alle bloedmonsters.

GP/Horneman

Deze chemicaliën vervangen natuurlijke geurstoffen: ze geven een lekker luchtje aan zeep, schoonmaakmiddelen en cosmetica. Musk-ambrette is sinds 1995 verboden in de Europese Unie, maar in 2003 trof Greenpeace deze stof toch aan in Nederlands regenwater. In 2010 worden ook musk-keton en musk-xyleen verboden.


ORGANOTINS


DOT MOT TBT

N

LAAGSTE

HOOGSTE

13 12 3

0,2 0,1 0,1

2,4 0,5 0,1


ANP/Kraak

18

GIFSPOREN IN BLOED

Organotins kunnen het afweersysteem en GP

de ontwikkeling beïnvloeden. Ze kunnen de hormoonhuishouding ernstig verstoren. In de Waddenzee zijn wulken vrijwel uitgeroeid: ze werden onvruchtbaar door organotins die

Sinds 2003 is deze stof verboden in scheepsverf. Organotins weren schimmels en zitten in vrachtwagen- en tentzeilen en bestrijdingsmiddelen. In plastics als PVC zorgen ze ervoor dat de kunststof niet uit elkaar valt. Onderzoekers vonden de stoffen in T-shirts, sportschoenen, strandballen en luiers.

GP

lekken uit scheepsverf.

In de bloedmonsters zitten relatief weinig organotinverbindingen. TBT komt drie keer voor. Twee andere organotins (MOT en DOT) vinden de onderzoekers vaker: in 10 en 11 monsters. Ze worden veel gebruikt in producten als t-shirtprints, pleisters en luiers. GIFSPOREN IN BLOED 19

GP/Schlijper

Prof. dr. P.J.J. Sauer van het Academisch Ziekenhuis Groningen leidt het bloedonderzoek. Wat zijn de belangrijkste conclusies in zijn rapport ‘Man-made Chemicals in Human Blood’?

‘IN ALLE BLOEDMONSTERS VINDEN WE MILIEUVERVUILENDE STOFFEN’ GP/Rob

‘Drie conclusies zijn belangrijk. Eén: de stoffen zijn aantoonbaar in het bloed van álle deelnemers. Het maakt niet uit waar ze wonen, hoe oud ze zijn of welk werk ze doen. Twee: de gevonden gehaltes zijn heel verschillend: van heel laag tot heel hoog. Blijkbaar staan sommige mensen veel hoger bloot dan anderen. Drie: als een níeuwe stof in het milieu terechtkomt, vinden we die vrijwel onmiddellijk terug in het menselijk lichaam. Opvallend is dat het lang niet altijd met iemands beroep te maken heeft, als er hoge gehaltes in het bloed zijn aangetroffen. Wel duidelijk is dat veel

20

GIFSPOREN IN BLOED

mensen het van zichzelf níet weten. Elke deelnemer heeft een vragenlijst ingevuld, ook over mogelijke blootstelling aan milieuvervuilende stoffen. Daaruit blijkt dat ze geen flauw vermoeden hebben dát ze zijn blootgesteld, terwijl we wel hoge gehaltes vinden. Of deze stoffen schadelijk zijn voor de gezondheid van mensen? Groot probleem is dat we van veel stoffen zo weinig weten. Als nu een nieuwe stof op de markt komt, moet de industrie soms testen uitvoeren. Maar dat onderzoek is heel beperkt: er wordt niet gekeken naar de gevolgen op lange termijn. En daar ‘Als maak ik me als kinderarts kinderarts natuurlijk zorgen over. We weten allemaal dat ongeboren maak ik of pasgeboren kinderen het me zorgen’ kwetsbaarst zijn voor blootstelling. Wat gebeurt er met kinderen die op zeer jonge leeftijd blootstaan aan milieuvervuilende stoffen, wanneer ze ouder worden?

‘Mensen

terechtkomen én je ziet schadelijke effecten bij dieren, wat weten is dan het bewijs dat zo’n stof het niet onschadelijk is? Dat weet je pas als je een stof goed hebt ondervan zichzelf’ zocht, inclusief de langetermijneffecten. Zonder een gedegen toxicologisch rapport zou zo’n stof niet op de markt moeten komen. Ik vind het van belang dat er wetgeving komt die bedrijven verplicht een stof te onderzoeken vóór ze die gaan gebruiken. Ik zou bestaande producten niet verbieden, maar wel van fabrikanten eisen dat ze snel met een góed toxicologisch rapport komen. Mét de langetermijneffecten van die stof. Doen ze dat niet, dan zou ik het product van de markt halen. En voor níeuwe producten is zo’n rapport uiteraard een voorwaarde voor toelating.’

Je moet niet te snel zeggen dat er niks aan de hand is. Ik vind: als je ziet dat een stof in het bloed kan GIFSPOREN IN BLOED 21

Vrolijk word je niet van de uitkomsten van dit bloedonderzoek: we hebben allemaal schadelijke stoffen in ons bloed. Stoffen die in gewone consumentenproducten zitten en waarmee we dus dagelijks in aanraking komen.

22

GIFSPOREN IN BLOED

Greenpeace vindt dat bedrijven uit zichzelf moeten overstappen op onschadelijke alternatieven. Helaas staan veel bedrijven daar niet om te springen. Daarom moeten overheden producenten verplíchten die alternatieven te gebruiken. Of ze te ontwikkelen, als een alternatief nog niet voorhanden is. REACH heet de wetgeving die dit binnen de Europese Unie moet regelen. GP/Schlijper

EIS EEN LICHAAM ZONDER GIF!

Jawel. Grote bedrijven als woonwarenhuis IKEA en kledingketen Hennes & Mauritz gebruiken ze al jaren. En dat heeft ze geen windeieren gelegd. Toch kiezen veel producenten nog voor het gebruik van schadelijke stoffen. Uit gemakzucht of onwetendheid, of omdat ze denken dat het goedkoper is.

Jean-Pierre Jans/HH

Natuurlijk willen we dat niet. En het kan ook niet de bedoeling zijn van de chemische industrie om ons en onze kinderen op te zadelen met zo’n giftige erfenis. Bestaan er geen alternatieven?


HENNES & MAURITZ ● ● ● ● ●

Omzet 2003 Winst 2003 Aantal vestigingen Aantal landen Aantal medewerkers

KLEDINGLIJN h 56,6 miljard h 700 miljoen 1.006 20 40.000

H&M kiest voor het voorzorgprincipe: als je vermoedt dat een stof schadelijk is, moet je ‘m voor alle zekerheid niet gebruiken. Lukt het niet om een onschadelijk alternatief te vinden, dan sneuvelt bij H&M desnoods een complete kledinglijn.

CREATIEF

HENNES & MAURITZ Hennes & Mauritz kiest midden jaren negentig vóór het milieu en de gezondheid van mensen. De hippe kledingketen wil geen schadelijke stoffen meer in kleding, handtasjes, slippers of haarborstels. Samen met zijn toeleveranciers gaat H&M op zoek naar alternatieven voor broomhoudende vlamvertragers, alkylfenolen, ftalaten en kankerverwekkende verfstoffen.

24

GIFSPOREN IN BLOED

Maar vaak zijn er wél alternatieven: de leveranciers komen met tal van innovatieve en creatieve oplossingen. Zoals producten van natuurlijke materialen die uit zichzelf brandwerend zijn, zodat broomhoudende vlamvertragers overbodig zijn. Sinds 1 januari 2002 verkoopt H&M nergens meer PVC-producten en legt het bedrijf geen PVC-vloeren in nieuwe of verbouwde winkels. In die uiterst schadelijke plasticsoort zitten veel ftalaten en organotins.

RECORDWINST Windeieren legt het de kledingketen niet: in 2003 boekte H&M een recordwinst van 700 miljoen euro! En, niet onbelangrijk: ‘We hebben geen belangrijke concessies hoeven doen op het gebied van mode of kwaliteit’, zegt milieumanager Ingrid Schullström.

SAMSUNG ELECTRONICS ● ● ● ● ●

Omzet 2003 Winst 2003 Aantal kantoren Aantal landen Aantal medewerkers

$ 54,2 miljard $ 5 miljard 88 48 88.000

SAMSUNG Samsung is wereldleider in kleurenmonitors en geheugenchips voor computers. Het elektronicaconcern komt met alternatieven voor schadelijke stoffen, nog voordat Europa producenten daartoe verplicht. In 2001 komt Samsung als eerste met een ‘groene halfgeleider’. De kwaliteit is goed en bespaart het bedrijf zelfs honderdduizenden euro’s.

STROOMVERSNELLING Na gesprekken met Greenpeace raken de milieuvriendelijke bedoelingen van de elektronicareus in een stroomversnelling. In juni 2004 maakt Samsung bekend dat het onder meer PVC, ftalaten, organotins

en broomhoudende vlamvertragers uit zijn producten zal weren. Op de productenwebsite van Greenpeace gaat het bedrijf van een rode naar een oranje status.

SERIEUS Ook Samsung zet zijn toeleveranciers aan het werk. Om bestaande alternatieven op te sporen én om nieuwe alternatieven te ontwikkelen. Gregor Margetson, manager Milieubeheer Europa voor Samsung Electronics: ‘Samsung Electronics wil bijdragen aan een duurzame toekomst en dat schept verplichtingen. Wij ontwikkelen, produceren en verkopen high tech consumentenproducten. Dan moeten we ook voorzichtig en verantwoordelijk omgaan met stoffen die schadelijk kunnen zijn voor het milieu. Aangemoedigd door Greenpeace scherpen we onze milieudoelstellingen nu nog verder aan. Soms ontbreekt het onomstotelijk bewijs dat een stof schadelijk is voor mens en milieu, maar is er wel reden voor bezorgdheid. Dan kan het zijn dat we besluiten een stof toch niet te gebruiken.’


NOKIA ● ● ● ● ●

STRENGE EISEN

Omzet 2003 Winst 2003 Aantal kantoren Aantal landen Aantal medewerkers

h 29.455 miljoen h 3.592 miljoen 50 130 51.359

NOKIA

STOFFENLIJST

Nokia is de grootste producent van mobiele telefoons ter wereld én een van de marktleiders in mobiele, vaste en IP-netwerken. Met 11 fabrieken in 9 landen is het Scandinaviës grootste bedrijf.

WEBSITES Nokia voert sinds 1994 een actief milieubeleid: het elektronicaconcern wil dat zijn producten zo weinig mogelijk milieuschade aanrichten. Nokia schakelt milieudeskundigen in bij de ontwikkeling van nieuwe producten. En z’n tienduizenden werknemers hebben wereldwijd toegang tot speciale interne websites met actuele milieu-informatie. 26

GIFSPOREN IN BLOED

Toeleveranciers moeten zich houden aan de strenge milieueisen die Nokia stelt. Zo vraagt het bedrijf hóe onderdelen kunnen worden gerecycled, als bijvoorbeeld een mobieltje straks niet meer wordt gebruikt. Ook wil Nokia precies weten welke stoffen toeleveranciers gebruiken. Maar het concern ondersteunt zijn leveranciers ook om aan die eisen te kunnen voldoen.

Op de Nokia Stoffenlijst staan de stoffen die níet zijn toegestaan in Nokia-producten. En er staan stoffen op, die het bedrijf in de toekomst wil uitbannen. Eind 2006 zullen alle broomhoudende vlamvertragers verdwijnen uit de printplaten in nieuwe mobieltjes; andere producten volgen zo spoedig mogelijk. Ook PVC en ftalaten gaan er helemaal uit. PVC mag vanaf eind 2005 niet langer in mobieltjes zitten. De elektronicaproducent raadt zijn toeleveranciers sterk aan alvast te gaan investeren in alternatieven voor deze schadelijke stoffen.

SONY

UNILEVER

Ook Sony, wereldwijd marktleider in consumentelektronica, is hard bezig schadelijke stoffen uit zijn producten te weren. Vanaf 2006 wil de elektronicagigant PVC-vrij zijn. Sony liet Greenpeace in oktober 2004 weten ook alle broomhoudende vlamvertragers uit te bannen. Dat is al gelukt in 17 procent van alle televisiemodellen op de Europese markt. Sinds juni 2004 is ook de helft van alle Sony-computermodellen in Europa vrij van deze schadelijke stoffen.

Unilever is een van de grootste producenten van consumentenartikelen ter wereld. Bekende merken zijn Omo, Cif, Dove, Andrélon en Calvin Klein. Unilever heeft besloten zijn schadelijke stoffenbeleid aan te scherpen. Het bedrijf wil meer duidelijkheid geven over hóe het deze stoffen wil weren uit alle producten. In nieuwe huishoudelijke en verzorgingsproducten zullen geen polycyclische en nitromusken en ftalaten meer zitten, op een type ftalaat na waarvoor het bedrijf wat meer tijd nodig heeft. ‘Unilever is vastbesloten zich in te zetten voor een duurzaam chemicaliënbeleid – dus ook voor de logische toepassing van het voorzorgprincipe en het substitutieprincipe binnen ons risicobeleid’, zegt Unilever R&Dtopman David Duncan.


MEER WETEN OVER DE UITKOMSTEN VAN HET ONDERZOEK EN GIFTIGE STOFFEN? Bel de Greenpeace Informatielijn 0800-422 33 44 of kijk op: ● www.lichaamzondergif.nl ● www.greenpeace.nl

COLOFON © november 2004 Stichting Greenpeace Nederland Veemkade 18-20 1019 GZ Amsterdam 0800-422 33 44 ISBN 90-73361-85-0 Tekst: Jacqueline Schuiling Begeleiding: Monique Harthoorn Ontwerp: Mels grafische vormgeving, Hoorn Foto omslag: Image Source Geproduceerd op chloorvrij gerecycled papier. Voor bronnen en verantwoording zie de rapporten ‘Gif: Bloedlink – Het verhaal dat niemand wil horen’ en ‘Man-Made Chemicals in Human Blood’

28

GIFSPOREN IN BLOED

GIFSPOREN IN BLOED DE FEITEN

Recommend Documents