gezicht in zicht werkmap bij de
KUNSTKOFFER
KUNSTEDUCATIE VOOR KINDEREN & JONGEREN Dr. Verdurmenstraat 6 | 9100 Sint-Niklaas 03/776 86 88 tel. | www.rasa.be |
[email protected]
1
2
Inleiding “Gezicht in Zicht” is een kunstkoffer voor kinderen en
Gezicht in Zicht
leerkrachten uit het basisonderwijs. De inhoud is geïnspireerd op onze ervaringen verworven bij het maken van
Afbeeldingen van mensen zijn doorheen de kunstgeschie-
het gelijknamige reizende
denis steeds een belangrijk onderwerp geweest. Mensen
kindertentoonstellingsproject
(1992-993).
observeren maar al te graag andere mensen om meer over die anderen en uiteindelijk over zichzelf te leren.
“Gezicht in Zicht” belicht het thema van het menselijk ge-
Een portret is een voorstelling van een mens met het
laat vanuit diverse socio-culturele invalshoeken om daarna
accent op het gelaat.
te focussen op enkele werken uit de beeldende kunst.
Het woord portret komt van het Latijnse woord "prôtrahere",
De gedichtenbundel, in opdracht van Rasa geschreven door
wat "aan het licht brengen" betekent.
Geert De Kockere, vervolledigt het geheel.
Sommige kunstenaars vinden het essentieel om door te dringen tot het innerlijke van hun model, om zo te komen tot
Voor kinderen is kunst ervaren niet louter een subjectieve
een beeld waarbij innerlijk en uiterlijk een eenheid vormen.
aangelegenheid van gevoel en genot, maar ook een unie-
De omgeving, voorgrond of achtergrond, waarin het model
ke wijze van kennen. Via ervaringsgerichte werkvormen en
staat, vertelt meer over de status van de geportretteerde en
opdrachten kunnen zij makkelijker de taal van de beeldende
de tijd waarin hij leefde. Naast het individuele portret vin-
kunst benaderen. Opdrachten rond poëzie, klank en bewe-
den wij ook het zelfportret, het familieportret, statieportret
ging brengen het kunstwerk dichter bij het kind. Dit alles kan
en groepsportretten. Door de uitvinding van de fotografie
een stimulans zijn om te komen tot eigen creaties.
verloor het portret zijn documentaire noodwendigheid. Er is de laatste tijd een sterke heropleving van het portret,
Natuurlijk wil deze kunstkoffer je ook stimuleren om met je
waarbij vooral het zelfportret een voorname plaats inneemt
leerlingen originele kunstwerken te gaan bekijken in musea,
in het hedendaagse kunstgebeuren.
galerijen of kindertentoonstellingsprojecten.
3
4
Een blik op de methodische achtergrond van ‘Gezicht in zicht’ Toen je besliste om samen met je leerlingen of de kinderen
Deze werken werden geselecteerd op basis van hun tech-
staat voor een eenvoudige opdracht, geschikt voor
waarmee je werkt aan de slag te gaan met deze kunstkoffer,
niek, die een nauwkeurige reproductie toelaat. De repro-
het 1e en het 2e leerjaar.
zijn vast wel enige vragen bij je opgekomen. Hier volgen
ducties benaderen naar uitzicht en kleur zoveel mogelijk de
enige antwoorden.
authentieke werken.
staat
Wij zijn ons ten zeerste bewust van de beperkingen van het
meer
Doelgroep
werken met reproducties, maar wij hopen ook dat dit een
gericht naar het 3e en 4e leerjaar.
Kinderen van 6 tot 12 jaar, zowel in klas- als vrijetijdsver-
aanzet kan zijn om originele kunstwerken te gaan bekijken.
band. Ook voor normalisten en studenten sociaal-cultureel
Om de kinderen toch een zintuiglijke ervaring te geven van
staat voor een opdracht die best kan gegeven wor-
werk kan een kennismaking met de koffer uitermate boeiend
drager en oppervlak van de kunstwerken, vind je in de koffer
den aan het 5e en 6e leerjaar.
zijn.
een doosje met de vier gebruikte materialen.
voor
een
iets moeilijker opdracht,
Stapsgewijs doorloop je de verschillende thema’s die op Tijdsduur Om de inhoud goed uit te werken, heb je minimaal vier
hun beurt onderverdeeld zijn in drie fasen : De werkmap
lesuren nodig. Er zitten echter verwerkingsopdrachten in
De werkmap wil fungeren als een goede buurtwinkel. Je kan
Focussen
die kinderen een hele projectweek kunnen boeien.
er terecht voor basisingrediënten, maar ook fijnproevers
Hier vind je allerlei suggesties en tips om met je groep het
vinden er hun gading.
thema te verkennen. Je kiest natuurlijk vrij uit deze smaakmakers wat het meest bruikbaar is voor jouw kinderen.
In de kunstkoffer vind je :
- Het eerste deel geeft je een inleiding in het thema; - het tweede deel zet je aan het werk.
De kunstwerken
Scherpstellen Dit luik gaat over het bekijken en bespreken van de repro-
Vier ingelijste reproducties van kunstwerken, klaar om in
Symbolen nuanceren de diverse opdrachten naar moei-
ducties van de kunstwerken. Hier vind je ook de achter-
de klas opgehangen te worden. Werken van : Peter Van
lijkheidsgraad en leeftijdsgroep. Niets belet je echter deze
grondinformatie over de kunstenaars. Het is belangrijk dat
Herseele, Oldrich Kulhánek, Fred Bervoets en Marie-Jo
indeling te doorbreken.
we de kinderen bij het bespreken van een kunstwerk een
Lafontaine.
5
vaste structuur aanbieden om de diverse kwaliteiten ervan
Vier gedichtenbundels
te onderzoeken. De kijkwijzer is hierbij een concrete hulp.
In de koffer bevinden zich vier gedichtenbundels van Geert
Je vindt hem achteraan de werkmap.
De Kockere.
Ontwikkelen
Een gastenboek
Hier werk je met het aangeboden didactisch materiaal en
Leerkracht en leerlingen kunnen hierin hun ervaringen,
worden je allerhande suggesties gegeven om het thema
opmerkingen en suggesties kwijt.
verder uit te diepen via plastische, theatrale of muzikale opdrachten.
- De werkmap eindigt met een literatuur- en materialenlijst. In deze laatste vind je alle aanwezige materialen en hun kostprijs. Indien er iets verloren gaat, sta je als bruikleennemer in voor de onkosten. Verwittig zo snel mogelijk de verantwoordelijke organisatie waar u de koffer afhaalde, zodat die voor vervanging kan zorgen.
Didactisch materiaal In de koffer bevindt zich per thema één of twee uitge-
6
werkte spelen met het bijhorende didactisch materiaal bestemd voor de kinderen. Draag steeds zorg voor het materiaal en plaats het na gebruik terug in de juiste schuif.
Rembrandt, zelfportret, fronsend, 1630 Museum het Rembrandthuis, Amsterdam
7
8
gezicht in zicht
9
10
11
12
Het zelfportret Het zelfportret is een spiegel die de kunstenaar zichzelf
der- of tekenkunst. Toch verkennen diverse hedendaagse
en ook in verschillende buitenlandse tijdschriften wordt
voorhoudt. Als toeschouwer zie je hem zoals hij zich wil
kunstenaars de grenzen van het zelfbeeld door het gebruik
gepubliceerd, berust op dubbelzinnigheden in de taal en
prijsgeven, hoe hij graag gezien wil worden. Is de kunste-
van fotografie, video en andere nieuwe media.
absurde situaties, die de toeschouwer meenemen in een no-mansland waar geen zekerheden meer bestaan.
naar bezig met de uiterlijke bijzonderheden van zijn persoon of met de bijzonderheid van zijn denk- en gevoelswereld?
Focussen
Zelfportretten zijn raadselachtig en geladen met betekenis.
In de klas kan je met de kinderen een gesprek voeren waarin
Zonverbrand zelfportret, gouache op papier, 1996
Je voelt de spanning, de aandacht en de concentratie.
de volgende vragen naar voor komen :
Als tekenaar van Cowboy Henk zal Herr Seele wel gekend
Hoe zie ik mezelf ?
zijn bij de kinderen. De strip is een gezamenlijk werkstuk
De schrijver Gerrit Komrij verwoordde het als volgt:
Hoe zien anderen mij ?
van Kamagurka en Herr Seele, die reeds als jonge knaap
“Er heeft niets zó met het kijken te maken als het zelfportret.
Hoe zou ik mezelf willen zien ?
zelfportretten schilderde. Hij laat zich inspireren door de
De schilder ziet zichzelf en hij wil dat wij hem zien. Via de
Hoe zou ik mezelf zeker niet willen zien ?
oude technieken en voorbeelden. Geboeid door zijn eigen
spiegel heeft hij zich geportretteerd - toen hij daar mee
personage vervult hij in elk werk een andere rol. Dit werk
klaar was werd de spiegel tussen de natuur en het beeld
Scherpstellen
komt uit een reeks “De wereld volgens Herr Seele”, die
weggetrokken, en daarna komt het beeld weer tot leven in
Herr Seele, Torhout, 1959
gepubliceerd wordt in het Standaard Magazine.
onze blik: wij weerspiegelen de schilder. De kijker neemt
Herr Seele studeerde beeldhouwen, maar hield eigenlijk
Bespreek dit werk aan de hand van de kijkwijzer. Vraag aan
deel aan het portret.(...) Het ligt in de wonderlijke aard van
meer van muziek. Hij wou clavecimbels bouwen maar
de kinderen welke rol hij in dit zelfportret speelt. Laat hen
het zelfportret dat het dringend en altijd op een dialoog
leerde piano’s stemmen. Hiermee vond hij evenwel een zeer
ook het materiaal, papier en gouache, zien en voelen.
uitloopt. Kijk naar mij, kijk naar u zelf.”
weldoend beroep - met een goede uitwerking op zenuwen en darmen - waarmee hij oowk zijn financiële onafhanke-
Ontwikkelen 13
Het zelfportret vormt één van de grote thema’s uit de Wes-
lijkheid verwierf. De kennismaking met Kamagurka was het
terse kunst en staat vandaag weer volop in de actualiteit.
begin van een artistieke samenwerking die tot op heden
Kunstenaressen als Liliane Vertessen en Cindy Sherman
voortduurt en hen beiden op podium en TV bracht. Hun
experimenteren zelfs uitsluitend rond dit thema.
gezamenlijke creatie Cowboy Henk, die oorspronkelijk in
In de koffer vind je 15 kleurige zelfportretten van kun-ste-
Vaak wordt het begrip zelfportret geassocieerd met schil-
de Morgen verscheen, maar daarna verhuisde naar Humo
naars als Dürer, Rembrandt, Cezanne, Van Gogh,
spel 1
Suggesties hierbij zijn :
spel 1
- schilder jezelf in kleuren die je stemming uitdrukken.
Indien je met de kleinere kinderen van het eerste en tweede
- verwerk een foto van jezelf in een collage.
leerjaar werkt, suggeren wij de opdracht te volgen zoals bovenaan beschreven, maar niet met de teksten te werken.
In een derde stap kunnen de kinderen ook een korte tekst als voorstelling van zichzelf in hun zelfportret schrijven. tip : Realistisch zelfportret Rembrandt, zelfportret met verbaasde blik,1630 Museum het Rembrandthuis
Dit kan onder de vorm van :
Kunstenaars maken niet alleen portretten van andere men-
- een gedicht aansluitend bij het zelfportret.
sen, maar ook van zichzelf. Een portret van jezelf noemen
- een kort verhaal met jezelf als hoofdpersonage.
we een zelfportret.
- een verklarende tekst bij de afbeelding.
Wil je graag een zelfportret tekenen waar je uiterlijke trekken heel nauwkeurig op afgebeeld staan, dan heb je een spiegel,
Kokoschka, Soutine, Ensor, Wouters, Vertessen, Raveel…
14
Bij elk portret hoort een korte tekst waarin de kunstenaar zichzelf
Nu gaan we opnieuw in een kring zitten en laten de kinderen één
papier en potlood nodig. Ga aan een tafel zitten en plaats de
voorstelt.
voor één hun zelfportret en tekst bij een kunstenaarszelfportret
spiegel zo dat je jezelf goed kan zien. Observeer de vorm van je
leggen. Criteria hiervoor kunnen van allerhande aard zijn : emoti-
gezicht en teken eerst de omtrek. Geef daarna de plaats van je
Ga met de kinderen in een kring zitten. Laat elk kind elk portret
onele, letterlijke of figuurlijke gelijkenissen.
ogen, oren, neus en mond aan. Nu is het nog een erg plat gezicht,
bekijken en dan doorgeven. Leg daarna alle portretten open in de
- een triestig zelfportret kan je verbinden met het werk van Frieda
wil je het levensecht maken en volume suggereren, dan moet je
kring en laat de teksten rondgaan. Wie een tekst krijgt die hij of zij
Kahlo
schaduwen aanbrengen. Kijk opnieuw in de spiegel, zie je dat er
kan verbinden met een bepaald zelfportret, legt deze tekst daarbij
- een kleurig zelfportret met het werk van Rik Wouters
sommige plekken donkerder zijn dan andere, vul deze plekken
en vertelt waarom hij of zij deze keuze maakt.
- een fantasierijk met het werk van Marc Chagall
op je tekening in met zachte potloodlijntjes. Werk daarna het
Als laatste stap kan je de portretten en de teksten ophangen in
haar en alle verder details nauwkeurig uit. En lijkt de tekening
de klas.
nu echt op jou ?
De volgende stap is met penselen, potloden of ecoline aan de slag te gaan om de kinderen een zelfportret te laten maken. Maak hen attent op de diverse benaderingen van de kunstenaars.
Vraag de kinderen welke kleuren zij goed vinden passen bij de voorgaande gevoelens. Elk van deze gevoelens kan ook omgezet worden in een beweging, bv. verdrietig - neergaande lijnen, gelukkig - ringvormige lijnen, rustig - horizontale lijnen en woedend - chaotische lijnen. Met plakkaatverf en stevig papier kunnen de kinderen nu aan de slag om een kleurig gevoelsportret van zichzelf te schilderen. De kinderen kunnen nu zichzelf tekenen: misschien voelen zij zich vrolijk fel geel, woedend rood of droevig paars. De verf plaatsen zij op papier met bewegingen die hun gevoel uitdrukken.
Dirk De Pauw, Una Commedia, een trilogie
tip : Een heldenportret van jezelf !
komen en haar of zijn gekozen figuur uitbeelden. De andere
Bij focussen beantwoordde je de vraag : "Hoe zou ik me-
kinderen raden wie het moet voorstellen. Degene die juist
zelf graag willen zien? Als een zeerover, een superman,
raadt, mag nu op zijn beurt naar voor komen.
een prachtige prinses of misschien wel een beroemde
15
zangeres? " Bij een zelfportret hoef je jezelf niet altijd waarheidsgetrouw
tip : Kleurig gevoelsportret.
voor te stellen. Je kan ook je fantasie gebruiken en tonen
Het gebruik van bepaalde kleuren kan overeenkomen met
hoe je graag zou willen zijn. Deze keer gaan we niet tekenen,
welbepaalde gevoelens. Naargelang je je gelukkig, ver-
maar wel uitbeelden met ons lichaam. Laat één kind vooraan
drietig, rustig of woedend voelt, hanteer je andere kleuren.
16
17
18
Het dier in de mens Vergelijkingen tussen menselijk en dierlijk gedrag vindt men
sterk en onbevreesd waren. De hedendaagse wetenschap
Wolf vertonen menselijke trekjes.
in alle culturen terug. Reeds 35.000 jaar geleden kerfden
stelt dergelijke theorieën in vraag.
Vraag de kinderen welke menselijke eigenschappen zijn
en schilderden onze voorouders menselijke figuren met
toegevoegd aan deze dierenfiguren ?
dierenhoofden op stenen en grotwanden.
Ook in de kinderwereld vinden wij nog intense verbanden
In het magische denken van verschillende culturen geeft het
met het dierlijke.In sprookjes, fabels en stripverhalen
Scherpstellen
masker met dierlijke trekken de drager de kracht van het dier.
spreken dieren als mensen en beschikken ze over allerlei
Oldrich Kulhánek, Praag, 1940
In Afrika gelooft men dat mensen de dierlijke energie (nyana)
menselijke eigenschappen en emoties.
Kulhánek studeerde aan de academie van toegepaste kun-
kunnen overnemen tijdens de rituelen. Op deze manier kan
sten in Praag en leeft en werkt daar als graficus en illustrator.
de mens zekere kwaliteiten van het dier waarvan hij het
Zijn werken zijn in een aantal belangrijke verzamelingen
masker draagt, verkrijgen, bv. de vitale mannelijke kracht
opgenomen, van het Art Institute van Chicago tot het Walraf-
van de stier of de soepelheid van de antiloop.
Richartz Museum in Keulen. Kulhánek heeft de moed om rond zich te kijken, zijn kunst
Sommige hedendaagse kunstenaars zijn bijzonder gefascineerd door deze rituelen en de metamorfose tussen mens en dier. Zij drukken het dierlijke in de mens uit op een uitzonderlijk expressieve wijze.
komt uit de levende stof van de wereld die hem omringt. Charles Le Brun Homme-boeuf, Louvre-museum, Parijs
In zijn werk vinden wij steeds een sterk politiek en sociaal engagement.
Focussen Laat kinderen spreekwoorden en gezegden opzoeken waar
Who is who ?, lithografie, 1988
In 1627 verdedigde Della Porte in zijn populaire werk “Of Ce-
een dier in voorkomt. Leg hen met de letterlijke en figuurlijke
“Who is who ?” toont de metamorfose van mens in dier.
lestial Physiognomy” de stellingname dat men aanwijzingen
betekenis ervan uit en laat ze deze ook uitbeelden. Voorbeel-
Kulhánek creëerde dit werk gedurende de periode van het
over het menselijk temperament kon verkrijgen door het
den : zo dom als een gans, kijken als een koe, zo bang als
totalitaire regime waarin hij als kunstenaar beeldend com-
uiterlijk van dieren en mensen te vergelijken : mensen die
een wezel, er als een ongelikte beer bijlopen.
mentaar gaf op de gezagsdragers, in dit werk afgebeeld als
qua gezicht op een geit leken, werden geacht, evenals de
Verschillende figuren uit stripverhalen, fabels en sprookjes
varkens. Deze kritische houding werd beloond met verschil-
geit, dom te zijn. Van mensen met een op een leeuwenkop
zoals Bommel, Winnie de Poeh, Donald Duck, Kermit de
lende maanden gevangenis.
gelijkend gezicht verwachtte men dat zij, evenals leeuwen,
Kikker, Boes de Koe, Samson, Meneer de Uil en de
19
Do-masker, Ivoorkust Museum Barbier-Mueller, Genève
Zich gedragen als een varken is een uitdrukking die kin-
tip : Zo krols als poes
ter hoogte van de oren om la-
deren kennen. Dit maakt "Who is who?" dan ook bijzonder
Kan ik mijzelf associëren met een dier ? Ga ik als ik kwaad
ter een elastiek te bevestigen
toegankelijk voor hen. Ook dit werk bespreek je best met
ben ook brullen als een leeuw of gek doen als een jonge
voor het dragen.
de kinderen aan de hand van de kijkwijzer. Laat ook het
hond ?
Laat deze maskers één of twee
materiaal in de groep rondgaan.
Je kan hierbij ook werken met de gedichten in de bundel ‘Gezicht
dagen uitdrogen. Prik de bal-
"Who is who?" werd gerealiseerd in een grafische techniek,
in Zicht’, geschreven door Geert De Kockere.
lon stuk zodat de kinderen
de lithografie, waarbij men tekent op steen of metaal dat
pagina 10 : Reiger
daarna hun masker kunnen
zodanig is voorbewerkt dat de tekening de inkt aanneemt,
pagina 18 : Meesterlijk
beschilderen in felle kleuren
terwijl de rest de inkt afstoot. Grafische technieken zijn
pagina 19 : Verborgen leven
en patronen. Eventueel kun-
drukprocédés die het mogelijk maken een werk meerdere
pagina 22 : Droefenis
nen er nog vogelpluimen of
malen te reproduceren.
andere organische elementen op gekleefd worden. tip : Dierenmaskers
Ontwikkelen
20
Voor deze opdracht heb je de nodige tijd en de volgende
Als de maskers klaar zijn kan je de kinderen vertellen over
materialen nodig : krantenpapier, behangerslijm, ballon-
het magische denken van de Afrikaanse cultuur, waar men
nen, elastiekjes, verf en penseel. Scheur het krantenpapier
gelooft dat je de kracht van het dier door het dragen van
spel 2
in strookjes. Maak in een emmer de behangerslijm klaar en
het masker kan overnemen. Je kan je ook inspireren op de
In de doos van spel nummer 2 vind je een dertigtal diverse
gebruik niet te veel water. Laat elk kind één ballon opblazen,
dierenverhalen die je in onze volkscultuur vindt, zoals bv
dierensnoeten. Laat de kinderen elk een snoet kiezen en
iets groter dan zijn gezicht. Dompel de krantenstrookjes on-
Reinaert de Vos.
deze daarna opzetten. Laat hen hiermee een volledige rol
der in de behangerslijm en breng ze aan op één helft van de
De maskers kunnen de aanleiding zijn om een toneelstukje uit te
uitbouwen. Stimuleer hen via de volgende vragen : hoe
ballon. Reliëf voor bekken, snavels, snoeten en uitpuilende
bouwen waarbij de kinderen uitgaan van het karakter van het dier.
staan de ogen, is het een bek of snavel, hoe loopt het dier,
ogen kan je verkrijgen door middel van kleine propjes in de
Ook een dierenstoet die door de school paradeert is een van de
welke geluiden brengt het voort ...?
gewenste vorm, die je daarna weer overplakt met enkele
vele mogelijkheden om de maskers tot leven te brengen.
krantenstrookjes. Met een potloodpunt maak je twee gaatjes
21
22
Gezichten kan je lezen Het gezicht is het deel van het lichaam dat op de meest
als ze razend zijn.
intense en duidelijke wijze de gevoelens van mensen weer-
In vele kunstvormen vind je de mens expressief afgebeeld.
geeft. In dit hoofdstukje gaan we dieper in op de expres-
Een uitgebeelde expressie van gevoelens laat de toeschou-
maken en stampen met de voeten. Ook in ons gelaat komt de spanning tot
siemogelijkheden van het gelaat.
wer de emotie meebeleven. Sommige uitdrukkingen van
de neusvleugels gaan naar omhoog. En kijk eens naar onze wenkbrauwen,
Wij, mensen, hebben van alle levende wezens het hoogst
geschilderde figuren staan in ons geheugen gegrift, denk
ontwikkelde en ingewikkeldste stelsel van aangezichtsspie-
maar aan het minzame glimlachje van de Mona Lisa, de
ren. Het menselijk gelaat is ook de bron van de meeste niet-
doordringende blik van Vincent Van Gogh of de zelfver-
verbale signalen. Iemand kan zich makkelijker verbergen
zekerde, open uitdrukking van Pieter Paul Rubens in zijn
getrokken en half of helemaal gesloten, en er verschijnen verticale rimpeltjes
achter zijn woorden dan achter zijn gelaatsuitdrukkingen. We
zelfportret.
ken naar beneden getrokken. En als je goed kijkt, zie je een plooi van je
Woede – kwaad – boos Als ze ons dwarsbomen, reageren wij soms met woede. Ons lichaam is gespannen en stijf. Wij willen de andere imponeren en durven daarbij lawaai
uiting. We klemmen de tanden op elkaar en trekken de ogen wijd open en
die worden naar elkaar toegetrokken.
Verdriet – triest – droef Als je verdriet hebt, trek je je terug in jezelf. Je zintuigen zijn afgesloten voor de buitenwereld, je lichaam is slap en energieloos. Je oogleden zijn samen-
tussen je ogen. Je wenkbrauwen zijn naar elkaar toe gericht en je mondhoe-
neus naar je mond lopen.
voeren de meeste gelaatsuitdrukkingen uit op een onbewuste en spontane manier. Deze uitdrukkingen leren begrijpen,
Focussen
draagt bij tot de ontwikkeling van je persoonlijkheid.
Praat met de kinderen over de tekens die mensen geven
In de cultuur waarin wij vandaag leven, zijn mensen zich zo
via hun gelaatsuitdrukkingen om iets zonder woorden te
om zo de afstand tot het gevaar te vergroten. Je gezicht trekt zich naar achter
sterk gaan concentreren op woorden dat zij de interpreta-
vertellen.
achter. En zie eens hoe bleek je er nu uit ziet !
tie van de taal van de gelaatsuitdrukkingen vergeten zijn.
Geef hen de opdracht om zinnetjes zonder woorden uit te
Waar we ook op reis gaan en de taal van een cultuur niet
beelden. Bv. Wat ruikt het hier raar ?- Wat ben ik blij - Ik zie
verstaan, zien we mensen lachen, verbaasd of boos kijken
jou graag ! - Maak dat je wegkomt ! - Ik vind je stom ! - Mijn
en nieuwsgierig staren. Hun blik spiegelt zich in de onze en
arm doet pijn !
heb je zintuiglijke aandacht voor de buitenwereld. Je ogen stralen, terwijl er
we krijgen een gevoel van herkenning. De taal van het gelaat
Laat de kinderen deze uitdrukkingen observeren en vertel-
omhoog en je mond opent zich voor een glimlach. Op je voorhoofd is geen
verschilt niet zo sterk in diverse culturen. Er bestaat een
len wat er zich afspeelt op het gelaat van de spreker zonder
natuurlijke, universele relatie tussen emotie en expressie.
woorden.
Over de gehele wereld glimlachen mensen met opgetrok-
Als achtergrondinformatie geven wij je hierbij de fysieke
ken mondhoeken, trekken even snel de wenkbrauwen op
kenmerken van de vier gelaatsexpressies.
als ze iemand groeten en klemmen hun tanden op elkaar
Angst – bang – schrik Als je bedreigd wordt door een grote hond of een dief, overvalt je de angst. Je lichaam verkrampt en je begint te transpireren (angstzweet). Je deinst terug
en je opent wijd je ogen. De buitenste hoekjes van je mond trekken zich naar
Vreugde –blij – gelukkig Als je heel leuk nieuws hoort of je haalt een gekke grap uit of je wint de eerste prijs, ben je in een opgewekte stemming, die we vreugde noemen. Op dit moment sta je open voor de omgeving, ben je vol van energie en
zich lachrimpeltjes rond je ooghoeken vormen. Je mondhoeken gaan naar
rimpeltje te bespeuren.
23
Scherpstellen
gelaat, roept een intense emotie op van verscheurdheid
via inleving in de emotie er een waar gebeurd verhaal bij
Fred Bervoets, Burcht, 1942
en angst.
vertellen. Bespreek de fysieke kenmerken van de emotie:
Fred Bervoets studeerde aan
hoe staan de neus, de ogen, de wenkbrauwen, de mond, De dichter Marcel Van Maele schreef over dit zelfportret :
de schouders, .... ?
Schone Kunsten te Antwerpen,
Bevrijd van het pijnlijke bezitten
- Tijdens het project kunnen deze zakjes centraal in de
waar hij vandaag ook les geeft in
op een broze morgen spat ik open
ruimte geplaatst worden. Hierin kunnen de kinderen hun
de schilderkunst.
-bazuin, bazuin! -en daverend stap ik op
verhalen, tekeningen, foto´s, krantenknipsels en alles wat
Tussen 1960 en nu had hij talrijke
tussen deze woordenhagen tot voor de rinkelende
in verband staan met deze emoties verzamelen. Gedurende
tentoonstellingen in binnen- en
spiegel en ruk m’n masker af.
de dagen dat het project loopt, worden deze zakjes verder
de Koninklijke Academie en het Nationaal Hoger Instituut voor
Toneelmasker, Japan, 18de eeuw
buitenland. Bervoets experimen-
aangevuld.
teert met zijn materialen en springt er zeer vrij en ongeremd
Als je dit werk bespreekt volgens de kijkwijzer, kan je kinde-
mee om. Hij voelt de dingen des levens scherp aan en
ren het doek met olieverf laten voelen.
verhaal over de gekozen emotie. Door de verschillende
reageert vlijmscherp op alle prikkels die hij verwerkt en in beeldend materiaal omzet. Hij gelooft in zijn verf, zijn
Ontwikkelen
deeltjes samen te voegen in een compositie, komen we
werk is dan ook ruw en ruig, barok, wriemelend, grillig en
tot een kunstwerk dat op plastische wijze uitdrukking geeft
verscheurd. Toch heeft de ogenschijnlijke chaos in zijn werk
aan een emotie. spel 3
steeds een sterke samenhang.
24
- De voorwerpen in de zakjes vertellen elk een deel van het
In de koffer vind je vier stoffen zakjes met telkens een foto
Vertel de kinderen dat veel hedendaagse kunstenaars hun
Zelfportret, olieverf op doek, 1975
van een meisjesgezicht dat één welbepaalde emotie uit-
verhaal vertellen door in hun werk materialen of voorwerpen
Bij het expressieve zelfportret van de Antwerpse schil-
drukt: woede, verdriet, angst of vreugde. Per zakje is er een
te gebruiken waarmee ze emotioneel verbonden zijn. Dit
der Fred Bervoets schreef Geert De Kockere het gedicht
kapstok en een zuignaphaakje voorzien om omhoog
tegenover de kunstenaars van vroeger, die met een beperkt
“Vreemd gekleurd”. De frontale afbeelding met de holle
gehangen te worden.
aantal "artistieke" materialen, vooral uitdrukking gaven via
starende ogen en het in tweeën verdeelde, fel gekleurde
- Laat de kinderen de uitdrukking nabootsen. Zij kunnen
het beeld.
Illustratie : Ellen Cornelis
tip : Taalsnoet spel 4
In de les taal kan je de kinderen ook eens laten zoeken naar
In de koffer vind je het Mimurfel dobbelsstenenspel rond
verschillende uitdrukkingen die zij kennen voor het gezicht.
mimiek en gevoelens. De mogelijkheden van dit spel wor-
Vraag hen daarna welk de specifieke betekenis is van elk
den besproken in de bijgevoegde spelregels.
woord : aangezicht - toet - snuit- snoet - smoel - smikkel tronie - gelaat - vollemaansgezicht
tip : Collage
Je kan ook de betekennissen achterhalen van diverse spreek-
Breng een stapel tijdschriften mee (sensatiebladen leveren
woorden.
prima materiaal) en laat de kinderen daaruit foto´s knippen
Uit iemands gezicht gesneden zijn = sprekend op iemand gelijken.
van gezichten van mensen. Maak met de foto´s een collage,
Een glad gestreken gezicht = iemand die geen emotie toont. Het
laat hen ogen, neus en mond uit hun verband rukken. Kun-
gelaat is de spiegel van de ziel = in iemands gezicht kan men zijn
nen we hierdoor een bepaalde expressie versterken ?
karakter lezen.
25
26
27
28
Gesloten gezicht De toeschouwer kijkt naar beelden van mensen met ge-
kan lezen. Hoe verwarrend beelden met gesloten ogen ook
iemand met zijn ogen dicht tegen je spreekt. Vraag de kin-
sloten ogen. De ervaring dat er niet wordt teruggekeken is
zijn, toch wil je ze ontrafelen.
deren waarom dat zo is?
Focussen
Scherpstellen
Kijken naar iemand die niet terugkijkt geeft een ongemakke-
Vraag eerst aan de kinderen in welke omstandigheden zij
Marie-Jo Lafontaine, Antwerpen, 1950
lijk gevoel. Als je merkt dat de andere bewust niet terugkijkt
hun ogen sluiten.
Licht heeft altijd een belangrijke rol in het werk van Marie-Jo
en zijn ogen gesloten houdt, voel je irritatie en frustratie om
Als ze stilletjes in bed liggen slapen? Als ze intensief na-
Lafontaine gespeeld. Niet alleen in haar video’s, maar ook
het geweigerde contact.
denken? Zich concentreren? Een grote krachtsinspanning
in haar contrastrijke foto’s en in de reliëfs van haar zwarte,
Als je echter kijkt naar iemand die slaapt of dood is, dring
uitvoeren? Intens luisteren naar meeslepende muziek?
monochrome doeken. Haar thema’s zijn passie, geweld,
je binnen in de intimiteit van de innerlijke wereld van die
Zitten dagdromen onder een boom?
angst, lust, pijn en religie. Lafontaine presenteert het zwart
persoon. Het gesloten gezicht is herleid tot zijn essentie en
Vraag de kinderen waarom zij hun ogen sluiten in die om-
als schaduwzijde van de werkelijkheid. Ze laat het aan de
lijkt verstoppertje met je te spelen. Het wekt nieuwsgierig-
standigheden.
kijker over of deze zich wil laten meevoeren door het “don-
heid en brengt de verbeelding op gang.
Bij dagdromen en slapen gaan wil je alle zintuigen afsluiten.
kere” of het “lichte”, door het “kwade” of het “goede”. Sinds
Bij krachtinspanning en muziek beluisteren wil je intenser
1976 realiseerde Lafontaine een 50-tal tentoonstellingen in
een bepaald zintuig gebruiken en je concentreren.
musea en galerijen, verspreid over heel de wereld. Reeds
bevreemdend en verwarrend.
De essayist Dirk Lauwaert beschrijft het kijken naar een afbeelding met gesloten ogen als volgt : “De blik is als een
7 catalogen van individuele tentoonstellingen zijn aan haar
voordeur van het beeld ; sluit je de blik af dan kan je het
Geef aan de kinderen de opdracht om per twee tegenover
werk gewijd, evenals een 3-tal boeken. Zij werd geselecteerd
nog slechts als indringer, als dief betreden.”
elkaar te gaan zitten.
in 1987 voor Documenta 8 in Kassel.
Een van beiden zegt dan met gesloten ogen een zin aan In de reclamefotografie vind je de gesloten blik vooral bij
zijn partner. Deze observeert het gelaat van de spreker en
Schmerz ist auch eine Lust, fotomontage, 1989
glamourfoto’s waarop een vrouw staat met een extatische
vertelt welke indruk dit op hem maakt. De spreker herhaalt
Hedendaagse kunstenaars maken dankbaar gebruik van de
blik, die je als kijker wil verleiden.
nu dezelfde zin, maar met de ogen open : daarna vertelt de
mogelijkheden die de fotografie hen biedt. Zij kunnen foto’s
Ook wie zich met een zonnebril camoufleert, wil een zekere
observator weer welke indruk dit maakte.
gebruiken als documentatiemateriaal, technisch hulpmiddel
macht krijgen over de kijker, die op deze wijze zijn blik niet
Het zal je opvallen dat het bijzondere vervelend is wanneer
of als beeldmateriaal in fotocollages. In deze
29
eeuw is de fotografie uitgegroeid tot een volwaardig
Je zal merken dat het voor de kinderen niet zo eenvoudig is
artistiek uitdrukkingsmiddel.
om de uitdrukkingen te kunnen duiden, los van de rest van het lichaam en de totale context.
Ook in dit portret van een meisje met gesloten ogen hanteert
Vervolgens laat je hen de drie figuren zien die voluit in een
Marie-Jo Lafontaine het medium fotografie. Het geheel
omgeving getekend zijn.
straalt een zeer serene sfeer uit. Het gelaat is hier herleid
Nu kunnen ze de tekeningen juist bij elkaar brengen en er
tot zijn essentie, ontdaan van elke expressie en emotie,
een verhaal bij verzinnen of schrijven.
teruggetrokken in zichzelf. Vraag de kinderen of het meisje slaapt, droomt, diep na-
Hierna wordt de opdracht nog boeiender. Op elk van de
denkt of dood is ?
drie cassettes staat een kort stukje sfeermuziek dat je kan
Bespreek dit werk aan de hand van de kijkwijzer en laat de
verbinden met één van de drie getekende emoties. Laat de
kinderen de oppervlakte van de foto voelen.
kinderen naar elk muziekstukje luisteren en vertellen welk stukje zij het best vinden passen bij elk figuur.
Ontwikkelen
Zoals klanken en tonen via het gehoor op ons inwerken en ons in een bepaalde stemming brengen, zo doen beelden spel 5
en tekeningen dat ook.
Op de eerste drie tekeningen zie je close-ups van figuren
30
met gesloten ogen. Bespreek met de kinderen wat het gelaat
"Sleepers dance " van Guo Yue heeft iets van het in zichzelf
van elke van deze figuren ons vertelt. Jou als leerkracht
gekeerde, ontspannen karakter van de slaap.
geven we hier al de oplossing, verklap ze nog niet aan de
Dmitri Sjostakowitsj' "Allegretto Furioso" drukt woede en
kinderen.
pijn uit.
Het eerste figuur is gewoon heel vredig aan het slapen. Het
Jablkon hebben voortdurend (binnen)pret. Ook in het hier
tweede figuur lijdt ontzettend veel pijn en het laatste heeft
gekozen stukje : "Popi Rondo".
een binnenpretje.
Franz Xavier Messerschmidt, Tête de caractère, Historisch Museum, Wenen
31
32
Al spelend leren over poëzie “De zin van poëzie is dat je doodgewone dingen weer op-
streeks emotief. Dit schept de mogelijkheid tot verwerking
nieuw leert zien, ze ziet alsof je ze voor het eerst ziet.”
via beweging en uitbeelding. De personages in de gedichten
(cf. Willem Wilmink)
kan je hen laten uitbeelden, bv. opa met het herfstgezicht.
Op de bedampte ruit
De gedichten kunnen in dit project gehanteerd worden als
teken ik een rond gezicht :
Op uitnodiging van vzw. Rasa schreef Geert De Kockere
introductie in de verschillende thema´s.
voorzichtig naar beneden
een 25-tal gedichten die aansloten bij het thema van de
In de koffer zitten 4 gedichtenbundels, zodat men in kleine
en dan bovenaan weer dicht.
tentoonstelling waarop deze kunstkoffer geïnspireerd is.
groepjes rond de gedichten kan werken.
RAAMSCHILDERIJ
Geert De Kockere werkte als beroepsjournalist, onder
Met mijn vinger
meer voor De Standaard en Het Nieuwsblad, waarvoor hij
stempel ik er één voor één
reportages schreef voor de kinderbijlage De Stipkrant. In
Twee brave ogen in.
1989 debuteerde hij als jeugdschrijver met een bundel kindergedichten : “ Vingers in de jam”, uitgegeven bij Lannoo.
DROEFENIS
Mijn pink prikt een klein verlegen putje in mijn kin
Hij was ook mede-initiatiefnemer van de tentoonstelling “Met alle vijf” die kunstenaars en kinderdichters rond de
Soms kijkt papa
en met mijn duim
vijf zintuigen samenbracht. In 1990 richtte Geert De Kockere
droevig als een hond,
duw ik er stoer een reuzenneus middenin.
de vzw. Pigmalion op. Door middel van eigen publicaties, projecten en theatervoorstellingen wil hij hiermee kinderen
Hij huilt dan zonder tranen,
poëzie mee laten beleven.
verstopt zijn woorden
Mijn mond laat ik krullen,
achterin zijn mond.
heel zacht. Kijk mama, dit ben ik :
Kinderen leren meer over poëzie als het onderwerp hun inhoudelijk en gevoelsmatig boeit en als de gedichten beelden
Tot ik zacht
suggereren die door hen begrepen kunnen worden. Door
zijn haren streel
actief om te gaan met poëzie leren zij meer dan luisteren
en uit zijn mond
alleen. Beeld en ritme van de poëzie ervaren kinderen recht-
een kleine glimlach steel.
jongetje dat lacht...
33
34
Kijk-wijzer Met de kinderen kan je de kijk-wijzer best hanteren onder
andere (hedendaagse) technieken
afmeting
de vorm van een 4-tal kijk-vragen :
- fotografie
- welke grootte heeft het kunstwerk?
Wat zie je? - Hoe is het gemaakt? – Welk verhaal vertelt de
- video, happening, performance (tijd)
- hoe staat het t.o.v. zijn omgeving?
- computerkunst
compositie
- conceptuele kunst
- hoe heeft de kunstenaar vorm, kleur, vlak en lijn samengebracht
kunstenaar? – Wat vind je zelf van dit kunstwerk? Hierdoor kan je hen een vaste structuur aanbieden bij het bekijken van een kunstwerk.
Wat zie ik?
- installatiekunst
en geordend?
- lichtkunst
- is de compositie symmetrisch of niet?
- kinetische kunst
- is de ordening van de elementen stabiel of dynamisch?
- land art en arte povera
standpunt
Hier gaan we beschrijven wat we zien op het kunstwerk.
- hoe wil de kunstenaar dat we iets zien?
Hoe ziet het eruit?
licht
Hoe is het gemaakt? (techniek)
Welke uiterlijke aspecten bepalen samen het beeld dat wij
- van waar komt het licht?
2-dimensionaal of plat
zien?
- roept het een bepaalde sfeer op?
- tekening:
potlood, houtskool, krijt, pastel, inkt (gewassen?)
- schilderij :
aquarel, gouache, tempera, acryl, olieverf, fresco
- grafiek :
hoogdruk (hout- en linosnede) diepdruk (gravure, ets, droge naald) vlakdruk (lithografie of steendruk) doordruk (zeefdruk)
kleur - welke kleuren zijn hier gebruikt?
Welke is de samenhang tussen de verschillende beeldelementen?
- zijn ze hevig of gedempt, contrastrijk of niet?
Hoe is de relatie tussen titel en werk?
- warm of koud?
Hoe is de relatie tussen vorm en inhoud?
vorm
Welk verhaal wil de kunstenaar vertellen?
- is deze geometrisch of organisch? Afbeelding of abstract?
3-dimensionaal of ruimtelijk
- is de vorm afgebakend of dooreenvloeiend en vaag?
Conclusie
- sculptuur :
gebeiteld of gekapt in steen of hout
huid (de hand van de kunstenaar)
Wat vind ik er nu zelf van?
- plastiek :
in klei of was gekneed of gemodelleerd
- de textuur wordt bepaald door de structuur van de materie
Spreekt dit me aan?
- brons :
e.a. gietmaterialen als polyester en plaaster
- het gebruik van de verschillende gereedschappen
Vorm je eigen mening.
- constructie :
vorm opgebouwd uit verschillende
- kan je het handschrift of ‘schriftuur’ van de kunstenaar zien?
elementen
Dit zijn duidelijk subjectieve vragen.
35
36
Bibliografie De Jong Leen, Marechal Els, Het kind in beeld, Tentoonstel-
Morris Desmond, De naakte mens, Elsevier, Amsterdam/
lingscatalogus, Koninklijk Museum voor Schone Kunsten,
Brussel, 1979
Antwerpen, 1979 Rodwel Jenny, Portret schilderen, Gaade Uitgevers, VeenenDe Pesseroy Anton, Honderd zelfportretten, Mercatorfonds,
daal, 1986
1976 Schneider Norbert, Portretschilderkunst, Taschen, Keulen, De Visser Ad, Hardop Kijken, Sun, Nijmegen, 1986
1995
Dierckx Gerd, Acht blaadjes bij een tentoonstelling, PCBK,
Tournier Michel, Von Selbsbildnis zur Selbstzertstörung, in
Hasselt, 1996
“Das Selbstportrait”, Bentilli Verlag, Bern, 1985
Dierckx Gerd, Werkmap bij de tentoonstelling "Gezicht in
Van Meel J.M., De emotie verbeeld, Dekker & Van de Vegt,
Zicht", Vzw. Rasa, Sint-Niklaas, 1992
1989
Eelbode Eric, Het zelfportret in vraag, De Witte Raaf, Gent, juli 1992
Ekman P., Van Friesen W., De ontmaskering van het gezicht, H. Nelissen B.V., Bloemendaal, 1979
Ligget John, Het gezicht, Elmar B.V. ,Delft, 1977
37
38
Materialenlijst 1/ Reproducties
Doos 3
Spel 3
- 4 stoffen zakjes met foto-opdruk, per stuk 4 ingelijste reproducties van 40 cm x 50 cm met werk van:
- 4 zuignaphaakjes - 4 kapstokken
Herr Seele
1500 50 200
Oldrich Kulhánek Fred Bervoets
Spel 4 - Mimurfel-dobbelstenenspel, per spel
Marie-Jo Lafontaine - kader, per stuk
2000
- reproductie, per stuk
2500
Doos 4 2/ Werkmap ingebonden, zwart-wit
1000
3/ Didactisch Materiaal
Spel 5
- 6 geplastificeerde tekeningen, per stuk
150
- 3 muziekcassettes, per stuk
450
4/ Gedichtenbundels 4 x “Gezicht in Zicht” van Geert De Kockere, per stuk
Doos 1
450
Spel 1
-15 geplastificeerde zelfportretten, per stuk
300
-15 geplastificeerde teksten, per stuk
100
5/ Doosje met materialen
150
6/ Gastenboek
Doos 2
750
1000
Spel 2
- 30 dierensnoeten in rubber, per stuk
300
39
