Jaarbericht 2008 Eén gezicht in de zorg
Hoofdkantoor Sigrid Undsetweg 222 3069 BV Rotterdam T [010] 207 78 88 E
[email protected] I www.destromenopmaatgroep.nl I www.de-stromen.nl I www.opmaat.org
Eén gezicht in de zorg, om mensen te helpen en te ondersteunen in alle fasen van hun leven. Ieder mens is uniek, met eigen wensen en voorkeuren. Daar stemmen wij onze zorg op af. De Stromen Opmaat Groep bestaat uit De Stromen en Opmaat
Inhoud Voorwoord
Visie Mensen willen hun eigen leven leiden, op hun eigen manier, in hun eigen omgeving. Onze zorg is daarom klantgericht en op maat. Onze zorg is gewoon waar mogelijk en bijzonder waar nodig. Onze zorg is veilig en vertrouwd. Missie De Stromen Opmaat Groep is er voor iedereen van 0 tot 100 met zorg van A tot Z. Dat betekent dat wij aandacht en ondersteuning, begeleiding en zorg bieden aan mensen in verschillende levensfasen. Wij zijn er op die momenten en bij die gebeurtenissen waarop mensen ons nodig hebben. In onze zorg tonen we respect, betrokkenheid en professionaliteit.
3
Constant van Schelven
Ellen Ketting
5
Accountmanager migrantengroeperingen
Gul Canatar - Arslan Hafida Dardou
Vrijwilligster Turkse inloop
Medewerker Migranten Inlopen
Ganesh Atwaroe
Teamleider Ouderen Stichting Spirit
Prettig wonen
6 7 8 9
Directeur Stichting Ouderenhuisvesting Rotterdam
9
Hayet Azimi
Receptiecoördinator ZorgHotel
10
Marcel Kraal
Manager Zorgcentrum De Vijf Havens
11
Eerste Verantwoordelijke Verzorgende
12
Plezierige dag
13
Michel Faaij
13
Accountmanager
Nolda Scheurwater
Verplegende in de thuiszorg
14
Silvia Verbree
Fysiotherapeute ZorgHotel
15
Bert Molewijk
Voorzitter Commissie Ethiek
16
Voorzitter
drs. E.J. Zwerver
Advies en ondersteuning thuis
17
Raad van Toezicht
Joost van Pelt
17
drs. R.M. de Koning
Voorzitter
drs. V.I. Goedvolk
Vice Voorzitter
dr. J.C.G. Stam ir. H.J.L. de Kraa mw. C.F. Sezer mw. J. van der Loos
1
3 5
Elodie van Beveren
mr. C.M.E. van Schelven
Multiculturele zorg
Harry Rietveld
Raad van Bestuur
Voorzitter Raad van Bestuur
Marleen Kleppe Thera Balvers Bert Prins Cijfers
Rayonmanager Jeugdgezondheidszorg Sociaal Raadsvrouw Projectcöördinator Mobiel Psychogeriatrisch Team
Centrale Huisartsen Posten Rijnmond
18 19 20 21
2
Voorwoord Voorzitter Raad van Bestuur
Constant van Schelven
De Stromen Opmaat Groep; één gezicht in de zorg, voor jong en oud Aandacht geven, dat is het uitgangspunt van al onze zorg, in alle gelederen. Dit is te realiseren door op de juiste manier met mensen te communiceren en professionele hulp te bieden. In 2008 hebben we hier goed invulling aan weten te geven. De tevredenheid en het vertrouwen van onze cliënten in De Stromen Opmaat Groep is toegenomen, dankzij de inzet van ruim 6.000 collega’s die met respect en belangstelling de hulpvraag van onze cliënten met zorg opvolgen. Het uitdragen van één gezicht in de zorg speelde daarbij een belangrijke rol. Het vertrouwde gezicht van de medewerker, maar ook het menselijke gezicht van de organisatie. Een doel wat we blijven nastreven.
Zinvol, prettig en goed
“Wij willen er voor alle leeftijden zijn, nu en in de toekomst. Daar blijven we voor gaan!”
Door als één gezicht naar buiten te treden, is de organisatie als een persoon zichtbaar voor de samenleving. Een persoon die een open, vriendelijk, vertrouwd en veilig gevoel geeft en bij wil dragen aan de prettige dag van haar cliënten. De mensen die werken voor De Stromen Opmaat Groep, van verplegende tot administratief medewerker, doen daarom hun uiterste best om de propositie van een zinvolle dag, prettig wonen en goede zorg waar te maken. Elke cliënt krijgt aandacht op maat.
Altijd in de buurt Samen met alle collega’s bieden wij zorg en aandacht die is afgestemd op de wensen van de cliënt. Door onze veelzijdige zorgverlening kunnen we de cliënt ook volledig van dienst zijn. We organiseren activiteiten in de wijk, stimuleren het onderhouden van contacten in de buurt en helpen mensen in hun thuissituatie. Wanneer thuis verblijven niet meer tot de mogelijkheden behoort, kunnen ouderen gebruik maken van de dagopvang of komen ze wonen in één van onze verpleeg- en verzorgingshuizen of kleinschalige wooneenheden. Op weg terug naar huis vanuit het ziekenhuis kunnen ze ook terecht in ons Zorghotel. Iedereen wonend in onze zorgregio kan dan ook een beroep doen op onze zorgverlening. Wij zijn altijd bereikbaar via telefoon, e-mail of internet. De cliënt kan dus altijd rekenen op onze hulp en dat geeft een vertrouwd en veilig gevoel.
Hart voor elkaar De Stromen Opmaat Groep is breed georiënteerd, kundig en ervaren. Hierdoor kunnen wij veel aandacht geven aan onze cliënten. Maar er is ook aandacht nodig voor de eigen organisatie en de medewerkers. We kennen een grote verscheidenheid aan functies en vakgebieden en we werken met tientallen verschillende nationaliteiten. Het is daarom belangrijk om goede teams op te stellen die binnen hun expertise de juiste zorg bieden. Tegelijkertijd is de samenwerking tussen teams met verschillende expertise gebieden belangrijk om de cliënt optimaal van dienst te zijn. Op deze manier vormen we één gezicht in de zorg.
3
4
Multiculturele zorg Inlopen zijn ideale voorlichtingsplaatsen Drempels verlagen en een goede voorlichting geven, dat is het doel van de inlopen van De Stromen Opmaat Groep. Het blijkt een belangrijke voorziening te zijn om (oudere) allochtone doelgroepen te benaderen en kennis te laten maken met zorg. De Groep organiseert inlopen voor de Turkse, Marokkaanse, Kaapverdiaanse en Antilliaans/Arubaanse gemeenschappen en voor mensen van verschillende afkomsten. De inlopen zijn te vinden op vertrouwde plekken als buurt-huizen of verzorgingshuizen in de wijk. Het gaat bij de mensen vooral om de ontmoetingen én het praten in hun eigen taal. Een vaste vrijwilliger is aanwezig om de bijeenkomsten in goede banen te leiden en vormt het aanspreekpunt voor alle vragen. De contacten leiden ook tot nieuwe initiatieven. De Hindoestaanse inloop is inmiddels uitgegroeid naar een dagverzorging en in oktober 2008 is er een inloop speciaal voor Turkse mannen gestart. Ook wordt er voor Turkse en Marokkaanse ouderen spreekuur gehouden in Rotterdam en Zwijndrecht.
“Elke vrouw heeft haar eigen verhaal”
Samen met andere collega’s zetten Ellen Ketting, Gul Canatar-Arslan en Hafida Dardoe zich dagelijks in om allochtone bevolkingsgroepen kennis te laten maken met de mogelijkheden van professionele zorg in Nederland. Zij delen hun ervaringen met de wijze waarop zij meewerken aan het vormen van één gezicht in de (multiculturele) zorg. Ganesh Atwaroe van Stichting Spirit haakt hier op in en geeft aan hoe hij de samenwerking met onze organisatie ervaart.
Accountmanager migrantengroeperingen
Ellen Ketting
Vrijwilligster Turkse inloop
Accountmanager migrantengroeperingen Ellen Ketting onderhoudt veelvuldige contacten met partijen binnen en buiten de organisatie, zoals zorgadviseurs, migranten- en welzijnsorganisaties, vrijwilligers en migranten. Maar contact maken doe je niet vanachter het bureau. Daarvoor moet je op pad en ze doet niets liever dan dat. Zo is Ellen in korte tijd voor de migranten het gezicht geworden van De Stromen Opmaat Groep. Ellen: “Met de inlopen proberen we mensen aan ons te binden. Die inzet wordt gewaardeerd. Het enthousiasme van de mensen die een inloop bezoeken is voor mij en alle anderen een enorme stimulans. We voorzien in een belangrijke behoefte: zorg en aandacht! Ze hebben zoveel vertrouwen, die band is er gewoon.”
“Het komen en gaan van migranten is vrijblijvend. Komen ze niet, even goede vrienden!” Ellen bouwt verder aan het concept dat haar voorgangster Gilda Leonora had opgezet. Zij heeft inmiddels het aantal inlopen uitgebouwd en er staat nog verdere uitbreiding op stapel, met name in de Drechtsteden. Ellen: “Het gaat als een trein. Er zijn legio mensen die hulp nodig hebben, maar die niet weten hoe ze die kunnen krijgen. Die mensen proberen we aan ons te binden. In plaats van afwachten, gaan we zelf vragen wat hun wensen en behoeften zijn.”
Gul Canatar-Arslan De inlopen kunnen niet succesvol zijn zonder de inzet van vrijwilligers. Eén van die vrijwilligers is Gul Canatar-Arslan, Turkse van geboorte. Haar bevindingen: “Dezelfde afkomst smeedt een band.” Aan enthousiasme ontbreekt het Gul niet. Als vrijwilligster begeleidt ze de wekelijkse inloop voor Turkse vrouwen in wijkgebouw ’t Klooster aan het Rotterdamse Afrikaanderplein. Toen zich bij de eerste bijeenkomst maar een handjevol vrouwen meldde, besloot Gul daar snel verandering in te brengen. Ze verspreidde folders, sprak vrouwen aan op de markt en bezocht Turkse gezinnen in de buurt om de vrouwen attent te maken op de bijeenkomsten. Dat bleek te werken. “We hadden al gauw 45 vrouwen. Zo is het begonnen”, vertelt Gul.
“Ik spreek de mensen aan, gewoon op de markt” Tijdens de inloop speelt ze een bemiddelende rol. Soms fungeert Gul daarbij als Turkse tolk. Bijvoorbeeld om de uitleg door zorgadviseurs of de diëtist te vertalen. Deze medewerkers van De Stromen Opmaat Groep komen regelmatig langs om voorlichting te geven. Verder begeleidt ze activiteiten zoals koken, spelletjes doen en handvaardigheid. Ze vindt het leuk om met de vrouwen te praten. “Turkije is een groot land. Ik hoor verhalen die ik niet kende. Iedereen heeft een eigen verhaal”, zegt Gul. Graag zou ze al die verhalen bundelen in een boek.
“Het enthousiasme van de mensen die de inlopen bezoeken is een enorme stimulans” 5
6
Multiculturele zorg
“Met een vriendelijk woord kun je veel bereiken”
Teamleider Ouderen Stichting Spirit
Ganesh Atwaroe “De inloop is een vindplek, een kruispunt, een plek waar je allerlei informatie kunt vinden”
Medewerker Migranten Inlopen
Hafida Dardou Hafida Dardou is namens De Stromen Opmaat Groep inlooporganisator en gastvrouw en regelt alles wat met de bijeenkomsten voor allochtone bevolkingsgroepen te maken heeft. Ze plant de activiteiten, stuurt de vrijwilligers aan, informeert mensen over de zorg van De Stromen Opmaat Groep en zorgt dat hulpvragen op de juiste plek in de organisatie terecht komen. Daarbij laat ze zich vooral leiden door de vragen en behoeften van de deelnemers.
“Je krijgt naamsbekendheid door gezelligheid” Hafida: “Hoewel de activiteiten erg gewaardeerd worden, komen mensen toch vooral voor de gezelligheid. Hier zie je dat je met een vriendelijk woord of gebaar veel kunt bereiken. Vriendelijkheid en een respectvolle behandeling zijn al voldoende voor mensen om te blijven komen.” Via de bijeenkomsten is het contact met migranten aan het verbeteren. De inlopen hebben al verschillende zorgindicaties opgeleverd.
Ganesh Atwaroe is teamleider ouderen bij Stichting Spirit, een welzijnsorganisatie voor Surinaamse Rotterdammers die zich bezighoudt met het bevorderen van de integratie en participatie van Surinaamse ouderen. Samen met De Stromen Opmaat Groep heeft hij een Himmat opgezet voor Surinaamse en Hindoestaanse ouderen in het Rotterdamse zorgcentrum De Vijf Havens. Ganesh: “We zijn dolblij dat De Stromen Opmaat Groep helpt om onze plannen te realiseren. We zochten naar een samenwerking met algemene zorgaanbieders om reguliere en reeds bestaande voorzieningen in zorgcentra te gebruiken. Hierdoor leren onze ouderen, op termijn en stapsgewijs, zo’n zorgcentrum kennen. In De Stromen Opmaat Groep hebben we een goede partner gevonden.” Het project in De Vijf Havens heeft de Hindoestaanse naam Himmat gekregen. Dit staat voor moed. Het vergt namelijk voor de meeste Surinamers en Hindoestanen moed om naar een zorgcentrum te gaan. Immers, ze denken onterecht dat het een instelling voor ‘de witten’ is. Ganesh: “Wij proberen daarom in een regulier zorgcentrum bruggen te slaan tussen autochtonen en allochtonen. En dat begint allemaal met het elkaar begroeten.”
“Wij nemen de drempels weg” De belangstelling voor de inloop is zo groot dat De Hindoestaanse inloop inmiddels is uitgegroeid tot een dagopvang. Alles heeft volgens Ganesh te maken met de hartelijke medewerking van De Stromen Opmaat Groep. “De samenwerking met de diverse medewerkers ervaren wij als bijzonder fijn, collegiaal, betrokken en coöperatief. De medewerkers zijn vriendelijk en altijd behulpzaam. De mensen die de Himmat bezoeken, voelen zich hier dan ook thuis en op hun gemak. Met name de ouderen komen zonder angst en vrees het zorgcentrum binnen. Zij zijn vaak bevooroordeeld. Maar wij constateren totaal geen drempel meer. Dit stimuleert tot meer initiatieven.”
Hafida begint iedere bijeenkomst steevast met gymnastiek. “Een beetje beweging is mooi meegenomen. De één kan fysiek meer dan de ander, maar iedereen doet mee. Stoelen en tafels gaan aan de kant. Jong en oud in beweging; dat is hartstikke leuk om te zien. Dit is echt iets waar mensen op af komen.” Omdat veel allochtonen bij voorkeur de eigen familie inschakelen als ze hulp of zorg nodig hebben, kiest De Stromen Opmaat Groep voor een behoedzame aanpak bij het ter sprake brengen van bijvoorbeeld ouderenzorg. “We proberen het voorzichtig te brengen”, legt Hafida uit. “Mensen schrikken gauw. Ze hebben toch de hoop dat ze door hun kinderen opgevangen of verzorgd kunnen worden.” Ze ziet wel een verandering. “Ik denk dat het taboe minder wordt, maar het moet met tact gebracht worden. Bij thuiszorg en dagopvang ligt dat wat minder gevoelig.”
7
“Allochtone mensen denken dat een zorgcentrum er alleen voor ‘de witten’ is…”
8
Prettig wonen Comfort, welzijn en zorg onder één dak Aan innovatief wonen hecht De Stromen Opmaat Groep grote waarde. We doelen hierbij dan niet alleen op het wonen in een eigentijdse woning, maar streven naar een totale woonbeleving. Een gevoel waarbij zorg, welzijn en wooncomfort volledig met elkaar in balans zijn. De Stromen Opmaat Groep heeft inmiddels verschillende woonvormen die hieraan voldoen. In 2007 hebben we daar ook nog een nieuw concept aan toegevoegd; het ZorgHotel. Met het oog op de vergrijzing en de toenemende vraag naar innovatief wonen blijven wij continu investeren in woonvormen. De andere kant van de medaille van innovatief wonen is afscheid van gebouwen te nemen die niet langer aan de eisen van deze tijd voldoen. In 2007 namen we zo’n beslissing en hebben we afscheid genomen van verzorgingshuis De Nachtegaal in Rotterdam. Hier was vernieuwen geen optie meer. De Nachtegaal was sinds 1959 een vertrouwd adres voor vele generaties. Met een feest voor personeel, cliënten en hun familie hebben we een mooie herinnering afgesloten.
“Het ZorgHotel voldoet aan een grote behoefte”
Stichting Ouderenhuisvesting Rotterdam probeert samen met De Stromen Opmaat Groep de woonbeleving van ouderen verder te stimuleren. Harry Rietveld, directeur, deelt zijn ervaringen over dit gezamenlijk doel. Ook geven Hayet Azimi, Marcel Kraal en Elodie van Beveren aan hoe zij als medewerkers van De Stromen Opmaat Groep werken in een innovatieve omgeving, waar de woonbeleving van de cliënt centraal staat.
Receptiecoördinator ZorgHotel
Hayet Azimi “Het ZorgHotel, zorg en comfort gaan hand in hand” Directeur Stichting Ouderenhuisvesting Rotterdam
Harry Rietveld Harry Rietveld is directeur van de Stichting Ouderenhuisvesting Rotterdam, in de volksmond steeds bekender onder de naam SOR. De stichting verhuurt diverse verzorgingshuizen aan De Stromen Opmaat Groep, maar zelfstandige huurders van de SOR nemen ook zelf diensten af van de Groep zoals thuiszorgservice, ondersteunende begeleiding en personenalarmering. De SOR speelt graag in op de wensen en behoeften van senioren door woon- en zorgoplossingen aan te bieden. Zo werken de SOR en De Stromen Opmaat Groep nu samen in de voorbereiding van nieuwe projecten waarin vooral comfortabele woningen worden gerealiseerd voor kwetsbare ouderen die een zekere mate van intensieve zorg behoeven. De samenwerking is optimaal: de SOR brengt expertise in op het gebied van ouderenhuisvesting en De Stromen Opmaat Groep op het gebied van zorg voor kwetsbare ouderen. Samen wordt een meerwaarde gecreëerd. De trend van de laatste jaren is wel dat ouderen de keuze voor een speciale woonvorm steeds later maken. “De gemiddelde leeftijd van onze nieuwe bewoners stijgt nog steeds. Een gevolg hiervan is dat de eerste zorgvraag op een steeds vroeger moment na het ingaan van de verhuur komt te liggen en dat de gemiddelde leeftijd in onze woongebouwen nog steeds stijgende is. De koppeling tussen zorg, wonen en diensverlening wordt daarmee steeds belangrijker. Voor de SOR is het dan ook belangrijk met een goede zorgpartner als De Stromen Opmaat Groep samen te werken,” aldus Rietveld. “Het zorgmoment “De Stromen Opmaat Groep wordt vaak zeer houdt van vernieuwingen en wij ook. We denken met elkaar laat gekozen” mee. Onze cliënten profiteren daar ten volle van.”
9
Het ZorgHotel is een mooi voorbeeld van hoe De Stromen Opmaat Groep een start heeft gemaakt met innovatie van vastgoed. We leveren optimale zorg met alle comfort van een hotel. Het in het Rotterdamse Sint Franciscus Gasthuis gevestigde ZorgHotel is een ideaal verblijf voor iedereen die moet aansterken voor of na een operatie, onder professionele begeleiding wil revalideren of terminale zorg nodig heeft. Een medewerkster die dagelijks diverse cliënten voorbij ziet komen is Hayet Azimi. Zij is receptiecoördinator. Ze praat liever over gasten in plaats van cliënten of patiënten. Hayet: “Alle gasten die hier verblijven hebben een bepaald niveau van zorg nodig, wat thuis vaak niet mogelijk is. In het ZorgHotel staan de medewerkers 24 uur per dag voor de mensen klaar. Daarbij zijn we in alles erg servicegericht. Gasten begeleiden we persoonlijk naar hun kamer en ter plekke leggen we alles tot in de puntjes uit. Als receptie houden wij het spreekuur van alle artsen bij. Samen zorgen we ervoor dat iedereen zorg krijgt met alle gemakken van thuis. Dit betekent ook dat het bezoek te allen tijde kan langskomen. En gaan de mensen naar huis, dan informeren we uitgebreid of het verblijf en de zorg naar wens zijn geweest. Indien nodig regelen we eventuele nazorg of vervoer naar huis.”
“In het ZorgHotel draait alles om de gasten” Bij alles staan de persoonlijke wensen van de gasten centraal. Hayet: “We hanteren geen vaste tijden. Geeft iemand aan dat hij graag om negen uur ’s ochtends gewassen en aangekleed wil worden, dan is dat mogelijk. En als een hulpbehoevende gast om tien uur ’s avonds naar bed wil, zorgen wij ervoor dat op dat tijdstip een collega van het zorgteam naar de kamer gaat. Ook begeleiden we gasten, die bijvoorbeeld moeilijk ter been zijn, van en naar het restaurant. Deze persoonlijke aanpak wordt erg gewaardeerd, want mensen kunnen in alle rust en omgeven door alle comfort verantwoord herstellen en aansterken.” Hayet vindt het bijzonder dat ze namens De Stromen Opmaat Groep zoveel zorg kan aanbieden. “De behoefte is groot, omdat mensen vaak nergens anders terechtkunnen,” licht ze toe. “Alle 66 kamers zitten bijna altijd vol. Gasten reageren enthousiast, zijn blij en erg dankbaar dat ze hier kunnen verblijven. Elke dag zetten we ons in om hun verblijf zo aangenaam mogelijk te maken. Met betrokkenheid en respect.”
10
Innovatief wonen
“Bewegen met Nintendo Wii houdt bewoners in De Vijf Havens actief”
Eerste Verantwoordelijke Verzorgende
Elodie van Beveren Manager zorgcentrum De Vijf Havens
Marcel Kraal Het zorgcentrum De Vijf Havens biedt onderdak en zorg aan ongeveer 250 mensen, die van de verschillende woonvormen - verzorgd, beschermd of verpleegd wonen - gebruikmaken. Het bijzondere van De Vijf Havens is dat alle vormen van zorg worden aangeboden. Manager van het zorgcentrum is Marcel Kraal. “Er bestaat geen leukere functie,” vertelt Marcel. “Niet alleen is het professionele niveau van de zorg hoog, maar ook de enorme drive en oplossingsgerichtheid van de mensen om me heen zijn erg bijzonder. Als er geen goed tegenargument is, kan in principe alles.”
“Iedereen een eigen leven laten leiden werkt!” De Vijf Havens vindt een klantgerichte aanpak belangrijk. Marcel: “We proberen de mensen te helpen wanneer en hoe zij dat willen. Dit betekent dat we zorg en diensten aanbieden die mensen nodig hebben om zo lang mogelijk zelfstandig te blijven functioneren, en dus zo veel mogelijk hun eigen leven leiden. In het verzorgingshuis mogen mensen bijvoorbeeld hun huisdier meenemen, mits ze er zelf voor zorgen. En met kleinschalig wonen bieden we dementerende ouderen een woonsituatie die zo veel mogelijk lijkt op de thuissituatie. Zo wordt onder begeleiding het eten in de woning bereid, de boodschappen gehaald en de was gedaan.” Volgens Marcel maken bewoners intensief gebruik van alle faciliteiten. Marcel: “Naast een bar, restaurant, kapper en pedicure is er ook een heerlijke binnentuin, die voor elke bewoner en hun bezoek toegankelijk is. Het is onze taak dat mensen actief blijven en een zinvolle dag hebben. Dankzij een centraal activiteitenprogramma kunnen ouderen sinds kort met Nintendo Wii tennissen, bowlen en golfen. Daarnaast starten we met het structureel aanbieden van allerlei huiskameractiviteiten, zoals spelletjes spelen, handwerken, muziek luisteren en koken. Ook buurtbewoners kunnen hier aan deelnemen, aangezien De Vijf Havens een laagdrempelige wijkfunctie vervult. En deze uitwisseling wordt door iedereen erg gewaardeerd.”
Al een aantal jaren werken we met EVV’ers: Eerste Verantwoordelijke Verzorgenden. Zij zijn het vaste aanspreekpunt voor een aantal cliënten. “Als EVV’er zorg je ervoor dat de cliënten zo prettig mogelijk wonen”, vertelt Elodie van Beveren. Ze is EVV’er bij de afdeling Verpleegd Wonen van De Twee Bruggen in Lombardijen. “Voor de bewoners, maar ook voor de familie geeft het veel duidelijkheid als ze bij één persoon terechtkunnen. Iemand die precies op de hoogte is van het zorgplan van de cliënt en die afspraken maakt met ziekenhuis, maatschappelijk werk of arts. Dat werkt overzichtelijk, ook voor collega’s.”
“Spulletjes van thuis gaan mee” Elodie was onder meer verantwoordelijk voor een vrouwelijke bewoner wiens man ook bij De Twee Bruggen kwam wonen. “We hebben toen samen met de familie een woning opnieuw ingericht met spulletjes van thuis.” “Als duidelijk wordt dat mensen hier voorgoed blijven, dan is dat een emotionele tijd. Je kunt de situatie niet veranderen, maar wel een luisterend oor bieden. En het hier gezellig maken. Als bewoners spullen hebben waar op hun kamer geen ruimte voor is, maar waar zij toch geen afstand van willen doen, dan bedenken we een oplossing. Zo staat in de gezamenlijke woonkamer nu een prachtig Engels servies van een bewoonster.” “Veel mensen brengen hier hun laatste levensjaren door en sterven hier ook. In die laatste moeilijke dagen proberen we een zo prettig mogelijke omgeving voor de familie te creëren. Bijvoorbeeld een echtpaar, waarvan mevrouw niet hier woonde, heeft in de drie nachten voor het overlijden van meneer nog naast elkaar geslapen. Dat is mooi.”
“Je zorgt ervoor dat cliënten zo prettig mogelijk wonen”
“De Vijf Havens vervult een laagdrempelige wijkfunctie” Het zorgcentrum blijft graag bij de tijd en is continu op zoek naar nieuwe vormen van zorg. Marcel: “Psychologiestudenten starten met een onderzoek naar het effect van een levensboek onder bewoners die niet zo vrolijk zijn. In een levensboek staan hoogtepunten uit iemands leven. De vraag is: Fleuren de mensen op als ze samen met de familie hun levensboek doorbladeren?”
11
12
Plezierige Dag Blije gezichten door betrokkenheid en oplossingsgericht werken Dankzij het brede servicepakket en door de inzet van gemotiveerde medewerkers waren wij in 2008 in staat onze cliënten een zinvolle, plezierige dag te geven. Door betrokkenheid te tonen en oplossingsgericht te werken zagen we veel blije gezichten. Zorg aan huis en in onze zorglocaties dragen bij aan de plezierige dag van mensen. Fris gewassen aan de dag beginnen, wanneer je jezelf niet meer kunt wassen, is bijvoorbeeld erg prettig. Maar ook het organiseren van activiteiten en uitstapjes zorgen voor extra plezier. Mensen helpen is onze core business. Dat betekent dat we naar buiten toe, maar ook intern goed voor elkaar moeten zorgen. Samen dragen we bij aan klein geluk. Het bijdragen aan een plezierige dag gebeurt vanuit veel verschillende expertise gebieden bij De Stromen Opmaat Groep. Nolda Scheurwater, Michel Faaij en Silvia Verbree geven vanuit hun functie aan hoe zij zich inzetten voor de plezierige dag van de cliënt. Bert Molewijk benadert dit onderwerp vanuit de kant van de ethiek.
“We nemen de tijd voor iedereen” Verplegende in de thuiszorg
Nolda Scheurwater
Accountmanager
“Thuiszorg geeft draai aan de dag”
Michel Faaij “Innovatief wonen is ook zo zelfstandig mogelijk blijven wonen” De Stromen Opmaat Groep zet zich actief in voor 55-plussers. Als accountmanager houdt Michel Faaij zich dagelijks bezig met de talrijke voorzieningen voor deze doelgroep. “Ons doel is om mensen een plezierige oude dag te bezorgen,” aldus Michel. “Dit doen we door het aanbieden van gemaksdiensten en zorg, maar ook door het organiseren van activiteiten. Wij proberen ervoor te zorgen dat ouderen zo aangenaam en zo zelfstandig mogelijk kunnen wonen en leven.” Een voorbeeld hiervan is het seniorencomplex de Zuiderkroon. Bewoners en ouderen uit de wijk kunnen gebruik maken van het scala aan diensten en zorg. Michel: “Onze dienstverlening varieert van een klussendienst, een opticien aan huis, het thuisbezorgen van warme maaltijden tot het aanbrengen van een alarmeringssysteem. En indien nodig bieden we ook verpleegkundige zorg of huishoudelijke hulp aan huis.” In het restaurant van de Zuiderkroon kunnen ouderen terecht voor een kopje koffie, het maken van een praatje, het lezen van de krant of een heerlijke maaltijd. Tevens fungeert het als centraal activiteitencentrum. Michel: “We organiseren sjoelwedstrijden, kaartavonden of een pubquiz. Mensen vinden het geweldig om in teamverband een gezellige avond te beleven. Echt een begrip zijn de theatermiddagen. Er wordt werkelijk naartoe geleefd.”
“Jong met oud klikt”
“Samen dingen doen houdt ouderen gezond”
13
Als zorgorganisatie timmert de Stromen Opmaat Groep hard aan de weg. Michel: “We betrekken graag jongeren bij onze ontwikkelingen. Het is een misverstand dat deze combinatie niet samengaat, want het klikt altijd. Het zou prachtig zijn als we in de toekomst een woonsfeer kunnen creëren waar jong en oud elkaar blijven ontmoeten.”
Ook Nolda Scheurwater werkt mee aan de invulling van de dag van veel cliënten. Zij is verplegende in de thuiszorg. Mede door haar inbreng worden cliënten thuis in hun eigen vertrouwde omgeving geholpen bij onder andere wondverzorging, stomaverzorging, medicijngebruik, insuline prikken of een injectie. Vaak krijgt de patiënt ook hulp bij het wassen en aankleden. Nolda: “Op deze manier doen we de mensen een groot plezier. Ze kijken dan ook echt uit naar je komst. Wij geven een draai aan de dag.”
“Belangstelling tonen en zorg bieden, dat is ons vak” In 2008 waren er vaak drukke dagen in Hendrik Ido Ambacht, Nolda’s standplaats. Met haar collega’s was het vaak rennen van het ene naar het andere adres. Nolda: “Elke dag wordt exact volgens de planning gewerkt. Want niemand mag overgeslagen worden.” Waar mogelijk wordt voor elke cliënt steeds dezelfde verplegende ingepland. Voor enige weken, maar ook voor enkele maanden of zelfs jaren. Nolda: “We hebben veel cliënten van boven de 65. Mensen die niet meer in staat zijn zichzelf te verzorgen en daar hulp bij nodig hebben. Ook komen we bij cliënten voor terminale zorg.” Thuiszorg krijgen betekent voor de mensen een stukje gezelligheid op een dag. De cliënten zijn zo met je vertrouwd dat ze je als gast zien. Ze vinden het fijn dat iemand op bezoek komt en hen aandacht geeft. Al is het maar voor even. De handelingen zijn uit routine vaak snel verricht. Nolda: “Tijdens de planning wordt daar rekening mee gehouden, maar als ik bij een cliënt ben die verdrietig is of depressief, dan kan ik het niet over mijn hart verkrijgen zomaar weg te lopen. Dan blijf ik langer. Belangstelling tonen en zorg bieden, dat is toch immers ons vak?”
“Zeer dankbaar werk” Het komt ook voor dat we verpleegkundige handelingen moeten verrichten, die wat ingewikkelder zijn. Infuuspompen aanleggen bijvoorbeeld. In dat geval komt de hulp van het Centraal Verpleegkundig Team. Cliënten kunnen zo zelfs thuis op een professionele ziekenhuisverpleging rekenen. Nolda: “We hebben in 2008 vlot kunnen reageren op aanvragen. Natuurlijk blijven we dat gewoon doen.”
14
Plezierige dag
Fysiotherapeute in ZorgHotel De Stromen
Sylvia Verbree “Plezier straal je uit naar cliënten”
Licht, ruimte, comfort en een prettige sfeer. Deze kenmerken vallen meteen op als je ZorgHotel De Stromen in het Sint Franciscus Gasthuis binnenstapt. In het ZorgHotel verblijven gasten die voorheen meestal revalideerden op de transferafdeling van het ziekenhuis.
“We laten gasten zelf meedenken over hun behandeling”
Voorzitter Commissie Ethiek
Sylvia Verbree, fysiotherapeute in het Zorghotel: “Als gast in het ZorgHotel heb je meer privacy dan in het ziekenhuis. Onze gasten worden nauw betrokken bij het behandelplan. Ze kunnen zelf aangeven wat ze willen bereiken en hoe snel. Is het medisch verantwoord, dan passen we het oefenprogramma aan hun wensen aan. Het werkt motiverend als je mensen zelf laat meedenken en meebeslissen.”
“Flexibele omgang met bezoekers” “De meeste gasten slaan geen behandeling over. Maar er komt weleens wat tussen, bijvoorbeeld onverwachts bezoek of een dagje uit. Daar gaan we flexibel mee om. We plannen er omheen of vragen de bezoeker mee te gaan naar de oefenzaal. In het ZorgHotel zijn de regels minder strikt dan in het ziekenhuis omdat we mensen willen stimuleren het gewone leven weer op te pakken.”
Bert Molewijk “Plezierige dagen door ethiek klein te krijgen” Dagelijks dienen zich ethische bezwaren aan. Zij zijn van invloed op het beleven van een plezierige dag van zowel de cliënt als de medewerker. Medewerkers van De Stromen Opmaat Groep die problemen ondervinden met de ethiek in hun vak, kunnen bij deze vragen telefonisch, via de e-mail of via een gezamenlijk gesprek een beroep doen op de Commissie Ethiek. Een commissie met de mentaliteit ‘geen woorden, maar daden’ en ‘de ethiek klein krijgen’.
“In kort tijd veel bereiken”
Voorzitter van deze commissie is Bert Molewijk, extern deskundige en als ethicus verbonden aan de Universiteit van Maastricht. In de zes jaar dat hij de commissie voorzit, ziet hij dat de behoefte aan professionele ondersteuning alleen maar is toegenomen.
In het ZorgHotel zijn diverse fysiotherapeuten werkzaam. Sylvia houdt zich voornamelijk bezig met ouderen die moeten revalideren na een knie- of heupoperatie. Maar de laatste tijd revalideren ook steeds meer jongere mensen in het ZorgHotel, bijvoorbeeld na een ongeluk. “Die variatie in leeftijd brengt levendigheid met zich mee,” zegt Sylvia. “Daarmee wil ik niet beweren dat levendigheid per definitie samenhangt met leeftijd. Juist hier zien we dat ouderen supergemotiveerd kunnen zijn om na een knie- of heupoperatie weer zo snel mogelijk alles te kunnen doen. Zo behandelde ik een mevrouw van 96 jaar die weliswaar met een rollator liep, maar me in de gang altijd inhaalde. Dat maakt dit werk mooi. Je ziet dat mensen onder goede begeleiding in staat zijn om in korte tijd heel veel te bereiken.”
Bijvoorbeeld: Een cliënt wil alleen een blanke hulp. Op de vraag ‘waarom?’ antwoordt zij dat gekleurde mensen vaak te laat komen. Als gevolg worstelt de coördinator met de vraag hoe ver cliëntgerichtheid reikt. Hij proeft discriminatie. Deze vervelende situatie is zeer herkenbaar, vooral in grote steden als Rotterdam. De commissie levert de methodiek en informatie om morele vraagstukken op afdelingsniveau af te handelen. In het voorbeelddilemma heeft de commissie bijvoorbeeld het advies gegeven te controleren of het echt om rassendiscriminatie gaat of dat er sprake is van een onderliggend probleem.
“We vragen medewerkers dilemma’s bespreekbaar te maken” Om dilemma’s in het vak in kaart te brengen en bespreekbaar te maken, heeft de commissie de actie gestart: het beste dilemma van de maand. Bert: “We vroegen personeel hun dilemma op een kaart te formuleren en die in te zenden. Daar is zeer positief op gereageerd. Ook door familieleden van cliënten.”
“Het gewone leven weer oppakken”
15
“Heeft de werknemer plezier, dan hebben ook de cliënten c.q. bewoners plezier. Het goed bespreken van dilemma’s kan het werkplezier verhogen en de frustratie verlagen. Mooi dat De Stromen Opmaat Groep haar medewerkers die hulp aanbiedt. Zolang alle medewerkers een dilemma niet voor zich houden uit vrees voor gezichtsverlies, liggen ook in 2009 weer talrijke plezierige dagen binnen handbereik!”
16
Advies en ondersteuning thuis Een extra steuntje in de rug voor het gezin
“Vier dagen in de week open voor sociaal juridisch advies”
De Stromen Opmaat Groep biedt zorg van jong tot oud. Jonge gezinnen komen bijvoorbeeld langs op de consultatiebureaus na de geboorte van hun kind. In 2008 boden wij ook weer een steuntje in de rug bij veel zaken die het gezin raken zoals opvoeding en verzorging van kinderen, financiële zaken of bijvoorbeeld bij problemen bij de omgang met elkaar. Joost van Pelt, Marleen Kleppe en Thera Balvers en huisartsen van bijvoorbeeld de Centrale Huisartsen Posten Rijnmond zetten zich dagelijks in om mensen te ondersteunen.
Rayonmanager Jeugdgezondheidszorg
Sociaal raadsvrouw
Joost van Pelt
Marleen Kleppe
Joost van Pelt heeft de leiding over de consultatiebureaus in Barendrecht, Albranswaard en Ridderkerk. Hij typeert zijn mensen als ‘enorm betrokken’. “Het zijn echt mensen met hart voor het werk, de kinderen en hun ouders. Maar dat wil niet zeggen dat ik als leidinggevende achterover kan leunen. Het is onder meer mijn taak om de juiste mensen in huis te halen en te houden. Daarnaast dien ik de kwaliteit van de zorg en dienstverlening op peil te houden en waar mogelijk te verbeteren. Samen met onze professionals.” Het afgelopen jaar heeft Joost onder meer praktijkbegeleiders geïntroduceerd binnen de organisatie. “Doel is dat zij collega’s scherp houden en dwingen na te denken over de vraag: ‘waarom doe ik de dingen eigenlijk zoals ik ze doe en doe ik het wel goed?’ Het vergroot je professionaliteit.
“Eén centrale telefonische ingang” “Verder hebben we de consultatiebureaus in onze regio één centrale telefonische ingang gegeven. Hierdoor kunnen we de vragen die bij ons binnenkomen beter monitoren en signalen sneller opvangen.”
“Eerder achter de voordeur kijken” We hebben onder meer ook aan een project gewerkt om lactatiedeskundige verplegers op huisbezoek te laten gaan bij mensen die over drie à vier maanden een baby verwachten. Joost: “Dit doen we omdat we echt voorstander zijn van borstvoeding en hopen de ouders van het belang te overtuigen. Bovendien willen we graag voor de geboorte contact. JGZ-verpleegkundigen komen nu pas twee weken nadat het kind is geboren voor het eerst bij mensen thuis. Problemen bij risicogezinnen willen we zo eerder signaleren en goed ondersteunen.” Joost verwacht bovendien veel van de Centra voor Jeugd en Gezin, die nu ook in zijn regio in oprichting zijn en waarbij hij betrokken is. “Belangrijkste is dat alle verschillende organisaties die meewerken aan de zorg van kinderen van 0 tot 19 jaar intensiever gaan samenwerken. Elk kind dat extra zorg nodig heeft krijgt één casemanager. Dat zal een stuk efficiënter werken.”
Inwoners van de gemeente Dordrecht met vragen en problemen op sociaal juridisch gebied kunnen terecht bij het Bureau Sociaal Raadslieden aan de Brouwersdijk voor advies en informatie. De vijf raadslieden helpen gemiddeld een kleine honderd cliënten per week. “We hebben alle werkdagen, met uitzondering van de vrijdag, een inloopspreekuur”, vertelt sociaal raadsvrouw Marleen Kleppe. “De vragen die we krijgen zijn zeer divers. We helpen mensen bij het invullen van formulieren, schrijven – indien nodig - op verzoek bezwaarschriften, informeren cliënten over inburgeringprocedures, bemiddelen bij arbeidsconflicten, treffen incidenteel betalingsregelingen bij schulden. Noem maar op.”
“We stimuleren zelfredzaamheid” Het zijn vooral allochtonen en mensen uit de laagste inkomensgroepen die bij het bureau binnenlopen. De wet- en regelgeving waarmee ze te maken krijgen, gaat hen vaak boven de pet. “We helpen mensen onder meer overzicht te houden over hun situatie. Maar we nemen hen niet alles uit handen. Waar mogelijk stimuleren we de zelfredzaamheid. Bijvoorbeeld door mensen te vragen of ze zelf iets willen uitzoeken voordat ze een tweede keer bij ons langskomen.”
“In bijna alle gevallen kunnen we mensen verder helpen” De raadslieden streven ernaar binnen twintig minuten de hulpvraag van een cliënt helder te krijgen en een oplossing aan te dragen. Marleen: “In bijna alle gevallen kunnen we mensen verder helpen of doorverwijzen. Een enkele keer lukt het niet. Bijvoorbeeld als iemand op een maandag langskomt om te vertellen dat er dinsdag een ontruiming gaat plaatsvinden waardoor hij zijn huis uit moet. Dan kunnen we meestal niet veel meer doen. Dat is heel naar, vooral als het om gezinnen gaat met kinderen. Daarom hameren we er ook steeds op dat mensen vroegtijdig bij ons aan de bel trekken.” “Soms kun je mensen echt blij maken”, zegt Marleen. “Dan wijs je hen er bijvoorbeeld op dat ze recht hebben op een jaarlijkse gemeentelijke toeslag of een bijdrage in de schoolkosten van de kinderen. Enkele honderden euro’s extra is voor een gezin dat moet leven van een sociaal minimuminkomen veel geld. Dan maak je ècht hun dag.”
“Samen werken aan een professionele organisatie”
17
18
Gezinsondersteuning
“Kansen benutten, want die zijn er!”
Directeur Stichting Centrale HuisartsenPosten Rijnmond (CHPR)
Bert Prins Stichting CHPR is het overkoepelend orgaan van de huisartsenposten in de regio Rijnmond. Een huisartsenpost biedt acute huisartsenzorg ’s avonds, ’s nachts en in het weekend. Bij een plotseling ziek kind bijvoorbeeld, een valpartij in huis of een ouder iemand die onwel wordt; altijd gaat het om niet-planbare zorg.
Projectcöördinator Mobiel Psychogeriatrisch Team
Thera Balvers Als mensen zeer vergeetachtig worden of dementerend zijn, kunnen ze - mits goed verzorgd en begeleid door mantelzorgers - nog geruime tijd thuis blijven wonen. Door de dingen die ze nog wel kunnen te activeren, krijgen ze zelfs weer een zinvolle dagindeling met behoud van zelfstandigheid en kwaliteit van leven. Maar daar is specialistische kennis voor nodig. Mantelzorgers willen daar graag bij geholpen worden. Om deze reden heeft De Stromen Opmaat Groep mobiele psychogeriatrische teams samengesteld (MPG-teams).
“MPG-teams geven dementerenden weer een zinvolle dag” Thera Balvers heeft het afgelopen jaar gewerkt als projectcöördinator Mobiel PG Team. Thera: “Ons werk is ook in 2008 uiterst zinvol gebleken. Als je ziet wat onze inbreng oplevert, dan stimuleert dat om door te gaan”. Elk MPG-team bestaat uit casemanagers die de wensen van de cliënt analyseren, vormgeven en vervolgens de zorg coördineren. Zo regelen zij onder andere een activiteitenbegeleider, (aanvullende) thuiszorg, maaltijdenzorg en personenalarmering. Hierbij krijgt ‘het vaste gezicht geven’ extra aandacht. Want het aantal mensen dat in het beeld van de cliënt mag komen, moet minimaal zijn om verdere verwarring te vermijden. Eén gezicht geeft rust.
“Ook oog hebben voor de mantelzorg”
Volgens Bert Prins neemt de groep ouderen die met complexe zorg thuis blijven wonen alleen maar toe. “Zij vormen een belangrijke doelgroep voor de huisartsenposten. Doet zich een probleem voor dan kan de huisarts dat niet altijd alleen oplossen. Vaak is aanvullende actie nodig. Dat kan acute thuiszorg zijn maar ook bijvoorbeeld een tijdelijke opname om het weekend te overbruggen. Zorgorganisaties zoals bijvoorbeeld De Stromen Opmaat Groep bieden deze opnamemogelijkheden.”
“Het is een organisatie die bruggen slaat en verbindingen legt” Bert heeft de De Stromen Opmaat Groep het afgelopen jaar leren kennen als een partner die daadwerkelijk bruggen bouwt en verbindingen legt. “Het is een organisatie die gedreven wordt door één duidelijke missie: goede zorg bieden en oplossingen bedenken voor zwakke schakels in het zorgnetwerk. Daarbij worden ze niet gehinderd door de toenemende concurrentiedruk in de zorg. Feit is dat er meerdere aanbieders zijn in de regio met soortgelijke producten. De verleiding is dan groot dat je vooral voor je eigen organisatie gaat denken. De opstelling van De Stromen Opmaat Groep is echter dat zij samen willen werken voor goede oplossingen waar de cliënten baat bij hebben. Dat waardeer ik zeer.”
“Maar wat doen we met de hond?” De samenwerking tussen Stichting CHPR en De Stromen Opmaat Groep is vooral gericht op het maken van afspraken over opnamemogelijkheden buiten kantoortijden. Bert: “Vroeger moest je als huisarts lopen leuren met je patiënten en kon je alleen bij ziekenhuizen terecht. Nu oudere mensen vaak langer thuis wonen - iets wat wij van harte ondersteunen is het erg belangrijk dat je een tijdelijke spoedopname snel en soepel kunt regelen. De Stromen Opmaat Groep is ook heel pragmatisch. Bij zo’n opname doen zich vaak allerlei praktische problemen voor: mevrouw kan opgenomen worden maar wat doen we met de herdershond? Daar hebben ze oog voor. Zij pakken dit soort praktische vraagstukken op en bedenken er concrete oplossingen voor.”
Het team focust op wat de cliënt nog kan. Thera: “Door deze zaken te prikkelen zie je pas welke kansen je anders zou laten liggen.” De activiteiten variëren van geheugentraining tot een levensboek, een boekwerkje met herinneringen. Ook richt het team zich op praktische zaken, zodat ook de normaalste dingen in het leven nog een tijdje kunnen doorgaan. Zelfstandig het toilet vinden bijvoorbeeld. “Wanneer cliënten weer betrokken raken bij de dagelijkse gebeurtenissen, voelen ze zich meteen een stuk beter. Pas wanneer veiligheid in het geding komt en gevaarlijke situaties ontstaan, gaan we met de familie over verhuizing naar een instelling praten.” Het MPG-team let erop dat de eventuele partner en andere mantelzorgers op tijd aan ontspanning toekomen. “Het is voor alle partijen van groot belang dat zij op de been blijven. We vangen de cliënten op de afdeling Dagbehandeling van onze verzorgingshuizen op en gaan daar leuke dingen doen zoals picknicken of liedjes zingen. Deze activiteiten kunnen zelfs de meest depressieve mensen uit hun somberheid halen,” aldus een enthousiaste Thera.
“Afspraken maken over de mazen in het zorgnetwerk”
19
20
Cijfers Locaties • • • • • • •
Groepsvermogen ultimo 2008
De Nieuwe Plantage De Twee Bruggen De Vijf Havens Hoppesteyn Meerweide Reyerheem ’t Rode Sant
• • • • • •
Schiehoven – Wilgenplas Smeetsland Zuiderkroon Zuidwijk Transferunit Maasstadziekenhuis ZorgHotel Sint Franciscus Gasthuis
• • • • •
Hendrik-Ido-Ambacht Papendrecht Ridderkerk Rotterdam Zwijndrecht
Werkgebied • • • • •
Alblasserdam Albrandswaard Barendrecht Capelle aan de IJssel Dordrecht
Vermogen De Stromen Opmaat Groep € Totale opbrengsten € Eigen Vermogen in % van de opbrengsten * zie hieronder Totaal bedrijfsopbrengsten in verslagjaar Wettelijk budget voor aanvaardbare kosten Niet gebudgetteerde zorgprestaties Overige bedrijfsopbrengsten
€ € € €
2008 26,5 mln. 161,1 mln. * 16,4 %
161.135.757 134.593.857 17.046.352 9.495.548
Aantal personeelsleden ultimo 2008 Aantal personeelsleden in loondienst 4.505 Aantal FTE in loondienst 2.235
Verzuim Verzuim personeel in loondienst
7,2%
Residentiële zorg
Dienstverlening • • • • • • • • • • • •
21
Jeugdgezondheidszorg Maatschappelijk Welzijn Thuiszorg Beschermd wonen Verpleegd wonen Verzorgd wonen ZorgHotel De Stromen Opmaat Pas Zorgadviseurs Wijkactiviteiten Uitleen hulpmiddelen Diëtetiek
83% van de medewerkers heeft plezier in het werk Medewerkerstevredenheidsonderzoek
Aantal Aantal Aantal Aantal
intramurale cliënten feitelijke intramurale plaatsen intramurale verzorgingsdagen intramurale verpleegdagen
Zorg voor mensen thuis
Aantal extramurale cliënten excl. cliënten dagactiviteiten Aantal cliënten dagactiviteiten Aantal uren extramurale productie in verslagjaar
2008 1.777 1.810 305.388 362.274
2008 7.901 350 1.407.414
22
