Gemeente Heerenveen Accountantsverslag mei 2015

Gemeente Heerenveen Accountantsverslag 2014

18 mei 2015

Deloitte Accountants B.V. Sophialaan 30 8911 AE Leeuwarden Postbus 826 8901 BP Leeuwarden Nederland

VERTROUWELIJK De leden van de gemeenteraad van de gemeente Heerenveen Postbus 10 9950 AA HEERENVEEN

Tel: 088 288 2888 Fax: 088 288 9877 www.deloitte.nl

Onderwerp

Datum

Behandeld door:

Kenmerk

Accountantsverslag 2014

18 mei 2015

E.J. Jongsma RA 088 288 1527

3113849960/201525670/ 30634/MA

Geachte leden van de gemeenteraad, Hierbij ontvangt u ons accountantsverslag over het boekjaar 2014. Hierin zijn onze belangrijkste controlebevindingen samengevat.

Dit accountantsverslag bespreken wij met de auditcommissie op 28 mei 2015. Bij die gelegenheid beantwoorden wij ook graag uw eventuele vragen.

De jaarrekening is opgesteld onder verantwoordelijkheid van het college van burgemeester en wethouders van de gemeente Heerenveen. In overeenstemming met uw opdracht hebben wij de jaarrekening 2014 gecontroleerd. Bij deze jaarrekening hebben wij op 18 mei 2015 een controleverklaring met beperking verstrekt.

Hoogachtend, Deloitte Accountants B.V.

drs. H. Kuperus RA c.c.: College van burgemeester en wethouders

Op alle opdrachten verricht door Deloitte zijn de ‘Algemene Voorwaarden Dienstverlening Deloitte Nederland, januari 2014’ gedeponeerd bij de Kamer van Koophandel onder nummer 24362837 van toepassing. Deloitte Accountants B.V. is ingeschreven in het handelsregister van de Kamer van Koophandel te Rotterdam onder nummer 24362853.

Member of Deloitte Touche Tohmatsu Limited

Inhoudsopgave

Accountantsverslag 2014 Gemeente Heerenveen

Managementsamenvatting Significante risico’s Overige bevindingen Analyse vermogen en resultaat Overige onderwerpen Bijlagen Bijlage A: Niet-gecorrigeerde fouten Bijlage B: Onafhankelijkheid Bijlage C: Reikwijdte van de controle 2014 Bijlage D: Disclaimer en beperking in gebruik

5 14 25 34 36 39 40 42 43 44

Managementsamenvatting


Uitkomsten van de controle: controleverklaring met beperking

Onze controle is uitgevoerd in overeenstemming met de opdrachtbevestiging van 26 augustus 2014. De uitgevoerde werkzaamheden hebben geresulteerd in een controleverklaring met beperking, zowel voor het aspect getrouwheid als voor het aspect rechtmatigheid. De redenen hiervoor zijn: Inzake de getrouwheid van de jaarrekening hebben wij de volgende fouten geconstateerd: • In de overlopende activa is € 592.000 opgenomen, welk bedrag betrekking heeft op nog te ontvangen bedragen waarvan de gemeente niet heeft kunnen aantonen dat ze deze daadwerkelijk zal ontvangen. • De belastingdebiteuren zijn € 165.000 te hoog weergegeven, omdat er geen voorziening is opgenomen voor dubieuze belastingdebiteuren. • De vordering voor bijstandsdebiteuren is € 1.235.000 te hoog weergegeven. De op de vordering in mindering gebrachte voorziening is door de gemeente onvoldoende onderbouwd. • De voorziening onderhoud onderwijsgebouwen is € 425.000 te hoog weergegeven, omdat blijkt dat er voor dit bedrag geen onderbouwing is met concrete verplichtingen. • De voorziening voor garanties is € 100.000 te hoog weergegeven, omdat hier geen verplichting tegenover staat. • De accountantscontrole over 2013 van uw vorige accountant heeft een aantal fouten opgeleverd die doorwerken in het huidige boekjaar. Het gaat daarbij om een bedrag van € 338.000. De totale getrouwheidsfout (gesaldeerd) bedraagt: € 1.804.908. Inzake de getrouwheid van de jaarrekening hebben wij daarnaast de volgende onzekerheden geconstateerd: • Voor opbrengsten precario is sprake van een totaal verantwoorde opbrengst van € 9.200.000. Hiertegenover staat een voorziening van € 4.181.000. De hoogte van deze voorziening is niet onderbouwd. De onzekerheid die hiermee gepaard gaat, bedraagt € 5.021.681, zijnde de balanswaarde van de vordering (vordering minus voorziening). • De volledigheid van een deel van de verantwoorde parkeeropbrengsten ten bedrage van € 409.000 kan niet worden vastgesteld. De totale onzekerheid bedraagt: € 5.430.198. Inzake de rechtmatigheid geldt het volgende: • • •

In de jaarrekening zijn voor een bedrag van € 193.000 lasten verantwoord die ten onrechte niet Europees zijn aanbesteed. Er zijn in totaal voor € 1.014.000 uitgaven gedaan aan investeringen zonder dat de gemeenteraad hier krediet voor beschikbaar heeft gesteld. De hiervoor genoemde getrouwheidsfouten kwalificeren eveneens als rechtmatigheidsfouten, omdat een getrouwheidsfout inhoudt dat er een afwijking is van het Besluit Begroting en Verantwoording (BBV) en dus van weten regelgeving.

De totale rechtmatigheidsfout (ongesaldeerd) bedraagt € 3.723.678.


6

Omdat de geconstateerde fouten en onzekerheden groter zijn dat de door de gemeenteraad vastgestelde goedkeuringstoleranties, hebben wij een controleverklaring met beperking afgegeven, zowel voor het aspect getrouwheid als voor het aspect rechtmatigheid.

Reikwijdte van de controle

Met de opdrachtbevestiging van 26 augustus 2014 heeft u ons opdracht gegeven tot het controleren van de jaarrekening 2014. De reikwijdte van onze controle staat omschreven in de opdrachtbevestiging. Er is gedurende het verloop van de controle geen sprake geweest van een beperking in de reikwijdte van onze controle. Tijdens de uitvoering van de oorspronkelijke controleplanning hebben zich geen wijzigingen van materieel belang in de reikwijdte voorgedaan.

Significante risico’s en interne beheersing

De volgende risico’s die impact kunnen hebben op de cijfers in de jaarrekening hebben wij, uitsluitend voor onze controle, aangemerkt als significant: • • • •

Juiste waardering van voorraden (grondexploitaties), vanwege de economische situatie. Toereikendheid van voorzieningen, vanwege de schattingen die hierbij worden gehanteerd. Volledigheid belastingopbrengsten en parkeeropbrengsten. Naleving Europese aanbestedingsregels.

Ten aanzien van significante risico’s dienen wij als accountant vast te stellen dat de interne beheersing die moet voorkomen dat de risico’s zich voordoen op orde is. Ten aanzien van de grondexploitaties, de voorzieningen en de naleving van Europese aanbestedingsregels constateren we dat de interne beheersing omtrent deze risico’s nog onvoldoende is. We hebben namelijk geen zichtbare interne beheersingsmaatregelen aangetroffen die het risico van een onjuiste verantwoording op deze punten moeten voorkomen. Verderop in dit verslag, bij het onderdeel ‘interne beheersing’, wordt daar kort op ingegaan. Hoewel er voor ons wat betreft het onderdeel Europees aanbesteden geen sprake is van zichtbare en toetsbare controlemaatregelen, willen we de genoemde fout wel in perspectief plaatsen. We kunnen namelijk wel constateren dat er sprake is van een verbetering ten opzichte van vorig jaar: de uiteindelijk geconstateerde fout bedraagt in totaal € 193.000 en is daarmee aanzienlijk lager dan vorig jaar. Ook in relatie tot de totale jaarlijkse uitgaven van de gemeente is de fout relatief klein. Desondanks nemen wij deze afwijking mee in de foutenevaluatie en dienen wij deze te rapporteren, omdat de omvang ervan groter is dan de rapporteringstolerantie.


7

Belangrijke bevindingen ten aanzien van significante risico’s

Grondexploitaties De grondpositie van de gemeente Heerenveen heeft een balanswaarde van € 46 miljoen en is daarmee een belangrijk onderdeel van de balans. De meest omvangrijke complexen zijn door ons beoordeeld, met de inzet van een vastgoeddeskundige. Gezien de omvang van de grondexploitaties en de risico’s die de gemeente Heerenveen loopt, is een externe onafhankelijke opinie ten aanzien van de waardering van de grondposities in onze optiek jaarlijks nodig. Onze beoordeling gaat over de uitgangspunten die ten grondslag liggen aan de geactualiseerde exploitaties: rente, verkoopprognoses, inflatie, etc. Onze conclusie is, nadat diverse aanpassingen in de jaarrekening zijn aangebracht, dat we kunnen instemmen met de schattingen die door het college zijn gemaakt. In algemene zin merken wij op dat de terug te verdienen boekwaarde in belangrijke mate afhankelijk is van te realiseren kavelverkopen. De inschatting van de gemeente van de te realiseren kavelverkopen is gebaseerd op het woningbehoefteonderzoek van de provincie Fryslân van 2013. Hierin is de gewenste woningvoorraad voor de gemeente Heerenveen in 2020 becijferd op ca. 20.572 woningen. Dit betekent een bouwopgave van 1.197 woningen tot 2020. Volgens de huidige inzichten worden in de gemeente Heerenveen in diezelfde periode 851 woningen opgeleverd en toegevoegd aan de voorraad. Hiervan worden tot 2020 284 woningen (33%) opgeleverd in Skoatterwald. Het overige deel wordt gerealiseerd in andere uitbreidingslocaties, inbreidingslocaties of heeft te maken met functiewijzigingen en wijkvernieuwing. Het huidige programma past in de woningbehoefte op basis van de meest recente prognoses. Tegelijkertijd wordt door u en door ons geconstateerd dat er een toenemende mismatch ontstaat tussen de aanwezige woningvoorraad en de toekomstige samenstelling van de bevolking. Een spagaat die ook door de gemeente Heerenveen wordt gevoeld, maar die lastig is te vertalen in een concrete opgave voor de huidige nieuwbouw. De gemeente Heerenveen heeft een extern bureau verzocht de woningbehoefte voor de gemeente Heerenveen, die verwacht kan worden in de komende jaren, in kaart te brengen en de woonvisie te actualiseren. De resultaten hiervan worden in het tweede kwartaal van 2015 verwacht.

Parkeeropbrengsten De gemeente Heerenveen maakt voor de parkeeropbrengsten gebruik van de diensten van een externe organisatie, ‘P1’. De accountant van P1 heeft een controleverklaring afgegeven bij de verantwoording die ten behoeve van de gemeente Heerenveen is opgesteld. Bij een aantal onderdelen van de opbrengsten (chipopbrengsten, abonnementen, belparkeren) heeft deze accountant geconstateerd dat het niet mogelijk is om de volledigheid van de opbrengsten vast te stellen. Dit leidt tot een onzekerheid van € 409.000, die wij hebben betrokken in onze oordeelsvorming.


8

Aanbestedingen Uit onze controle blijkt dat een bedrag van € 193.000 ten onrechte niet volgens de Europese aanbestedingsregels is aanbesteed. Voorzieningen Mede gezien de financiële positie van de gemeente Heerenveen en vanwege het feit dat 2014 het eerste controlejaar voor ons is, hebben wij met bijzondere aandacht gekeken naar de voorzieningen die de gemeente op de balans heeft staan. Toereikendheid van voorzieningen is daarbij het uitgangspunt, maar we hebben ook specifiek beoordeeld of de gevormde voorzieningen voldoen aan de eisen en voorwaarden die de verslaggingswetgeving (BBV) daaraan stelt. Tevens geldt dat voorzieningen die bedoeld zijn om kosten te egaliseren onderbouwd dienen te zijn met beheerplannen. De voorziening dient hierop aan te sluiten. Overigens geldt dat er altijd voldoende onderbouwing aanwezig dient te zijn alvorens een voorziening gevormd mag worden. Deze voorwaarden van het BBV zijn ook, terecht, opgenomen in de waarderingsgrondslagen van de gemeente. Op grond van onze beoordeling komen wij de tot de conclusie dat een aantal voorzieningen onterecht is opgenomen en dat een aantal voorzieningen niet toereikend is. De gemeente heeft ervoor gekozen een aantal voorzieningen te corrigeren. De niet-doorgevoerde correcties vertegenwoordigen een waarde van € 525.000.

Verslaggevingsgrondslagen

Verslaggevingsgrondslagen en de toepassing hiervan zijn belangrijk voor de presentatie van de financiële positie en de baten en lasten van de gemeente. Daarnaast vereisen zij van het college van burgemeester en wethouders het toepassen van oordeelsvorming ten aanzien van moeilijke, subjectieve en complexe posities, die vaak - vanwege de noodzaak om inschattingen te moeten maken over het effect van zaken - inherent onzeker zijn. De verslaggevingsgrondslagen van de gemeente zijn uiteengezet in de toelichting bij de jaarrekening 2014, bij het onderdeel ‘Grondslagen voor waardering en resultaatbepaling’. In de jaarrekening 2014 is een aantal wijzigingen doorgevoerd, vanwege aanpassingen van het BBV. Dit heeft vooral betrekking op gewijzigde terminologie. In de jaarrekening is nu bijvoorbeeld een ‘staat van baten en lasten’ opgenomen (voorheen ‘programmarekening’) en er is sprake van een ‘saldo van baten en lasten’ (voorheen ‘gerealiseerd resultaat voor bestemming’).


9

Verder is de systematiek omtrent de verantwoording van de riolering gewijzigd. Er is in 2014 van de commissie BBV een notitie riolering verschenen. Belangrijk verschil met voorgaande jaren is dat opgehaalde gelden die nog niet zijn besteed in de meeste gevallen aangemerkt moeten worden als voorziening en niet langer als bestemmingsreserve. In de jaarrekening van de gemeente Heerenveen heeft dit de nodige verschuivingen tot gevolg gehad. De reden voor deze wijziging is dat via de rioolheffing geïnd geld altijd besteed dient te worden aan het rioleringsdoel. Daarbij ligt een voorziening dan meer voor de hand, omdat de raad van bestemmingsreserves kan besluiten deze anders aan te wenden.

Analyse vermogen en resultaat

Het saldo van baten en lasten over 2014 bedraagt € 6,1 miljoen, tegenover een begroot saldo (na wijziging) van € 6,4 miljoen. Het verschil tussen de gewijzigde begroting en de realisatie bedraagt € 0,3 miljoen. Dit verschil tussen gewijzigde begroting en realisatie is relatief beperkt. Uit de analyse in de jaarstukken blijkt dat dit verschil voornamelijk wordt veroorzaakt door ‘niet-bestede budgetten’ als gevolg van niet uitgevoerde werkzaamheden of werkzaamheden die goedkoper zijn uitgevoerd. Anderzijds is sprake van een niet begroot nadeel op het programma ‘Heerenveen ontwikkelt’, vanwege niet-voorziene verliezen op grondexploitaties van € 6,5 miljoen.

Samenvatting bevindingen geautomatiseerde gegevensverwerking

Als onderdeel van de accountantscontrole hebben wij het ICT-beheer van de gemeente Heerenveen beoordeeld. ICT speelt een steeds belangrijkere rol bij de interne beheersing en wordt daarmee ook relevanter voor de accountantscontrole. Vanuit accountantsperspectief is door ons beoordeeld hoe de continuïteit, beschikbaarheid en vertrouwelijkheid van de ICT-infrastructuur van de gemeente Heerenveen is gewaarborgd. Dit onderzoek, uitgevoerd in juni 2014 en specifiek benodigd voor onze controle op de jaarrekening, wijst uit dat er aandachtspunten zijn als het gaat om het beheer van accounts in uw financiële applicatie. Bovendien wordt niet in alle gevallen functiescheiding afgedwongen in uw systemen. Voor de accountantscontrole heeft dit als consequentie gehad dat de controle meer gegevensgericht is uitgevoerd, waarbij met name aandacht is besteed aan de juistheid en rechtmatigheid van de betalingen.

Interne beheersing

Als onderdeel van de jaarrekeningcontrole hebben wij medio 2014 een interim-controle uitgevoerd. Deze interim-controle is primair gericht op het vaststellen van de opzet, het bestaan en de werking van maatregelen van administratieve organisatie en interne beheersing (AO/IB), voor zover van belang voor onze controle op de betrouwbaarheid en de rechtmatigheid van de in de jaarrekening opgenomen informatie. De bevindingen, voortvloeiend uit de interim-controle, zijn vastgelegd in onze managementletter d.d. 2 december 2014. De uitkomsten hiervan zijn besproken met de directie en de auditcommissie.


10

In overleg met de gemeente Heerenveen zijn op basis van de managementletter herstelwerkzaamheden uitgevoerd en in gang gezet, op basis van het tijdelijke project ‘wat te doen voor groen’. Er zijn door ons en door de gemeente extra werkzaamheden uitgevoerd om ervoor te zorgen dat, ondanks de tekortkomingen in de interne beheersing, er toch een oordeel gegeven kan worden over de uitkomsten van deze processen en de daarmee samenhangende verantwoording in de jaarrekening. Dit betreft een eenmalige inhaalactie. Voor de komende jaren is het de uitdaging om structureel procesverbeteringen door te voeren. Bij de komende interim-controle zullen wij hier aandacht aan besteden.

Geïdentificeerde fouten en eventuele tekortkomingen in de toelichtingen

De materialiteit bij de planning en uitvoering van onze controle bedraagt € 1.440.000. Deze materialiteit vloeit voort uit het door de gemeenteraad vastgestelde controleprotocol. Goedkeuringstoleranties Fouten

1% van het totaal van de lasten

€ 1.440.000

Onzekerheden

3% van het totaal van de lasten

€ 4.320.000

Rapporteringstoleranties (5% van goedkeuringstoleranties) Fouten

€ 43.200

Onzekerheden

€ 129.600

De rapporteringstolerantie is door uw raad gelijkgesteld aan de goedkeuringstoleranties, met als bovengrens 1% voor fouten in de jaarrekening en 3% voor onzekerheden in de controle. In dit verslag is een lagere rapporteringstolerantie gehanteerd, om de raad te informeren over eventuele geconstateerde afwijkingen en hoe daarmee om is gegaan. Vanuit onze controlerichtlijnen is het verplicht om eventuele niet-gecorrigeerde fouten en eventuele onzekerheden boven een bepaalde grens (5% van de goedkeuringstolerantie) te communiceren. Geïdentificeerde, niet-gecorrigeerde fouten hebben effect op de baten en/of de lasten en het eigen vermogen. Het college van burgemeester en wethouders heeft geconcludeerd dat de impact van de niet-gecorrigeerde fouten materieel is binnen de context van de jaarrekening als geheel. Wij kunnen instemmen met het standpunt van het college. Voor een nadere uiteenzetting van de niet-gecorrigeerde fouten verwijzen wij naar bijlage A.


11

Totstandkoming en controle jaarrekening was een intensief proces en kent (gezamenlijke) verbeterpunten

Wij zijn op 2 maart 2015 gestart met de controle van de jaarrekening 2014. Bij aanvang van de balanscontrole was onze inschatting dat de kwaliteit van de ter controle aangeboden concept jaarrekening voldoende was om onze controle te starten. In de loop van de controle bleek dat de kwaliteit, voor zover het gaat om aangetroffen fouten en onzekerheden, voor verbetering vatbaar is. De controle van de jaarrekening 2014 was een intensief traject voor zowel de gemeente Heerenveen als voor ons, wat we willen illustreren met de volgende voorbeelden: •

Voor een aantal posten was er bij de start van de controle ontoereikende controle informatie aanwezig. Zo was er bij aanvang van onze werkzaamheden geen aansluiting aanwezig tussen de debiteuren- en crediteurenadministratie en de financiële administratie/jaarrekening. Ook ontbrak een aansluiting tussen de subadministratie van sociale zaken en de financiële administratie/jaarrekening. Wat ons betreft zijn dit basale voorwaarden om tot een stellig oordeel over de genoemde posten in de jaarrekening te komen.

•

Mede naar aanleiding van de door ons uitgevoerde controle zijn in de jaarrekening nog de volgende correcties doorgevoerd: - aanvullende verliesname project de Fjilden Nieuwehorne, € 2,0 miljoen. - vrijval voorziening accommodatiebeleid vanwege onvoldoende onderbouwing, € 0,71 miljoen. - aanvullende dotatie pensioenverplichtingen, € 0,46 miljoen. - vrijval verplichtingen voorziening projecten € 0,2 miljoen. - vrijval reserveringen kortlopende schulden.

Bovenstaande is een korte beschrijving van hoe het controleproces 2014 is verlopen. Vanwege deze bevindingen, maar met name het proces om te komen tot deze bevindingen, hebben wij aanzienlijk meer tijd en uren moeten besteden om de controle goed en tijdig te kunnen afronden. Gezien onze bevindingen vragen wij de aandacht van de gemeente voor het verbeteren van het opstelproces. Het opstelproces dient immers te waarborgen dat er sprake is van betrouwbare financiële informatievoorziening. Overigens steken wij de hand ook in eigen boezem: van een deel van deze aandachtspunten hadden wij de gemeente eerder op de hoogte moeten stellen en, met name, met de organisatie moeten bespreken welke werkzaamheden en maatregelen nodig waren om de controle vlot(ter) te laten verlopen. Wij hebben ook van de organisatie teruggekregen dat de gemeente van mening is dat wij de lat erg hoog hebben gelegd, met name als het gaat om onderbouwingen van beweringen en jaarrekeningposten. Hoewel wij van mening zijn dat deze hoogte van de lat nodig is, gaan wij uiteraard met het college het samenstel- en controletraject 2014 evalueren, om ervan te leren.


12

Onafhankelijkheid



Deloitte Accountants B.V. is onafhankelijk van de gemeente en voor zover wij weten heeft zich geen inbreuk voorgedaan op de van toepassing zijnde regels en het beleid ten aanzien van onafhankelijkheid.



Ons zijn geen relaties bekend tussen Deloitte Accountants B.V. en haar zuster- en/of dochterondernemingen of de member firms van Deloitte Touche Tohmatsu Limited en hun respectieve zuster- en/of dochterondernemingen en de gemeente, die naar ons professionele oordeel mogelijk van invloed kunnen zijn op onze onafhankelijkheid.


Bijlage B bevat een nadere uiteenzetting van onze onafhankelijkheid.

13

Significante risico’s


Significante risico’s

Waardering en resultaten grondexploitaties Bevindingen

De economische crisis heeft in veel gevallen (nog steeds) een grote invloed op de resultaten van (gemeentelijke) grondexploitaties. Gemeenten hebben hierdoor gezamenlijk miljarden euro’s aan grondbezit moeten afwaarderen. De waarde van de balanspost voorraden per eind 2014 in de balans van de gemeente Heerenveen bedraagt € 46 miljoen. Hieronder is weergegeven hoe deze waardering is opgebouwd. Complex Skoatterwâld

onderdeel Bouwgrond in exploitatie

boekwaarde 31/12 27.108.134

Klaverblad Noord-Oost

Overige gronden

4.426.920

IBF II

Bouwgrond in exploitatie

3.507.864

Heerenveen Oost Stadiongebied


3.410.894

Heerenveen Noord-Oost

Niet in exploitatie genomen

2.659.344

De Fjilden Nieuwehorne


1.076.924

Diverse projecten niet gespecificeerd

diverse onderdelen

3.949.920 46.140.000

Wij hebben de meest risicovolle complexen laten beoordelen door een vastgoeddeskundige. De belangrijkste bevindingen en risico’s die wij per complex onder uw aandacht willen brengen, zijn hieronder opgenomen. Per complex hebben wij daarbij aangegeven wat wij vinden van de schattingen die per complex zijn gemaakt op basis van onderstaand overzicht:


15

Significante risico’s In algemene zin merken wij op dat de terug te verdienen boekwaarde in belangrijke mate afhankelijk is van te realiseren kavelverkopen. De inschatting van de te realiseren kavelverkopen is gebaseerd op het woningbehoefteonderzoek van de provincie Fryslân van 2013. Hierin is de gewenste woningvoorraad voor de gemeente Heerenveen in 2020 becijferd op ca. 20.572 woningen. Dat betekent een bouwopgave van 1.197 woningen tot 2020. Volgens de huidige inzichten worden in de gemeente Heerenveen in diezelfde periode 851 woningen opgeleverd en toegevoegd aan de voorraad. Hiervan worden tot 2020 284 woningen (33%) opgeleverd in Skoatterwald. Het overige deel wordt gerealiseerd in andere uitbreidingslocaties, inbreidingslocaties of heeft te maken met functiewijzigingen en wijkvernieuwing. Door de bijstelling van de planning is sprake van een ondercapaciteit van 346 woningen (28%) tot 2020. Het huidige programma past in de woningbehoefte op basis van de meest recente prognoses. Tegelijkertijd wordt geconstateerd dat er een toenemende mismatch ontstaat tussen de aanwezige woningvoorraad en de toekomstige samenstelling van de bevolking. Een spagaat die ook door de gemeente Heerenveen wordt gevoeld, maar die lastig is te vertalen in een concrete opgave voor de huidige nieuwbouw. De gemeente heeft een extern bureau verzocht de woningbehoefte voor de gemeente Heerenveen, die verwacht kan worden in de komende jaren, in kaart te brengen en de woonvisie te actualiseren. De resultaten hiervan worden in het tweede kwartaal van 2015 verwacht. Skoatterwâld optimistisch Het plangebied Skoatterwâld betreft de nieuwste woonwijk van Heerenveen, gelegen aan de oostkant van de autoweg A32, op loopafstand van de bossen en Landschapspark Oranjewoud. Het plan bestaat uit 1.101 nog te realiseren woningen. De gemeente verwacht nog € 22 miljoen aan kosten te moeten maken en verwacht € 58 miljoen aan nog te realiseren opbrengsten (exclusief geraamde kosten- en opbrengstenstijgingen). Het huidige programma past in de woningbehoefte op basis van de meest recente provinciale prognoses, die voor de gemeente Heerenveen tot en met 2030 groei laten zien. Het programma is voor wat betreft de aantallen woningen niet onaannemelijk. Dit project kent in onze optiek wel de nodige risico’s: • Wij signaleren een risico in het huidige programma. Dit betreft met name het substantiële aandeel van dure vrije kavels (dit zijn circa 320 vrije kavels, samen omvatten deze ongeveer 30% van het totale programma en circa 60% van de nog te realiseren opbrengsten). De risico’s zijn: - De hogere dan in 2014 gerealiseerde prijzen in de grondexploitatie (de exclusieve vrije kavels zijn nog niet verkocht; deze verkopen verwacht de gemeente in de komende jaren).


16

Significante risico’s - Daarnaast is de hoger dan tot nu toe gerealiseerde afzetplanning een risico (in 2014 ca. 8 kavels verkocht; in de grondexploitatie is in een aantal jaren uitgegaan van 20 tot 30 kavels per jaar). • De gemeente heeft het effect van het langer uitfaseren van de verkoop van vrije kavels gekwantificeerd (constant houden van de productie van vrije kavels op een niveau van 10 kavels per jaar; looptijd verlengd tot 2043). Het effect op het saldo van de grondexploitatie (op netto contante waarde) bedraagt - € 1,2 miljoen. Hiervoor is een voorziening gevormd. • Verder zien wij de volgende risico’s: - Daling van de grondprijs door een programmawijziging. - Daling van de grondprijs door een verslechtering van de markt. - De grondwaarde van grote vrije kavels (€ 225/m2) wordt niet gehaald. - En daarnaast het risico: ‘opbrengstenstijging valt lager uit’. Klaverblad Noord-Oost evenwichtig De gemeente bezit gronden bij het gebied Klaverblad Noord-Oost. Deze gronden zijn gewaardeerd op agrarische waarde. De waarde per m2 is € 3,14. De agrarische marktwaarde ultimo 2014 is hoger dan de door de gemeente toegepaste waardering. Om die reden is geen sprake van een waarderingsrisico. IBF II optimistisch Het plan IBF II voorziet in de realisatie van ca. 36,0 hectare hoogwaardig bedrijventerrein, bedoeld voor bedrijven met een relatief lage milieubelasting. De zwaardere, meer milieubelastende bedrijven gaan naar Bedrijvenpark A7. Voor dit project wordt een positief resultaat verwacht van € 1,8 miljoen op netto contante waarde per 1 januari 2015. De boekwaarde bedraagt ultimo 2014 circa € 3,48 mln. In 2014 zijn er meer gronden uitgegeven dan vooraf gepland. Met name de zuivelgerelateerde functies zijn verantwoordelijk voor de afname van grote kavels. De totale gronduitgifte bedroeg in 2014 in totaal 19 hectare. De gemeente gaat uit van een uitgifte van een gemiddelde uitgifte van 35.000 m² per jaar tot en met 2018. Vanaf 2019 en 2020 is dit 25.000 m² per jaar. In de jaren daarna ligt de verwachte gemiddelde afzet op 10.000 m² per jaar. Op basis van gerealiseerde uitgifte in de afgelopen zeven jaar en de onderzochte vraagprognoses achten wij de planning niet onaannemelijk.


17

Significante risico’s De belangrijkste risico’s die wij signaleren, zijn als volgt: • Het overzicht van nog uit te geven kavels toont aan dat de nog uit te geven gronden versnipperd verdeeld zijn. In de laatste drie jaar zijn er met name grote kavels (groter dan 3 hectare) uitgegeven. Op basis van dit overzicht is niet inzichtelijk is in hoeverre de gemeente nu nog kan voldoen aan de vraag naar grote kavels. • Het risico bestaat dat er incourante kavels c.q. minder courante kavels overblijven, die vanwege hun kaveloppervlak of afmetingen niet of moeilijk afzetbaar zijn. Dit kan resulteren in het niet verkopen van reststroken en/of verkoop tegen een lagere grondprijs dan waarmee in de grondexploitatie rekening is gehouden. Wij signaleren dan ook een risico in het huidige programma. • De gemeente hanteert in de grondexploitatie voor IBF een gemiddelde grondprijs van € 51,90 per vierkante meter. Transactiecijfers tussen 2012 en 2014 laten zien dat in de afgelopen drie jaar de transactieprijzen gemiddeld lager liggen dan de in de grondexploitatie opgenomen gemiddelde prijs. De verklaring hiervoor is dat de lagere prijzen hoorden bij relatief grote kavels. Op basis van de bandbreedte in de gerealiseerde transactieprijzen in de afgelopen drie jaar is de gehanteerde grondprijs niet onaannemelijk. Heerenveen Oost Stadiongebied optimistisch De belangrijkste bevindingen zijn als volgt: • Aanvankelijk hebben wij een aantal risico’s gesignaleerd en hebben wij aangegeven de onderbouwing van het programma van vlek A en B alsmede de grondprijs van de kantoorfunctie niet aannemelijk te achten. • De gemeente heeft naar aanleiding van deze constatering de grondexploitatie herzien op basis van een alternatieve verkaveling, die is opgenomen in de nog vast te stellen Structuurvisie. • In de herziene versie is het aantal appartementen toegenomen van 60 naar 300 stuks, ondanks het feit dat de gemeente in eerste instantie heeft aangegeven woningbouw op deze locatie niet wenselijk te achten. De gemeente ziet hiervoor nu toch perspectief (na 2020), na afronding van andere inbreidingslocaties. De afzet is geraamd op 30 appartementen per jaar vanaf 2020.


18

Significante risico’s • Het programma en de geplande afzet lijken niet onaannemelijk op basis van de bevolkingsprognoses op lange termijn, maar onderbouwing van de marktbehoefte is een punt van aandacht. De kantoorfuncties in vlek A zijn vervangen door sportretail; een zorghotel. Het leisure programma is geconcretiseerd met een hotelfunctie, leisure, horeca en een gebouwde parkeervoorziening. Evenals voor de woningbouw is de marktbehoefte wat betreft commerciële- en zorgfuncties niet onderbouwd. Afzet blijft dan ook een risico. • De gerealiseerde transactieprijzen liggen in een range tussen € 138 en € 309 per m² bruto vloeroppervlak. De gemiddelde transactieprijs bedraagt € 152. De gemeente hanteert in de grondexploitatie een grondprijs van € 125 per m² bvo. Op basis van de gerealiseerde transactieprijzen in het verleden lijkt deze grondprijs niet onaannemelijk. De grondprijs blijft echter wel een risico. De actuele leegstand, in combinatie met huidige huurprijzen en aanvangsrendementen, zetten deze grondprijs onder druk. Heerenveen Noord-Oost optimistisch De ontwikkeling van dit gebied vindt zijn oorsprong in de aanleg van de A32 in 1998/2001. In dat kader heeft de raad besloten de oude rijksweg te verplaatsen en een nieuwe parallelweg pal langs de nieuwe A32 aan te leggen. In dat kader heeft de raad de ruimtelijke kaders vastgelegd, het bestemmingsplan A32 vastgesteld en de grondexploitatie Heerenveen-Oost vastgesteld, die later is opgesplitst in een deel exploitaties Heerenveen Noord Oost en Stadiongebied. Gezien de ligging en de directe relatie met de verkeersingrepen langs de A-32 zal het gebied gaan meeliften in de Structuurvisie A32-zone. Toekomstige mogelijkheden en ontwikkelstrategieën zullen dan nader worden verkend. Na de eerdere herzieningen en afwaarderingen ziet de vigerende grondexploitatie voor het plangebied Heerenveen Noord Oost er als volgt uit: • De opbrengsten zijn geraamd in 2025, waarbij wordt uitgegaan van een programma zonder (reguliere) woningbouw. • Het uitgangspunt daarbij is dat 70% van het terrein uitgeefbaar is tegen een opbrengstwaarde van € 45 per m2. Dit leidt tot een opbrengst van € 3,9 miljoen. De totale kosten voor bouw- en woonrijp bedragen ca. ruim € 0,5 miljoen. De actuele boekwaarde bedraagt ca. € 2,5 miljoen. • Nadere uitwerking moet nog plaatsvinden, waarbij de planologische mogelijkheden op de lange termijn een risico zijn.


19

Significante risico’s De Fjilden Nieuwehorne evenwichtig Deze grondexploitatie betreft een woningbouwproject genaamd De Fjilden in het dorp Nieuwhorne. Het plangebied De Fjilden ligt aan de rand van het dorp Oude- en Nieuwehorne. Het betreft hier het voormalige sportcomplex van het dorp tussen de wegen Sterrekamp en het Sevenaerpad. Na realisatie van het nieuwe sportcomplex aan de noordzijde van het dorp is het terrein nu beschikbaar voor woningbouw. Op basis van onze controle hebben wij aangegeven dat de onderbouwing van het aanvankelijke programma van 73 nieuwbouwwoningen in Nieuwehorne niet voldoende aannemelijk was. Daarnaast was de boekwaarde relatief hoog, wat wordt veroorzaakt doordat de kosten van de verplaatsing van sportaccommodaties ten laste van deze grondexploitatie zijn gebracht. Op basis van deze constatering is door de gemeente een nieuwe berekening opgesteld. Dit heeft geleid tot een aanvullend verlies van € 2 miljoen. De aangepaste grondexploitatie is door ons beoordeeld, waarbij we de volgende zaken nog onder uw aandacht willen brengen: Er wordt gerekend met het realiseren van 19 vrije kavels, verdeeld over 19 jaar, met een opbrengst per kavel van ruim € 100.000. Op basis van een ruime kavel van ca. 650 m2 en de gemiddeld in 2014 in Skoaterwâld gerealiseerde kavelprijs van € 157/m2 is een opbrengst van ruim € 100.000 per kavel niet onaannemelijk. De afzet van 1 vrije kavel per jaar lijkt niet onaannemelijk, maar onderbouwing van de marktbehoefte in Nieuwehorne, waarbij krimp niet uit is te sluiten) ontbreekt. De afzet blijft dus niet zonder risico.


20

Voorzieningen Bevindingen

Mede gezien de financiële positie van de gemeente Heerenveen en vanwege het feit dat 2014 het eerste controlejaar voor ons is, hebben wij met bijzondere aandacht gekeken naar de voorzieningen die de gemeente op de balans heeft staan. Toereikendheid van de voorzieningen is daarbij het uitgangspunt, maar we hebben ook specifiek beoordeeld of de gevormde voorzieningen voldoen aan de eisen en voorwaarden die de verslaggingswetgeving (BBV) daaraan stelt. In artikel 44 van het BBV is opgenomen dat voorzieningen (alleen) gevormd mogen worden voor: 1. verplichtingen en verliezen waarvan de omvang op de balansdatum onzeker is, doch redelijkerwijs te schatten; 2. op de balansdatum bestaande risico’s ter zake van bepaalde te verwachten verplichtingen of verliezen waarvan de omvang redelijkerwijs is te schatten; 3. kosten die in een volgend begrotingsjaar zullen worden gemaakt, mits het maken van die kosten zijn oorsprong mede vindt in het begrotingsjaar of in een voorafgaand begrotingsjaar en de voorziening strekt tot gelijkmatige verdeling van lasten over een aantal begrotingsjaren; 4. van derden verkregen middelen die specifiek besteed moeten worden. Tevens geldt dat voorzieningen die bedoeld zijn om kosten te egaliseren (punt 3) onderbouwd dienen te zijn met beheerplannen. De voorziening dient hierop aan te sluiten. Overigens geldt dat er altijd voldoende onderbouwing aanwezig dient te zijn alvorens een voorziening gevormd mag worden. Deze voorwaarden van het BBV zijn ook, terecht, opgenomen in de waarderingsgrondslagen van de gemeente. Hierna volgt een overzicht van voorzieningen waar onze aandacht zicht op gericht heeft:


21

Voorzieningen voor verplichtingen, risico’s en verlies

Deze categorie is te relateren aan de onderdelen 1 en 2 van artikel 44 BBV, zoals hiervoor opgenomen. De voorwaarde voor het mogen opnemen van deze voorzieningen is dat er onderbouwde verplichtingen en verliezen bestaan op balansdatum. Uit onze controle is gebleken dat voor drie voorzieningen niet aan deze voorwaarde was voldaan: Voorziening garanties: er is geen verplichting aanwezig op grond waarvan de voorziening gevormd kan worden. Deze voorziening dient daarom vrij te vallen. Omdat dit niet gecorrigeerd is in de jaarrekening, nemen we € 100.000 mee als fout in de foutenevaluatie. Voorziening risico precario: hoewel het begrijpelijk is dat er voorziening is gevormd voor het eventueel niet inbaar zijn van de opgelegde precarioheffing, is het feit dat de hoogte van de voorziening niet onderbouwd kan worden aanleiding voor ons om het verschil tussen opgelegde aanslagen minus voorziening mee te nemen als onzekerheid in onze evaluatie. Het gaat daarbij om een bedrag van € 5.019.000. Gevolgen wet APPA: bij aanvang van onze controle bleek dat deze voorziening niet actuarieel onderbouwd was. Op ons verzoek zijn deze berekeningen alsnog aangeleverd. Op basis hiervan hebben we kunnen vaststellen dat de voorziening toereikend is.


22

Onderhouds- en egalisatievoorzieningen Omschrijving

Stand 1-1-2014

Storting

Vrijval

Aanwending

Stand 31-12-2014

Onderhoud- en egalisatievoorzieningen Groot onderhoud gemeentehuis Inventaris gemeentehuis Voorziening sportvelden Maatschappelijke accommodaties Onderhoud onderwijsgebouwen Groot onderhoud MFA Us Kubus Groot onderhoud MFA De Barte De Knipe Totaal onderhoud en egalisatie

256.816 133.279 386.933 459.020 2.431.080 124.506 220.622

36.905 242.000 250.578 365.627 40.000 22.952

709.598 2.000.000

258.316

4.012.255

958.062

2.709.598

706.951

448.635

256.816 170.184 180.298 0 538.391 164.506 243.574

1.553.769

Deze categorie is te relateren aan onderdeel 3 van artikel 44 BBV, zoals hiervoor opgenomen. De kernvraag die wij ons zelf stellen op dit punt: weerspiegelen de onderhoudsvoorzieningen alle relevante toekomstige onderhoudsverplichtingen die uit de (bijgestelde) beheerplannen naar voren komen en is rekening gehouden met (eventueel achterstallig onderhoud)? Het BBV stelt in dit kader dat de ingestelde onderhoudsvoorzieningen minimaal het aanwezige achterstallig onderhoud dienen te weerspiegelen en dat tevens voorzieningen gevormd mogen worden voor kosten die in een volgend begrotingsjaar zullen worden gemaakt, mits het maken van die kosten zijn oorsprong mede vindt in het begrotingsjaar of in een voorafgaand begrotingsjaar en de voorziening strekt tot gelijkmatige verdeling van lasten over een aantal begrotingsjaren. Aan dit voorzieningen dient een beheerplan ten grondslag te liggen dat aansluit met de hoogte van de voorziening. Wij zijn van mening dat aan de nu opgenomen voorzieningen voldoende onderbouwing ten grondslag ligt in de vorm van beheerplannen. De conclusie is dat we vinden dat de nu in de definitieve balans opgenomen voorzieningen voldoen aan de voorwaarden die het BBV stelt aan dergelijke voorzieningen. We vinden het passend om te melden dat hiervoor wel de nodige correcties nodig waren. Wij gaan daarom ook in overleg met de gemeente over de wijze van het vormen van voorzieningen in de toekomst en de voorwaarden waaronder dat mag.


23

Belastingopbrengsten Bevindingen

Bij onze controle zijn geen afwijkingen geconstateerd die wij onder uw aandacht dienen te brengen.


24

Overige bevindingen


Overige bevindingen

Toelichting geconstateerde fouten en onzekerheden Toelichting geconstateerde fouten en onzekerheden

Vorderingen Skoatterwald onvoldoende onderbouwd De gemeente Heerenveen heeft in 2011 een schadevergoeding uitbetaald aan woningcorporaties, omdat deze corporaties kosten hadden gemaakt voor de ontwikkeling van percelen in Skoatterwald die in beeld waren voor een nieuw Thialf. Een deel van deze uitbetaalde kosten, ten bedrage van € 481.000, wil de gemeente Heerenveen verhalen op Thialf, de provincie en Sportstad Heerenveen. De hardheid van dit nog te ontvangen bedrag is onvoldoende aangetoond en door ons daarom meegewogen in de foutenevaluatie. Vordering 2012 ‘raming afrekening Actieteam’ niet onderbouwd In de balans van de gemeente is een vordering opgenomen uit 2012 van € 111.000. De juistheid van deze vordering is niet aangetoond en daarom door ons meegewogen in de foutenevaluatie. Geen voorziening voor dubieuze belastingvorderingen De gemeente Heerenveen heeft belastingdebiteuren. Uit detailspecificaties blijkt dat hier vorderingen tussen zitten van oudere jaren. Hierbij is echter ten onrechte geen inschatting gemaakt van de dubieusheid van deze vorderingen. Wij hebben op basis van landelijke gemiddelden een inschatting gemaakt van de hoogte van deze voorziening, waarbij is uitgegaan van een percentage oninbaar van 0,75%, gerelateerd aan de jaarlijkse belastingopbrengsten. Daarmee zou de voorziening naar schatting € 165.000 moeten bedragen. Het niet opnemen van een dergelijke voorziening in de jaarrekening ad € 165.000 hebben wij meegewogen in de foutenevaluatie. Netto vordering bijstandsdebiteuren niet onderbouwd In de administratie van de gemeente is een bruto vordering op bijstandscliënten opgenomen van € 4,2 miljoen. De aansluiting van deze vordering met de uitkeringsadministratie kan niet worden aangetoond. Daarnaast is voor deze vordering een voorziening getroffen van € 2,9 miljoen. Deze voorziening is gebaseerd op een inschatting die in 2008 is gemaakt en deze inschatting heeft de gemeente niet kunnen onderbouwen met actuele gegevens. Om die reden hebben wij het saldo van deze vordering (bruto vordering minus voorziening) aangemerkt als fout.


26

Overige bevindingen Voorzieningen: vrijval onderhoud scholen reeds bekend De gemeente Heerenveen is niet langer verantwoordelijk voor het buitenonderhoud van scholen. Voor de per eind 2014 opgenomen voorziening worden dus nog beperkt uitgaven verwacht. In het tweede Verzamelbesluit 2015 is een voorstel opgenomen tot vrijval van deze voorziening ten bedrage van € 425.000. Deze vrijval had reeds in de jaarrekening 2014 verwerkt moeten worden. Het niet verwerken ervan hebben wij daarom meegewogen in de foutenevaluatie. Voorziening garanties: kan vrijvallen De voorziening voor garanties is € 100.000 te hoog weergegeven, omdat hier geen verplichting tegenover staat. Onzekerheid precario Voorziening risico precario: hoewel het begrijpelijk is dat er voorziening is gevormd voor het eventueel niet inbaar zijn van de opgelegde precarioheffing, is het feit dat de hoogte van de voorziening niet onderbouwd kan worden aanleiding voor ons om het verschil tussen de opgelegde aanslagen en de voorziening mee te nemen als onzekerheid in onze evaluatie. Het gaat daarbij om een bedrag van € 5.019.000. Parkeeropbrengsten De gemeente Heerenveen maakt voor de parkeeropbrengsten gebruik van de diensten van een externe organisatie, ‘P1’. De accountant van P1 heeft een controleverklaring afgegeven bij de verantwoording die ten behoeve van de gemeente Heerenveen is opgesteld. Bij een aantal onderdelen van de opbrengsten (chipopbrengsten, abonnementen, belparkeren) is het niet mogelijk om de volledigheid van de opbrengsten vast te stellen. Dit leidt tot een onzekerheid van € 409.000, die wij hebben betrokken bij onze oordeelsvorming. Deze onzekerheid is als volgt opgebouwd: Omschrijving Opbrengsten belparkeren niet controleerbaar Vergunningen niet controleerbaar Chipopbrengsten niet controleerbaar


Financiële impact 84.000 186.000 139.000

27

Overige bevindingen

Verantwoording participatiebudget in de jaarrekening 2014 Gewijzigde verantwoording participatiebudget

In verband met de invoering van de drie decentralisaties per 1 januari 2015 zijn de verantwoording en afrekening van het participatiebudget ultimo 2014 gewijzigd. Voor de jaarrekening 2014 betekent dit het volgende: Re-integratie en inburgering • •

•

Bestedingen in 2014 komen ten laste van het budget 2014. Voor het deel van de onderbestedingen ultimo 2014 dat minder bedraagt dan 25% van het budget 2014 (voorheen ‘reserveringsregeling’) geldt na 2014 geen bestedings- of terugbetalingsplicht. De gemeente Heerenveen heeft dit bedrag daarom als vrijval ten gunste van het resultaat 2014 verantwoord. Voor het deel van de onderbestedingen ultimo 2014 dat meer bedraagt dan 25% van het budget 2014, geldt dat de gemeente dit bedrag moet terugbetalen aan het Rijk. Hier is in het geval van de gemeente Heerenveen geen sprake van.

Educatie • •

Bestedingen in 2014 komen ten laste van het budget 2014. Voor het deel van de onderbestedingen per ultimo 2014 dat minder bedraagt dan 25% van het budget 2014 geldt wél een bestedings- of terugbetalingsplicht. De gemeente Heerenveen heeft dit daarom verantwoord als transitorische post (vooruit ontvangen rijksmiddelen).

Wij kunnen ons vinden in de wijze van verwerken in de jaarrekening.


28

Overige bevindingen

Single information Single audit Proces totstandkoming SiSa-bijlage

De procedure die uw gemeente moet naleven bij de aanlevering van de bestanden aan het CBS is niet wezenlijk gewijzigd. Uw gemeente dient in een vast, voorgeschreven stramien een zevental documenten aan het CBS te leveren. De SiSa-bijlage die opgenomen is in de jaarrekening, is opgesteld door de gemeente. Wij hebben de SiSa-bijlage gecontroleerd op basis van de nota verwachtingen accountantscontrole SiSa 2014. Hierbij stellen wij de juistheid van de gegevens in de SiSa-bijlage vast. Wij willen benadrukken dat u als gemeente zelf verantwoordelijk bent voor de volledigheid van de te verantwoorden indicatoren zoals opgenomen in de SiSa-bijlage. Indien een ‘0’ is ingevuld, zijn wij bij uw organisatie nagegaan of deze terecht is ingevuld. U heeft dit aan ons bevestigd. In het kader van de totstandkoming van de SiSa-bijlage merken wij nog het volgende op. Bij de meest recente review van de Audit Dienst Rijk (ADR) van de accountantscontrole van de SiSa-bijlagen 2013 (de zogenaamde single review 2014) hebben wij gemerkt dat deze dienst (zeer) kritisch is op de kwaliteit van de aangeleverde SiSa-bijlagen door de gemeenten en de hierop uitgevoerde accountantscontroles.

Fouten en onzekerheden SiSa-bijlage

Op grond van het Besluit accountantscontrole decentrale overheden, artikel 5, lid 4, rapporteren wij in dit rapport over de fouten en onzekerheden van de specifieke uitkeringen die in 2014 in het kader van SiSa zijn verantwoord. Wij doen dit met een tabel, die wij ook opnemen als er geen fouten of onzekerheden geconstateerd zijn. Per regeling is hierin aangegeven of, en zo ja welke, financiële fouten of onzekerheden zijn geconstateerd: Nr.

Specifieke uitkering

Fout of onzekerheid

OCW D9

Onderwijsachterstandenbeleid 2011-2015 (OAB)

n.v.t.

I&M E3

Subsidieregeling sanering verkeerslawaai (inclusief bestrijding spoorweglawaai) Brede doeluitkering verkeer en vervoer SiSa tussen medeoverheden Regionale mobiliteitsfondsen SiSa tussen medeoverheden

n.v.t.

I&M E27B I&M E28C


n.v.t. n.v.t.

Financiële omvang in euro’s

Toelichting fout/onzekerheid

n.v.t.

n.v.t.

n.v.t.

n.v.t.

n.v.t.

n.v.t.

n.v.t.

n.v.t.

29

Overige bevindingen Fout of onzekerheid

Nr.

Specifieke uitkering

I&M E29

n.v.t.

SZW G1

Tijdelijke regeling eenmalige uitkering stedelijke synergieprojecten Kaderrichtlijn Water Wet sociale werkvoorziening (Wsw) gemeente 2014

SZW G1A

Wet sociale werkvoorziening (Wsw) totaal 2013

n.v.t.

SZW G2

Gebundelde uitkering op grond van artikel 69 Wwb gemeente 2014 Besluit bijstandsverlening zelfstandigen 2004 (exclusief levensonderhoud beginnende zelfstandigen) gemeente 2014 Wet participatiebudget (Wpb) gemeente 2014

n.v.t.

SZW G3

SZW G5

n.v.t.

n.v.t.

n.v.t.

Financiële omvang in euro’s

Toelichting fout/onzekerheid

n.v.t.

n.v.t.

n.v.t.

n.v.t.

n.v.t.

n.v.t.

n.v.t.

n.v.t.

n.v.t.

n.v.t.

n.v.t.

n.v.t.

Totaal


30

Rechtmatigheid Bevindingen

De jaarrekening 2014 is de financiële resultante van de handelingen die binnen uw organisatie hebben plaatsgevonden. Het oordeel over de betrouwbaarheid van deze financiële uitkomsten wordt mede vastgesteld aan de hand van de interne controles die de gemeente Heerenveen zelf dient uit te voeren. Rechtmatigheid is in essentie het vaststellen dat de gemaakte afspraken en regels worden nageleefd. Heldere procedures vormen hiervoor een belangrijke voorwaarde. Om ons als accountants als het ware de goede weg te wijzen en ook de interne controle richting te geven, is het van belang dat er een controleprotocol is waarin het normenkader is opgenomen. Het normenkader is in feite niets anders dan een overzicht van de van toepassing zijnde - en daarmee te toetsen - interne en externe spelregels. Het van toepassing zijnde normenkader is door de gemeenteraad vastgesteld. Wij hebben onze werkzaamheden uitgevoerd aan de hand van dit normenkader, rekening houdend met de goedkeuringstolerantie zoals deze vastligt in het Besluit accountantscontrole decentrale overheden, namelijk voor fouten 1% en voor onzekerheden 3%. Naleving Europese aanbestedingsregels Bij onze controle zijn we nagegaan of de Europese aanbestedingsregels zijn nageleefd. Hierbij hebben wij vastgesteld dat opdrachten die verstrekt zijn aan een drietal crediteuren ten onrechte niet Europees zijn aanbesteed. De totale uitgaven die gedaan zijn in 2014 hebben wij in onze evaluatie als fout aangemerkt. Dit betreft een totaalbedrag van € 193.000. Wanneer er sprake is van zogenoemde 2B diensten geldt verder dat er een ander (verlicht) aanbestedingsregime mag worden gevolgd. Een voorwaarde hiervan is wel dat achteraf de gunning gepubliceerd dient te worden. Wij stellen vast dat dit laatste nog niet binnen het inkoopproces is verankerd en aan deze eis niet in alle gevallen wordt voldaan. Dit betreft een administratieve verplichting. Het niet naleven hiervan telt uiteindelijk niet mee voor de oordeelsvorming in de controleverklaring. Wel dienen wij deze afwijking te rapporteren. Naleving overige verordeningen Van de overige verordeningen en wetgeving die hebben geleid tot financiële beheersmaatregelen in 2014, hebben we kunnen vaststellen dat deze door het college worden nageleefd. Begrotingsrechtmatigheid In het hierna opgenomen deel van het rapport wordt nader ingegaan op dit onderwerp.


31

Begrotingsrechtmatigheid Bevindingen

De toe te passen normen voor het begrotingscriterium zijn gebaseerd op de artikelen 189, 190 en 191 van de Gemeentewet. Deze normen dient de gemeenteraad zelf nader in te vullen en te concretiseren. Dit gebeurt door middel van de begroting en via de verordening op het financieel beheer ex artikel 212 van de Gemeentewet. Het systeem van budgetbeheer en -bewaking moet waarborgen dat de baten en lasten binnen de begroting blijven en dat het college belangrijke wijzigingen of dreigende overschrijdingen tijdig meldt aan de gemeenteraad, zodat de gemeenteraad hierover tijdig (binnen het begrotingsjaar) een besluit kan nemen. Een systeem met onvoldoende waarborgen voor tijdige melding aan de gemeenteraad van budgetoverschrijdingen heeft het risico in zich dat het college inbreuk maakt op het budgetrecht van de gemeenteraad. Het begrotingscriterium is verder verfijnd en uitgewerkt in de Kadernota Rechtmatigheid 2014 van de Commissie BBV. Een overschrijding van de begroting is altijd onrechtmatig, maar hoeft door de accountant niet in alle gevallen te worden meegewogen in zijn oordeel. Essentieel is dat de raad nadere regels kan stellen wanneer kostenoverschrijdingen die zijn gecompenseerd door direct gerelateerde opbrengsten (1), kostenoverschrijdingen passend binnen het beleid (2) en kostenoverschrijdingen bij openeinderegelingen (3) moeten meewegen bij het oordeel van de accountant. In die gevallen dat de gemeenteraad geen nader beleid stelt, geldt het uitgangspunt dat de accountant deze kostenoverschrijdingen niet betrekt bij de beslissing of hij al dan niet een goedkeurend rechtmatigheidsoordeel kan afgeven. Daarnaast moet de accountant deze kostenoverschrijdingen - waarvan het college in de jaarrekening moet aangeven dat de raad deze nog dient te autoriseren - in het verslag van bevindingen aan de orde stellen. Extra lasten die zijn gemaakt omdat extra opbrengsten daarvoor de ruimte bieden, terwijl deze extra lasten niet direct zijn gerelateerd aan de extra opbrengsten en waarbij de raad nog geen besluit heeft genomen over de aanwending van deze extra opbrengsten, zijn onrechtmatig. In het kader van de begrotingsrechtmatigheid kijkt de accountant naar de lastenoverschrijdingen per programma. Op diverse programma’s (inclusief algemene inkomsten en uitgaven) zijn begrotingsoverschrijdingen op de lasten te constateren. Deze zijn in te delen in de onderstaande categorieën, zoals genoemd in de kadernota van de Commissie BBV. Lastenoverschrijding programma

Thema 6, Heerenveen ontwikkelt, overschrijding € 4,1 miljoen.


Begrotingsafwijking

De overschrijdingen hebben betrekking op de projecten van het grondbedrijf, als gevolg van het resultaat over 2014 en de benodigde storting in de verliesvoorzieningen. De projecten van het grondbedrijf van de gemeente Heerenveen passen binnen het vastgestelde beleid en deze overschrijding had niet eerder gemeld kunnen worden aan de raad.

Onrechtmatig, telt niet mee

Onrechtmatig, telt wel mee

V

32

De overschrijdingen zijn goed herkenbaar in de jaarrekening opgenomen. Overschrijding kredieten

Diverse investeringen

Onrechtmatig, telt niet mee

Begrotingsafwijking

Voor de volgende gepleegde investeringen is sprake van een overschrijding van het beschikbaar gestelde krediet, danwel is er geen krediet beschikbaar gesteld door de raad: • • • • • • • • •

Onrechtmatig, telt wel mee

V

Vervanging klein materieel Herinrichting Molenplein Uitbreiding riolering Grexen 2014 Uitbreiding riolering Grexen 2014 Herstructurering Sinnebuorren Akkrum Haalbaarheidsonderzoek MFA De Akkers Sportcomplex De Knipe korfbal; Renovatie Trekkenwand Posthuis Posthuis: Elektrische installatie

Het totaal van de overschrijdingen bedraagt € 1.013.770. Per krediet is de overschrijding als volgt: Omschrijving Vervanging klein materieel Herinrichting Molenplein Uitbreiding riolering Grexen 2014 Uitbreiding riolering Grexen 2014 Herstructurering Sinnebuorren Akkrum Haalbaarheidsonderzoek MFA De Akkers Sportcomplex De Knipe korfbal; Renovatie Trekkenwand Posthuis Posthuis: Elektrische installatie

Krediet 18.000 0 0 0 200.000 50.000

Besteding 32.149 103.300 565.151 212.000 255.789 66.299

Overschrijding -14.149 -103.300 -565.151 -212.000 -55.789 -16.299

170.000 382.000 6.000

190.574 397.652 16.857

-20.574 -15.652 -10.857 -1.013.770


33

Analyse vermogen en resultaat


Vermogen en resultaat Beschrijving

Het BBV kent een duidelijk onderscheid tussen resultaatbepaling (het gerealiseerde saldo van baten en lasten) en resultaatbestemming. Alle baten en lasten dienen via het overzicht van baten en lasten in de jaarrekening te lopen. De gemeente mag geen baten of lasten rechtstreeks in het eigen vermogen muteren. In het hierna volgende overzicht hebben wij de mutaties in de reserves schematisch weergegeven (x € 1.000): Ontwikkeling eigen vermogen Stand van de reserves per 1 januari

Tussentijdse resultaatbestemming tijdens boekjaar Nog te bestemmen resultaat bij jaarrekening (gerealiseerd

2014

2013 *

-7.411

-6.983

6.292

-1.407

-184

979

6.108

-428

-1.303

-7.411

resultaat) Totaal (= saldo van baten en lasten)

Stand per 31 december

* = inclusief Boarnsterhim en deel herindeling de Friese Meren

De reserves van uw gemeente zijn in 2014 met een bedrag van € 6,1 miljoen toegenomen. Dit komt overeen met het saldo van baten en lasten zoals dat is verantwoord in de programmarekening. Het weerstandsvermogen geeft aan in hoeverre een gemeente in staat is om nog niet afgedekte risico’s op te vangen, zonder dat het beleid ingrijpend moet worden gewijzigd. Het weerstandsvermogen bestaat uit de relatie tussen de weerstandscapaciteit en de niet afgedekte risico’s. De verhouding tussen deze twee grootheden (de ratio) wordt vervolgens gebruikt om in te schatten of actie noodzakelijk is. De gemeente Heerenveen heeft een negatief eigen vermogen en daarmee dus feitelijk geen weerstandsvermogen. In de jaarrekening is een financiële risico-inventarisatie opgenomen. Hieruit blijkt dat de gemeente Heerenveen met name op het terrein van grondexploitaties, precario en het sociaal domein grote financiële risico’s loopt. Dit is een onwenselijke situatie en daarom is het essentieel dat in de komende jaren wordt toegewerkt naar het duurzaam versterken van de financiële positie. Wij zien ook dat daar inmiddels goede initiatieven voor genomen zijn.


35

Overige onderwerpen


Overige onderwerpen Bevestigingen van het college

In verband met onze controle van de jaarrekening over 2014 hebben wij van het college een ondertekende schriftelijke bevestiging bij de jaarrekening ontvangen. Deze bevestiging heeft mede betrekking op feiten en omstandigheden die voor de jaarrekening van materieel belang zijn, maar waarvan in redelijkheid niet kan worden verwacht dat hieromtrent andere toereikende controle-informatie voor ons als accountant beschikbaar is. Indien dergelijke zaken van belang zijn voor het inzicht dat een jaarrekening behoort te geven, dan dienen deze juist en volledig in de jaarrekening tot uitdrukking te worden gebracht.

Meningsverschil met management of beperking in reikwijdte van de controle

Tijdens onze controle is er geen sprake geweest van meningsverschillen met het management en er is geen sprake geweest van beperkingen in de reikwijdte van onze controle.

Normering topinkomens (WNT)

De Wet normering bezoldiging topfunctionarissen publieke en semipublieke sector (WNT) is in werking getreden met ingang van 1 januari 2014 en vervangt de Wet openbaarmaking uit publieke middelen gefinancierde topinkomens (Wopt). De WNT regelt niet alleen de openbaarmaking van topinkomens in de publieke en semipublieke sector, maar stelt ook maxima aan de hoogte van de bezoldiging van topfunctionarissen en tevens aan de ontslagvergoedingen.

Naar onze mening is ons bij de uitvoering van onze controle-opdracht door het college en de medewerkers van de gemeente Heerenveen volledige medewerking verleend en hebben wij volledige toegang tot de benodigde informatie gehad.

Met ingang van 1 januari 2014 is bij wet vastgelegd dat rechtspersonen of organisaties die volledig of in aanzienlijke mate uit publieke middelen zijn gefinancierd beloningen van topfunctionarissen openbaar dienen te maken, ook als deze de in de wet gestelde maximale bezoldiging van € 228.599 niet te boven gaan. Daarnaast dienen gemeenten het salaris openbaar te maken van overige medewerkers (inclusief - wanneer aan bepaalde voorwaarden is voldaan - ingehuurd personeel) die een bezoldiging ontvangen boven deze norm. Ten slotte stelt de WNT een aantal overige eisen, zoals een maximale ontslagvergoeding voor topfunctionarissen van € 75.000. In 2014 is voor geen van de topfunctionarissen en overige medewerkers sprake van een overschrijding van de grensbedragen.

Naleving van weten regelgeving overig

Wij hebben geen kennis van te rapporteren omstandigheden in verband met het niet-naleven van weten regelgeving, uitgezonderd de opmerking die we hebben gemaakt over het Europees aanbesteden.


37

Overige onderwerpen

Frauderisicoanalyse

Frauderisicoanalyse Als onderdeel van onze controle en opvolging van communicaties over voorgaand boekjaar hebben wij het college verzocht inzicht te geven in de eigen inschatting van het risico dat de jaarrekening een materiële afwijking zou kunnen bevatten als gevolg van fraude, in de aard, omvang en frequentie van deze inschattingen, het proces dat het college daarbij hanteert, alsook de communicatie daarover met het personeel en met de gemeenteraad. Tijdens deze gesprekken heeft het college aangegeven zich bewust te zijn van frauderisico’s en voorbeelden gegeven van de manier waarop men deze beheerst. In 2014 is een concernbrede risicoanalyse uitgevoerd, die verder gaat dan alleen frauderisico’s. Daarbij is elk afdelingshoofd in gesprek geweest met de concerncontroller aan de hand van een uitgebreide vragenlijst. Het onderdeel frauderisico is daarbij ook aan de orde geweest.

Fraude

In Nederland is de accountant wettelijk verplicht om alle ontdekte fraudegevallen te rapporteren aan het management van de organisatie. Wij merken op dat onze controle niet specifiek is ingericht op het ontdekken van fraude. De accountant is wel verantwoordelijk voor het betrekken van frauderisico’s in de planning en uitvoering van zijn controleopdracht. Wij hebben een fraudediscussie gevoerd met het controleteam en met het management van de gemeente Heerenveen, waarbij wij de nadruk hebben gelegd op de vermoedens van materiële onjuistheden als gevolg van fraude in de jaarstukken. Van het management hebben wij de bevestiging ontvangen dat er geen onregelmatigheden zijn geconstateerd waarbij het management of de werknemers zijn betrokken die een belangrijke rol spelen bij de maatregelen van interne beheersing, of anderen in het geval dat de fraude van materieel belang kan zijn voor de jaarrekening. Tevens hebben wij zelfstandig werkzaamheden uitgevoerd die erop gericht waren om het risico van het ‘omzeilen’ van de interne beheersingsmaatregelen door het management te detecteren. Wij hebben specifieke controles uitgevoerd op memoriaalboekingen en schattingen en hebben significante en ongebruikelijke transacties met behulp van gegevensanalyses onderzocht. Hoewel wij een kritische houding hebben ten opzichte van risico’s van fraude in de jaarrekening, willen wij opmerken dat onze controle niet specifiek is gericht op het ontdekken hiervan. Tijdens de uitvoering van onze controle van de jaarrekening 2014 hebben wij geen aanwijzingen verkregen dat er sprake is geweest van fraude.


38

Bijlagen


Bijlage A: Niet-gecorrigeerde fouten Niet-gecorrigeerde fouten 1. FOUTEN 1.1 Fouten vorig jaar Fout getrouwheid 250.000 88.000

Fout rechtmatigheid (ongesaldeerd) 250.000 88.000

1.2 Fouten huidig boekjaar Overlopende activa Vorderingen Skoatterwald onvoldoende onderbouwd Vordering 2012 ‘raming afrek. Actieteam’ niet onderbouwd Geen voorziening voor dubieuze belastingvorderingen Netto vordering bijstandsdebiteuren niet onderbouwd

481.277 110.631 165.000 1.235.000

481.277 110.631 165.000 1.235.000

Voorzieningen Voorzieningen: vrijval onderhoud scholen reeds bekend Voorziening garanties: kan vrijvallen

(425.000) (100.000)

425.000 100.000

Rechtmatigheid Niet rechtmatig EU aanbesteed Begrotingsrechtmatigheid kredieten

193.000 1.013.770

193.000 1.013.770

Raming terug te betalen gemeentefonds Subsidie professionalisering


40

1.3 Totaaloverzicht fouten en afweging gevolgen verklaring

Totaal fouten getrouwheid Totaal fouten getrouwheid en rechtmatigheid ongesaldeerd

1.804.908

Tolerantie fouten 3% van de fouten (grens voor beperking/afkeuring)

1.448.820 4.346.460

4.061.678

Fout getrouwheid is groter dan 1%, maar kleiner dan 3%, voor getrouwheid betekent dit een verklaring met beperking. Fout rechtmatigheid tussen 1% en 3%, dus voor rechtmatigheid ook een verklaring met beperking. 2. ONZEKERHEDEN Netto vordering Precario, hoogte voorziening niet onderbouwd Parkeeropbrengsten, deel van de volledigheid niet vast te stellen Totaal onzekerheden

5.021.682 408.516 5.430.198

Tolerantie onzekerheden

4.346.460

Onzekerheid is groter dan 3%, dus beperking voor getrouwheid en rechtmatigheid. Wij hebben van het college een schriftelijke bevestiging bij de jaarrekening ontvangen, waarin het college bevestigt dat de niet-gecorrigeerde fouten, zowel individueel als in totaal, in het kader van de jaarrekening materieel zijn. Het college heeft tevens bevestigd geen kennis te hebben van andere niet-gecorrigeerde fouten.


41

Bijlage B: Onafhankelijkheid Bevestiging onafhankelijkheid De voorschriften in het kader van onafhankelijkheid zijn binnen de Nederlandse Beroepsorganisatie van Accountants (de NBA) opgenomen in de ‘Verordening inzake Onafhankelijkheid (ViO)’ en vormen een belangrijk onderdeel van het ‘normenkader’ waaraan een accountant moet voldoen. De naleving van de ViO is binnen de organisatie van Deloitte ingebed. Op basis van onze toetsing concluderen wij dat onze onafhankelijkheid als certificerend accountant bij de gemeente Heerenveen in 2014 voldoende is gewaarborgd. Een overzicht van de aanvullende dienstverlening hebben wij hieronder opgenomen. Aanvullende dienstverlening Risico-inventarisatie ICT Ondersteuning nota samenwerken Inventariseren mogelijkheden verkoop vastgoed Beoordeling grondexploitaties


42

Bijlage C: Reikwijdte van de controle 2014 De opdracht die u ons heeft verstrekt Binnen het kader van de meerjarige overeenkomst tussen uw gemeente en Deloitte Accountants B.V. tot het controleren van uw jaarrekening bevestigen wij formeel elk jaar de onderlinge afspraken met een opdrachtbevestiging. Met de opdrachtbevestiging van 26 augustus 2014 heeft u ons op meer gedetailleerde wijze opdracht gegeven tot het controleren van de jaarrekening 2014. De doelstelling van de controle is het afgeven van een controleverklaring bij de jaarrekening van de gemeente Heerenveen. In dit accountantsverslag geven wij een toelichting op de bevindingen naar aanleiding van de controle. Onze controleaanpak bestaat in hoofdlijnen uit drie fasen: de risicoanalyse, de interim-controle en de jaarrekeningcontrole.

Gezamenlijke risicoanalyse als basis Onze controle start met het maken van een analyse van de risico’s waar u als gemeente mee te maken heeft. Deze risicoanalyse zien wij als een gezamenlijke actie van ons controleteam en vertegenwoordigers van uw gemeente en maakt deel uit van ons pre-auditgesprek. Het doel hiervan is om op basis van gezamenlijke kennis van uw organisatie en uw omgeving tot een zo volledig en bruikbaar mogelijke risicoanalyse te komen, die als basis voor de verdere controlewerkzaamheden kan dienen. Het gaat hierbij primair om de externe risico’s en de risico’s in de bedrijfsvoering. Bij deze inventarisatie ligt de focus primair op de risico’s op afwijkingen van materieel belang in de jaarrekening als gevolg van fraude of fouten.

Interim-controle Onze risicoanalyse en de daarop gebaseerde controleaanpak richten zich niet uitsluitend op de jaarrekening zelf, maar ook op het systeem van interne beheersing. Hoe beter dat systeem functioneert, hoe meer zekerheid er bestaat dat de opgeleverde informatie betrouwbaar is, zowel tussentijds als bij de jaarrekening. Omdat deze interne beheersing het gehele jaar goed dient te functioneren, hoeven wij met de aanvang van onze controle niet te wachten totdat de jaarrekening gereed is. Onze controle vindt daarom voor een belangrijk deel al in de tweede helft van het boekjaar plaats. Wij onderzoeken tijdens de interim-controle de procesrisico’s, om te bepalen of hierin voldoende beheersmaatregelen (de AO/IB) zijn getroffen. Het product van deze fase van de controle is een managementletter, met daarin opgenomen verbeterpunten ter verdere optimalisatie van de interne beheersing (zie paragraaf Interne beheersing).

Jaarrekeningcontrole Bij de jaarrekeningcontrole stellen wij vast of de jaarrekening is opgesteld volgens de geldende verslaggevingsvoorschriften, of de door u opgestelde jaarrekening een getrouw beeld geeft en of de baten, lasten en balansmutaties voldoen aan de eisen van rechtmatigheid zoals opgenomen in het controleprotocol 2014. Ook stellen wij vast dat de posten in de jaarrekening adequaat zijn toegelicht. Onze controle houdt niet in dat wij alle posten integraal controleren. Onze aanpak heeft als doel om belangrijke onjuistheden of onrechtmatigheden te ontdekken, rekening houdend met de materialiteitsgrenzen zoals vastgelegd in het controleprotocol 2014. Het product van de jaarrekeningcontrole is de controleverklaring bij de jaarrekening en een verslag van bevindingen. In het verslag van bevindingen rapporteren wij fouten en onzekerheden en overige bijzonderheden die naar onze mening van belang zijn voor de behandeling van de jaarrekening (zoals governance, financiële positie, ontwikkeling resultaten en de kwaliteit van de interne beheersing).

Scope van de opdracht Onze controleverklaring is gebaseerd op onze controlewerkzaamheden als accountant van de gemeente Heerenveen.


43

Bijlage D: Disclaimer en beperking in gebruik Dit verslag is alleen bestemd voor de leden van de gemeenteraad en het college van burgemeester en wethouders van de gemeente Heerenveen en mag niet in zijn geheel of gedeeltelijk aan derden worden verstrekt of aangehaald zonder onze schriftelijke toestemming vooraf. Er wordt geen verantwoordelijkheid aan een derde partij geaccepteerd, omdat dit verslag daar niet voor is opgesteld en bedoeld. Dientengevolge nemen wij geen enkele verplichting of plicht van zorg op ons aan ieder ander persoon aan wie dit verslag getoond wordt of in wiens handen het komt. De in dit verslag aan de orde gestelde onderwerpen waarvan wij van mening zijn dat zij uw aandacht behoeven zijn door ons geconstateerd gedurende onze controleopdracht. Het is geen allesomvattend verslag van alle geconstateerde zaken en in het bijzonder kunnen wij niet verantwoordelijk worden gesteld voor het rapporteren van alle bedrijfsrisico’s of tekortkomingen in het systeem van interne beheersing. Elke conclusie, opinie of opmerking in dit verslag is verstrekt in de context van ons oordeel over de jaarrekening als geheel, dat zal worden verstrekt in onze controleverklaring. Evenzo geldt dat de opmerkingen, bevindingen en aanbevelingen met betrekking tot het systeem van interne beheersing niet gelezen dienen te worden als een afzonderlijke opinie over het systeem van interne beheersing en de werking daarvan.

Deloitte refers to one or more of Deloitte Touche Tohmatsu Limited, a UK private company limited by guarantee, and its network of member firms, each of which is a legally separate and independent entity. Please see www.deloitte.com/about for a detailed description of the legal structure of Deloitte Touche Tohmatsu Limited and its member firms. Deloitte provides audit, tax, consulting, and financial advisory services to public and private clients spanning multiple industries. With a globally connected network of member firms in more than 140 countries, Deloitte brings world-class capabilities and deep local expertise to help clients succeed wherever they operate. Deloitte's approximately 169,000 professionals are committed to becoming the standard of excellence. This publication contains general information only, and none of Deloitte Touche Tohmatsu Limited, Deloitte Global Services Limited, Deloitte Global Services Holdings Limited, the Deloitte Touche Tohmatsu Verein, any of their member firms, or any of the foregoing’s affiliates (collectively the “Deloitte Network”) are, by means of this publication, rendering accounting, business, financial, investment, legal, tax, or other professional advice or services. This publication is not a substitute for such professional advice or services, nor should it be used as a basis for any decision or action that may affect your finances or your business. Before making any decision or taking any action that may affect your finances or your business, you should consult a qualified professional adviser. No entity in the Deloitte Network shall be responsible for any loss whatsoever sustained by any person who relies on this publication. © 2014 Deloitte Netherlands


44

Gemeente Heerenveen Accountantsverslag mei 2015

Recommend Documents