omslag
OP NAAR EEN NIEUWE
GASCRISIS?
Nu de spanningen in Oekraïne verder oplopen en daardoor die tussen Rusland en de rest van de wereld, rijst de vraag: wat als Poetin de gaskraan dichtdraait? Zal de autoloze zondag terugkeren? Gaat gas op de bon? En komt de industrie tot stilstand? Elf dingen die u moet weten over gas. Tekst: Jiska Vijselaar | Foto: Spaarnestad Photo/HH
10
FORUM 17.04.14
Wat als Poetin de gaskraan dichtdraait? Niemand wil er echt over nadenken: als Rusland de gaskraan dichtdraait, heeft Europa een groot probleem. Ongeveer 24 procent van het Europese gas komt hier vandaan. En dat is slechts een gemiddelde. Estland, Finland, Letland en Litouwen halen al hun gas uit Rusland. Bulgarije, Slowakije, Hongarije, Griekenland, Tsjechië, Polen, Oostenrijk en Slovenië betrekken meer dan de helft tot zelfs 89 procent van hun gas bij het Russische Gazprom. En ook Duitsland en Italië behoren tot de grote afnemers (37 respectievelijk 29 procent van hun gas is Russisch). Ervaring met het dichtgooien van de kraan is al opgedaan. Strubbelingen tussen Oekraïne en Rusland leidden er in 2009 toe dat de pijpleiding van Rusland naar Oekraïne midden in de koude januarimaand twee weken werd dichtgegooid. En aangezien door diezelfde pijplijn ook gas naar Europa wordt doorgevoerd, ontstond in landen als Bulgarije en Slowakije binnen tien dagen een groot gasgebrek. Met die ervaring in het achterhoofd heeft Europa wel geprobeerd de afhankelijkheid van Russische toevoer door één land te beperken. Toch gaat ook nu nog zo’n beetje de helft van het gas via de pijplijn die dwars door Oekraïne loopt. Onwaarschijnlijk dat die Oekraïense kraan nu nog eens wordt dichtgedraaid, is het niet. Zeker sinds Poetin vorige week in een brief aan de EU met zoveel woorden dreigde dat te doen. Oekraïne staat er financieel niet goed voor en de gasrekeningen blijven – althans volgens Gazprom-ceo Alexei Miller – onbetaald. Nu al zou de achterstand tot 1,6 miljard dollar zijn opgelopen en met de prijsverhoging van 44 procent die op 1 april door Gazprom werd aangekondigd, wordt dat er vast niet beter op. En geen of minder gas door de pijplijn voor Oekraïne betekent dus ook minder gas voor Europa. 11
FORUM 17.04.14
omslag
Een man sluit een olietank aan op de leiding. In Macedonië ontstaat in 2009 al snel een brandstoftekort als Rusland de gaskraan naar Oekraïne dichtdraait. Twee van de grootste fabrieken moeten tijdelijk de productie staken. En allerlei andere bedrijven moeten omzien naar alternatieven, zoals stoken op olie
Hoeveel risico lopen we dan? De gasvoorraden in de meeste Europese lidstaten zijn – na de zachte winter – behoorlijk. En in de zomer is er sowieso minder gas nodig. Een acuut probleem is er dus niet. Althans niet voor de meeste Europese landen. En in elk geval niet voor Nederland: we beschikken zelf over gas en betrekken maar 5 procent van Gazprom. Dat probleem lijkt dus te overzien. Bovendien, als de gastoevoer via Oekraïne stokt, zijn er misschien wel andere bronnen waaruit we kunnen putten. Rusland bijvoorbeeld. Via de Nord Stream-pijplijn wordt gas rechtstreeks van Rusland naar Duitsland vervoerd. Er is nog wel wat capaciteit over in die pijp die ingezet kan worden.
Dus Nederland hoeft zich geen zorgen te maken? Nou, zo simpel is het niet. Er is misschien geen acuut probleem, maar dat betekent niet dat we rustig kunnen slapen. Als er elders in Europa tekorten ontstaan, kan dat invloed hebben op de gasprijs. Die gaat omhoog. Dat is goed voor de staatskas (gasbaten), maar voor de Nederlandse industrie is een hogere prijs een probleem. Nu al is de Nederlandse gasprijs hoger 12
dan bijvoorbeeld de Amerikaanse. Dat heeft consequenties voor de concurrentiepositie. Als de gasprijs verder stijgt, wordt het nog lastiger om internationaal mee te kunnen komen. Bovendien bewijst ‘Oekraïne’ nog maar eens hoe belangrijk het is om niet te afhankelijk te worden van één leverancier. Zeker niet als die
maar omdat afnemers contractueel gebonden zijn. Gazprom heeft met individuele Europese lidstaten, waaronder Nederland (GasTerra), afspraken gemaakt voor levering van gas. Doorgaans belopen die contracten meerdere jaren tot wel twintig jaar aan toe. Daar kom je niet zomaar van af. In elk geval niet zonder
afhankelijkheid russisch gas is niet zomaar terug te dringen leverancier er niet voor terugdeinst om energieleveranties in te zetten als politiek drukmiddel.
Moet Europa dan minder afhankelijk worden van Rusland? Om te beginnen is de afhankelijkheid van Russisch gas eigenlijk vooral een probleem van de Europese lidstaten die helemaal of bijna helemaal op Russisch gas zijn aangewezen. Maar afhankelijkheid verminderen, is gemakkelijker gezegd dan gedaan. Al was het FORUM 17.04.14
schadeclaims. Dus zelfs als we in Europa haast maken met de afbouw van de positie van Rusland, dan duurt het nog jaren voordat alle contracten afgelopen zijn. En dan nog: hebben we een betaalbaar en zeker alternatief?
Meer Gronings gas oppompen? Dat ligt niet voor de hand. Na de reeks bevingen van het laatste jaar is juist afgesproken de gaswinning te beperken. Bovendien is de Nederlandse gasvoorraad eindig. Sneller
robert atanovski/anp
net als in 2009 dreigt poetin ook nu de oekraïense gaskraan dicht te draaien
leegpompen van bestaande velden zou op korte termijn misschien wel iets oplossen, maar helpt Europa en Nederland op de langere termijn niet van een hogere prijs af. Het Groningse gas is ook nog eens laagcalorisch. Voor Nederlandse bedrijven is dat geen probleem; onze gasvoorziening is hierop ingesteld. Ook de Duitse, Belgische en NoordFranse industrie is ‘gewend’ aan Gronings gas. De rest van Europa heeft er alleen niets aan, tenzij er forse investeringen worden gedaan in bestaande installaties.
Zijn er Europese alternatieven? Niet echt. Noorwegen zou wel extra gas kunnen leveren, maar niet zoveel dat Europa zonder Russisch gas zou kunnen. De Britse gasvelden raken leeg en meer conventionele gasbronnen heeft Europa eigenlijk niet. Winning van schaliegas is een optie. In GrootBrittannië en in Polen zijn (proef)boringen gedaan. En ook in Nederland heeft een Brits bedrijf een vergunning voor proefboringen in Brabant. Rendabele winning van het gas uit schaliegesteente is alleen een stuk moeilijker dan ‘gewone’ gaswinning. In Polen bijvoorbeeld valt de opbrengst tot nu toe tegen. Dus of 13
dit op korte termijn soelaas biedt, is de vraag. En vergelijkbaar met de Amerikaanse schaliegasbonanza wordt het zeker niet volgens energiedeskundigen.
Noord-Afrika, de VS of landen als Qatar leveren toch ook gas? Zeker, al is de hoop op betrouwbare leveranties uit Egypte en Libië bijvoorbeeld wel enigszins vervlogen. Na het uitbreken van de Arabische Lente brak een tijd van politieke chaos uit, die nog niet ten einde is. Qatar, maar ook Algerije, kan vloeibaar gas leveren (LNG). Er is in Europa capaciteit om LNG te importeren, bijvoorbeeld in Spanje en Rotterdam. Het probleem is alleen dat de installaties om gas in vloeibaar gas om te zetten al op volle sterkte draaien. Dus extra LNG produceren, kan niet zo een twee drie. Er is veel vraag naar LNG uit China en Japan. Daar kan het tegen goede prijzen worden weggezet. Als Europa een deel van de LNG-stroom deze kant uit wil krijgen, hangt daar een flink prijskaartje aan. Naar schatting het dubbele van wat het Russisch gas nu kost. Datzelfde geldt ook voor de import van Amerikaans schaliegas. In Azië kan dit gas tegen FORUM 17.04.14
hoge prijzen worden weggezet. Ook gaan er stemmen op in de VS om het gas vooral te bewaren voor Amerikaanse bedrijven en consumenten: dat houdt de prijs daar laag en dat is goed voor de concurrentiepositie. Bovendien, zelfs al zouden Amerikaanse schaliegasproducenten willen, er worden nu sowieso geen vergunningen voor export naar Europa afgegeven. En ook als dat binnenkort wel mogelijk wordt, kan het gas niet voor 2016 of 2017 hier heen komen. De VS zijn gewoonweg nog niet klaar voor grootschalige export naar Europa.
Kunnen we overschakelen op stroom? Het is denkbaar dat de strategie in Europa en de lidstaten wordt aangepast als de crisis in Oekraïne doorzet en de geopolitieke omstandigheden veranderen. Uiteindelijk zijn alle lidstaten gebaat bij een betaalbare energievoorziening en bij voldoende beschikbaarheid van energie. Bestaande kerncentrales en kolencentrales langer openhouden of meer benutten, is een relatief snelle optie. Al moet dat ook niet overdreven worden. De meeste kolencentrales bijvoorbeeld draaien op volle capaciteit. En het
omslag
spoort natuurlijk ook niet met het Europese klimaatbeleid om meer kolen in plaats van schonere energiebronnen in te zetten. Bedrijven die van gas afhankelijk zijn, zijn hiermee ook niet per se of zelfs helemaal niet geholpen natuurlijk. Voor kunstmestproducenten is gas een grondstof. Chemische bedrijven, maar ook de tuinbouw, hebben gas nodig voor hun productieproces. Zij komen zwaar is de problemen als er onvoldoende betaalbaar gas beschikbaar is en hun concur-
rentiepositie verder verslechtert. Voor je het weet sluiten hun Nederlandse en Europese vestigingen de deuren.
Bernstein Research zou er zeker 215 miljard dollar mee gemoeid zijn om de Europese gasvraag terug te dringen.
Of gewoon minder gas gebruiken?
Dus aan onafhankelijkheid van Rusland hangt een flink prijskaartje?
Zuiniger zijn met gas is zeker een optie. Zo is in de gebouwde omgeving nog veel winst te behalen. De kost gaat alleen voor de baat uit: wie wil besparen, zal moeten investeren in isolatie, zuiniger installaties en meer van dit soort maatregelen. Volgens het Amerikaanse
Ja, dat is wel de conclusie. Een complicerende factor voor een deel van de Nederlandse industrie is nog de samenstelling van buitenlands gas. Ander gas is hoogcalorisch. Dat is met behulp van stikstof wel om te zetten naar
WELKE GASPIJPLEIDINGEN GAAN ER NAAR EUROPA?
Noorwegen
Rusland
Kan er nog extra worden geïmporteerd? huidige totale capaciteit export pijplijn Noorwegen Rusland Algerije Overig
106,6 130 32,8 16,9
127 309 54 40
In miljarden kubieke meters
Algerije
Libië
Iran
Azerbeijdzjan bron: CIEP fact sheet
14
FORUM 17.04.14
column scheer
jeroen poortvliet
laagcalorisch gas. Als import op grote schaal nodig is, vergt dat extra investeringen voor energiebedrijven en mogelijk aanpassingen van de installaties van gasverbruikende bedrijven. Die moeten mogelijk nog meer voor hun gas gaan betalen. Dat zou zuur zijn, aangezien de Nederlandse gasprijs al vele malen hoger is dan bijvoorbeeld de Amerikaanse. En dat heeft dus weer consequenties voor de concurrentiepositie van bedrijven. De energierekening gaat sowieso omhoog als we minder afhankelijk willen zijn van Russisch gas. Volgens het Amerikaanse Bernstein Research geven we dan 160 dollar per inwoner meer uit aan energie. Wat niet betekent dat de Europese inspanningen om meer gas- en elektriciteitsnetwerken aan elkaar te verbinden maar op een laag pitje moeten. Zeker niet zelfs. Dat Europa er nu – in vergelijking met de Oekraïne-crisis van 2009 – beter voorstaat, heeft juist met die investeringen te maken. Maar nog steeds geldt dat wind- en zonneenergie uit Duitsland op dagen dat de wind hard waait of de zon flink schijnt, moeilijk over de grens komt. Of dat reservecapaciteit uit waterkrachtcentrales in Noorwegen en Zweden niet zomaar te importeren valt. En datzelfde geldt dus ook voor gas. Die ene Europese energiemarkt waarover al jaren gepraat wordt, maar die er nog steeds niet volledig is, blijft nodig. Net als opslagcapaciteit, verbindingen, diversificatie, schaliegas en meer energie-efficiency. Dat wisten de beleidsmakers in Europa uiteraard al lang, de huidige spanningen in Oekraïne maken maar weer eens duidelijk dat woorden ook omgezet moeten worden in daden.
Overvallen Politiek is reageren op dingen die niet goed uitkomen. Daaronder valt ook de overval op een juweliersechtpaar in Deurne van enkele weken geleden. De overval kwam het echtpaar en de (omgekomen) overvallers niet goed uit, maar ook de politiek niet. Staatssecretaris Teeven was zelf net als aangeklaagde partij verwikkeld in een (vermeende) oude witwasaffaire met een crimineel en moest nu ineens weer de crimefighter uithangen, die erop wijst dat een overvaller niet kan verwachten dat hij met open armen wordt ontvangen op de plaats delict. Het blauwe oog dat Teeven had, hielp in dit verband ook niet. Zeker niet toen bleek dat dat het gevolg was van een oogontsteking, en niet van een knokpartij. De overval kwam ook niet goed uit omdat deze was gepleegd door twee Marokkanen. Om precies te zijn: een Nederlandse Marokkaan en een tijdelijk in Nederland verblijvende Marokkaan. Dat was natuurlijk koren op de molen van de anti-Marokkanenlobby van Geert Wilders. Die wil in elk geval minder van deze soort Marokkanen, al zal hij daarbij eerder in termen van terugsturen denken dan van daadwerkelijk elimineren.
Dat is een vraag waarop niemand het antwoord echt heeft. Hoever Poetin gaat, zal de toekomst moeten uitwijzen. Maar als je bedenkt dat Rusland net zo afhankelijk is van de Europese gasinkomsten als Europa is van de Russische gasleveranties, kun je stellen dat er sprake is van een catch 22. We zijn min of meer tot elkaar veroordeeld. De vraag is: is dat erg?
Beide elementen – het zelfverdedigingsrecht van het juweliersechtpaar in kwestie en het minderhedenvraagstuk – kwamen op één hoop terecht op de sociale-mediahoop die internet toch al is. De klassieke nieuwsvoorziening kan het tempo van de nieuwe media niet bijbenen. Mensen willen niet dagen of weken wachten op het feitenonderzoek; ze willen meteen reageren op het nieuws. Dus is de vrouw van de juwelier (die geschoten zou hebben) voor de één een held en voor de ander een racist die het recht in eigen handen heeft genomen. Van iedereen wordt een stellingname verwacht, van de politiek en de burger, op internet en daarbuiten. Als je mij op de man af voor de keuze stelt: meer of minder Marokkanen, dan zou ik niet snel zeggen doe mij maar meer. En ik kan me voorstellen dat een juwelier na een aantal overvallen mensen met een bepaald uiterlijk liever niet meer in zijn winkel toelaat. Maar ik ben blij dat ik geen politicus ben die daar beleid op moet maken.
www.vno-ncw.nl/energie
Paul Scheer
Hoe groot is de kans dat Poetin de gaskraan daadwerkelijk dichtdraait?
15
FORUM 17.04.14
