HANDIG DIE HANDEN. Werkmap bij de kunstkoffer voor het basisonderwijs

HANDIG

DIE HANDEN Werkmap bij de kunstkoffer voor het basisonderwijs

vzw RASA Tel.: +32-3-776 86 88

Dr. Verdurmenstraat 16 Fax: +32-3-765 98 75

1

9100 Sint-Niklaas E-mail: [email protected]

Inhoudstafel

INLEIDING DE METHODISCHE ACHTERGROND VAN HANDIG DIE HANDEN 1. HET INSTRUMENT HAND 2. STAP VOOR STAP GROEIT DE HAND 3. ELKE HAND IS ANDERS 4. DE DUIM 5. DE HANDPALM 6. TASTEN-VOELEN-STRELEN 7. HANDEN SPREKEN 8. GEBARENTAAL 9. DANSENDE HANDEN 10. HANDWERK HARDOP KIJKEN KIJK-WIJZER MARIO CALLENS BEATRIJS LAUWAERT MATERIALENLIJST LITERATUURLIJST COLOFON

2

3 4 6 9 11 12 14 16 18 20 22 24 25 26 27 28 30 31 32

Inleiding

HANDIG DIE HANDEN is een kunstkoffer voor kinderen en leerkrachten van het basisonderwijs. HANDIG DIE HANDEN belicht de hand vanuit verschillende invalshoeken. Hij neemt de kinderen bij de hand op een boeiende ontdekkingsreis langs thema’s als het unieke van elke hand, duim en handpalm, de hand als ontvanger van informatie en verwekker van emoties en de gebarende hand als communicatiemiddel. De inhoud is geïnspireerd op onze ervaringen verworven bij het maken van het reizende kindertentoonstellingsproject HAND-TASTELIJK (seizoen: 1995-1997, bezocht door 12.000 kinderen). De kunstkoffer bestaat uit twee delen. De hoofdkoffer uit diepblauw plaatstaal bevat een mechanisme waardoor hij vanzelf opent. Deze koffer kan verplaatst worden op het bijhorende pierewietje dat je makkelijk kan omvormen tot een voetstuk voor de koffer. De tweede kist is een voeldoos, bekleed met kunstgras. Door de openingen in de zijkant kan je met je handen een waaier aan materialen betasten. De dynamische methodiek van spelen en opdrachten zet de kinderen aan tot zelf ervaren en tot vormgeven in diverse technieken. Bovendien bevat de koffer twee originele kunstwerken en twaalf reproducties van foto’s van bekende fotografen om in de klas een echte tentoonstelling te bouwen. Handen “Als je de menselijke hand met een Rolls Royce vergelijkt, bezitten andere soorten niet eens een fiets,” stelt de welbekende etholoog Desmond Morris. Hand en handelingen, beide delen dezelfde stam, beide zijn ook in de beeldende kunst met elkaar verbonden. Zij geven uitdrukking aan denken en voelen, weerspiegelen gewoonten en verlangens. Ongetwijfeld zullen kinderen geboeid zijn door dit thema, dat zo dicht bij hun dagelijkse wereld aanleunt.

3

DE METHODISCHE ACHTERGROND VAN HANDIG DIE HANDEN

Doelgroep Kinderen van 6 tot 12 jaar, zowel in klas- als in vrijetijdsverband. Ook voor normalisten en studenten sociaal-cultureel werk kan een kennismaking met de koffer boeiend zijn. Tijdsduur Om de inhoud goed uit te werken heb je minimaal vier lesuren nodig. Er zitten echter verwerkingsopdrachten in die de kinderen een hele projectweek kunnen boeien. HANDIG DIE HANDEN bestaat uit twee delen. De inhoud van de hoofdkoffer vind je hieronder beschreven. Over de voeldoos vind je meer op pagina 15. De werkmap Deze leidt je stapsgewijs doorheen de verschillende thema’s in de koffer. Bij elk thema vind je niet alleen uitgebreide inhoudelijke informatie, maar ook tips, suggesties en verwerkingsmogelijkheden voor de klas. De werkmap wil een goede buurtwinkel zijn. Je kan er terecht voor basisingrediënten, maar ook fijnproevers vinden er hun gading. Symbolen nuanceren de achtentwintig opdrachten naar moeilijkheidsgraad en leeftijdsgroep. Niets belet je echter deze indeling te doorbreken. 1 staat voor een eenvoudige opdracht voor de eerste graad. 2 staat voor een iets moeilijkere opdracht, meer gericht naar de tweede graad. 3 staat voor een opdracht die best kan gegeven worden in de derde graad. De werkmap eindigt met een literatuur- en materialenlijst. Indien er iets verloren gaat, sta je als bruikleennemer in voor de onkosten. Verwittig zo snel mogelijk de organisatie waar je de koffer uitleende.

4

Twee originele kunstwerken BEATRIJS LAUWAERT: “Een hand vol kracht”. Multiple, assemblage-sculptuur. H 8 cm x B 16 cm x D 18 cm. Volg de aanwijzingen in het doosje om je het werk tentoon te stellen. MARIO CALLENS: “Poesia”. Zeven plaatjes in gemengde techniek: hout, polyester en zand. H 20 cm x B 8 cm. De zeven dominostenen met tekens van de gebarentaal kunnen worden opgehangen aan de muur. Volg hiervoor de bijgevoegde aanwijzingen. Tentoonstellingsmateriaal In één van de vakjes in de koffer vind je twaalf gelamineerde foto’s van bekende fotografen, klaar om opgehangen te worden in de klas. Elke foto verwijst naar één of meerdere thema’s. Spelen DOMINOSPEL: dit spel bestaat uit dertig plaatjes waarop telkens een portret en een hand staan afgebeeld. Elke hand is anders. Met dit spel trachten we de juiste persoon en zijn hand in dominovorm terug bij elkaar te brengen. GEBARENSPEL: voor elk kind is er een kaart met het volledige handalfabet van de doven. Al spelend leer je je naam of andere woorden spellen in hun taal. ZINNETJESSPEL: op dertig kaartjes staan zinnetjes die je in gebaren kan omzetten. Een video: “Dansende handen” De danseres vertelt een verhaal met mudra’s, handhoudingen uit de Indische dans. Terzelfdertijd horen we de betekenis van haar verhaal. Een gedichtenbundel In deze map vind je een selectie van tien gedichten over de hand. De map kan verder aangevuld worden met eigen poëtische creaties van de kinderen.

5

1. HET INSTRUMENT HAND

Een hand heeft vijf vingers. De kleinste heet pink. In Zuid-Italië geloven ze dat de pink duistere krachten bezit, en laten mensen hun pinknagels soms heel lang groeien om onheil af te weren en de duivel te verdrijven. Daar naast hebben we de ringvinger, ook wel de zonnevinger genoemd. Om deze vinger draag je je trouwring. Dan hebben we de middelvinger, die ontucht en losbandigheid symboliseert. De volgende vinger is de wijsvinger, waarmee je richtingen kan aanduiden. Als je hem verticaal voor je lippen brengt, is hij de vinger van de stilte. De kleinste en de dikste vinger noemen we de duim. Omdat hij zo belangrijk is, wijden we er een volledig hoofdstuk aan. Al deze vingers samen laten ons toe om een brede waaier aan functies uit te oefenen. De hand is opgebouwd als een horloge, met een maximum aan structuren in een minimum aan ruimte. Er is geen enkel onbenut plekje in je hand. Alles past precies. De hand wordt bestuurd door 37 skeletspieren en bevat 27 botjes: drie botjes in iedere vinger, behalve in de duim. Die heeft er maar twee. In de handpalm tel je vijf botjes en ten slotte zitten er acht in de pols. Al deze botjes zijn met elkaar verbonden door beweeglijke gewrichten. Rond de botjes zitten spieren en pezen, bloedvaten en zenuwen, en daar rond zit de water- en winddichte huid. Geen enkele imitatie heeft de hand ooit kunnen benaderen. Er worden zeer gesofisticeerde kunsthanden gemaakt, die bijna net zo goed kunnen grijpen als echte, maar de tastfunctie van de menselijke hand zal wellicht nooit nagemaakt kunnen worden.

6

* Laat de kinderen de verschillende vingers van hun hand benoemen. In de gedichtenmap vind je twee versjes over de vingers. “De duim is dik” van Ed Franck en “Mijn hand doet haasje over” van Hans Kuijper. Laat de kinderen deze op een actieve, speelse manier uitbeelden. * Voor deze opdracht is het interessant om een röntgenfoto van een hand mee te brengen. Laat de kinderen eerst de botjes in hun vingers betasten. Hoeveel botjes zitten er in elke vinger, hoeveel in de hand, hoeveel in de pols? Wist je trouwens dat de helft van alle botten in je lichaam in je handen en voeten zitten? Daarom zijn ze ook zo beweeglijk. Probeer maar eens met een stokje of een tak: in hoe meer stukken je het breekt, hoe meer verschillende vormen je kan maken. * Vraag de kinderen of ze een sport of beroep kennen waarbij je je handen kan missen. Onderzoek hoeveel momenten per dag er zijn dat ze hun handen niet gebruiken. * In al deze woorden vind je de hand terug. Laat de kinderen eerst vertellen wat ze betekenen. Vraag hen of ze er nog andere kennen. handpalm - handkus - handtekening - washandje handstand - handrem - bijdehand - handwerk

Ben jij links- of rechtshandig? Een op de tien kinderen is linkshandig. In de klas zullen de rechtshandigen in de meerderheid zijn, maar wist je dat het bij de gorilla’s net omgekeerd is? Bijna alle instrumenten en gereedschappen die we gebruiken, zijn gemaakt voor rechtshandigen. Voor een linkshandige knipt een schaar aan de foute kant en draait een kurkentrekker verkeerd om. De Romeinen ontwikkelden het van links naar rechts geschreven schrift, wat linkshandigen nog steeds ellende bezorgt. Als je niet een beetje voorzichtig bent, zit je hele blad onder de inktvlekken.

7

Als een kind een voorkeur heeft voor de linkerhand, dan kan je dat al duidelijk merken rond het vijfde levensjaar. Als beide ouders linkshandig zijn, is er een grote kans dat hun kinderen dat ook zullen zijn. Vroeger werden kinderen die linkshandig waren, gedwongen om rechts te leren schrijven. Linkshandig zijn heeft ook z'n bijzondere kanten. Het is in de hersenen dat we de sleutel tot het geheim van de linkerhand kunnen vinden. Wist je dat jouw rechterhand bestuurd wordt door je linkerhersenhelft en je linkerhand door je rechterhersenhelft? Rechtshandigen zijn meestal eerder verbaal en analytisch, en dus ook goed in wiskunde. Linkshandigen zijn daarentegen vaak intuïtief en sterk visueel ingesteld. Zij hebben de neiging om alles te vertalen in beelden. Heel vaak zijn het creatieve geesten. Vele kunstenaars zijn dan ook linkshandig. Charlie Chaplin bijvoorbeeld, of Leonardo Da Vinci, Pablo Picasso... Over het algemeen wordt rechtshandigheid nog steeds meer gewaardeerd. Maar spelen de creatieve linkshandigen niet hun eigen, onvervangbare rol?

* Vertel het bovenstaande verhaal kort aan de kinderen. Nu kunnen ze zich verdelen in twee groepen: de linkshandigen zijn de gorilla’s en de rechtshandigen de Romeinen. Als je linkshandig bent, kan je dan even vlot schrijven, knippen, gitaar spelen... als een rechtshandige? Laat de gorilla’s vertellen aan de Romeinen wat er zo ingewikkeld is aan linkshandigheid in een rechtshandige wereld. Nu draaien we de rollen om en mogen de rechtshandigen schrijven en knippen met hun linkerhand. De linkshandigen doen het omgekeerde.

8

2. STAP VOOR STAP GROEIT DE HAND Stap voor stap groeit en ontwikkelt de hand. Haar evolutie loopt samen met die van de hersenen. Geen enkel deel van je lichaam is er zo nauw mee verbonden als je hand. Je kan gerust stellen dat de hand een verlenging is van de hersenen. Met zijn handjes verkent het embryo zichzelf in de baarmoeder. Dit is een natte, warme wereld waarin het nog geen vreemde voorwerpen tegenkomt. Op een echografie kan je soms heel duidelijk zien hoe het kindje zijn duim in de mond stopt. Een pasgeboren baby heeft reeds een opmerkelijke kracht in zijn vingertjes. Hij grijpt naar de dingen rondom, brengt ze naar zijn mond en tast, proeft en ruikt om zo de aard van de dingen te onderscheiden. Zijn handjes zijn voortdurend in beweging. Deze bewegingen zijn nog niet precies. Een kind van drie maanden kan bijvoorbeeld al wel een boterham vasthouden, maar deze nog niet gericht naar zijn mond brengen. Thuis en op school besteden grote mensen heel wat tijd om kinderen handigheden te leren. Zoals je zelf wel weet, is dit een langdurig proces met veel vallen en opstaan. Er is zo ook veel te leren: schrijven, tekenen, veters strikken, balspelen, boterhammen smeren. Later leren kinderen moeilijkere handelingen, zoals een werktuig hanteren of misschien wel viool spelen. We willen dan ook dat onze kinderen niet alleen “homo sapiens”, maar ook “homo habilis” worden.

9

* Met de volgende vragen start je een kringgesprek: Kon jij als baby al een deksel opendraaien, of een draad door het oog van een naald steken ? Wat is het verschil tussen jouw geschrift en dat van je ouders? Waarom is het anders? Heb je al eens een tekening van een klein kindje bekeken? Teken jij ook zo? * Laat de kinderen hun handen bekijken en vergelijken met die van hun klasgenootjes, de juf of de meester. Wat zijn de verschillen ? * Geef de volgende opdracht mee naar huis: teken de omtrek van de hand van elk van de familieleden na op een blad papier. Maak er een knappe collage van met overlappingen en kleur of schilder het geheel in. Nu heb je een origineel familieportret.

10

3. ELKE HAND IS ANDERS Elke hand is uniek. In de hele wereld vind je niemand met dezelfde handen als jij. Jouw handen vertonen wellicht gelijkenissen met die van je vriendjes of je juf, maar helemaal hetzelfde zijn ze nooit. Kijk maar eens naar de verschillen in vorm en kleur, lengte en breedte, in de vorm van de vingers en nagels of de lijnen in de handpalm. Sommige handen zijn stevig en behaard, andere teer en fragiel. Chirologie komt van het Griekse woord “cheir” (hand), en is een speciale tak van de psychologie die de vorm van de hand bestudeert. Door iemand z’n hand te analyseren, zou je heel wat meer over zijn karakter te weten komen. Alles wat er aan de hand te zien is, betekent iets. Er is een zeer sterke relatie tussen handen en geest. Enkele voorbeelden: mensen met spatelvormige handen zouden avontuurlijk aangelegd zijn, mensen met vierkante handen praktisch en betrouwbaar. Conische, of spits toelopende, handen wijzen dan weer op optimisme en ruimhartigheid. * In de gedichtenmap vind je “De hand van mijn vader” van Armand Van Assche. De dichter beschrijft hier op een fascinerende manier met allerlei metaforen wat hem raakt in de hand van zijn vader. Vraag aan de kinderen of ze familieleden of vriendjes hebben wier handen ze bijzonder vinden. Als ze hun ogen sluiten, kunnen ze zich die handen dan inbeelden en daarna in een aantal kernwoorden opschrijven wat er zo bijzonder aan is? Op basis van deze woorden, laat je hen een gedicht maken. * In de koffer vind je een dominospel. Vertel de kinderen dat we elke persoon driemaal hebben gefotografeerd: één keer de volledige persoon, één keer de palm en één keer de buitenkant van zijn hand. Ieder van hen krijgt een blokje uit de doos. Laat hen proberen, volgens de regels van het dominospel, de juiste hand bij het juiste lichaam te leggen. Dit spel toont aan dat elke hand verschillend is en dat je daar heel wat uit kan afleiden: de leeftijd, het beroep, het ras, het geslacht, ... Met dit spel gaan we zeer gedetailleerd en precies kijken. Door de handen met elkaar te vergelijken, zien we de verschillen die normaal niet zo snel opvallen.

11

4. DE DUIM De duim is zonder twijfel de belangrijkste van de vijf vingers. Hij staat tegenover de andere vingers, waardoor het mogelijk wordt om dingen vast te pakken. Hij maakt de mens “handig”. Het woord duim is afgeleid van het Latijnse woord “domare” (dwingen). Dit duidt op de machtsfunctie die we de duim toekennen. We zeggen dan ook dat we iemand “onder de duim houden”. De duim is anders gevormd dan de rest van de vingers. Hij telt slechts twee botjes in plaats van drie. Dat kan je goed zien als je je vingers buigt. De duim is meestal ook wat breder, en niet zo lang. Ook de nagel van je duim heeft een andere vorm. Net zoals bij je andere vingers, vind je op de top van je duim een patroon van fijne lijnen en groefjes. Bij elke mens zijn deze anders en dus uniek. Er bestaan drie basispatronen bij vingerafdrukken : lussen, wervels en bogen. In sommige landen aanvaardt men de duimafdruk als handtekening van mensen die niet kunnen schrijven. In detectivefilms, hebben de kinderen vast al gemerkt, worden misdadigers geïdentificeerd aan de hand van hun vingerafdrukken.

* Laat alle kinderen de veters van hun schoenen losmaken. Dan steken ze de handen in de lucht en houden ze hun duimen opzij. Nu knopen ze hun veters opnieuw zonder hun duimen te gebruiken. Zo merken ze direct waarom deze kleine vinger zo belangrijk is.

12

* In onze taal vinden we heel wat duimgezegden. Laat de kinderen raden wat de betekenis is van de volgende uitdrukkingen: “Dat zuig je uit je duim” “Je hebt een dikke duim” “Iemand onder de duim houden” “Jef kent zijn les op zijn duimpje” “An is een duim hoog“

bogen

(dat verzin je!) (veel fantasie hebben) (iemand bedwingen, beheersen) (hij kent zijn les erg goed) (zij is nog heel klein)

lussen

wervels

* Maak met stempelkussen en papier een databank van de vingerafdrukken van je klasgenootjes. Catalogiseer die afdrukken volgens de drie basispatronen: lus, wervel en boog. Zo ontdek je dat elke vingerafdruk uniek is.

13