Floristisch Meetnet Oevers Zoete Rijkswateren 2004; uitwerking derde ronde IJsselmeer en Markermeer

Biologische Monitoring Zoete Rijkswateren

Floristisch Meetnet Oevers Zoete Rijkswateren 2004; uitwerking derde ronde IJsselmeer en Markermeer

Verspreiding van Oenanthe lachenalii

Ruud Beringen Arnout-Jan Rossenaar Baudewijn Odé

Ministerie van Verkeer en Waterstaat

RIZA Rijksinstituut voor Integraal Zoetwaterbeheer en Afvalwaterbehandeling

Biologische Monitoring Zoete Rijkswateren

Floristisch Meetnet Oevers Zoete Rijkswateren 2004; uitwerking derde ronde IJsselmeer en Markermeer


RWS RIZA /RWS IJG Rapport nr.: 2005.003 FLORON-rapport 36 ISSN 1386-0143 ISBN 90 369 56 242

2005

Dit rapport is samengesteld in opdracht van het Rijksinstituut voor Integraal Zoetwaterbeheer en Afvalwaterbehandeling (RIZA) Uitgevoerd door de Stichting Floristisch Onderzoek Nederland (FLORON)

Gelieve dit rapport als volgt te citeren: Beringen, R., A.J. Rossenaar & B. Odé, 2005. Floristisch Meetnet Oevers Zoete Rijkswateren 2004; uitwerking derde ronde IJsselmeer en Markermeer. FLORON-rapport 36. RWS RIZA rapport 2005.003. Stichting FLORON, Leiden.

Dit rapport is te bestellen bij: Stichting FLORON Postbus 9514 2300 RA Leiden Tel. 071-5273531 Fax 071-5273511 e-mail: [email protected]

Omslag: Geel duizenblad op de Houtribdijk (foto: R. Beringen). Inzetten: Zilt torkruid (foto R. van der Meijden) en verspreiding Zilt torkruid in het IJsselmeergebied.

Inhoudsopgave Dankwoord ................................................................................................................................ iii Samenvatting ............................................................................................................................ iv 1. Inleiding..................................................................................................................................1 1.1 Kader ................................................................................................................................1 1.2 Opbouw rapport................................................................................................................1 2. Methode .................................................................................................................................3 2.1 Inleiding ............................................................................................................................3 2.2 Steekproef ........................................................................................................................3 2.3 Veldwerk 2004..................................................................................................................4 2.4 Digitalisering en controle ..................................................................................................6 3. Waarnemingen.......................................................................................................................7 3.1 Inleiding ............................................................................................................................7 3.2 Weer en waterstand in 2004 ............................................................................................7 3.3 Waarnemingen .................................................................................................................7 3.4 Internationale en nationale status ....................................................................................7 4. Floristische Kwaliteit ............................................................................................................13 4.1 Inleiding ..........................................................................................................................13 4.2 Floristische Kwaliteit derde ronde ..................................................................................13 5. Milieukwaliteit.......................................................................................................................17 5.1 Inleiding ..........................................................................................................................17 5.2 Milieukwaliteit derde ronde.............................................................................................19 5.3 Areaalligging...................................................................................................................20 6. Maatlat Kaderrichtlijn Water ................................................................................................21 6.1 Inleiding ..........................................................................................................................21 6.2. Soortensamenstelling macrofyten oeverplanten ..........................................................21 7. Trends ..................................................................................................................................23 7.1 Inleiding ..........................................................................................................................23 7.2 Flora................................................................................................................................23 7.2.1. Soortenrijkdom ...........................................................................................................23 7.2.2 Toe- en afnemende soorten........................................................................................26 7.3 Floristische Kwaliteit.......................................................................................................27 7.3.1 Trends Floristische Kwaliteit .......................................................................................27 7.3.2 Beoordeling realisatie MOZR-Streefbeeld ..................................................................30 7.3.3 Floristische Kwaliteit en schaduwmeetnet ..................................................................31 7.4 Milieukwaliteit .................................................................................................................33 7.5 Gemiddelde areaalligging - Klimaatsverandering..........................................................33 7.6 Ingrepen en Floristische kwaliteit...................................................................................34 8. Beheer en inrichting.............................................................................................................37 8.1. Inleiding .........................................................................................................................37 8.2. Dijken en Dijkgraslanden...............................................................................................37 8.3. Buitendijks gebied .........................................................................................................39 8.4. Oevers ...........................................................................................................................40 8.5. Pioniervegetaties, watervegetaties en bos ...................................................................41 8.6 Natuurontwikkeling .........................................................................................................42 9. Conclusies en aanbevelingen..............................................................................................43 9.1 Conclusies na drie ronden IJsselmeer-Markermeer......................................................43 9.2 Aanbevelingen................................................................................................................45 10. Literatuur ............................................................................................................................46

i

Bijlagen 1: Het schaduwmeetnet 2: Soortenlijst IJsselmeer en Markermeer 3e ronde 3: Lijst Nederlandse en wetenschappelijke namen 4: Indeling van soorten naar ecosysteemtypen 5: Achtergronden en berekening Floristische Kwaliteit en Milieukwaliteit 6: Floristische Kwaliteit oevers IJsselmeer en markermeer 2004. 7: Soorten voor de deelmaatlat soortensamenstelling macrofyten (oeverplanten) 8a: Floristische Kwaliteit Slikkige oever, Kleine wateren, Zilt- en Buitendijks grasland 8b: Floristische Kwaliteit Vochtige ruigte en Moeras 9: Oevergetal en Dynamiekgetal 10: Gemiddelde Floristische Kwaliteit en trend over drie meetronden 11: Gemiddelde Milieugetallen en trends over drie meetronden 12: Habitatrichtlijn IJsselmeer-Markermeer en Overzicht nationaal en internationaal belangrijke soorten langs de oevers van de Zoete Rijkswateren

ii

Dankwoord Graag willen we een aantal mensen en organisaties te bedanken. Allereerst de terreinbeherende organisaties - Natuurmonumenten, Staatsbosbeheer, Stichting It Fryske Gea voor toestemming om de bij hen in beheer zijnde terreinen te mogen betreden voor onderzoek. Een speciaal woord van dank gaat uit naar Leon Kelder van Staatsbosbeheer die ons onder barre weersomstandigheden begeleidde tijdens de excursie naar Onderdijk. Voor determinatie van het verzamelde herbariummateriaal kregen wij deskundige hulp van René van Moorsel, Ruud van der Meijden en Wout Holverda, beiden van de afdeling PCNE, Nationaal Herbarium Nederland (Leiden Branch). Verder bedanken wij Joop van Raam (Landelijk Informatiecentrum voor Kranswieren) voor het op naam brengen van de verzamelde Kranswieren. Tenslotte danken wij Bas van de Boogaard, Bart Reeze, Hugo Coops, Luc Jans, Roel Doef en Tim Pelsma voor de begeleiding van het project vanuit RWS-RIZA en de Directie IJsselmeergebied (RWS-IJG) voor hun commentaar op het concept-rapport.


iii

Samenvatting Dit rapport behandelt de resultaten van de inventarisatie van het Floristisch Meetnet Oevers Zoete Rijkswateren langs het IJsselmeer en Markermeer in 2004. Dit meetnet wordt door FLORON in opdracht RWS-RIZA sinds 1996 uitgevoerd. Het Floristisch Meetnet als geheel beslaat de grote zoete rijkswateren: IJsselmeer en Markermeer, Randmeren, Rijntakken, Maas en Zoete Getijdenwateren. Het meetnet heeft als doel uitspraken over trends van de Floristische Kwaliteit en Milieukwaliteit in oeverecosystemen langs de afzonderlijke rijkswateren te kunnen doen. Het meetnet is opgebouwd uit een selectie van ruim 400 kilometerhokken (km-hokken) langs deze rijkswateren. Bij het samenstellen van deze selectie is gestreefd naar een zo evenredig mogelijke verdeling over de verschillende watersystemen en over de gebruikscategorieën (agrarisch, natuur) daarbinnen: km-hokken met voornamelijk stedelijk gebied zijn buiten de selectie gehouden. Het meetnet beperkt zich tot de flora van de oeverzone: het gebied tussen het zomerbed en de kruin van de winterdijk. De oeverzone van de geselecteerde kmhokken wordt iedere vier jaar geïnventariseerd op alle voorkomende plantensoorten. Van een aantal soorten wordt naast de presentie ook de abundantie opgenomen en van lokaal voorkomende Rode-Lijstsoorten wordt de verspreiding gedetailleerd vastgelegd. Een klein aantal km-hokken (schaduwmeetnet) wordt jaarlijks opgenomen om inzicht te krijgen in enkele variantie-componenten, nodig voor de toekomstige interpretatie van de vierjaarlijks verzamelde gegevens. De inventarisatiegegevens worden na controle opgeslagen in een database. De analyse van de gegevens gebeurt met behulp van indexen voor Floristische Kwaliteit en indexen voor Milieukwaliteit die per km-hok worden berekend. De Floristische Kwaliteit wordt voor 13 ecosysteemtypen van de oevers van zoete rijkswateren bepaald. Ieder ecosysteemtype wordt gekarakteriseerd door een aantal karakteristieke soorten. De Floristische Kwaliteit van een ecosysteemtype wordt bepaald aan de hand van het aantal in een km-hok aanwezige karakteristieke soorten, hun abundantie, natuurwaarde en indicatiewaarde. De Milieukwaliteit wordt bepaald ten behoeve van het volgen van de toestand van een aantal milieuthema's: klimaatsverandering, verzoeting/verzilting, vermesting e n beheer/inrichting. Voor de eerste drie thema's worden indexen berekend op basis van de indicatiewaarde van de aanwezige soorten en hun abundantie. Beheer/inrichting van de oever kan worden gevolgd met indexen voor de Floristische Kwaliteit van alle (grond)watergebonden soorten tezamen, het Oevergetal. Aspecten van dynamiek in een watersysteem kunnen worden gevolgd met een index voor het voorkomen van pioniersoorten, het Dynamiekgetal. In het kader van de Kaderrichtlijn water zijn de gegevens van het meetnet gebruikt voor een voorlopige uitwerking van de deelmaatlat oeverplanten. Aan aspecten van beheer en inrichting is aandacht besteed in een apart hoofdstuk. Tijdens het veldwerk in 2004 zijn langs IJsselmeer en Markermeer 76 km-hokken geïnventariseerd. Daarbij zijn 521 soorten aangetroffen, waarvan er 20 op de Rode Lijst staan. Tijdens de inventarisatie zijn 8 wettelijk beschermde soorten gevonden. In één meetpunt werd ook de internatonaal beschermde Habitatrichtlijnsoort Groenknolorchis opgemerkt. Er zijn gemiddeld 90 soorten per km-hok waargenomen. De veranderingen in de oeverflora van het IJsselmeer-Markermeer zijn in het algemeen gering. Het watersysteem is over het algemeen soortenarm en arm aan goed ontwikkelde ecosysteemtypen. Alleen de ecosysteemtypen Moeras, Buitendijks grasland en Vochtige ruigte zijn plaatselijk matig tot zeer goed ontwikkeld. Het ecosysteemtype zilt grasland iv

vertoont (over de drie ronden) een dalende trend. Enkele soorten van brakke ruigten, zoals Heemst, Zilt torkruid en Selderij houden echter goed stand. Ten opzichte van de tweede ronde zijn Buitendijks grasland en Moeras achteruit gegaan. De ecosysteemtypen Slikkige oever en Vochtige ruigte vertonen een licht positieve trend. De oevers van het IJsselmeer zijn over het geheel floristisch rijker dan die van het Markermeer. Dijken zijn belangrijke refugia voor enkele minder algemene soorten als Knopig doornzaad en Blauw walstro en vroeger algemene weidegrassen als Kamgras en Veldgerst. Binnen het meetnet als geheel is geconstateerd dat het Doorschijnend sterrenkroos, sinds zijn verschijning in de Zoete Delta in 1998 en met zijn verschijning in het Markermeer in 2004, zijn areaalgrens weer verder naar het noorden heeft verlegd.

v

vi

1. Inleiding 1.1 Kader De Stichting FLORON is in 1996 begonnen met de eerste meetronde in het kader van het Floristisch Meetnet Oevers Zoete Rijkswateren, dat wordt uitgevoerd als onderdeel van de Monitoring van de Waterstaatkundige Toestand des Lands (MWTL). Het wordt uitgevoerd in opdracht van RWS-RIZA (Rijkswaterstaat, Rijksinstituut voor Integraal zoetwaterbeheer en Afvalwaterbehandeling). Het Floristisch Meetnet bestaat uit een selectie van ruim 400 kilometerhokken (km-hokken), waarbinnen met een meetfrequentie van eens in de vier jaar de floristische samenstelling van de oeverzone van rijkswateren wordt opgenomen (Tamis & Groen, 1996). Het doel van het meetnet is het signaleren van veranderingen in de oevervegetatie van de zoete rijkswateren en het evalueren van ecologische doelstellingen in het waterbeleid op basis van de toestand van de oevervegetatie. De hoofddoelstelling van het waterbeleid, zoals die in de Vierde Nota Waterhuishouding (Anonymus, 1998) geformuleerd is, is de volgende: Het hebben en houden van een veilig en bewoonbaar land en het instandhouden en versterken van gezonde en veerkrachtige watersystemen, waarmee een duurzaam gebruik blijft gegarandeerd. Het waterbeleid wordt uitgewerkt in het Beheersplannen. Hierin worden per watersysteem streefbeelden geschetst. Met het floristisch meetnet kan gevolgd worden in hoeverre streefbeelden gerealiseerd zijn. Het waterbeleid streeft naar ecologisch herstel van de zoete rijkswateren. Een middel om dit te bereiken is natuurontwikkeling; hieronder vallen zowel inrichtings- als beheersmaatregelen. Het effect van deze maatregelen op het watersysteem als geheel kan met behulp van het meetnet geëvalueerd worden Europese regelgeving heeft geleid tot de aanmelding van enkele Habitatrichtlijngebieden langs IJsselmeer-Markermeer: Friese IJsselmeerkust, Gouwzee en Kustzone Muiden. Het floristisch meetnet kan de komende jaren in overleg met het Ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en Voedselkwaliteit worden aangepast op de informatiebehoefte uit de Habitatrichtlijn. Vanaf 2000 is de Europese Kaderrichtlijn water in werking getreden. Water- en oeverplanten zijn indicatoren die gebruikt kunnen worden bij toetsing van de ecologische kwaliteit van waterlichamen. Het floristisch meetnet verschaft basisgegevens voor de maatlatten die voor deze toetsing worden ontwikkeld. Als gevolg van de informatiebehoefte uit de KRW worden weinig tot geen aanpasssingen noodzakelijk geacht. Het huidige meetnet oeverplanten is dus al goeddeels “KRW proof”. De analyse van de inventarisatiegegevens vindt plaats op basis van de Floristische Kwaliteit van ecosystemen en op basis van indicaties voor Milieukwaliteit (bijvoorbeeld voedselrijkdom, saliniteit). In dit rapport worden de resultaten van de derde ronde inventarisaties langs IJsselmeer en Markermeer besproken. 1.2 Opbouw rapport In hoofdstuk 2 wordt ingegaan op de steekproef van meetpunten en de wijze van verzamelen van gegevens. In hoofdstuk 3 worden de resultaten van de inventarisaties in 2004 besproken. De resultaten van berekende indices als Floristische Kwaliteit, Milieukwaliteit en gemiddelde Areaalligging worden in resp. hoofdstuk 4 en 5 besproken.

1

Hoofdstuk 6 bevat een voorlopige uitwerking van de deelmaatlat soortensamenstelling macrofyten. Hoofdstuk 7 gaat in op veranderingen en trends. In hoofdstuk 8 worden aspecten van beheer en inrichting besproken. In hoofdstuk 9 worden de conclusies en aanbevelingen betreffende het hele IJsselmeerMarkermeer samengevat.

2

2. Methode 2.1 Inleiding In dit hoofdstuk wordt ingegaan op de steekproef van meetpunten langs IJsselmeer en Markermeer, het verzamelen en vastleggen van de basisgegevens tijdens het veldwerk en de gegevensverwerking na afloop van het veldseizoen. 2.2 Steekproef Selectie hokken Voorafgaand aan de eerste meetronde is een complete lijst samengesteld van alle kmhokken, gelegen in de oeverzone van de grote zoete rijkswateren. Deze hokken vormen het steekproefkader. Voor deze complete lijst is gebruik gemaakt van de Topografische Kaarten. De hokken in de oeverzone zijn in vier categorieën verdeeld: te klein, stedelijk, natuur en agrarisch (Odé et al., 1997). Hokken worden ingedeeld in de categorie natuur indien er binnen het km-hok een substantiële oppervlakte als natuurgebied beheerd terrein aanwezig is. De uiteindelijke steekproef is getrokken uit de categorieën natuur en agrarisch. Ten opzichte van de vorige ronde is de stratificatie niet gewijzigd. Een 13-tal km-hokken (landelijk), het z.g. schaduwmeetnet (Bijlage 1) wordt jaarlijks opgenomen om inzicht te krijgen in de jaar tot jaar fluctuaties in soortensamenstelling. Steekproef derde ronde 2004 Binnen het Floristisch Meetnet Oevers Zoete Rijkswateren wordt ca. 20% van de geschikte km-hokken in de steekproef betrokken (Odé & Beringen, 2000a). De ruim 400 km-hokken binnen het meetnet zijn evenredig verdeeld over de watersystemen en binnen de watersystemen evenredig verdeeld over de deelsystemen. Binnen het hoofdwatersysteem IJsselmeer worden de deelsystemen (waterlichamen) IJsselmeer en Markermeer onderscheiden. Tijdens de derde meetronde konden vanwege werkzaamheden aan de Oostvaardersdijk twee km-hokken (148-495 en 150-497) niet bezocht worden. Er zijn daarom tijdens de derde ronde 76 km-hokken bezocht i.p.v. 78 (tabel 1 , figuur 1). Tabel 1: Het aantal geschikte km-hokken en het aantal geselecteerde km-hokken binnen IJsselmeer en Markermeer, opgesplitst naar gebruikscategorie (S: geschikte hokken, totaal; S+: hokken in selectie). Bij het totaal aantal geselecteerde hokken is het percentage van het totaal aantal geschikte hokken tussen haakjes aangegeven. In de kolom Bruto staat het totaal aantal hokken met oeverzone inclusief de (niet geschikte) stedelijke en de te kleine hokken. Deelsysteem IJsselmeer Markermeer Totaal

Bruto Geschikt agrarisch S S+ 250 120 30 202 96 21(-2) 452 216 51(-2)

3

Geschikt natuur Geschikt totaal S S+ S S+ 54 16 174 46 24 11 120 32(-2) 78 27 294 78(-2)

(%) (%) (20%)

Opgenomen km-hokken met gebruikscategorie agrarisch of harde oever natuur niet geinventariseerde km-hokken

Figuur 1: De in 2004 opgenomen km-hokken langs IJsselmeer en Markermeer met gebruikscategorie.

Figuur 1: De in 2004 geinventariseerde km-hokken langs IJsselmeer-Markermeer.

2.3 Veldwerk 2004 Tijdens het veldwerk worden alle voorkomende plantensoorten van de oeverzone (tussen de waterlijn en de kruin van de winterdijk) van het km-hok geïnventariseerd, waarbij de abundantie van een aantal van deze soorten wordt geschat. Tevens worden gedetailleerde gegevens van lokaal voorkomende Rode-Lijstsoorten verzameld. Tijdens de derde ronde langs IJsselmeer en Markermeer zijn er ook systematisch kranswieren verzameld. Voorbereiding en planning Er zijn veldkaarten gemaakt van te bezoeken km-hokken (inclusief schaduwmeetnet) en reservehokken (schaal 1:5.000) en er zijn vergunningen bij terreinbeherende instanties aangevraagd. De kaarten met de begrenzing van meetpunten worden meegenomen in het veld om tijdens de tweede ronde van het meetnet hetzelfde gebied te inventariseren. Ook de verspreidingskaarten met Rode-Lijstsoorten van de eerste ronde zijn gebruikt. Verder zijn de in het kader van het Landelijk Meetnet Flora voor Aandachtsoorten (LMF-A) gegenereerde gedetailleerde verspreidingsgegevens gebruikt. Deze laatste gegevens vormen in enkele gevallen een aanvulling op de ons uit de vorige ronde reeds bekende verspreiding van soorten. In het veldwerk zijn drie fasen te onderscheiden: voorjaarsbezoek, hoofdbezoek en herbezoek. Bij de planning wordt ernaar gestreefd om het bezoektijdstip van een meetpunt in alle meetronden op hetzelfde moment in het seizoen te laten plaatsvinden. Voorjaarsbezoek Langs IJsselmeer en Markermeer is geen aparte voorjaarsronde gehouden. Het hoofdbezoek van de km-hokken met biotopen waarin voorjaarsannuellen en andere vroege

4

soorten voorkomen, zoals de zandige oeverwallen bij Gaasterland, is wel relatief vroeg in het seizoen gepland. Hoofdbezoek De planning van de hoofdbezoeken gaat uit van een clustergewijze inventarisatie van kmhokken. Per werkweek wordt steeds een cluster van 6-10 bij elkaar gelegen km-hokken bezocht. Globaal zijn de km-hokken in dezelfde volgorde bezocht als bij de tweede ronde. De bezoekdatum van het hoofdbezoek bij de eerste ronde heeft hierbij als richtlijn gediend. De km-hokken zijn meestal bezocht door één veldmedewerker. In sommige gevallen was het efficiënter om beide veldmedewerkers een deel van een km-hok (bijv. noorden zuidoever) te laten inventariseren. Afstemming tussen de veldmedewerkers is bereikt door geregeld gezamenlijk te inventariseren. Hierdoor kunnen abundantieschattingen worden afgestemd en determinatieproblemen of mogelijke inventarisatieverschillen worden besproken. De hoofdbezoeken zijn begin september afgerond. Herbezoek Bij het herbezoek ligt het accent op vegetaties met een late ontwikkeling, zoals sloten, slikkige oevers, strandjes en andere pioniermilieus, met name in km-hokken die vroeg in het veldseizoen zijn bezocht. Bij de herbezoeken wordt in het algemeen een hogere inventarisatiesnelheid bereikt, omdat slechts een selectie van biotopen wordt bezocht. Langs IJsselmeer en Markermeer zijn aan twee km-hokken (Onderdijk en Enkhuizerzand) herbezoeken gebracht. Verzamelde gegevens De volgende gegevens zijn per km-hok vastgelegd: • presentiegegevens van alle voorkomende soorten • abundantieschatting van een deel van de soorten • kopgegevens volgens FLORON-streeplijst, met de aan veldbezoek bestede tijd • omgrenzing geïnventariseerd gebied en looproute • vindplaatsen (met GPS bepaalde Amersfoort-coordinaten)+ beschrijving van lokaal voorkomende populaties Rode-Lijstsoorten. • globale verspreiding ruigten en helofytenvegetaties, aanvullingen/wijzigingen t.o.v. de tijdens de eerste ronde verzamelde gegevens • locaties met goed ontwikkelde ecosysteemtypen, aanvullingen/wijzigingen t.o.v. de tijdens de eerste ronde verzamelde gegevens • hokbeschrijving (biotopen, beheer, toegankelijkheid etc.), aanvullingen/wijzigingen t.o.v. de tijdens de eerste ronde verzamelde gegevens • relevante adressen/telefoonnummers van beheerders, eigenaren etc. De presentie van de waargenomen waterplanten in het zomerbed is apart genoteerd. Deze gegevens worden niet volledig verzameld en worden - conform de opzet van het meetnet niet gebruikt binnen het Floristisch Meetnet Oevers Zoete Rijkswateren. Ze worden als nuttige aanvulling wel toegevoegd aan de landelijke floradatabank FlorBase. Begrenzing meetpunten Het te inventariseren deel van een km-hok bestaat uit de zone tussen het zomerbed en de kruin van de (winter)dijk. Langs IJsselmeer en Markermeer doen zich alleen bij de Friese IJsselmeerkust bij Gaasterland enkele problemen voor met de afgrenzing vanwege de afwezigheid van een waterkerende dijk. Buitendijkse delen die in gebruik zijn als tuin, camping of jachthaven zijn niet geïnventariseerd. De begrenzing van het geïnventariseerde gebied wordt op kaart vastgelegd, zodat in een volgende ronde hetzelfde gebied kan worden geïnventariseerd.

5

Toegankelijkheid Vanwege de dijkversteviging van de Oostvaardersdijk tussen Lelystad-haven en de Blocq van Kuffeler en de daarmee samenhangende afsluiting van de N701, zijn twee km-hokken langs deze dijk niet bezocht. Ook de IJsselmeerdijk bij Wervershoof was door dijkverstevigingswerkzaamheden niet toegankelijk. Deze dijk is een deel van het kilometerhok Onderdijk. De uitgestrekte, meestal vrij soortenarme, rietlanden langs de Friese IJsselmeerkust zijn moeilijk begaanbaar en vaak kost het de nodige moeite om de oever met de interessantere soorten te bereiken. Toegang tot natuurreservaten was na het aanvragen van een vergunning bij de beherende instanties steeds mogelijk. In de vergunningen is steeds als voorwaarde opgenomen dat er aan de beheerder over de verzamelde gegevens wordt gerapporteerd. Tijdsinvestering Er is naar gestreefd om de tijdsinvestering per km-hok in de derde ronde gelijk te houden aan die in de tweede ronde. 2.4 Digitalisering en controle Invoer gegevens Met het digitaliseren van de streeplijsten is in de veldwerkperiode begonnen. Er is gebruik gemaakt van het programma PLANTAGO 1.2 (Swolfs, 2000), dat voor het landelijk bureau en de vrijwilligers van FLORON is ontwikkeld. Het is toegesneden op het invoeren en beheren van FLORON-streeplijsten en –Rode-Lijstformulieren. Streeplijsten zijn deels tijdens het veldseizoen gedigitaliseerd, evenals aanvullingen op de hokbeschrijvingen uit de vorige ronde. Controle De gedigitaliseerde gegevens zijn gecontroleerd met behulp van computerprogramma's die voor de landelijke floradatabank FlorBase zijn ontwikkeld (Van der Meijden et al., 1996a). Het programma FLOKFLOR controleert of alle gegevens zijn ingevuld, en of alle waarden van variabelen geldig kunnen zijn. Vervolgens zijn alle soortwaarnemingen van de zeldzame helft van de Nederlandse Flora gecontroleerd met FORGET. Het programma onderzoekt of een soort al eerder is waargenomen in het km-hok of de directe omgeving. Als het een nieuwe waarneming betreft, wordt expliciet gevraagd de juistheid van de waarneming te bevestigen.

6

3. Waarnemingen 3.1 Inleiding In dit hoofdstuk wordt verslag gedaan van de vondsten en waarnemingen van de derde ronde langs IJsselmeer en Markermeer. De zomer van 2004 wordt kort gekarakteriseerd wat betreft weer. De resultaten van de inventarisaties worden besproken, evenals de nationale en internationale status van de aangetroffen soorten. 3.2 Weer en waterstand in 2004 De maand mei was vrij koel en droog. Vooral in het noorden van het land was mei erg droog. Bij de bezoeken aan de zuidelijke Friese IJsselmeerkust, begin juni was dit goed te zien. De gebieden waren veel droger dan in 2000. De Mokkebank stond in 2000 grotendeels plas-dras; in 2004 lag het gebied geheel droog. Het begin van juni was droog en warm. De rest van de maand was het weer over het algemeen wisselvallig en vrij koel. In week 26 stond er een harde westen wind. De maand juli was vrij koel en nat; de maand augustus zeer warm en zeer nat. De neerslag in de maanden juli en augustus viel in lokale hevige buien. In deze maanden kwamen perioden voor met veel wind. De vele neerslag in de maanden juli en augustus droeg er aan bij dat sommige soorten lang zichtbaar bleven of aan het eind van de zomer weer boven de grond (bijv. Knolboterbloem) of tot (her)bloei kwamen. 3.3 Waarnemingen In totaal zijn er bij de derde ronde 521 verschillende taxa waargenomen (tabel 2; bijlage 2 en 3). Tabel 2: Het aantal waargenomen soorten langs IJsselmeer en Markermeer tijdens de derde ronde. Totaal aantal soorten (Stot), gemiddeld aantal soorten per km-hok (Sgem) met spreiding en het totaal aantal geïnventariseerde km-hokken (nhoktot).

IJsselmeer en Markermeer (totaal) IJsselmeer Markermeer IJsselmeer (agrarisch e.d.) Markermeer (natuur)

Stot 521 446 403 409 427

Sgem 90 88 92 75 118

(26-157) (26-157) (37-157) (26-157) (59-157)

nhoktot 76 46 30 50 26

3.4 Internationale en nationale status De status van de flora van IJsselmeer en Markermeer wordt op een aantal manieren weergegeven. Allereerst zijn er de Europese verdragen ten aanzien van de bescherming van wilde planten: de Conventie van Bern en de uitwerking hiervan in de Habitatrichtlijn. Op nationaal niveau is de bescherming van flora en fauna geregeld in de Flora- en faunawet van 2001. Ook de vanwege de habitatrichtlijn beschermde soorten zijn in deze wet geïmplementeerd. De mate waarin plantensoorten worden bedreigd wordt weergegeven in de Rode Lijst (van der Meijden et al., 2000). Tenslotte is er door het Ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij ten behoeve van het natuurbeleid een lijst met Doelsoorten (Bal et al., 2001) opgesteld, die grotendeels overeenkomt met de Rode Lijst. Een overzicht van het belang van de flora van de zoete rijkswateren in hun geheel wordt gegeven in bijlage 12.

7

Habitatrichtlijn De Habitatrichtlijn is in 1992 vastgesteld en heeft tot doel bij te dragen aan het behouden van de biodiversiteit binnen het grondgebied van de Europese Unie door de instandhouding van de natuurlijke habitats en de wilde flora en fauna. De Habitatrichtlijn richt zich zowel op gebieds- als op soortsbescherming. De te beschermen habitattypen worden genoemd in Bijlage I van de Habitatrichtlijn; de soorten waarvoor speciale beschermingszones moeten worden aangewezen worden genoemd in Bijlage II. Zowel voor de habitattypen als voor de soorten uit Bijlage II moeten binnen de lidstaten gebieden worden aangewezen. Het beheer in die gebieden moet gericht zijn op instandhouding of waar mogelijk herstel van de habitattypen en de soorten. Het soortbeschermingsgedeelte van de Habitatrichtlijn richt zich op de bescherming van bedreigde soorten, ongeacht waar ze voorkomen. Ten behoeve hiervan zijn er lijsten opgesteld met soorten die niet verstoord of vernietigd mogen worden, ook niet buiten de aangwezen gebieden (Bijlage IV) en met soorten voor welke het in de natuur verzamelen of verhandelen aan regels wordt onderworpen (Bijlage V). Habitattypen Habitattypen die langs IJsselmeer en Markermeer voorkomen zijn: • 3140 Kalkhoudende oligo-mesotrofe wateren met benthische Chara vegetaties. • 3150 Van nature eutrofe meren met vegetaties van het type Magnopotamion of Hydrocharition. • 3270 Rivieren met slikoevers met vegetaties behorend tot het Chenopodietum rubri p.p. en Bidention p.p.* • 6430 Voedselrijke zoomvormende ruigten • 7140 Overgangs en trilveen • 6110 Kalkminnend of basifiel grasland op rotsbodem behorend tot het verbond van Wit vetkruid* De eerste twee Habitattypen komen alleen voor buiten het in het Meetnet Oevers Zoete Rijkswateren geïnventariseerde gebied. De overige typen, en de vormen waarin zij binnen het meetnet zijn aangetroffen, worden besproken in bijlage 12. * Deze typen komen wel in het rivierengebied binnen het meetnet voor, maar zijn in het IJsselmeergebied alleen in sterk verarmde vorm aanwezig. Het kalkminnende grasland staat daarbij alleen op niet natuurlijke standplaatsen zoals steenglooingen. Aangemelde Habitatrichtlijngebieden In het kader van de Vogel- en de Habitatrichtlijn zijn er in het IJsselmeer-Markermeer de volgende vogelrichtlijn- en habitatrichtlijn-gebieden aangemeld. Deze gebieden zijn een onderdeel van het Europese netwerk voor beschermde gebieden Natura 2000. • • • • •

Gooimeer (516 ha) – Alleen Vogelrichtlijngebied. Gouwzee en kustzone Muiden (1110 ha). IJmeer 7509 ha – alleen Vogelrichtlijngebied. IJsselmeer (113.290 ha) waaronder 2526 ha Friese IJsselmeerkust (Habitatrichtlijngebied). Markermeer (60999 ha) – Alleen Vogelrichtlijngebied.

Deze gebieden worden besproken in bijlage 12.

8

Habitatrichtlijnsoorten In de bijlagen van de Habitatrichtlijn worden elf soorten vaatplanten genoemd die tot de Nederlandse flora behoren. Daarvan is binnen het meetnet langs IJsselmeer en Markermeer alleen de Groenknolorchis (Liparis loeselii) aangetroffen. In de Makkumer Noordwaard zijn enkele exemplaren van deze soort waargenomen. Deze soort wordt vermeld in Bijlage II van de EU-Habitatrichtlijn en is een soort waarvoor speciale Habitatrichtlijngebieden moeten worden aangewezen. De in de Makkumer Noordwaard aangetroffen exemplaren groeien in een moerasvegetatie samen met o.a. Waternavel, Zwarte zegge, Moeraswederik, Melkeppe, Egelboterbloem en Kruipwilg. De groeiplaats wordt bedreigd door zich sterk vegetatief uitbreidende grassen en zeggen als Hennegras, Riet en Tweerijige zegge. Beschermde soorten Nederland In de Flora- en Faunawet worden 102 wilde plantensoorten genoemd. Deze soorten genieten hierdoor enige vorm van bescherming tegen beschadigen, plukken, uitgraven of andersoortige vormen van verstoring van de groeiplaatsen. Langs IJsselmeer en Markermeer zijn binnen het meetnet 8 wettelijk beschermde soorten aangetroffen (tabel 3). Tabel 3: De langs IJsselmeer (IJM) en Markermeer (MM) tijdens de derde ronde aangetroffen wettelijk beschermde soorten, met het aantal km-hokken waarbinnen ze zijn waargenomen. Nederlandse naam Zwanenbloem Gewone dotterbloem Grasklokje Grote kaardebol Brede wespenorchis Groenknolorchis Rietorchis Wilde marjolein

Wetenschappelijke naam Butomus umbellatus Caltha palustris subsp. palustris Campanula rotundifolia Dipsacus fullonum Epipactis helleborine Liparis loeselii Dactylorhiza majalis subsp. praetermissa Origanum vulgare

tot 22 8 4 4 2 1 10 1

IJM 13 7 3 2 1 1 7 1

MM 9 1 1 2 1 0 3 0

Rode Lijst De Conventie van Bern vereist het uitbrengen van Rode Lijsten. Op grond van hun nationale zeldzaamheid en achteruitgang zijn de soorten van de nederlandse flora volgens door de IUCN opgestelde criteria ingedeeld in categorieën die de mate van bedreiging weergeven. Deze categorieën zijn Uitgestorven, Ernstig bedreigd, Bedreigd, Kwetsbaar en Gevoelig (Van der Meijden et al., 2000). De Rode-Lijst Vaatplanten is begin november 2004 vastgesteld. Rode lijsten hebben geen officiële juridische status, maar de overheid verwacht wel dat er bij het beheer en beleid rekening met deze soorten wordt gehouden. Langs IJsselmeer en Markermeer zijn binnen het meetnet 20 Rode-Lijstsoorten aangetroffen (tabel 4 en 5). Tabel 4: Het aantal tijdens de derde ronde waargenomen Rode-Lijstsoorten langs IJsselmeer en Markermeer. Totaal aantal Rode-Lijstsoorten (RLtot), gemiddeld aantal Rode-Lijstsoorten per km-hok (RLgem) met spreiding en het totaal aantal geïnventariseerde km-hokken (nhoktot). IJsselmeer en Markermeer (totaal) IJsselmeer Markermeer IJsselmeer en Markermeer (agrarisch e.d.) IJsselmeer en Markermeer (natuur)

RLtot 20 17 9 8 15

9

RLgem 1,2 (0-7) 1,5 (0-7) 0,9 (0-3) 0,8 (0-3) 2,0 (0-7)

nhoktot 76 46 30 50 26

Tabel 5: Tijdens de derde ronde waargenomen Rode-lijst soorten binnen het meetnet langs IJsselmeer en Markermeer. Per deelsysteem is aangegeven in hoeveel km-hokken de soort is waargenomen. RL-cat: Rode-Lijstcategorie; EB = ernstig bedreigd, BE = bedreigd, KW = kwetsbaar, GE = gevoelig. IJM = IJsselmeer, MM = Markermeer Nederlandse naam Echte heemst Selderij Engels gras Trosdravik Klein sterrenkroos Kamgras Moerasbasterdwederik Veldgerst Geelhartje Groenknolorchis Rode ogentroost Zilt torkruid Kattendoorn Wateraardbei Rond wintergroen Kleine ratelaar Sierlijke vetmuur Blauw walstro Knopig doornzaad Goudhaver

Wetenschappelijke naam Althaea officinalis Apium graveolens Armeria maritima Bromus racemosus Callitriche palustris Cynosurus cristatus Epilobium palustre Hordeum secalinum Linum catharticum Liparis loeselii Odontites vernus subsp. serotinus Oenanthe lachenalii Ononis repens subsp. spinosa Potentilla palustris Pyrola rotundifolia Rhinanthus minor Sagina nodosa Sherardia arvensis Torilis nodosa Trisetum flavescens Totaal per deelsysteem

RL-cat. KW KW KW KW EB GE GE GE KW BE GE KW GE GE KW GE KW KW KW GE

IJM 5 1 2 14 3 5 1 1 2 9 2 1 1

MM 2 1 1 1 9 9

1 2 10 7 1 17

1 1 9

Echte heemst, Selderij, Engels gras en Zilt torkruid zijn brakke en zilte soorten die langs het verzoete IJsselmeer tot op de dag van vandaag hebben weten stand te houden. Echte heemst is in twee km-hokken langs de Waterlandse kust (omgeving Durgerdam en Monnickendam) aangetroffen in rietlanden met aanspoelselruigten. Langs de Friese kust is Echte heemst niet aangetroffen. In aanspoelselruigten langs de Friese kusten komt wel Zilt torkruid voor, zoals bijv. in grote aantallen op de Mokkebank. Langs de kust van de Friese Waarden (Makkumer Waard, Workumerwaard, Kooiwaard) groeit Zilt torkruid vaak samen met Selderij, Groot moerasscherm en Witte waterkers. In de Workumerwaard en in de Kooiwaard groeit Zilt torkruid ook in beweide of gemaaide graslanden. Engels gras is met enkele exemplaren nog aangetroffen aan een dijkvoet langs de Friese zuidkust en op de steenglooing van de Houribdijk. De meeste groeiplaatsen van de graslandplanten onder de Rode-lijstsoorten liggen op dijken. Blauw walstro en Knopig doornzaad zijn uitsluitend op dijktaluds aangetroffen. Beide soorten zijn aangetroffen op de Wieringermeerdijk, de Houtribdijk en de dijk van de Noordoostpolder. Blauw walstro is verder nog op de Afsluitdijk gevonden; Knopig doornzaad komt verder op enkele dijken langs de Friese kust voor. Het Knopig doornzaad komt vooral voor op met schapen beweide dijken. Deze soort is op de recent verzwaarde dijktrajecten bij het Grootslag niet meer teruggevonden. Goudhaver is met slechts enkele exemplaren op één plek op de Houtribdijk waargenomen. Het betreft hier waarschijnlijk een recente vestiging. De meeste groeiplaatsen van Kamgras en Veldgerst liggen op beweide dijken. Beide soorten komen ook wel voor in lager gelegen buitendijkse graslanden. Kattendoorn is alleen langs de Friese kust waargenomen. De soort komt voor op het Mirdumer Klif en met enkele exemplaren op de steenglooing van de dijk bij Molkwerum. Trosdravik is alleen waargenomen op een smalle strook buitendijks grasland ten noorden van Edam. Een groeiplaats van deze soort bij Wervershoof is bij de recente dijkverzwaring verloren

10

gegaan. De Rode ogentroost is alleen aangetroffen in de met koeien en paarden beweide graslanden van de Workumerwaard. Van de soorten van graslanden op voedselarme standplaatsen zijn Rond wintergroen en Sierlijke vetmuur alleen in de Makkumer Noordwaard gevonden. Deze soorten groeien in de relatief hoog gelegen bermen van paden en worden hier vergezeld door o.a. Rietorchis en Fraai duizendguldenkruid. Het Geelhartje is alleen op 1 plek in buitendijks grasland bij Molkwerum gevonden. De moerasplanten Wateraardbei, Groenknolorchis en Moerasbasterdwederik zijn allen in de Makkumer Noordwaard gevonden. Moerasbasterdwederik is verder nog in Kooiwaard en de Workumerwaard aangetroffen. Op de heringerichte oever bij de Diemer zeedijk groeiden enkele exemplaren Kleine ratelaar. Mogelijk is deze soort hier uitgezaaid. Doorschijnend sterrenkroos rukt op naar het noorden. In juni 2004 werd Doorschijnend sterrenkroos (Callitriche truncata) ontdekt in de ondiepe oeverzone langs de Diemerzeedijk. Tot nu toe is dit de meest noordelijke groeiplaats van deze soort in Nederland. De soort was tot nog toe niet verder noordelijk dan Rotterdam gesignaleerd (Odé et al. 1998). Mogelijk is deze verlegging van de areaalgrens naar het noorden een gevolg van het warmer wordende klimaat. Foto B. Odé.

Doelsoorten Doelsoorten zijn alle soorten van de Rode Lijst, uitgebreid met soorten waarvoor Nederland een internationale verantwoordelijkheid heeft, omdat een belangrijk deel van het areaal van de soort in ons land ligt (Bal et al., 2001). Het gaat in totaal om 544 soorten, waarvan er langs IJsselmeer en Markermeer 23 voorkomen. Daarvan zijn alleen Bermooievaarsbek, Waterkruiskruid en Gestreepte klaver geen Rode-lijstsoort of Beschermde soort: Bermooievaar is gedurende 3 ronden slechts op één plek langs het Markermeer gevonden. Waterkruiskruid komt in de 3 meetronden in totaal op ca. 10 plekken langs IJsselmeer en Markermeer voor. Gestreepte klaver staat in 2 meetpunten langs de Friese zuidkust. Deze drie doelsoorten gaan niet duidelijk voor- of achteruit.

11

12

4. Floristische Kwaliteit 4.1 Inleiding Binnen het Floristisch Meetnet Oevers Zoete Rijkswateren vormen de soortenlijsten (met abundanties) per km-hok de basis voor de analyse van de ontwikkelingen in de flora. De Floristische Kwaliteit is één van de manieren om de kwaliteit en ontwikkeling van de flora van een watersysteem uit te drukken en te beoordelen. De Floristische Kwaliteit is gebaseerd op de verzamelde waarnemingen van groepen van ecologisch verwante karakteristieke soorten. Er worden 13 soortgroepen, de zogenoemde ecosysteemtypen, onderscheiden (Bijlage 4). Voor ieder van de 13 ecosysteemtypen wordt de Floristische Kwaliteit berekend per km-hok, op basis van het aantal in het km-hok aangetroffen karakteristieke soorten en hun abundantie, natuurwaarde en indicatiewaarde. De berekeningswijze wordt samengevat in bijlage 5. Ten behoeve van de interpretatie en de grafische presentatie wordt de Floristische Kwaliteit in vijf klassen onderverdeeld. Zo wordt het mogelijk om de mate van ontwikkeling van de ecosystemen in termen als zeer goed, goed, matig, ontoereikend of slecht uit te drukken. 4.2 Floristische Kwaliteit derde ronde Een overzicht van de Floristische Kwaliteit langs de IJsselmeer en Markermeer wordt weergegeven in bijlage 6. Door de overwegend harde oevers zijn goed ontwikkelde ecosysteemtypen langs IJsselmeer en Markermeer schaars. Goed ontwikkelde ecosysteemtypen komen in hoofdzaak voor in buitendijkse natuurgebieden binnen het deelsysteem IJsselmeer. De ecosysteemtypen die het wijdst verspreid zijn zijn Vochtige ruigte, Buitendijks grasland en Moeras. Lokaal komen de ecosysteemtypen Kleine wateren, Slikkige oever en Zilt grasland voor. De verschillende ecosysteemtypen langs IJsselmeer en Markermeer worden hieronder besproken. Aan de orde komen: • de karakteristieke soorten (gerangschikt in volgorde van afnemende abundantie) • de biotopen waarin de ecosysteemtypen kunnen worden aangetroffen • beheersaspecten (uitgebreider in hfdst. 8) • waar en hoe volledig ontwikkeld komen de ecosysteemtypen voor (Bijlage 8a en 8b) De ecosyteemtypen Zand- en grindstrand, Stroomdalgrasland, Rivierduingrasland, Getijderuigte, Droge ruigte, Zachthoutooibos en Hardhoutooibos worden niet besproken; ze ontbreken langs IJsselmeer en Markermeer of komen slechts zeer lokaal slecht tot ontoereikend ontwikkeld voor. Kleine wateren (Bijlage 8a) Karakteristieke soorten: Kleine watereppe, Zwanenbloem, Schedefonteinkruid, Doorgroeid fonteinkruid, Puntkroos, Grof hoornblad, Zannichellia, Smalle waterpest, Tenger fonteinkruid, Veelwortelig kroos, Kikkerbeet, Lidsteng, Aarvederkruid, Groot blaasjeskruid, Stijve waterranonkel, Holpijp, Drijvend fonteinkruid, Haarfonteinkruid, Fijne waterranonkel, Pijlkruid.

De Kleine wateren langs IJsselmeer en Markermeer hebben in het algemeen een kunstmatig karakter. Ze komen vooral voor in de vorm van sloten. Ook in de smalle strook tussen de stortsteen en de dijkvoet kunnen waterplanten worden aangetroffen. In enkele kmhokken met sloten is dit ecosysteemtype goed tot matig ontwikkeld. Door de regenrijke zomer waren er op enkele buitendijkse gebieden langs de Friese IJsselmeerkust (Workumerwaard en Bocht van Molkwerum) natuurlijke (niet permanente)

13

plassen en plasjes ontstaan. In deze wateren groeiden kortlevende pioniersoorten als Waterpostelijn en Klein sterrenkroos. Slikkige oever (Bijlage 8a) Karakteristieke soorten: Blaartrekkende boterbloem, Rode waterereprijs, Moeraszuring, Knikkend tandzaad, Moerasandijvie, Slanke waterkers, Naaldwaterbies, Beekpunge, Slijkgroen, Witte waterkers.

Slikkige oever komen voor op plaatsen die ’s winters geinundeerd zijn en in de loop van het groeiseizoen geleidelijk droogvallen. In het voorjaar zijn de oevers onbegroeid. De karakteristieke soorten zijn voornamelijk 1-jarige pioniersoorten, die in de loop van de zomer ontkiemen. Slikkige oevers ontwikkelen zich het best op glooiende oevers van enigszins beschutte wateren. Voor het in stand houden van slikkige oevers is een zekere mate van hydrodynamiek echter noodzakelijk. Er moeten onbegroeide pioniersituaties aanwezig zijn waarop de karakteristieke soorten zich ieder jaar weer kunnen vestigen. Langs IJsselmeer en Markermeer is de dynamiek vaak te gering en groeien slikkige oevers dicht met helofyten. Matig tot zeer goed ontwikkeld is Slikkige oever alleen in enkele natuurgebieden langs de Friese kust; met name langs de kreken in de Workumerwaard. Hier worden de pioniermilieu’s in stand gehouden door de hydrodynamiek (bij windopstuwing lopen de oevers onder) en door de begrazing (de ontwikkeling van helofytenvegetatie wordt door de graasdruk van het vee tegengehouden). Buitendijks grasland (Bijlage 8a) Karakteristieke soorten: Valse voszegge, Kamgras, Kleine leeuwentand, Gewone brunel, Tweerijige zegge, Veldgerst, Echte koekoeksbloem, Moeraszoutgras, Pijptorkruid, Waterkruiskruid, Rietorchis, Grote ratelaar, Gewone dotterbloem, Zwarte zegge, Waterpunge, Fraai duizendguldenkruid, Scherpe fijnstraal, Zeegroene rus, Geelgroene + Dwergzegge, Beemdlangbloem, Platte rus, Moerasrolklaver, Hazenzegge, Echt duizendguldenkruid, Gevleugeld hertshooi, Rode ogentroost, Sierlijke vetmuur, Aardbeiklaver, Trosdravik, Zeegroene zegge.

Het Buitendijks grasland wordt gekarakteriseerd door graslandplanten van vochthoudende bodems. Buitendijks grasland kan zowel voorkomen in de vorm van weiland of hooiland. Matig tot zeer goed ontwikkeld is Buitendijks grasland alleen in enkele natuurgebieden. Het best ontwikkeld is dit ecosysteemtype langs de Friese kust. In minder goed ontwikkelde vormen komt het ecosysteemtype voor in de vorm van beweide of gemaaide stroken onderaan dijken. Zilt grasland (Bijlage 8a) Karakteristieke soorten: Slanke waterbies, Zilte rus, Zilt torkruid, Selderij, Zulte, Hertshoornweegbree, Zilte schijnspurrie, Echte heemst, Engels gras, Zilte zegge, Zeepostelein, Strandmelde, Deens lepelblad, Melkkruid

De karakteristieke soorten van dit ecosysteemtype zijn soorten van zilte of brakke bodems. Oorspronkelijk waren deze soorten aanwezig in de kwelders langs de Zuiderzee. In het verzoete IJsselmeergebied zijn deze soorten te beschouwen als relicten. De zilte en brakke soorten komen hooguit nog hier en daar verspreid voor binnen de ecosysteemtypen Buitendijks grasland (Zilte rus, Zilte schijnspurrie, Melkkruid) en Vochtige ruigte (Zilt torkruid, Selderij, Echte heemst). De zilte en brakke soorten lijken het langst stand te houden in de noord-oosthoek van het IJsselmeer. Alleen op de Makkumer Zuidwaard is dit type als goed ontwikkeld aan te merken

14

Vochtige ruigte (Bijlage 8b) Karakteristieke soorten: Moerasandoorn, Wolfspoot, Koninginnenkruid, Echte valeriaan, Gewone engelwortel, Moerasmelkdistel, Grote engelwortel, Zwart tandzaad, Grote kattenstaart, Gespleten hennepnetel, Grote wederik, Poelruit, Wilde bertram, Gevleugeld helmkruid, Echte heemst, Goudgele honingklaver, Reuzenbalsemien, Hertsmunt, Watermuur.

Het ecosysteemtype Vochtige ruigte omvat de aanspoelsel- en oeverruigten. Het ontwikkelt zich optimaal op zeer voedselrijke, vochtige standplaatsen, wanneer de vegetatie niet beweid of gemaaid wordt. Vochtige ruigte wordt in veel km-hokken in meer of mindere mate van ontwikkeling waargenomen. Relatief het best ontwikkeld (matig) is dit type vooral in enkele extensief beheerde natuurgebieden. In beweide natuurgebieden (b.v. Workumerwaard) komt dit type niet of slecht tot ontwikkeling. Langs niet beweide harde oevers, zoals de IJsselmeerkust van de Houtribdijk is Vochtige ruigte beter ontwikkeld dan op beweide harde oevers (Wieringermeerdijk). Op aan de wind geëxponeerde harde oevers (Afsluitdijk, Markermeerzijde Houtribdijk) is dit type, ook bij afwezigheid van beweiding, slecht ontwikkeld. Moeras (Bijlage 8b) Karakteristieke soorten: Heen, Gele lis, Ruwe bies, Grote lisdodde, Oeverzegge, Kleine lisdodde, Grote waterweegbree, Zwanenbloem, Grote watereppe, Pluimzegge, Pijptorkruid, Waterkruiskruid, Scherpe zegge, Grote wederik, Moeraswederik, Grote egelskop, Zeegroene muur, Gewone waternavel, Moerasbeemdgras, Hennegras, Egelboterbloem, Kalmoes, Moerasspirea, Melkeppe, Moeraszegge, Hoge cyperzegge, Moeraslathyrus, Paddenrus, Grote boterbloem, Moerasbasterdwederik, Waterscheerling, Veenpluis, Groenknolorchis, Wateraardbei.

Het ecosysteemtype Moeras wordt gekarakteriseerd door soorten die optreden tijdens de successie van open water naar moeras. Naast forse helofyten als Heen, Lisdodden en Ruwe bies, die vooral in het beginstadium van verlanding optreden worden ook de echte moerasplanten, zoals Moeraswederik en Melkeppe, tot de karakteristieke soorten gerekend. Een constant hoog waterpeil en mesotrofe tot oligotrofe milieucondities zijn voorwaarden voor het onstaan van soortenrijke moerassen. Soortenrijke rietmoerassen ontwikkelen zich dan ook alleen indien er sprake is van enige hydrologische isolatie ten opzichte van het voedselrijke oppervlaktewater. Dit is alleen het geval indien de oppervlakte van het buitendijkse gebied voldoende groot is. Voor het instand houden van moeras is beheer in de vorm van maaien noodzakelijk. Blijft beheer achterwege, dan zal de successie op den duur leiden tot het ontstaan van (Zachthoutooi)bos. De helofyten zijn de algemeenste karakteristieke soorten. Soortenrijke moerassen hebben zich alleen ontwikkeld in de natuurgebieden langs de Friese kust en plaatselijk langs de IJmeerkust bij Waterland. Het ecosysteemtype is daar goed tot zeer goed ontwikkeld.

15

16

5. Milieukwaliteit 5.1 Inleiding Planten zijn indicatoren voor de in een gebied heersende milieu-omstandigheden. Van dergelijke indicaties kan gebruik worden gemaakt bij de bepaling van de toestand ten aanzien van een bepaald milieuthema. Met betrekking tot de oeverflora van de zoete rijkswateren gaat daarbij de aandacht vooral uit naar de thema's klimaatverandering, verzoeting, verzilting, vermesting en beheer/inrichting. Verschuivingen in de presentie of abundantie van plantensoorten met een bepaalde indicatiewaarde maken het mogelijk de veranderingen in de loop van de tijd te volgen, zowel per locatie, als voor een (deel van een) watersysteem. Per milieuthema worden één of meer milieugetallen berekend (tabel 6). Tabel 6: De berekende milieugetallen, gerangschikt naar milieuthema. Milieuthema Klimaatverandering Verzoeting/verzilting Vermesting Beheer/inrichting

Milieugetal Temperatuurgetal Continentaliteitsgetal Areaalligging Zoutgetal Voedselrijkdomgetal nat Voedselrijkdomgetal droog Oevergetal Dynamiekgetal

In de berekening van de milieugetallen (Temperatuurgetal, Continentaliteitsgetal, Zoutgetal, Voedselrijkdomgetal nat en Voedselrijkdomgetal droog) wordt de verhouding in presentie en abundantie van de soorten met een hoge indicatiewaarde (bijvoorbeeld hoge temperatuurindicatie of hoge saliniteitsindicatie) vergeleken met de presentie en abundantie van alle voorkomende soorten. Voor het Zoutgetal wordt op die manier het aandeel van soorten van brakke en zilte milieus in de totale soortensamenstelling berekend. De waarde van deze Milieugetallen ligt tussen 0 en 1. Het Oevergetal en Dynamiekgetal worden in principe net zo berekend als de Floristische Kwaliteit, op basis van de presentie, abundantie en natuurwaarde van indicatieve soorten, maar zonder meeweging van de indicatiewaarde voor een ecosysteemtype. De berekeningswijze wordt samengevat in bijlage 5B. Met behulp van de areaalformules (Schaminée c.s., 1992) zijn er voor iedere soort twee getallen tussen -1 en 1 gegenereerd die de areaaligging binnen Europa ten opzichte van een noord-zuiden een oost-west-as weergeven (zie kader op pagina 16). Het getal Zpos geeft de gemiddelde positie op de noord-zuid as aan; 1 is maximaal zuidelijk, -1 is maximaal noordelijk. Het getal Wpos geeft de gemiddelde positie op de oost-west-as weer; 1 is maximaal westelijk, -1 is maximaal oostelijk. Door deze getallen voor alle binnen een meetpunt aangetroffen soorten te middelen, verkrijgt men per km-hok een gemiddelde areaalligging. Als er noordelijke soorten verdwijnen uit een meetpunt, of wanneer er zuidelijke soorten verschijnen zal de gemiddelde areaalligging verschuiven naar het zuiden. Ter illustratie is in figuur 2 de gemiddelde areaalligging per deelwatersysteem weergegeven. Over het algemeen komen de op basis van de areaalcodes berekende posities van de deelsystemen ten opzichte van elkaar redelijk goed overeen met de werkelijke geografische ligging ten opzichte van elkaar.

17

De Zuidelijke en Westelijke positie als functionele klimaatskenmerken van planten. Door Wil Tamis De Zuidelijke en Westelijke posities zijn te beschouwen als functionele klimaatskenmerken van plantensoorten, net zoals de Temperatuur-getallen en de Continentaliteitsgetallen van Ellenberg (1992). De Zuidelijke positie is het centrum van het verspreidingsgebied van een plantensoort op de Zuid-Noord as. De Westelijke positie is het centrum van het verspreidingsgebied van een plantensoort op West-Oost as. Het gaat hierbij om het oorspronkelijke verspreidingsgebied. Meer warmteminnende soorten uit het Zuiden van Europa hebben een hoge Zuidelijke positie en vice versa. Planten met een voorkeur voor een meer Atlantisch klimaat hebben een hoge westelijke positie en vice versa. De Zuidelijke en Westelijke positie worden berekend met behulp van de areaal-informatie voor elke plantensoort uit Schaminée et al. (1992). Zij onderscheidden zes deelgebieden in Europa: West (W), Noord (N), Midden (M), Zuid (Z), ZuidOost (ZO) en Oost (O). Voor elke soort is bepaald, met een ordinale schaal (0, +, 1, 2, 3, 4), hoe algemeen of zeldzaam deze is in elk van deze deelgebieden. Voor de Zuidelijke positie hebben de deelgebieden Dz de volgende waarden, vermeld tussen haakjes, gekregen: Z (1), ZO (1/2), O (0), M (0), W (0), N (-1). Vervolgens is aan elke algemeenheidsklasse de gemiddelde waarde g van de klassegrenzen toegekend, bijv. klasse 4, klassegrenzen: 75-100%, klassegemiddelde: 87,5% etc. Tenslotte is de Zuidelijke positie Zp per soort als een gewogen gemiddelde bepaald (zie onderstaande formule). Een soort die alleen in het Zuidelijke deel van Europa voorkomt krijgt dan de waarde 1. Voor de Westelijke positie is dezelfde procedure gevolgd, met uitzondering van de waarden voor de deelgebieden Dw: Z (0), ZO (-1/2), O (-1), M (0), W (1), N (0). Voor de berekening is ook onderstaande formule gebruikt. Een soort met een puur Westelijke verspreiding in Europa krijgt de waarde 1.

Zp of Wp = Referenties:

∑D ∑g

z of w

*g

Ellenberg,H., H.E.Weber, R.Düll, V.Wirth, W.Werner and D.Paulissen 1992. Zeigerwerte von Pflanzen in Mitteleuropa. Scripta Geobotanica 18: 258. Schaminée,J.J., L.Van Duuren en A.J.De Bakker, 1992, Europese en mondiale verspreiding van Nederlandse vaatplanten. Gorteria 18: 57-96.

18

West-Oost 0,14

0,12

0,10

0,08

0,06

0,04

0,02 0,08

0,10

Delta Randmeren Veluwe Randmeren

Markermeer

0,12

Gestuwde Maas IJsselmeer Bovenrijn/Waal

0,14

Haringvliet/Hollandsch Diep Grensmaas

Zuid-Noord

Biesbosch IJssel Zoetwatergetijderivieren Zuidelijke Randmeren Nederrijn Getijde-beïnvloede Maas

0,16

Volkerak-Zoommeer Benedenrivieren-Noordrand

0,18

0,20

Figuur 2. De gemiddelde areaalligging van alle meetpunten binnen het meetnet per deelsysteem. : IJsselmeer en Markermeer, *: Randmeren, +: Zoete Getijdewateren, ▲: Rijntakken, : Maas.

5.2 Milieukwaliteit derde ronde De Milieukwaliteitgetallen voor de derde ronde langs IJsselmeer en Markermeer zijn samengevat in tabel 7. Tabel 7: Gemiddelde Milieukwaliteit van de geïnventariseerde km-hokken langs IJsselmeer en Markermeer tijdens de derde ronde, ook voor de afzonderlijke strata (deelsysteem en gebruikscategorie). TG = Temperatuurgetal, CG = Continentaliteitsgetal, ZG = Zoutgetal, VGn = Voedselrijkdomgetal (nat), VGd = Voedselrijkdomgetal (droog), OG = Oevergetal, DG = Dynamiekgetal, n = aantal hokken.

IJsselmeer en Markermeer IJsselmeer Markermeer agrarisch e.d. natuur

TG 0,061 0,065 0,055 0,061 0,062

CG 0,21 0,20 0,21 0,20 0,23

ZG VGn VGd 0,47 0,80 0,77 0,48 0,79 0,77 0,45 0,82 0,79 0,51 0,82 0,78 0,39 0,77 0,77

OG 33,08 35,83 28,87 19,63 57,49

DG 6,74 7,71 5,25 4,54 10,72

n 76 46 30 49 27

In het Temperatuurgetal (TG) komt het aandeel van de soorten van warme tot zeer warme gebieden tot uiting; dit aandeel is laag. Ook het Continentaliteitsgetal (CG) dat een indicatie geeft van het aandeel van de continentale soorten is laag. In het Zoutgetal (ZG) komt het aandeel van de brakke tot zilte soorten in de totale soortensamenstelling naar voren. Het verschil tussen agrarische- en natuur km-hokken is opmerkelijk. De hoge waarden in natuur-km-hokken zijn het gevolg van de hogere soortenrijkdom binnen deze km-hokken. Het aandeel zilte soorten is hier, bij gelijke aantallen zilte soorten, daardoor altijd lager dan in de soortenarmere agrarische km-hokken. De absolute waarde van het Zoutgetal is niet zo indicatief; veranderingen in het getal wel.

19

Het aandeel voedselrijke soorten in de totale soortensamenstelling is hoog, hetgeen in beide getallen voor voedselrijkdom tot uiting komt. Het Voedselrijkdomgetal nat is in natuur-kmhokken lager dan in agrarische km-hokken. Langs het IJsselmeer, waar de meeste natte natuurgebieden liggen, is het Voedselrijkdomgetal nat lager dan langs het Markermeer. Het Oevergetal (Bijlage 9) is een maat voor het voorkomen van buitendijkse gronden met gevarieerde, natte oevervegetaties. Hoge waarden worden in het algemeen gevonden in km-hokken met natuurgebieden; lage waarden zijn altijd gebonden aan km-hokken met harde oevers (dijkhokken). In het Dynamiekgetal (Bijlage 9) komen de soortenrijke pionierstadia van droge en natte standplaatsen naar voren. Ook het dynamiekgetal is duidelijk hoger in km-hokken met natuurgebieden. 5.3 Areaalligging Voor alle meetpunten langs IJsselmeer en Markermeer is de gemiddelde areaalligging uitgerekend (figuur 3). 0,25

0,20

0,15 west oost 0,10

0,05

0,00 0,00

0,05

O F H H NA F NH NH NH H H O HNH N ANH A NH IJ O H NH W W IJO N G H A N W N G N H N A

0,10

NH

zuid noord

F

Legenda: A: Afsluitdijk F: Friese kust G: Grootslag H: Houtribdijk IJ: IJsselmeerdijk NH: Noord Holland N: Noordoostpolder O: Oostvaardersdijk W: Wieringermeerdijk

0,15

0,20

A W

N 0,25

Figuur 3. De gemiddelde areaalligging van alle meetpunten binnen de deelsystemen IJsselmeer en Markermeer. ▲: dijkhokken met alleen “harde” oevers, : hokken met “zachte” oevers langs IJsselmeer, : hokken met zachte oevers langs Markermeer.

Meetpunten met alleen “harde” oevers (dijkhokken) zijn gemiddeld soortenarmer dan meetpunten met “zachte oevers”. Uit de figuur blijkt dat vooral soorten met noordelijke arealen afwezig zijn in meetpunten met alleen “harde” oevers. In de meetpunten met “zachte oevers” langs het IJsselmeer, die tegelijkertijd de meest waardevolle natuurgebieden herbergen, komen relatief veel soorten met noordelijke arealen voor. De relatief zuidelijke ligging van deelsystemen IJsselmeer en Markermeer in figuur 2 is het gevolg van het hoge aandeel km-hokken met “harde” oevers binnen deze deelsystemen. Er zijn duidelijke verschillen tussen de meetpunten waarneembaar die vooral een gevolg zijn van de ondergrond en het beheer van het meetpunt. Door Geilen et al. (2004), Rossenaar (2004) en Schreijer (2004) worden in de toekomst meer effecten van klimaatverandering in de grote zoete rijkswateren verwacht.

20

6. Maatlat Kaderrichtlijn Water 6.1 Inleiding Volgens de Nederlandse typologie voor de Kaderrichtlijn Water zijn IJsselmeer en Markermeer Grote diepe gebufferde meren (type M21) (Van der Molen 2004). Ten behoeve van de monitoring van de watertypen worden er verschillende maatlatten opgesteld. Aan de hand van deze maatlatten kan beoordeeld worden in hoeverre de in het kader van de Kaderrichtlijn water opgestelde kwaliteitsdoelen gehaald worden. De maatlat voor Grote diepe gebufferde meren bestaat uit drie deelmaatlatten: • abundantie groeivormen • soortensamenstelling macrofyten • soortensamenstelling fytobenthos Voor de deelmaatlat soortensamenstelling macrofyten (wateren oeverplanten) zijn de gegevens van de oeverplanten uit het Meetnet Oevers Zoete Rijkswateren mogelijk bruikbaar. Met behulp van de inventarisatiegegevens uit de derde inventarisatieronde is een voorlopige score voor oeverplanten berekend. IJsselmeer en Markermeer zijn sterk veranderde wateren. De maatlatten zijn ontworpen voor natuurlijke wateren. Validatie van de maatlatten met data van referentiegebieden (buitenlandse meren) dient nog plaats te vinden. 6.2. Soortensamenstelling macrofyten oeverplanten Voor de deelmaatlat soortensamenstelling macrofyten (wateren oeverplanten) is een soortenlijst opgesteld (Van der Molen 2004, Bijlage 7). Iedere soort heeft een score waarin de mate van kenmerkendheid, de wijze waarop de soort reageert op milieufactoren en het belang van de soort als doelsoort en/of Rode-lijstsoort is verwerkt. De score is afhankelijk van abundantie of bedekkingsklasse; “goede” soorten scoren hoog bij hoge bedekkingen, “slechte“ soorten scoren laag bij hoge bedekkingen. Met behulp van de gegevens uit het meetnet is er voor IJsselmeer en Markermeer een score voor oeverplanten bepaald. Allereerst is gekeken welke soorten van de deelmaatlat soortensamenstelling macrofyten zijn aangetroffen. Van deze soorten is vervolgens de presentie (% km-hokken waarbinnen de soort is aangetroffen) bepaald. Met behulp van gekozen presentieklassen (0-30%, 30%-70%, 70%-100%) zijn de presenties omgezet naar 3 bedekkingsklassen (tabel 8). Deze afgeleide bedekkingsklassen bepalen de score van de soorten (Tabel 9 en tabel 10). De scores van de afzonderlijke soorten worden opgeteld. De uiteindelijke score, die aangeeft hoever de situatie nog verwijderd is van het maximaal haalbare, is de breuk: (Gerealiseerde som soortsscores) / (maximale som soortsscores) De maximaal haalbare som van de soortsscores voor oeverplanten is 55. Uit deze voorlopige berekening blijkt dat het IJsselmeer met een score van 0,71 hoger scoort dan het Markermeer met een score van 0,58. Tabel 8. Omzetting van presentie naar bedekkingsklassen Presentie (%) 0-30 30-70 70-100

Bedekkingsklasse 1 2 3

21

Tabel 9. De soorten van de deelmaatlat soortensamenstelling macrofyten oeverplanten van watertype M21 (Grote diepe gebufferde meren) langs deelsysteem IJsselmeer. Wetenschappelijke naam

Nederlandse naam

Acorus calamus Alisma lanceolatum Alisma plantago-aquatica Berula erecta Bolboschoenus maritimus Carex pseudocyperus Eleocharis palustris Equisetum fluviatile Glyceria maxima Iris pseudacorus Lycopus europaeus Lysimachia thyrsiflora Mentha aquatica Myosotis scorpioides Oenanthe fistulosa Phalaris arundinacea Phragmites australis Ranunculus lingua Rorippa amphibia Rorippa microphylla Rumex hydrolapathum Schoenoplectus lacustris Sium latifolium Typha angustifolia Typha latifolia

Kalmoes Slanke waterweegbree Grote waterweegbree Kleine watereppe Heen Hoge cyperzegge Gewone waterbies Holpijp Liesgras Gele lis Wolfspoot Moeraswederik Watermunt Moerasvergeet-mij-nietje Pijptorkruid Rietgras Riet Grote boterbloem Gele waterkers Slanke waterkers Waterzuring Mattenbies Grote watereppe Kleine lisdodde Grote lisdodde

nhok 3 4 15 13 31 5 15 1 8 24 39 9 34 17 9 33 33 4 16 2 29 1 15 17 16

presentie (%) 6,5 8,7 32,6 28,3 67,4 10,9 32,6 2,2 17,4 52,2 84,8 19,6 73,9 37,0 19,6 71,7 71,7 8,7 34,8 4,3 63,0 2,2 32,6 37,0 34,8

bedekkingsklasse 1 1 2 1 2 1 2 1 1 2 3 1 3 2 1 3 3 1 2 1 2 1 2 2 2 som: totaal score:

score 1 1 2 1 2 1 2 1 1 2 2 1 2 2 1 2 2 1 2 1 2 1 2 2 2 39 39/55=0,71

Tabel 10. De soorten van de deelmaatlat soortensamenstelling macrofyten oeverplanten van watertype M21 (Grote diepe gebufferde meren) langs deelsysteem Markermeer. Wetenschappelijke naam

Nederlandse naam

Acorus calamus Alisma lanceolatum Alisma plantago-aquatica Berula erecta Bolboschoenus maritimus Eleocharis palustris Glyceria maxima Iris pseudacorus Lycopus europaeus Lysimachia thyrsiflora Mentha aquatica Myosotis scorpioides Oenanthe fistulosa Phalaris arundinacea Phragmites australis Rorippa amphibia Rorippa microphylla Rumex hydrolapathum Sagittaria sagittifolia Sium latifolium Typha angustifolia Typha latifolia

Kalmoes Slanke waterweegbree Grote waterweegbree Kleine watereppe Heen Gewone waterbies Liesgras Gele lis Wolfspoot Moeraswederik Watermunt Moerasvergeet-mij-nietje Pijptorkruid Rietgras Riet Gele waterkers Slanke waterkers Waterzuring Pijlkruid Grote watereppe Kleine lisdodde Grote lisdodde

nhok 4 1 9 10 16 7 11 18 23 1 15 12 2 22 29 4 4 18 1 4 9 16

22

presentie (%) 12,5 3,1 28,1 31,3 50,0 21,9 34,4 56,3 71,9 3,1 46,9 37,5 6,3 68,8 90,6 12,5 12,5 56,3 3,1 12,5 28,1 50,0

bedekkingsklasse 1 1 1 2 2 1 2 2 3 1 2 2 1 2 3 1 1 2 1 1 1 2 som: totaal score:

score 1 1 1 2 2 1 1 2 2 1 2 2 1 2 2 1 1 2 1 1 1 2 32 32/55=0,58

7. Trends 7.1 Inleiding In dit hoofdstuk worden de drie ronden langs de oevers van IJsselmeer en Markermeer vergeleken. Trends met betrekking tot de volgende aspecten komen aan de orde: • soortenrijkdom • Floristische kwaliteit • Beoordeling realisatie gewenste toestand waterlichaam • Milieukwaliteit • areaalligging In dit hoofdstuk worden alleen de 77 km-hokken vergeleken die in alle drie de ronden geselecteerd zijn. Tijdens de eerste ronde in 1996 was de selectie groter. Binnen hfdst 7.2.1 is onderscheid gemaakt tussen km-hokken met harde oevers, die voornamenlijk uit dijken bestaan (categorie dijken) en hokken met grotere oppervlakten buitendijkse natuurgebieden (categorie natuur). Onder de categorie overig vallen de hokken zonder natuurgebieden of dijken. 7.2 Flora 7.2.1. Soortenrijkdom De gemiddelde aantallen soorten per km-hok zijn weergegeven in tabel11 en figuur 4. Na een aanvankelijke toename van het gemiddelde aantal soorten tussen de eerste en de tweede ronde, is er, vooral in natuur km-hokken, in 2004 een afname te constateren. De afname in dijkhokken is te wijten aan de dijkverzwaringen die op verschillende dijktrajecten tussen 2000 en 2004 hebben plaatsgevonden. De daling van het gemiddelde aantal soorten is bij Tabel 11. Gemiddeld aantal soorten per km-hok langs IJsselmeer en Markermeer in dijkhokken met “harde” oevers en in km-hokken met natuurgebieden en “zachte” oevers. Deelsysteem IJsselmeer Markermeer

dijken (n=28) overig (n=2) natuur (n=15) dijken (n=17) overig (n=4) natuur (n=11)

1996 61,1 116,0 125,3 58,5 92,8 116,2

2000 69,3 127,0 138,5 70,6 103,8 120,6

2004 65,0 126,0 124,1 65,5 112,3 108,5

dijkhokken geringer dan bij natuurhokken. Dit patroon is voor IJsselmeer en Markermeer ongeveer hetzelfde. In figuur 5 zijn de gemiddelde soortenaantallen van enkele echte dijkhokken, d.w.z. kmhokken met alleen dijktaluds, steenglooiingen en harde oevers, voor de drie ronden weergegeven. De Afsluitdijk en de Houtribdijk zijn het soortenrijkst. Deze dijken worden gemaaid. Plaatselijk wordt de vegetatie ook begraasd door konijnen, die op deze dijken, gezien de slechte konijnenstand op het “vasteland”, in verrassend grote aantallen aanwezig zijn. De dijken langs de Friese kust en de Noordoostpolder zijn gemiddeld het soortenarmst. De indruk bestaat dat de geringe soortenrijkdom van deze dijken te wijten is aan het vrij intensieve agrarisch gebruik. De geringe soortenrijkdom wordt niet veroorzaakt door de geringe ouderdom.

23

Gemiddelde aantal soorten Markermeer

Gemiddeld aantal soorten IJsselmeer

140

140

120

120

100

100

80

80

60

60

40

40 natuur (n=15)

20

natuur (n=11)

20

overig (n=4)

overig (n=2)

0

0 dijken (n=28)

1996

dijken (n=17)

1996 2000

2000

2004

2004

Figuur 4. De gemiddelde aantallen soorten per km-hok, langs IJsselmeer en Markermeer tijdens de drie ronden.

Het effect van de dijkverzwaring bij het Grootslag is duidelijk te zien. Het aantal soorten van de beide km-hokken langs de Oostvaardersdijk, die recent ten behoeve van de dijkverzwaring overhoop gehaald waren is op 0 gesteld. Vandaar dat ook hier een sterke afname valt af te lezen. De dijkverbeteringen bij de Noordoostpolder lijken geen effect op de soortenaantallen te hebben gehad. Tijdens de derde ronde bestond de indruk dat binnen enkele km-hokken op de Afsluitdijk eveneens werkzaamheden waren uitgevoerd. Mogelijk zijn deze werkzaamheden verantwoordelijk voor de daling in het gemiddelde aantal soorten in 2004. De figuur laat zien dat er op de Houtribdijk gemiddeld iedere ronde 10 soorten meer worden gevonden. Deze soorten kunnen zich zowel op het grastalud, als op de steenglooiing, als in de oeverruigte gevestigd hebben. Dit is mogelijk een gevolg van kolonisatie. 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0

6) ) n= =8 2) ) ) ,n IJ, n= =8 ( J ) I =4 J, k j ,n & ) I i ( =2 d ,n M M t =4 ( ( g i J 3) ,n I a u ( k l d J l j 8) ,n I i s n= s n ( k t j d M a i o l n= k ( Af b l J, j d i i I o , r r o ( r k t d J j e i I r H u G ( e st ee rsd Ho er ku ord erm lm rde old se No se ng a p i e t i s r a r s IJ ie F stv oo W Oo ord No

2004 1996

Figuur 5. Gemiddelde soortenaantallen op 9 dijktrajecten in de 3 opeenvolgende ronden. IJ: langs IJsselmeer; M: langs Markermeer.

24

Tabel 12. Gemiddeld aantal Rode-lijstsoorten per km-hok langs IJsselmeer en Markermeer in dijkhokken met “harde” oevers en in km-hokken met natuurgebieden en “zachte” oevers. Deelsysteem IJsselmeer Markermeer

dijken (n=28) overig (n=2) natuur (n=15) dijken (n=17) overig (n=4) natuur (n=11)

1996 1,07 0,00 2,20 0,18 0,75 1,27

2000 1,39 0,00 2,80 0,35 0,75 1,36

2004 0,96 0,00 2,53 0,35 1,50 1,27

Tabel 13. Presentie Rode-lijstsoorten (aantal km-hokken waarin de soort is aangetroffen) in de drie meetronden langs IJsselmeer en Markermeer. Wetenschappelijke naam Nederlandse naam Althaea officinalis Echte heemst Apium graveolens Selderij Armeria maritima Engels gras Artemisia absinthium Absintalsem Bromus racemosus Trosdravik Callitriche palustris Klein sterrenkroos Caltha palustris subsp. araneosa Spindotterbloem Carex diandra Ronde zegge Carum carvi Echte karwij Cynosurus cristatus Kamgras Dactylorhiza incarnata Vleeskleurige orchis Drosera rotundifolia Ronde zonnedauw Epilobium palustre Moerasbasterdwederik Festuca ovina Genaald schapengras Filago minima Dwergviltkruid Hordeum secalinum Veldgerst Linum catharticum Geelhartje Liparis loeselii Groenknolorchis Odontites vernus ssp. serotinus Rode ogentroost Oenanthe lachenalii Zilt torkruid Ononis repens subsp. spinosa Kattendoorn Pedicularis palustris Moeraskartelblad Potentilla palustris Wateraardbei Pyrola rotundifolia Rond wintergroen Rhinanthus minor Kleine ratelaar Sagina nodosa Sierlijke vetmuur Sherardia arvensis Blauw walstro Silene gallica Franse silene Torilis nodosa Knopig doornzaad Trifolium micranthum Draadklaver Trisetum flavescens Goudhaver Totaal aantal Rode-lijstsoorten:

25

RL-cat. KW KW KW KW KW EB KW KW GE GE KW GE GE EB GE GE KW BE GE KW GE KW GE KW GE KW KW EB KW KW GE

IJsselmeer 1996 2000 1 1 1

5 3 1 1 1 1

2004 5 1

Markermeer 1996 2000 2 2 1 1 1

2004 2 1 1

2

1

1

1 6

9

9

2

1 3 14 2

1 22 1

14

3

2

3

1 1 5 1 1 1 10 2 2 1

7 1 2 10 2

5 1 1 2 9 2

1

1 1

2 13 1 8 2

2 10

6

1 7

9

1 1 7 8 19

21

2

7 1 17

1 1

1 9

8

9

Gemiddeld aantal RL-soorten IJsselmeer

Gemiddeld aantal RL-soorten Markermeer

3,0

3,0

2,5

2,5

2,0

2,0

1,5

1,5

1,0

1,0

0,5

natuur (n=15)

0,5

natuur (n=11)

overig (n=2)

overig (n=4)

0,0

0,0 dijken (n=28)

1996

dijken (n=17)

1996

2000

2000 2004

2004

Figuur 6. De gemiddelde aantallen Rode-lijstsoorten per km-hok, langs IJsselmeer en Markermeer tijdens de drie ronden.

De gemiddelde aantallen Rode-lijstsoorten per km-hok liggen langs het IJsselmeer, zowel voor natuur- als dijkhokken hoger dan langs het Markermeer (tabel 12 en 13, figuur 6). Tussen de tweede en de derde ronde is er langs het IJsselmeer sprake van een teruggang in het aantal waargenomen Rode-lijstsoorten. Het gemiddelde ligt bij de dijkhokken zelfs lager dan bij de eerste ronde in 1996. In de dijkhokken zijn o.a. Kamgras en Blauw walstro tijdens de derde ronde minder aangetroffen (tabel 13). Beide soorten zijn op de Rode-lijst 2000 opgenomen vanwege hun landelijk achteruitgang in de periode 1930-2000. Kamgras is in die periode sterk afgenomen (50-74%); Blauw walstro is in die periode zeer sterk afgenomen (>75%). 7.2.2 Toe- en afnemende soorten Soorten die bij iedere ronde in meer km-hokken zijn waargenomen en soorten die bij iedere ronde in minder km-hokken zijn waargenomen worden hieronder besproken. Bij deze bespreking zijn vooral die soorten betrokken met enige ecologische betekenis. Zeer algemene en/of kortlevende, eenjarige soorten die overal voor kunnen komen zijn buiten beschouwing gelaten. Toegenomen soorten. Langs het IJsselmeer vertonen vooral soorten van slikkige oevers en vochtige ruigten een positieve trend. Soorten van slikkige oevers die iedere ronde meer zijn aangetroffen zijn Slijkgroen, Moeraszuring, Knikkend tandzaad en Goudknopje. Soorten van Vochtige ruigten met een positieve trend zijn Gewone engelwortel, Grote engelwortel, Koninginnenkruid, Echte valeriaan, Wilde bertram en Grote kattenstaart. Van de graslandsoorten vertonen Grote ratelaar, Gewone margriet en Grasklokje een toenemende presentie. De eerste soort wordt binnen de reservaten frequenter aangetroffen; de laatste twee soorten vooral op de dijken (Houtribdijk). Schietwilg, Gewone es, Rode kornoelje en Eenstijlige meidoorn zijn houtige gewassen die geleidelijk meer worden aangetroffen. Van de moeras- en oeverruigten-soorten vertoont alleen de Kleine lisdodde een toename in presentie. Verder zijn langs het IJsselmeer enkele soorten van droge ruigten zoals Kleverig kruiskruid en Duinriet vaker waargenomen. De eerste soort is vooral aangetroffen op het zuiden

26

geëxponeerde steenglooiingen (bijv. Afsluitdijk); Duinriet is een soort van droge zandige plekken. Van de waterplanten is vooral de toename van Klein sterrenkroos opmerkelijk. Deze soort is weliswaar alleen in de Workumerwaard gevonden, maar hier is de soort in meer km-hokken en in grotere aantallen dan bij de vorige ronde waargenomen. Langs het Markermeer vertonen enkele soorten van moerassen en graslanden een positieve trend. In presentie toenemende moerassoorten zijn Scherpe zegge, Grote waterweegbree, Gele lis, Kalmoes en Kleine lisdodde. Frequenter waargenomen soorten van graslanden zijn, Kleine leeuwentand, Veldgerst, Echt duizendguldenkruid, Glad walstro, Kraailook en Gewone margriet. Met uitzondering van Kleine leeuwentand en Echt duizendguldenkruid zijn dit vooral soorten die op dijken groeien. Ook het vaak op steenglooiingen groeiende Robertskruid laat een geleidelijke toename zien. Net als langs het IJsselmeer laten Schietwilg en Rode kornoelje langs het Markermeer een geleidelijke toename in presentie zien. De enige plant van vochtige ruigten die langs het Markermeer een positieve trend te zien geeft is Echte valeriaan. Soorten van droge ruigten die toenemen in presentie zijn naast Duinriet, o.a. Grote klit en Hongaarse raket. De enige waterplant langs het Markermeer met een positieve trend is Doorgroeid fonteinkruid. Deze soort wordt hier en daar gevonden in het ondiepe water tussen dijkvoet en stortsteen. Dankzij de aanleg van natuurontwikkelingsprojecten (Onderdijk, Enkhuizerzand) vertoont ook Zulte of Zeeaster als enige plant van zilte tot brakke omstandigheden een lichte vooruitgang. Afgenomen soorten Langs het IJsselmeer zijn het vooral de planten van zilte tot brakke omstandigheden die een gestage duidelijke afname in presentie vertonen. Stomp kweldergras en Schorrenzoutgras zijn in deze ronde niet meer teruggevonden. Zilte rus, Melkkruid en Slanke waterbies zijn (met de nodige moeite) nog wel teruggevonden. Enkele soorten van moerassen vertonen een lichte, doch gestage afname in presentie. Voor de moerassen zijn dat Moeraszegge, Pluimzegge, Hoge cyperzegge en Grote watereppe. In de natte graslanden vertonen Vleeskleurige orchis en Zeegroene muur een negatieve trend. De Vleeskleurige orchis, die binnen het meetnet tijdens de vorige ronden alleen maar gevonden in enkele km-hokken langs de Friese westkust is, is tijdens de derde ronde niet meer teruggevonden. De pioniersoorten Goudzuring en Rode ganzenvoet, soorten van resp. droge en vochtige voedselrijke pioniermilieu’s zijn in presentie achteruitgegaan. Fraai duizendguldenkruid, een soort van open lage vegetaties, die vooral in de Friese Waarden is aangetroffen, wordt in iedere ronde in minder km-hokken aangetroffen. Van de soorten van vochtige ruigten is Poelruit de enige soort met een gestage achteruitgang. Net als langs het IJsselmeer gaan Goudzuring en Rode ganzenvoet ook langs het Markermeer in presentie achteruit. Verder vertonen Ruwe bies, een oeverplant en Waterkruiskruid, een soort van vochtige graslanden, en een gestage teruggang in presentie. 7.3 Floristische Kwaliteit 7.3.1 Trends Floristische Kwaliteit Binnen het IJsselmeer Markermeer liggen de Floristische Kwaliteiten over het algemeen laag. Alleen de ecosysteemtypen Buitendijks grasland, Vochtige ruigte en Moeras zijn

27

binnen een substantieel aantal km-hokken in enige mate van ontwikkeling aanwezig (Bijlage 6). Gedurende de drie inventarisatieronden treden er bij deze ecosysteemtypen zeer geringe verschuivingen in de verdeling over de kwaliteitsklassen op (figuur 7). Voor het ecosysteemtype Buitendijks grasland is er voor zowel IJsselmeer als Markermeer geen eenduidige trend te onderkennen. In beide deelsystemen is Buitendijks grasland in 2000 wat beter ontwikkeld. Langs het IJsselmeer zijn er in dat jaar relatief meer km-hokken waarin het ecosysteemtype zeer goed ontwikkeld is. Langs het Markermeer is de Floristische Kwaliteit over het algemeen slecht tot ontoereikend. In 2000 vielen er binnen dit deelsysteem relatief iets minder km-hokken in de categorie slecht en iets meer km-hokken in de categorie ontoereikend. Voor het ecosysteemtype Moeras is er voor het IJsselmeer geen duidelijke trend. Binnen het Markermeer is er sprake van een lichte trend; een verschuiving van de Floristische Kwaliteit van de categorie ontoereikend naar slecht. Voor het ecosysteemtype Vochtige ruigte is er voor het IJsselmeer geen duidelijke trend waarneembaar. Binnen het Markermeer is er, net als bij Moeras, sprake van een lichte verschuiving van de Floristische Kwaliteit van de categorie ontoereikend naar slecht. Veranderingen in de Floristische Kwaliteit, die binnen de klassengrenzen blijven, komen in figuur 7 niet tot uiting. In Bijlage 10 zijn de gemiddelde Floristische Kwaliteiten per ecosysteemtype en per ronde weergegeven. Met behulp van lineaire regressie is bepaald of er sprake is van een éénduidige trend in de gemiddelden. Bij het ecosysteemtype Vochtige ruigte duiden de gemiddelden op een positieve trend. Ook bij de ecosysteemtypen Slikkige oever, Droge ruigte en Rivierduingrasland lijkt er sprake te zijn van een licht positieve trend. De positieve trend van Slikkige oever is het gevolg van de ontwikkelingen aan de Friese westkust waar een soorten als Slijkgroen en Naaldwaterbies zich recent sterk uitgebreid hebben. De gemiddelden voor Moeras en Buitendijks grasland vertonen in 2004 een daling na een aanvankelijke stijging in 2000. De gemiddelde Floristische Kwaliteit van Zilt grasland vertoont een dalende tendens, die vooral veroorzaakt wordt door de achteruitgang langs het IJsselmeer s.s.. Het ecosysteemtype Zand- en grindstrand vertoont eveneens een licht negatieve trend.

28

FK Buitendijks grasland IJsselmeer s.s.

FK Buitendijks grasland Markermeer

100

100

75

75

50

50

slecht

25

slecht

25

ontoereikend

ontoereikend

matig

matig goed

0 1996

zeer goed 2000

goed

0 1996

zeer goed 2000

2004

2004

FK Moeras Markermeer

FK Moeras IJsselmeer s.s.

100

100

75

75

50

50

slecht

25

slecht

25

ontoereikend

ontoereikend

matig

matig goed

0 1996

0

zeer goed 2000

goed 1996

zeer goed 2000

2004

2004

FK Vochtige ruigte Markermeer

FK Vochtige ruigte IJsselmeer s.s.

100

100

75

75

50

50

slecht

25

slecht

25

ontoereikend

ontoereikend

matig

matig goed

0 1996

0

zeer goed 2000

goed 1996

2004

zeer goed 2000

2004

Figuur 7. De Floristische kwaliteit voor de ecosysteemtypen Buitendijks grasland, Moeras en Vochtige ruigte per kwaliteitsklasse en per ronde.

29

7.3.2 Beoordeling realisatie MOZR-Streefbeeld Binnen het Meetnet Oevers Zoete Rijkswateren (MOZR) zijn voor verschillende combinaties van ecosysteemtypen en (hoofd)watersystemen Streefaandelen opgesteld (Odé et al 2004). Een Streefaandeel voor een ecosysteemtype is een schatting van het percentage meetnetkm-hokken binnen een (hoofd)watersysteem waarbinnen, door aanpassingen aan beheer en inrichting, een zeer goede floristische kwaliteit kan worden gerealiseerd. Het Streefbeeld binnen het Meetnet Oevers Zoete Rijkswateren bestaat uit een kwalitatieve component de Streef-FK (= zeer goede FK) en een kwantitatieve component, het Streefaandeel (= het percentage km-hokken met een zeer goede FK). De actuele toestand voor een ecosysteemtype binnen een (deel)watersysteem wordt bepaald door de FK terug te berekenen die bij het Streefaandeel (percentage van de kmhokken met een FK groter dan de Streef-FK) hoort. Deze FK wordt het Streefpercentiel genoemd. Naarmate het percentage km-hokken met een zeer goede FK, het Streefaandeel nadert, nadert het quotient Streefpercentiel/Streef-FK naar 1. Met dit quotient de EKR (ecologische kwaliteits ratio) wordt voor alle km-hokken binnen een (deel)watersysteem aangegeven hoever het ecosysteemtype van het Streefbeeld verwijderd is. De wateren binnen het Meetnet Oevers Zoete Rijkswateren behoren allen tot de sterk veranderde wateren. In lijn met de KRW-streefbeelden is de waarde 1 of groter te vergelijken met het Maximaal Ecologisch Potentieel (MEP). De doelstelling voor 2015, te vergelijken met het Goed Ecologisch Potentieel (GEP), ligt lager en is gesteld op 0,75. Ecosysteemtypen die in minder dan 10% van de km-hokken van een hoofdwatersysteem worden aangetroffen worden als niet-karakteristiek beschouwd en worden niet meegenomen bij de beoordeling van de MOZR-streefbeelden. Voor IJsselmeer en Markermeer betekend dat alleen de ecosysteemtypen Moeras en Buitendijks grasland zijn geanalyseerd. Moeras De overall beoordeling voor het ecosysteemtype Moeras gedurende de drie ronden is matig (figuur 8). De ontwikkeling binnen deelsysteem IJsselmeer duiden op een negatieve trend. Binnen deelsysteem Markermeer is er geen duidelijke trend. 1

Moeras

Goed 0,75

1996

2000 2004

Matig

1996 2000

2004

0,5

Ontoereikend 0,25

Slecht 0

IJsselmeer

Markermeer

Figuur 8. De ontwikkeling van de EKR voor moeras gedurende drie ronden langs IJsselmeer en Markermeer.

30

Buitendijks grasland De EKR voor het ecosysteemtype Buitendijks grasland binnen het deelwatersystemen IJsselmeer schommelt tussen ontoereikend en matig (figuur 9). Na een duidelijke positieve ontwikkeling tussen de eerste en de tweede ronde (van ontoereikend naar matig), is er tussen de tweede en de derde ronde sprake van een daling. Binnen het Markermeer is de EKR tijdens alle drie de ronden ontoereikend met een licht dalende tendens. 1

Goed

Buitendijks grasland

0,75

2000

Matig 2004 0,5

1996

1996

2000 2004

Ontoereikend 0,25

Slecht 0

IJsselmeer

Markermeer

Figuur 9. De ontwikkeling van de EKR voor buitendijks grasland gedurende drie ronden langs IJsselmeer en Markermeer.

7.3.3 Floristische Kwaliteit en schaduwmeetnet Voor de drie schaduwmeetnethokken langs IJsselmeer en Markermeer (zie Bijlage 1) is gekeken in hoeverre de trend in gemiddelde Floristische Kwaliteit, bepaald aan de hand van de jaarlijkse waarnemingen in het schaduwmeetnet, overeenkomt met de trend in gemiddelde Floristische Kwaliteit op grond van de vierjaarlijkse (1996, 2000 en 2004) waarnemingen binnen het gewone meetnet. In figuur 10A, B en C is het verloop van de gemiddelde Floristische kwaliteit over de jaren 1996 tot en met 2004 weergegeven. Met behulp van lineaire regressie zijn zowel voor de jaarlijkse als de vierjaarlijkse waarnemingen de trendlijnen bepaald. Zowel Buitendijks grasland, Vochtige ruigte als Moeras geven binnen dalende trend in Floristische Kwaliteit te zien, alhoewel die voor Buitendijks grasland slechts licht dalend is. Bij alle drie de ecosysteemtypen geeft de trendlijn op basis van de vierjaarlijkse meetnetronde een negatievere, sterker dalende, trend te zien dan de trendlijn gebaseerd op de jaarlijkse schaduwmeetnetronde. Bij Vochtige ruigte en Moeras wordt dit veroorzaakt doordat de Floristische Kwaliteit net in de meetnetjaren 2000 en 2004 relatief laag is. Bij Buitendijks grasland is de Floristische Kwaliteit vooral in het meetnetjaar 2004 erg laag. Uit de figuur is verder af te lezen dat de verschillen in Floristische Kwaliteiten tussen de meetpunten, vooral bij Buitendijks grasland groot kunnen zijn. Bij de ecosysteemtypen Vochtige ruigte en Moeras liggen, vooral in de periode 2000-2002, de Floristische Kwaliteiten van de drie km-hokken dicht bij elkaar.

31

12

A

Floristische Kwaliteit

10

8

6

4

2

0 1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

16

B

14


12

10

8

6

4

2

0 1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

14

C

12


10

8

6

4

2

0 1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

2004

Figuur 10. Het verloop van de Gemiddelde Floristische Kwaliteit van Buitendijksgrasland (A), Vochtige ruigte (B) en Moeras (C) in de drie schaduwmeetnethokken langs IJsselmeer en Markermeer in de periode 1996 tot en met 2004. : Gemiddelde jaarlijkse Floristische Kwaliteit schaduwmeetnet met standaardafwijking. : Gemiddelde Floristische Kwaliteit in vierjaarlijkse meetnetronde. : Trendlijn op basis jaarlijkse schaduwmeetnetronde. : Trendlijn op basis vierjaarlijkse meetnetronde.

32

7.4 Milieukwaliteit In Bijlage 11 zijn de gemiddelde Milieugetallen per ronde weergegeven. Met behulp van lineaire regressie is bepaald of er sprake is van een éénduidige positieve of negatieve trend in de gemiddelden. Binnen het gehele watersysteem IJsselmeer-Markermeer vertonen de gemiddelden van het Voedselrijkdomgetal nat (een maat voor de aanwezigheid van soorten van natte voedselrijke standplaatsen) en van het Dynamiekgetal (een indicatie voor de diversiteit aan (natte en droge) pioniersoorten), een positieve trend. Voor het Voedselrijkdomgetal nat lijkt deze trend in de gemiddelden vooral het gevolg te zijn van ontwikkelingen binnen enkele km-hokken binnen het deelsysteem IJsselmeer. In de meeste km-hokken is het getal in 2004 lager dan in 2000. Het Zoutgetal vertoont een dalende trend, zowel binnen het IJsselmeer-Markermeer als geheel als binnen de beide deelsystemen. Het gemiddelde Oevergetal dat bij de tweede ronde toegenomen was, is bij de derde ronde weer gedaald. 7.5 Gemiddelde areaalligging - Klimaatsverandering In figuur 12 is de gemiddelde areaalligging van de watersystemen IJsselmeer en Markermeer in de drie opeenvolgende ronden weergegeven. Binnen deelsysteem IJsselmeer is er geen eenduidige trend waar te nemen. Na een verschuiving van het areaalzwaartepunt van de aangetroffen soorten naar het zuidwesten tussen de eerste en de tweede ronde, is er bij de derde ronde weer sprake van een verschuiving naar het noordoosten. De trend voor het Markermeer duidt op een geringe toename van het aandeel van soorten met een zuidelijke en westelijke verspreiding. 0,160

0,120

west oost

0,080

0,040 0,040

zuid noord

0,080

0,120 M1 M3 M2 IJ3 IJ1 IJ2

0,160

Figuur 12. De gemiddelde areaalligging van de deelsystemen IJsselmeer (IJ1: gemiddelde areaalligging IJsselmeerhokken in ronde 1, IJ2: gemiddelde areaalligging IJsselmeerhokken in ronde 2, IJ3: gemiddelde areaalligging IJsselmeerhokken in ronde 3) en Markermeer (M1, M2, M3) in drie opeenvolgende ronden. : IJsselmeer, : Markermeer.

33

7.6 Ingrepen en Floristische kwaliteit In 4 km-hokken binnen het meetnet hebben er tussen 1996 en 2004 ingrijpende veranderingen in inrichting plaatsgevonden. Hoe deze ingrepen hebben uitgewerkt op de Floristische Kwaliteit wordt hieronder besproken. Onderdijken (km-hok 138-528) Bij Onderdijken was tijdens de eerste ronde de aanleg van de vooroever net afgerond. Tijdens de derde bezoekronde waren de werkzaamheden voor de dijkverzwaring in volle gang. De trends in Floristische Kwaliteit die na de aanleg in 1996 zijn te bespeuren zijn: • Een geleidelijke afname in kwaliteit van Zilt grasland, Slikkige oever en Kleine wateren. • Een geleidelijke toename in kwaliteit van Hardhoutooibos en Vochtige ruigte. • Een plotselinge afname van de Floristische kwaliteit van Buitendijks grasland in de derde ronde. De aanleg van de vooroever en het extensieve beheer dat er sindsdien gevoerd is hebben een positieve invloed gehad op de ontwikkeling van Vochtige ruigten en Hardhoutoooibos. Vooral de opslag van vele houtige gewassen in de eerste jaren na de aanleg is duidelijk af te lezen aan de gestegen Floristische kwaliteit voor Hardhoutooibos. Het extensieve beheer heeft er toe geleid dat enkele zilte en brakke soorten als Melkkruid, Zilte zegge en Zilte rus, die vooral bij begrazing stand houden, zijn verdwenen. De bij de aanleg ontstane wateren zijn zeer arm aan waterplanten. De aanleg van de vooroever heeft niet bijgedragen aan een rijkere waterplantenflora. De dijkverzwaring is duidelijk van invloed geweest op de Floristische kwaliteit van Buitendijksgrasland. Veel graslandsoorten van de dijk en de dijkvoet, o.a. Trosdravik, Veldgerst en Kamgras, zijn niet meer aangetroffen. De aantallen Rietorchissen binnen het reservaat nemen nog wel steeds toe. Tabel 14. De Floristische Kwaliteit van enkele ecosysteemtypen in het km-hok Onderdijken tijdens de 3 inventarisatieronden. Een verandering in kleur/grijstint geeft een verandering in kwaliteitsklasse van de Floristische kwaliteit weer.

Onderdijken

1

2

Slikkige oever Buitendijks grasland Hardhoutooibos Kleine wateren Zilt grasland Vochtige ruigte

10,5 16,7 3 9,7 8 12,5

7,5 22,5 12 4,5 3 14,7

aanleg vooroever

3 5 7,5 15 1,5 0 16

dijkverzwaring

Het Grootslag (km-hok 141-529) Bij Het Grootslag, een dijkhok met alleen harde oevers, was de dijkverzwaring net voor de derde ronde afgerond. Ook hier heeft dijkverzwaring een daling van de Floristische kwaliteit van graslanden tot gevolg vanwege het verdwijnen van soorten als Kamgras, Veldgerst, Glad walstro, Blauw walstro en Knopig doornzaad.

34

Tabel 15. De Floristische Kwaliteit van enkele ecosysteemtypen in het km-hok Het Grootslag tijdens de 3 inventarisatieronden.

Het Grootslag

1

Buitendijks grasland Stroomdalgrasland Zachthoutooibos Vochtige ruigte

2

3,8 8,3 0,0 0,0

3

6,0 16,0 0,0 3,0

0,0 1,5 3,0 6,0

dijkverzwaring

Makkumer zuidwaard (km-hok 155-561) Bij de tweede ronde in 2000 was het grasland in de Makkumer Zuidwaard recent afgegraven. Sinds de afgraving is de Floristische kwaliteit van geleidelijk toegenomen o.a. door het verschijnen van soorten als Slijkgroen en Naaldwaterbies op het afgegraven stuk. Op het afgegraven stuk zijn ook enkele zilte soorten verschenen o.a. Stomp kweldergras, Zilte schijnspurrie en Melkkruid wat resulteert in een toename van de Floristische kwaliteit voor Zilt grasland. De trends voor de overige ecosysteemtypen zijn niet eenduidig. De kwaliteit van Moeras lijkt af te nemen. Tabel 16. De Floristische Kwaliteit van enkele ecosysteemtypen in het km-hok Makkumer Zuidwaard tijdens de 3 inventarisatieronden.

Makkumer Zuidwaard Slikkige oever Moeras Buitendijks grasland Kleine wateren Zilt grasland Vochtige ruigte

1

2

3

6,5 28,8 19,8 12,5 13,0 16,5

8,5 30,8 26,3 18,5 12,0 15,0

11,5 19,8 18,8 7,8 16,5 15,0

aanleg plas

Houtribdijk (km-hok 149-522) Tijdens de tweede ronde waren de werkzaamheden voor het naviduct bij Enkhuizen in dit km-hok in volle gang. De oeverzone was over een grote lengte sterk verstoord, hetgeen resulteerde in lage tot zeer lage Floristische kwaliteiten voor Slikkige oever en Vochtige ruigte. Na de ingreep hebben deze ecosysteemtypen zich weer duidelijk hersteld. De oeverzone aan de voet van de dijk ligt nu veel meer beschut, waardoor enkele helofyten (o.a. Zwanenbloem, Gele lis en Grote waterweegbree) en waterplanten (Aarvederkruid, Grof hoornblad, Tenger fonteinkruid) zich tussen de stortsteen hebben kunnen vestigen, wat tot een stijging in de Floristische kwaliteit voor Moeras en Kleine wateren heeft geleid. De beschutte ligging is eveneens van invloed geweest op de vestiging van enkele soorten van Slikkige oever zoals Moerasandijvie en Rode waterereprijs. Door de vestiging van Zulte of Zeeaster is de Floristische kwaliteit van Zilt grasland licht toegenomen.

35

Tabel 17. De Floristische Kwaliteit van enkele ecosysteemtypen in het km-hok Houtribdijk tijdens de 3 inventarisatieronden.

Houtribdijk hectometerpaal 25

1

2

3

Slikkige oever Moeras Kleine wateren Zilt grasland

1,5 1,5 0 0

0,0 1,5 0 0

7,5 5,5 8,5 4,5

Vochtige ruigte Droge ruigte

5,0 1,5

0,8 1,5

6,3 3,8

aanleg depot

36

8. Beheer en inrichting 8.1. Inleiding Binnen het Floristisch Meetnet worden de km-hokken ingedeeld in hokken met een overwegende natuurfunctie en in hokken met een overwegende agrarische functie. Binnen km-hokken worden meestal diverse beheersvormen toegepast, zodat het meetnet niet zo geschikt is voor beheersevaluatie. Alleen enkele dijkhokken kennen een voor het hele kmhok uniform beheer. De effecten van inrichtingswerkzaamheden komen vooral tot uiting in km-hokken waarin ingrijpende werkzaamheden hebben plaatsgevonden (hfdst 7.5.). Aan de hand van de tijdens het veldwerk opgedane indrukken en de resultaten uit het meetnet wordt in dit hoofdstuk per terreintype aangegeven welke aspecten van waterbeheer, vegetatiebeheer en inrichting van belang zijn voor de flora. 8.2. Dijken en Dijkgraslanden Met uitzondering van enkele gedeelten van de kust van Gaasterland liggen rondom het gehele IJsselmeer-Markermeer dijken. Al met al gaat het hierbij om een aanzienlijke oppervlakte grasland. Naast het grastalud bestaat een dijktalud doorgaans uit een steenglooiing en een met stortsteen verzwaarde dijkvoet. Vegetatiebeheer Op aan beide kanten door water omgeven dijken, zoals de Houtribdijk en de Afsluitdijk, worden de grastaluds over het algemeen gemaaid. De ligging op flinke afstand van agrarische bedrijven en de nabijheid van drukke verkeerswegen maken deze dijken minder geschikt voor beweiding. Maaibeheer op dijken kan leiden tot het ontstaan van bloemrijke Glanshaverhooilanden met soorten als o.a. Glanshaver, Glad walstro, Fluitenkruid, Gele morgenster, Pastinaak, Margriet en Groot streepzaad. Bij dijken is de duurzaamheid van de zode belangrijker dan de opbrengst. Door overmatige bemesting neemt in het algemeen de kruidenrijkdom af en gaan hoogproduktieve grassen overheersen. Niet of weinig bemesten geeft een soortenrijkere vegetatie. Bovendien zijn de afvoerkosten voor het maaisel, vanwege de geringere produktie, bij niet of weinig bemesten lager. Bij maaibeheer is het van belang dat het maaisel wordt afgevoerd. Bij geklepelde dijken treedt vaak verruiging op waarbij soorten als Grote brandnetel en Kweek gaan overheersen. Bij een te hoge frequentie van maaien en afvoeren (gazonbeheer) wordt de vegetatie ook soortenarmer. Het beste is om een dijktalud maar één keer of twee keer per jaar, al naar gelang de produktie, te maaien, waarbij de eerste maaibeurt omstreeks ± begin juli plaatsvindt. Op de Houtribdijk en de Afsluitdijk wordt, naast het maaibeheer, door konijnen een “aanvullend” begrazingsbeheer uitgeoefend. Vooral op het vrij zandige westelijke talud van de Houtribdijk lijkt de begrazingsdruk van konijnen vrij hoog te zijn. De meeste dijken op de grens van IJsselmeer-Markermeer en het vasteland wordenover het algemeen beweid. Langs de kust van West-Friesland worden de taluds plaatselijk tegelijk met de bermen van de weg op de dijk gemaaid. Op de dijk van de Noordoostpolder worden enkele trajecten waarschijnlijk gehooid en nabeweid. Meestal worden de dijken begraasd met schapen en koeien, maar ook paarden en zelfs lama’s (op de Wieringermeerdijk net buiten een meetnethok) kunnen worden aangetroffen. De begraasde graslanden op de dijktaluds zijn in het algemeen ouder dan de weilanden in het agrarisch gebied van tegenwoordig. De huidige agrarische graslanden zijn soortenarme, zwaar bemeste, oorspronkelijk ingezaaide “Engels raaigrasweiden”; graslanden met dominantie van Engels raaigras en meestal nog enkele andere grassen als Ruw beemdgras

37

en Veldbeemdgras. Op niet te zwaar bemeste dijktaluds en kaden kunnen fraai ontwikkelde Kamgrasweiden voorkomen, waarin naast de bovengenoemde grassen o.a. Kamgras, Veldgerst, Herfstleeuwetand, Witte- en rode klaver, Madeliefje en Gewone brunel voorkomen. Kamgrasweiden zijn in het gewone agrarische grasland nu vrijwel verdwenen. Dijken en kaden vormen de voornaamste refugia voor dit graslandtype. Met name op de dijken langs de Noordhollandse kust tussen Amsterdam en Hoorn komen graslanden met de Rode-lijstsoorten Kamgras en Veldgerst nog veel voor. De Rode-lijstsoort Knopig doornzaad is vooral aangetroffen op door schapen zeer kort gegraasde dijken. Ook Blauw walstro is een soort die regelmatig in kort afgegraasde vegetaties wordt aangetroffen. Op de de dijk van Noordoostpolder komen beide soorten voor op het met gras overgroeide deel van de steenglooiing. Een verschil tussen beweide en gemaaide dijken is dat de steenglooiingen op intensief door schapen beweide dijktrajecten over het algemeen onbegroeid of zeer schaars begroeid zijn. Ook de oevervegetatie tussen de stortsteen op beweide trajecten ontbreekt nagenoeg. Tussen de stenen van de steenglooiingen ontkiemen vaak houtige gewassen en bramen, vooral als de stenen onregelmatig liggen en er spleten tussen de stenen zijn. Beweiding met schapen lijkt een doeltreffend middel om deze opslag binnen de perken te houden. Ook de opslag van wilgen tussen de stortsteen is minder op door schapen beweide dijken. Op de niet begraasde Houtribdijk en de Afsluitdijk zijn de steenglooiingen en asfalttaluds plaatselijk aardig begroeid met muurplanten zoals o.a. Plat beemdgras, Kandelaartje, Muurleeuwenbek en Wit- en Roze vetkruid. Sommige van deze soorten (Muurleeuwenbek en Plat beemdgras) zijn ook aangetroffen op steenglooiingen van door koeien beweide stukken van de Wieringermeerdijk Inrichting Voor de soortenrijkdom van een dijkgrasland is tijd een factor van belang. Hoe ouder de dijk, des te meer soorten zich in de vegetatie hebben kunnen vestigen. Op de Houtribdijk blijkt het gemiddelde aantal soorten iedere meetnetronde met ±10 soorten toe te nemen. Na een recente dijkverzwaring is vaak een groot deel van de oorspronkelijke dijkvegetatie verdwenen en vervangen door soorten uit het zaaimengsel en algemene pioniersoorten (akkerkruiden). Het materiaal waarmee de dijk is afgedekt is een andere factor die van invloed is op de soortensamenstelling van de dijkgraslanden. Meestal is het materiaal kleiig en vrij voedselrijk. De Afsluitdijk is grotendeels met keileem afgedekt. Dit materiaal is vrij voedselarm. Op het vrij smalle grastalud aan de IJsselmeerkant van de Afsluitdijk komen daarom relatief veel schrale soorten (o.a. Knolboterbloem, Blauw walstro en Reukgras) voor. Langs de Friese zuidkust zijn de dijken plaatselijk vrij zandig, op zulke plekken kunnen soorten als Handjesgras en Echte kruisdistel worden aangetroffen. De steenglooiing tussen het grastalud en de stortsteen kan bestaan uit asfalt, basalt of basalton (betonblokken in de vorm van beton). De steenglooiing op sommige gedeelten van de dijken langs het IJmeer en de Noord-Hollandse Markermeerkust bestaat uit onregelmatig gevormde natuursteen. Tussen de onregelmatig gevormde natuurstenen en de vrij onregelmatig gevormde basaltstenen komen veel spleten voor. Zulke steenglooiingen kunnen rijk aan varens zijn. De holten tussen de stenen zijn ideale schuilplaatsen voor Ringslangen (IJmeerkust!). Aan de voet van de dijk ligt meestal stortsteen. De mate waarin oeverplanten zich kunnen vestigen en handhaven is afhankelijk van de mate van geëxponeerdheid aan golfslag en wind. Het verschil tussen de geëxponeerde westen de beschutte oostoever van de Houtribdijk is opvallend. De stortsteen aan de westoever is nagenoeg onbegroeid tussen de stortsteen aan de oostoever groeien in de oeverruigte o.a. Riet, Ruwe bies, Moerasandoorn, Rietgras, Rietzwenkgras, Gewone engelwortel en Grote engelwortel. Indien de stortsteen op

38

enige afstand van de dijkvoet ligt is er meer ruimte voor oeverruigten. Op sommige plekken (o.a. bij Marken) groeien er zelfs waterplanten tussen de stortsteen en de dijkvoet. Veel dijken hebben nu een harde oever met een scherpe overgang van water naar land. Het aanleggen van vooroevers op enkele geschikte locaties zou een verbetering zijn. Mogelijk zijn trajecten met ondiepten voor de kust geschikt. Dikwijls wordt de mogelijkheid voor oeverplanten beperkt omdat het water snel te diep wordt. Ondiepe beschutte wateren achter vooroevers bieden waarschijnlijk ook meer mogelijkheden voor waterplanten. 8.3. Buitendijks gebied Plaatselijk langs de Noordhollandse kust maar vooral langs de Friese IJsselmeerkust komen er tussen de dijkvoet en het IJsselmeer-Markermeer buitendijkse gebieden voor. Deze worden langs de Noordhollandse kust aan de IJsselmeer-Markermeer zijde begrensd door kaden. Langs de Friese IJsselmeerkust wordt de grens veelal gevormd door natuurlijke oeverwallen. Door enkele natuurontwikkelingsprojecten (b.v. Onderdijk) is de oppervlakte buitendijks gebied recent vergroot. Binnen het buitendijkse gebied zijn verschillende terreintypen te onderscheiden: graslanden, moerassen, oeverruigten, wateren en pioniervegetaties. Waterbeheer Oorspronkelijk waren de buitendijkse gebieden kwelders en zandplaten aan de rand van de voormalige Zuiderzee. Na de afsluiting van de Zuiderzee en de daaropvolgende verzoeting zijn de zoutvegetaties geleidelijk verdwenen. Het waterpeil en de waterkwaliteit van het IJsselmeer-Markermeer heeft grote invloed op de vegetaties in het buitendijkse gebied. In de zomer (maart t/m september) ligt het streefpeil van het IJsselmeer-Markermeer op 20 cm beneden NAP; in de winter (oktober t/m september) ligt het streefpeil op 40 cm beneden NAP. Het zomerstreefpeil kan meestal goed gehandhaaft worden. Het winterstreefpeil kan bij hoge rivierafvoeren en beperkte spuimogelijkheden vaak niet gerealiseerd worden en leidt in de winterperiode geregeld tot hoge waterstanden van 10 tot 20 cm boven NAP. Na de afsluiting van de Zuiderzee zijn de dagelijkse peilschommelingen tengevolge van het getij verdwenen. Schommelingen in waterpeil treden nu nog wel op tengevolge van scheefstand veroorzaakt door windopstuwing. Op de zelden of nooit overstroomde delen van de buitendijkse gebieden worden in het algemeen graslanden aangetroffen. Meestal zijn dit vrij intensief gebruikte soortenarme graslanden. In enkele reservaten komen ook Kamgrasweiden voor. Op ’s winters overstroomde en ’s zomers oppervlakkig uitdrogende, vrij voedselrijke standplaatsen komen, voornamelijk in reservaten, overstromingsgraslanden uit het Zilverschoon-verbond voor. Op wat minder lang overstroomde plekken komen op enkele plekken in reservaten Dotterbloemhooilanden voor. Moerassen komen voor op permanent natte standplaatsen met constant hoge grondwaterpeilen en zijn veelal ontstaan door verlandingsprocessen. Onder permanent natte omstandigheden is de afbraak van organische stof slecht. Door ophoping van organische stof komt het maaiveld steeds hoger te liggen. In de loop van de successie kunnen moerassen die aanvankelijk onder invloed van oppervlakte of grondwater zijn ontstaan uiteindelijk geheel onder invloed van regenwater komen te staan. In de loop van deze successie veranderd de samenstelling van de vegetatie sterk. Langs het IJsselmeer wordt de soortensamenstelling van de moerasvegetaties in hoge mate bepaald door de verhouding waarin oppervlakte water (eutroof, neutraal), grondwater (mesotroof, basisch schelpen!) en regenwater (oligotroof, zuur) de standplaats beïnvloeden. De verlandingsgordels langs IJsselmeer en Markermeer zijn over het algemeen smal tot zeer smal. Aan de Friese kust komen echter plaatselijk goed ontwikkelde verlandingsreeksen voor over aanzienlijke oppervlakten waarbij vegetaties met Kleine lisdodde, Mattenbies, Zeebies en Riet landinwaarts overgaan in eutrofe moerassen met Riet

39

en Zeggen, die nog sterk door oppervlaktewater worden beïnvloed en mesotrofe moerassen die voornamelijk door gronden regenwater worden gevoed. Met name de Makkumer Noordwaard en de Makkumer Zuidwaard kennen een grote natuurwaarde door het voorkomen van soorten van verlandingsvegetaties behorende tot overgangs- en trilveen (prioritair habitatrichtlijntype). In de Makkumer Noordwaard kwamen van oorsprong moerasvegetaties voor van basische, voedselarme, permanent vochtige tot natte standplaatsen. Binnen het meetnet is geconstateerd dat enkele karakteristieke soorten niet meer op hun oude groeiplaatsen kunnen worden teruggevonden en dat de kwaliteit van de moerassen achteruit gaat. Mogelijke oorzaken van deze achteruitgang zijn de lage winterpeilen in het IJsselmeer. De moerasvegetaties zijn gebaat bij een hoog grondwaterpeil in de winter, zodat het neerslagoverschot in de winter niet in de bodem infiltreert maar oppervlakkig afstroomt zodat er geen (zure) regenwaterlenzen in de wortelzone worden gevormd. Incidentele lage waterstanden in de zomer (b.v. in 2003) en in het najaar (als het IJsselmeer weer op het winterstreefpeil is gebracht) geven mogelijk aanleiding tot oxidatie van organische stof waarbij nutriënten vrijkomen (eutrofiëring). De plaatselijk optredende dominantie van Hennegras is waarschijnlijk het gevolg van deze toegenomen beschikbaarheid van voedingsstoffen. Verder kan de geleidelijke achteruitgang van de moerassen worden veroorzaakt door voortschrijdende successie (verbossing). Vegetatiebeheer De overstromingsgraslanden uit het Zilverschoon-verbond hebben zich ontwikkeld onder invloed van begrazing. Fraaie voorbeelden van dit type zijn te vinden in de Workumerwaard. De begrazing vindt hier plaats door runderen en paarden. Waarschijnlijk dragen in de winter ook watervogels (ganzen) hun steentje bij. Enkele zoutplanten houden vooral in begraasde graslanden nog lang stand. In de Workumerwaard komen soorten als Selderij, Zilt torkruid en Melkkruid voor samen met o.a. Aardbeiklaver, Rode ogentroost en Fraai duizenguldenkruid. Dotterbloemhooilanden ontwikkelen zich het best, zoals de naam al suggereert, bij een hooiland beheer. Deze vegetaties met karakteristieke soorten als o.a. Dotterbloem, Echte koekoeksbloem, Rietorchis en Gewone ratelaar, worden 1 à 2 maal per jaar gemaaid. Het maaisel moet worden afgevoerd. Dotterbloemhooilanden zijn maar over kleine oppervlakten in slechts enkele reservaten aangetroffen. Voor het in stand houden van moeras is maaien (en afvoeren) essentieel. Het maaien kan het best laat in het jaar of buiten het groeiseizoen plaatsvinden. Een jaar overslaan is niet erg. Helemaal niet maaien leidt tot verruiging en verbossing met struikvormige wilgen. Het terugzetten van de successie door het plaatselijk afgraven van de organische bovenlaag kan de kwaliteit ten goede komen. Inrichting In het noordelijk deel van de Zuidwaard is recent een plas gegraven waar omheen enkele soorten van zilte graslanden zijn verschenen (Melkkruid, Kweldergras, Zilte rus, Zilte schijnspurrie en Zilt torkruid). Ecohydrologisch onderzoek in de Friese waarden is gewenst om te onderzoeken wat de mogelijkheden zijn voor het herstellen van jonge verlandingsstadia. Deze vegetaties zijn van belang voor enkele Habitatrichtlijnsoorten, zoals de Groenknolorchis, de Noordse woelmuis en de tot voor kort hier voorkomende Grote vuurvlinder. 8.4. Oevers Op oevers waar veel organische stof zich ophoopt (aanspoelsel) en de vegetatie niet beweid of gemaaid wordt, ontstaan oeverruigten. De organische stof is vaak van lokale herkomst en bestaat langs het IJsselmeer voornamelijk uit aangespoelde rietstengels. Op enkele plekken

40

langs de kust van Waterland komt Echte Heemst in de oeverruigte voor. Aan de Friese kust komen o.a. Zilt torkruid en Selderij in de ruigten voor. Voor het in stand houden van deze ruigten is het verwijderen van opslag van houtige gewassen gewenst. Bomen kunnen zich moeilijk in deze ruigten vestigen. Toch slaan er plaatselijk wel wilgen en besdragende struiken als b.v. Gelderse Roos op. Als er eenmaal enkele bomen staan kunnen deze bosjes zich geleidelijk zijdelings uitbreiden en de ruigte verdringen. 8.5. Pioniervegetaties, watervegetaties en bos Op relatief beschutte slikkige oevers met voldoende dynamiek in de vorm van waterstandschommelingen kunnen pioniervegetaties worden aangetroffen met soorten als Moerasandijvie, Rode ganzevoet, Naaldwaterbies en Slijkgroen. In het rivierengebied komen deze vegetaties voor op plekken die ‘s winters bij hoge waterstanden geïnundeerd zijn en in de loop van de zomer droogvallen. Deze pioniervegetaties kunnen ook verschijnen op pas opgespoten grond, b.v. bij pas opgeleverde natuurontwikkelingsprojecten of op plekken waar sedimentatie is opgetreden. Zonder de nodige dynamiek in de waterstanden worden de pioniersoorten in de loop van de successie weer snel verdrongen. Deze successie kan vertraagd worden door begrazing met vee of ganzen. Het best zijn pioniervegetaties van slikkige oevers ontwikkeld in de Workumerwaard. Blijkbaar is aan de Friese westkust de dynamiek in waterstandschommelingen groot genoeg (scheefstand). Beweiding is gunstig voor het instand houden van pioniervegetaties op oevers. Vertrapping van de oevers door vee zorgt voor open plekken, waar de pioniersoorten zich kunnen vestigen. Langs de kreken en in de plasjes (relatief beschutte plekjes) van de Workumerwaard komen Naaldwaterbies en Slijkgroen in grote hoeveelheden voor. De oppervlakte slikkige oevers kan vergroot worden door bij natuurontwikkeling op relatief beschutte plekken glooiende oevers aan te leggen. Op oevers met dynamiek in de vorm van sterke golfslag ontstaan pioniervegetaties op droge, zandige bodem. Vaak betreft het stranden langs de duintjes van de voormalige Zuiderzee. De zandstranden zijn vooral van belang voor algemene pioniersoorten. Op sommige plekken komen nog kustplanten als Zeepostelein (kust Gaasterland) en Zeeraket (Makkumer Noordwaard) voor. Een andere bijzondere pioniersoort is Smal vlieszaad (dit jaar niet in het meetnet aangetroffen, maar wel massaal op IJburg voorkomend). Opmerkelijk zijn de omvangrijke schelpenbanken die op een aantal plaatsen rond het IJsselmeer voorkomen. Op de Makkumer Noordwaard is de schelpenbank zo hoog en breed dat overspoeling met oppervlaktewater niet meer plaatsvindt. De schelpenbank op de Makkumer Noordwaard is misschien wel de enige in zijn soort binnen Nederland. De schelpenbanken bestaan deels uit subfossiele schelpen afkomstig uit de vroegere Zuiderzee. Daarnaast zijn er in toenemende mate zoetwaterschelpen die aanspoelen, wat erop lijkt te duiden dat deze banken nog steeds aangroeien. De schelpenbanken zijn grotendeels onbegroeid. Watervegetaties rond het IJsselmeer-Markermeer komen in hoofdzaak voor in sloten. Met name in de sloten in de buitendijkse gebieden tussen Amsterdam en Hoorn worden dikwijls goed ontwikkelde waterplantenvegetaties van voedselrijk, maar helder water aangetroffen met soorten als Zittende zannichellia, Gekroesd fonteinkruid, Grof hoornblad en Tenger fonteinkruid. Deze sloten zijn tevens rijk aan vissoorten en amfibieën (waaronder Rugstreeppad). Daarnaast worden kleine wateren met waterplantenvegetaties aangetroffen op de waarden voor de Friese kust. Voor een deel zijn deze wateren gegraven. Op de Workumerwaard komen ondiepe kreekrestanten en plasjes voor die van natuurlijke oorsprong zijn. Door de hier aanwezige dynamiek (periodiek hoge waterstanden, stroming,

41

beweiding) treedt hier vooralsnog geen verlanding op. Als sloten niet regelmatig geschoond worden verdwijnen de waterplantenvegetaties door verlanding. In de grote natuurontwikkelingsgebieden, zoals Onderdijk, komen in de aangelegde “lagunes” opvallend weinig waterplanten voor. Buiten sloten worden waterplanten binnen het meetnet alleen aangetroffen in ondiepe beschutte wateren, zoals b.v. achter vooroevers. Bos komt langs IJsselmeer-Markermeer slechts zeer lokaal voor. Verspreide opslag van vooral wilgensoorten is wel zeer algemeen. Gebieden met een grote oppervlakte bos zijn de Makkumer Noordwaard en het PEN-eiland bij Diemen. De belangrijkste boomsoort is de Schietwilg en verder komen vooral soorten als Zwarte els en Es voor. Het ideale beheer bestaat uit niets-doen. In veel na aanleg extensief beheerde natuurontwikkelingsterreinen, zoals Onderdijk verloopt de bosontwikkeling in rap tempo. Er zijn plannen om de bos- en moerasvegetaties van het PEN eiland extensief te begrazen. Het is onbekend in hoeverre dit bijdraagt aan een verhoging van de natuurwaarde. Door het ontstaan van open plekken zal de soortenrijkdom waarschijnlijk toenemen. 8.6 Natuurontwikkeling Op diverse plaatsen worden buitendijks nu terreinen aangelegd en geleidelijk glooiende oevers gemaakt die gunstig zijn voor natuurontwikkeling. Deze buitendijkse gebieden worden nu in hoofdzaak aangelegd voor de vogels (sterns, meeuwen, steltlopers, watervogels). Tot nog toe is de ontwikkeling van buitendijkse natuurontwikkelingsgebieden meestal zo dat er een stuk land wordt aangelegd waarna de natuurlijke successie ervoor zorgt dat het gebied hoe langer hoe meer begroeid raakt. Voor de flora en de vegetatie zijn echter veelal de jongere successiestadia, en beheerde vegetaties interessant. De in de loop van de tijd zich ontwikkelende ruigtes, struwelen en bosvegetaties zijn in de voedselrijke omgeving van het IJsselmeer-Markermeer floristisch meestal minder interessant. Het vegetatiebeheer beperkt zich meestal tot het verwijderen van bosopslag ten behoeve van op de grond nestelende vogels. Het is van belang al in de planfase na te denken hoe de verschillende onderdelen beheerd moeten gaan worden. Vaak is bosopslag niet de bedoeling geweest, maar is maaibeheer of beweiding die bosopslag tegengaan moeilijk uit te voeren. Meer aandacht voor vegetatieontwikkeling bij natuurontwikkelingsprojecten en vervolgbeheer in de vorm van maaien en afvoeren van het gewas is zeker gunstig voor die plaatsen waar zich vochtige graslanden met bijvoorbeeld orchideeën als Rietorchis hebben gevestigd.

42

9. Conclusies en aanbevelingen 9.1 Conclusies na drie ronden IJsselmeer-Markermeer De veranderingen in de oeverflora zijn over het algemeen gering. Het watersysteem IJsselmeer en Markermeer is relatief arm aan soorten en aan goed ontwikkelde ecosysteemtypen. Alleen de ecosysteemtypen Moeras en Buitendijks grasland komen binnen enkele km-hokken zeer goed ontwikkeld voor. Zilte en brakke soorten zijn inmiddels zo goed als verdwenen. Vooral soorten van beweide zilte graslanden gaan achteruit. Enkele brakke soorten van ruigten, zoals Heemst, Selderij en Zilt torkruid, houden wel goed stand. De Floristische kwaliteit van het ecosysteemtype Moeras is met name langs het IJsselmeer vergeleken met de vorige ronde licht gedaald. Enkele karakteristieke moerassoorten, zoals bijv. Moeraskartelblad zijn al eerder uit het meetnet verdwenen. Dit duidt erop dat het ecosysteem moeras onder druk staat, mogelijk als gevolg van het niet natuurlijke peilverloop in het IJsselmeer, verdroging en voortschrijdende successie. Dit heeft ook negatieve gevolgen voor de Habitatrichtlijnsoort Groenknolorchis. De floristische kwaliteit van het ecosysteemtype Buitendijks grasland is eveneens ten opzicht van de vorige ronde afgenomen. Dit komt deels door extensivering van het beheer in natuurgebieden, waarbij bloemrijke vegetaties verruigen en soortenarmer worden. In enkele km-hokken blijkt Buitendijks grasland na uitvoering van dijkverzwaringen sterk in kwaliteit te zijn afgenomen. De ecosysteemtypen Slikkige oever en Vochtige ruigte vertonen een positieve trend. De vooruitgang van Slikkige oever wordt met name veroorzaakt door de positieve ontwikkelingen van enkele soorten langs de Friese westkust. Extensivering van beheer en toename van de oppervlakte ruige vegetaties in natuurontwikkelingsgebieden zijn waarschijnlijk verantwoordelijk voor de positieve ontwikkeling van Vochtige ruigte. Een aantal dijken vormen bolwerken voor bijzondere soorten als Blauw walstro en Knopig doornzaad. Voor bijzondere, uit het gewone agrarisch cultuurland vrijwel verdwenen en bedreigde weidegrassen als Kamgras en Veldgerst vormen dijken refugia (met name dijk van Noord-Holland tussen Amsterdam en Hoorn). Dijkverzwaring vormen hier één van de grootste bedreigingen voor deze soorten. De oevers van het IJsselmeer zijn in het algemeen floristisch rijker dan die langs het Markermeer. Met name langs de kust van Friesland zijn de ecosysteemtypen Moeras en Buitendijks grasland goed ontwikkeld. Dit is een gevolg van de grotere oppervlakte natuurgebied, een grotere variatie aan biotopen en een grotere lengte aan “zachte” oevers. Tevens is de dynamiek in de noordoostelijke hoek van het IJsselmeer het grootst (als gevolg van scheefstand, windwerking, krachtige golfslag door grote strijklengte). De belangrijkste buitendijkse gebieden zijn in het IJsselmeer en Markermeer inmiddels in het kader van de Europese Ecologische Hoofdstructuur als Habitatrichtlijngebied aangemeld (Friese Waarden, Gouwzee, Kustzone Muiden). Bij het beheer en de uitvoering van werkzaamheden is het van belang om rekening te houden met deze Europese status. In het kader van Kaderrichtlijn Water is met gebruik van de gegevens uit het meetnet een score voor de deelmaatlat samenstelling oeverplanten bepaald. Uit de voorlopige resultaten blijkt dat het IJsselmeer op deze maatlat hoger scoort dan het Markermeer.

43

De deelmaatlat is ontworpen voor natuurlijke wateren. Het IJsselmeer en Markermeer zijn sterk veranderde niet natuurlijke wateren. Validatie van de maatlatten met data van referentiegebieden dient nog plaats te vinden. Met behulp van areaalcodes is gekeken naar de gemiddelde areaalliging van de soorten binnen de meetpunten. Verschuivingen in de areaalligging kunnen een aanwijzing zijn voor klimaatverandering. Het blijkt dat dijkhokken met overwegend harde oevers in verhouding meer soorten uit zuidelijke streken herbergen dan km-hokken met zachte oevers. Het verschijnen van Doorschijnend sterrekroos in het IJmeer, 50 kilometer ten noorden van de noordelijkste Nederlandse vindplaats, kan een teken zijn dat klimaatverandering mogelijk ook voor dit watersysteem gevolgen heeft voor de flora. Tabel 18: Samenvattende tabel IJsselmeer en Markermeer (IJM). Gemiddeld soortenaantal, de mate van voorkomen van ecosysteemtypen en de hoogte van het Oevergetal en Dynamiekgetal langs IJsselmeer en Markermeer. Een eenduidige toename sinds de eerste meetronde is aangegeven in de kolom "trend" (+ = positieve ontwikkeling; - = negatieve ontwikkeling; leeg = geen duidelijke trend). De mate van voorkomen van ecosysteemtypen of de hoogte van het Oevergetal en het Dynamiekgetal is met de volgende symbolen aangegeven:  In meer dan 20% van de km-hokken goed tot zeer goed ontwikkeld/hoog tot zeer hoog; • In meer dan 20% van de km-hokken ten minste matig ontwikkeld/ten minste vrij hoog; . In meer dan 80% van de hokken slecht of ontoereikend ontwikkeld/laag tot zeer laag.

aantal soorten/km-hok aantal Rode-Lijstsoorten/km-hok Kleine wateren Slikkige oever Zand- en grindstrand Buitendijks grasland Stroomdalgrasland Rivierduingrasland Zilt grasland Getijderuigte Vochtige ruigte Droge ruigte Moeras Zachthoutooibos Hardhoutooibos Oevergetal Dynamiekgetal

IJM 90 1,2 . . . . . . . . .

"trend"

+ + + +

. . . .

• .

+

44

9.2 Aanbevelingen • Aanbevolen wordt om het meetnet in zijn huidige vorm voort te zetten, omdat het in grote lijnen blijkt te voldoen het registereren van veranderingen in de oevervegetatie. Ook voor nieuwe vragen (Habitatrichtlijn, Kaderrichtlijn) verschaft het meetnet informatie. •

Aanbevolen wordt om bij de volgende meetronde (2008) nog 1 of 2 meetpunten in te richten op IJburg of in één van de natuurcompensatiegbieden. Het opnemen van 2 extra meetpunten kan binnen de huidige financiering.

•

Er wordt aanbevolen om door te gaan met de aanleg van nieuwe natuurontwikkelingsgebieden. Nieuwe geleidelijke overgangen van droog naar nat zijn kansrijk zijn voor veel plantensoorten, met name bijzondere pioniersoorten. Op een aantal plaatsen zijn nu weinig geleidelijke overgangen van nat naar droog aanwezig (Noord-Oostpolder, Flevoland, Wieringermeer). Hier zouden bij voorkeur een paar natuurontwikkelingprojecten moeten worden aangelegd.

•

Bij de aanleg van vooroevers en platen zou ook gedacht kunnen worden aan de aanleg van enigszins geïsoleerde wateren en van kreken. Door variatie in de mate van isolatie, kunnen wateren ontstaan waarin invloeden van oppervlakte-, gronden regenwater in wisselende verhoudingen aanwezig zijn. Kreekaanleg leidt tot een grotere oeverlengte. Dit zijn verder kansrijke plaatsen voor het ontstaan van waterplantenvegetaties en voor het verschijnen van bijzondere pioniersoorten.

•

Bij de aanleg van buitendijkse natuurontwikkelingsgebieden kunnen standplaatsen voor duinvalleiachtige vegetaties ontwikkeld worden. Deze ontstaan op voedselarme, basische (schelprijke) zandige bodems, waarbij het grondwater dicht onder het maaiveld ligt.

•

Het instellen van speciale “graslandreservaten” voor goed ontwikkelde kamgrasvegetaties op kaden of dijken zou overwogen kunnen worden. Deze reservaten kunnen tevens fungeren als genenreservoir voor inheemse weidegrassen.

•

Na aanleg worden de vegetaties in veel natuurontwikkelingsprojecten niet beheerd. Door delen te beheren door maaien of beweiden of door het verwijderen van bomen en struiken kan de diversiteit vergroot worden. Als beheer achterwege blijft zal de vegetatie van veel natuurontwikkelingsgebieden door natuurlijke successie veranderen in éénvormige, vrij soortenarme ruigten of struiken bosvegetaties.

•

De resultaten van dit meetnet lijken geschikt om door middel van de gemiddelde areaalligging van meetpunten eventuele effecten van klimaatsverandering op de flora te registreren. Hieraan is in deze rapportage kort aandacht besteed. De gevolgde methodiek lijkt perspectieven te bieden. Het verdient aanbeveling om de methodiek die in deze rapportage wordt ontwikkeld verder uit te werken en ook voor andere watersystemen toe te passen.

45

10. Literatuur Anonymus, 1998. Vierde nota Waterhuishouding, regeringsbeslissing. Ministerie van Verkeer en Waterstaat, Den Haag. Bal, D., H.M. Bije, M. Fellinger, R. Haveman, A.J.F.M. van Opstal & F.J. van Zadelhoff, 2001. Handboek Natuurdoeltypen. Rapport Expertisecentrum LNV nr. 2001/20. Wageningen. Geilen, N., H. Buitenveld, B. bij de Vaate & T. Pelsma, 2004. Rivieren extremen en exoten. In: Roos, R. & S. Woudenberg (red.). Opgewarmd Nederland .Stichting NatuurMedia, Uitgeverij Jan van Arkel en Stichting Natuur en Milieu. Meijden, R. van der, 1998. Heukels’ flora van Nederland, tweeëntwintigste druk, eerste bijdruk. Groningen. Meijden, R. van der, C.L.G. Groen, J.J. Vermeulen, T. Peterboers, M. van ’t Zelfde & J.P.M. Witte, 1996a. De landelijke flora-databank FLORBASE-1. Eindrapport. Leiden. Meijden, R. van der, L. van Duuren & H. Duistermaat 1996b. Standaardlijst van de Nederlandse flora, 1996. Gorteria 22: 1-5. Meijden, R. van der, B. Odé, C.L.G. Groen, J.-P.M. Witte & D. Bal, 2000. Bedreigde en kwetsbare vaatplanten in Nederland. Basisrapport met voorstel voor de Rode Lijst. Gorteria 26: 85-208. Leiden. Molen, D.T. van der (red.), 2004. Referenties en maatlatten voor meren ten behoeve van de Kaderrichtlijn Water. Odé, B., R. Beringen & C.L.G. Groen, 1997. Floristisch meetnet oevers zoete rijkswateren 1996; methodische verantwoording en uitwerking IJsselmeer en Markermeer. RIZA Nota nr.: 97.017, FLORON-rapport 2. Odé, B., R. Beringen & C.M.J. Van Moorsel, 1998. Callitriche truncata Guss. (Doorschijnend sterrekroos) nu talrijk langs de grote zoete wateren in het Deltagebied. Gorteria: 133-139. Odé, B. & R. Beringen. 2001. Floristisch Meetnet Oevers Zoete Rijkswateren 2000; uitwerking tweede ronde IJsselmeer en Markermeer. FLORON-rapport 23 / RIZA nota 2001.013, Stichting FLORON, Leiden. Odé, B., W.L.M. Tamis & R. Beringen. 2004. Beoordelingsmethode oeverplanten Zoete Rijkswateren. FLORON-rapport 32 / BM 04.06. Stichting FLORON, Leiden. Rijn, S. van & M. Platteeuw, 2003. Extra Spui Afsluitdijk. Ecologische effecten op Afsluitdijk, IJsselmeer en omgeving. RIZA rapport nr. 2003.033. Lelystad. Rossenaar, A.J. 2004. Wilde flora: grote verschuivingen. In: Roos, R. en S. Woudenberg (red.). Opgewarmd Nederland .Stichting NatuurMedia, Uitgeverij Jan van Arkel en Stichting Natuur en Milieu. Schaminée, J.H.J., L. van Duuren & A.J. de Bakker, 1992. Europese en mondiale verspreiding van Nederlandse Vaatplanten. Gorteria 18: 57-101.

46

Schreijer, M. Polders, sloten en plassen: binnenwateren in beweging. In: Roos, R. en S. Woudenberg (red.). Opgewarmd Nederland .Stichting NatuurMedia, Uitgeverij Jan van Arkel en Stichting Natuur en Milieu. Slager, H. en G.F.J. Smit, 1989. De waarden langs de Friese IJsselmeerkust: KNNV wt. med. No. 194, Utrecht. Swolfs, A.G., 2001. Plantago 1.2. Invoerprogramma voor floristische inventarisaties. FLORON, Leiden. Tamis, W.L.M. & C.L.G. Groen, 1996. Een Floristisch Meetnet voor de oevers van de zoete rijkswateren. FLORON-rapport 1/RIZA Nota nr.: 96.010. Vogelbescherming Nederland, 2004. Nederlandse wetlands. Vogel- en natuurbescherming 2001-2003.

47

48

Bijlage 1 Het schaduwmeetnet Het schaduwmeetnet is ingericht om de jaarvariantie en waarnemersvariantie te kwantificeren. De variantiegegevens uit dit - jaarlijks op te nemen - schaduwmeetnet zijn nodig om binnen een redelijke termijn statistisch verantwoorde uitspraken t.a.v. trends te kunnen doen over de vierjaarlijks verzamelde meetnetgegevens. Het schaduwmeetnet omvat 13 km-hokken, verspreid over vier watersystemen (tabel 1, figuur 1). Tabel 1: Verdeling schaduwmeetnet over de watersystemen. watersysteem IJsselmeer en Markermeer Maas Rijntakken Randmeren

aantal hokken 3 3 4 3

Figuur 1: De ligging van het schaduwmeetnet.

Bijlage 2: Soortenlijst IJsselmeer en Markermeer Alle soorten die binnen de drie ronden van het floristisch Meetnet Oevers Zoete rijkswateren zijn waargenomen en het aantal km-hokken waarbinnen zij zijn aangetroffen. IJM=IJsselmeer, MM=Markermeer. num

Nederlandse naam

Wetenschappelijke naam

1 2 5321 4 5 7 11 1851 1544 19 17 18 21 26 27 28 29 32 33 35 36 40 42 43 1852 52 59 60 165 166 64 66 68 70 5018 76 78 81 5351 83 2457 89 91 96 97 101 117 119 122 123 121 1800 128 129 131 133 135 1215 140 139 141 142 143 144 1156

Spaanse aak Gewone esdoorn Geel duizendblad Gewoon duizendblad Wilde bertram Kalmoes Zevenblad Witte paardenkastanje Moerasstruisgras Gewoon struisgras Hoog struisgras Fioringras Vroege haver Smalle waterweegbree Slanke waterweegbree Grote waterweegbree Look-zonder-look Bieslook Slangenlook Kraailook Zwarte els Geknikte vossenstaart Grote vossenstaart Echte heemst Amerikaans krentenboompje Rood guichelheil Grote engelwortel Gewone engelwortel IJle dravik Zwenkdravik Gele kamille Gewoon reukgras Fijne kervel Fluitenkruid Grote leeuwenbek Selderij Groot moerasscherm Zandraket Randjesbloem Grote klit Gewone klit Gewone zandmuur Engels gras Glanshaver Absintalsem Bijvoet Zulte Wijfjesvaren Strandmelde Uitstaande melde Spiesmelde Haver Grote kroosvaren Stinkende ballote Stijf barbarakruid Gewoon barbarakruid Madeliefje Kleine watereppe Ruwe berk Zachte berk Knikkend tandzaad Smal tandzaad Zwart tandzaad Veerdelig tandzaad Heen

Acer campestre Acer pseudoplatanus Achillea filipendulina Achillea millefolium Achillea ptarmica Acorus calamus Aegopodium podagraria Aesculus hippocastanum Agrostis canina Agrostis capillaris Agrostis gigantea Agrostis stolonifera Aira praecox Alisma gramineum Alisma lanceolatum Alisma plantago-aquatica Alliaria petiolata Allium schoenoprasum Allium scorodoprasum Allium vineale Alnus glutinosa Alopecurus geniculatus Alopecurus pratensis Althaea officinalis Amelanchier lamarckii Anagallis arvensis subsp. arvensis Angelica archangelica Angelica sylvestris Anisantha sterilis Anisantha tectorum Anthemis tinctoria Anthoxanthum odoratum Anthriscus caucalis Anthriscus sylvestris Antirrhinum majus Apium graveolens Apium nodiflorum Arabidopsis thaliana Arabis caucasia Arctium lappa Arctium minus Arenaria serpyllifolia Armeria maritima Arrhenatherum elatius Artemisia absinthium Artemisia vulgaris Aster tripolium Athyrium filix-femina Atriplex littoralis Atriplex patula Atriplex prostrata Avena sativa Azolla filiculoides Ballota nigra subsp. foetida Barbarea stricta Barbarea vulgaris Bellis perennis Berula erecta Betula pendula Betula pubescens Bidens cernua Bidens connata Bidens frondosa Bidens tripartita Bolboschoenus maritimus

1996

2000

2004

5 11 . 63 3 6 6 2 1 15 11 72 3 1 1 23 9 . 1 7 16 23 8 2 . 3 27 45 16 2 . 11 7 41 1 2 . 1 . 1 6 29 2 28 . 32 2 2 5 5 30 . . . 5 1 56 22 4 5 6 1 12 17 54

6 21 . 63 3 8 6 . 2 13 8 65 5 . 8 30 5 . 1 8 17 19 10 2 1 5 26 41 17 3 . 19 8 40 . 5 9 . . 2 9 39 3 38 1 26 3 4 . 1 13 . . . 3 1 62 25 6 7 6 . 14 16 51

5 17 2 59 6 7 9 1 1 16 14 63 5 . 5 24 6 1 1 10 20 19 10 2 2 6 31 46 12 2 1 13 3 41 . 6 7 1 1 4 11 34 2 38 . 25 5 2 1 3 11 1 2 1 . 2 54 23 7 4 7 . 17 15 47

2004 IJM 4 9 1 37 5 3 7 . . 12 6 39 4 . 4 15 4 . 1 3 10 11 2 . 2 5 18 32 4 1 . 10 2 17 . 5 7 . . 1 8 24 1 11 . 16 2 . 1 3 6 . . . . 1 36 13 4 2 5 . 11 11 31

2004 MM 1 8 1 22 1 4 2 1 1 4 8 24 1 . 1 9 2 1 . 7 10 8 8 2 . 1 13 14 8 1 1 3 1 24 . 1 . 1 1 3 3 10 1 27 . 9 3 2 . . 5 1 2 1 . 1 18 10 3 2 2 . 6 4 16

num

Nederlandse naam


147 1802 152 1804 2337 1610 167 5032 171 172 173 174 6097 182 183 184 185 5315 1460 187 188 198 200 201 202 203 205 208 209 211 212 215 221 224 225 232 235 244 2213 261 220 245 246 248 249 254 258 259 260 262 1555 271 274 1766 286 287 5035 292 296 295 298 2301 362 299 450 305 306 310 312 315 316 325

Bernagie Koolzaad Zwarte mosterd Raapzaad Zachte dravik Trosdravik Heggenrank Vlinderstruik Zwanenbloem Zeeraket Hennegras Duinriet Sterrenkroos (G) Stomphoekig sterrenkroos Klein sterrenkroos Gewoon sterrenkroos Gevleugeld sterrenkroos Doorschijnend sterrenkroos Spindotterbloem Gewone dotterbloem Haagwinde Grasklokje Gewoon herderstasje Bittere veldkers Bosveldkers Kleine veldkers Pinksterbloem Kruldistel Knikkende distel Scherpe zegge Moeraszegge Zandzegge Ronde zegge Zilte zegge Tweerijige zegge Zeegroene zegge Ruige zegge Zwarte zegge Geelgroene zegge + Dwergzegge Dwergzegge Geelgroene zegge Valse voszegge Hazenzegge Blauwe zegge Pluimzegge Hoge cyperzegge IJle zegge Oeverzegge Snavelzegge Gewone bermzegge Carex x boenninghausiana Echte karwij Watergras Knoopkruid Echt duizendguldenkruid Fraai duizendguldenkruid Rode spoorbloem Akkerhoornbloem Gewone hoornbloem Kluwenhoornbloem Zandhoornbloem Viltige hoornbloem Rankende helmbloem Grof hoornblad Wilgenroosje Stinkende gouwe Melganzenvoet Stippelganzenvoet Zeegroene ganzenvoet Korrelganzenvoet Rode ganzenvoet Wilde cichorei

Borago officinalis Brassica napus Brassica nigra Brassica rapa Bromus hordeaceus Bromus racemosus Bryonia dioica Buddleja davidii Butomus umbellatus Cakile maritima Calamagrostis canescens Calamagrostis epigejos Callitriche Callitriche obtusangula Callitriche palustris Callitriche platycarpa Callitriche stagnalis Callitriche truncata Caltha palustris subsp. araneosa Caltha palustris subsp. palustris Calystegia sepium Campanula rotundifolia Capsella bursa-pastoris Cardamine amara Cardamine flexuosa Cardamine hirsuta Cardamine pratensis Carduus crispus Carduus nutans Carex acuta Carex acutiformis Carex arenaria Carex diandra Carex distans Carex disticha Carex flacca Carex hirta Carex nigra Carex oederi Carex oederi subsp. oederi Carex oederi subsp. oedocarpa Carex otrubae Carex ovalis Carex panicea Carex paniculata Carex pseudocyperus Carex remota Carex riparia Carex rostrata Carex spicata Carex x boenninghausiana Carum carvi Catabrosa aquatica Centaurea jacea Centaurium erythraea Centaurium pulchellum Centranthus ruber Cerastium arvense Cerastium fontanum subsp. vulgare Cerastium glomeratum Cerastium semidecandrum Cerastium tomentosum Ceratocapnos claviculata Ceratophyllum demersum Chamerion angustifolium Chelidonium majus Chenopodium album Chenopodium ficifolium Chenopodium glaucum Chenopodium polyspermum Chenopodium rubrum Cichorium intybus

1996

2000

2004

. 7 13 1 68 3 . . 22 . 8 16 2 1 . 1 1 . . 11 58 . 59 . 2 12 19 23 . 8 11 7 1 5 18 2 13 8 1 2 1 49 2 2 19 10 1 27 . 7 . 4 5 5 . 8 . 7 67 8 16 1 1 8 17 . 17 16 4 1 18 .

. 1 12 1 65 2 1 1 20 1 9 18 1 2 1 . 2 . 1 13 59 3 53 1 3 17 30 22 . 5 6 7 . 5 18 3 19 10 . 3 1 48 4 . 16 6 3 31 1 7 1 1 1 7 1 7 . 8 71 18 11 2 1 11 16 . 9 4 5 . 9 .

1 3 13 . 47 1 . 1 22 1 8 26 4 4 2 1 1 1 . 8 58 4 47 1 2 6 22 23 1 11 6 5 . 2 15 1 17 8 4 1 . 46 2 . 15 5 2 26 . 8 . . 1 5 2 5 1 8 64 19 9 . 2 10 13 1 12 2 2 1 4 1

2004 IJM 1 1 6 . 29 . . . 13 1 4 14 2 3 2 1 1 . . 7 33 3 28 1 . 5 13 12 1 5 2 4 . 2 12 1 8 8 4 1 . 27 2 . 9 5 1 10 . 7 . . . . . 5 . 7 43 12 6 . 1 5 7 1 8 1 2 1 4 1

2004 MM . 2 7 . 18 1 . 1 9 . 4 12 2 1 . . . 1 . 1 25 1 19 . 2 1 9 11 . 6 4 1 . . 3 . 9 . . . . 19 . . 6 . 1 16 . 1 . . 1 5 2 . 1 1 21 7 3 . 1 5 6 . 4 1 . . . .

num

Nederlandse naam


326 331 335 336 342 347 350 475 353 5046 355 358 359 366 6578 1760 368 369 371 372 741 384 386 1140 390 884 890 394 397 407 409 410 412 418 426 420 419 421 428 431 435 437 440 442 445 446 448

Waterscheerling Akkerdistel Kale jonker Speerdistel Deens lepelblad Gevlekte scheerling Akkerwinde Canadese fijnstraal Smal vlieszaad Witte kornoelje Rode kornoelje Kleine varkenskers Grove varkenskers Hazelaar Dwergmispel (G) Goudknopje Zeekool Eenstijlige meidoorn Groot streepzaad Klein streepzaad Muurleeuwenbek Handjesgras Kamgras Brem Kropaar Vleeskleurige orchis Rietorchis Peen Ruwe smele Glad vingergras Kleine zandkool Grote zandkool Grote kaardebol Ronde zonnedauw Smalle stekelvaren Kamvaren Brede stekelvaren Mannetjesvaren Hanenpoot Slangenkruid Naaldwaterbies Gewone waterbies Slanke waterbies Smalle waterpest Strandkweek Kweek Beklierde basterdwederik Basterdwederik exc. viltige B. + Harig wilgenroosje Harig wilgenroosje Bergbasterdwederik Moerasbasterdwederik Viltige basterdwederik Kantige basterdwederik Brede wespenorchis Heermoes Holpijp Lidrus Bastaardpaardenstaart Scherpe fijnstraal Veenpluis Gewone reigersbek Vroegeling Echte kruisdistel Vlakbladige kruisdistel Gewone steenraket Wilde kardinaalsmuts Koninginnenkruid Kroontjeskruid Tuinwolfsmelk Zwaluwtong Japanse duizendknoop

Cicuta virosa Cirsium arvense Cirsium palustre Cirsium vulgare Cochlearia danica Conium maculatum Convolvulus arvensis Conyza canadensis Corispermum intermedium Cornus alba Cornus sanguinea Coronopus didymus Coronopus squamatus Corylus avellana Cotoneaster Cotula coronopifolia Crambe maritima Crataegus monogyna Crepis biennis Crepis capillaris Cymbalaria muralis Cynodon dactylon Cynosurus cristatus Cytisus scoparius Dactylis glomerata Dactylorhiza incarnata Dactylorhiza majalis ssp. praetermissa Daucus carota Deschampsia cespitosa Digitaria ischaemum Diplotaxis muralis Diplotaxis tenuifolia Dipsacus fullonum Drosera rotundifolia Dryopteris carthusiana Dryopteris cristata Dryopteris dilatata Dryopteris filix-mas Echinochloa crus-galli Echium vulgare Eleocharis acicularis Eleocharis palustris Eleocharis uniglumis Elodea nuttallii Elytrigia atherica Elytrigia repens Epilobium ciliatum Epilobium exc. E. hirsutum + E. parviflorum Epilobium hirsutum Epilobium montanum Epilobium palustre Epilobium parviflorum Epilobium tetragonum Epipactis helleborine Equisetum arvense Equisetum fluviatile Equisetum palustre Equisetum x litorale Erigeron acer Eriophorum angustifolium Erodium cicutarium subsp. cicutarium Erophila verna Eryngium campestre Eryngium planum Erysimum cheiranthoides Euonymus europaeus Eupatorium cannabinum Euphorbia helioscopia Euphorbia peplus Fallopia convolvulus Fallopia japonica

5308 451 454 456 457 1642 460 462 463 466 465 474 476 480 483 485 5359 487 489 490 495 498 970 1873

1996

2000

2004 2 70 11 59 1 1 4 15 . 1 14 2 1 4 . 4 1 20 6 26 15 3 23 1 65 . 10 31 2 2 . 7 4 . 5 . 10 10 1 2 5 22 11 9 22 51 .

2004 IJM 2 43 4 37 . . 1 8 . 1 6 2 . 2 . 3 1 13 1 11 12 3 14 1 37 . 7 21 . 2 . 4 2 . 3 . 7 3 1 . 5 15 10 4 12 28 .

2004 MM . 27 7 22 1 1 3 7 . . 8 . 1 2 . 1 . 7 5 15 3 . 9 . 28 . 3 10 2 . . 3 2 . 2 . 3 7 . 2 . 7 1 5 10 23 .

5 76 8 61 7 1 2 21 1 . 8 2 1 3 1 1 1 20 8 21 18 1 20 . 69 2 12 27 2 . . 12 2 . 3 1 4 5 1 1 4 27 23 7 26 64 1

5 74 9 60 7 . 3 22 . 2 10 1 4 5 . 2 1 21 6 29 13 1 30 1 68 1 13 29 1 . 1 6 3 1 1 . 11 11 . 2 3 22 24 11 24 49 3

2

1

2

1

1

60 1 3 16 1 1 36 1 2 . 4 1 14 6 8 . 1 2 57 2 . 8 3

64 . 2 28 3 2 42 1 . 1 3 . 14 4 8 . . 3 54 1 1 . 1

62 . 3 20 1 2 39 1 . . 5 1 9 7 8 1 1 3 59 1 . 1 1

34 . 3 11 . 1 23 1 . . 3 1 9 6 7 1 1 2 34 1 . 1 1

28 . . 9 1 1 16 . . . 2 . . 1 1 . . 1 25 . . . .

num

Nederlandse naam


514 1472 1474 515 1473 519 520 524 526 2293 531 533 540 2222 543 544 546 550 2376 549 556 557 570 571 574 575 576 579 581 582 584 585 586 587 589 598 606 607 1860 6251 611 621 629 630 631 632 634 636 637 639 640 641 647 649 651 654 658 1862 661 665 1159 2303 671 673 675 678 2227 679 680 683 684 688

Rietzwenkgras Hard zwenkgras Fijn schapengras Reuzenzwenkgras Genaald schapengras Beemdlangbloem Rood zwenkgras Dwergviltkruid Moerasspirea Tuinaardbei Gewone es Gewone duivenkervel Gespleten hennepnetel Gespleten + Gewone hennepnetel Gewone hennepnetel Harig knopkruid Kleefkruid Glad walstro Moeraswalstro Liggend walstro Ruw walstro Geel walstro Slipbladige ooievaarsbek Zachte ooievaarsbek Kleine ooievaarsbek Bermooievaarsbek Robertskruid Geel nagelkruid Melkkruid Hondsdraf Mannagras Liesgras Stomp vlotgras Bleekgele droogbloem Moerasdroogbloem Klimop Reuzenberenklauw Gewone berenklauw Damastbloem Havikskruid (G) Oranje havikskruid Muizenoor Duindoorn Lidsteng Gestreepte witbol Gladde witbol Zeepostelein Kruipertje Veldgerst Hop Kikkerbeet Gewone waternavel Kantig hertshooi Sint-Janskruid Gevleugeld hertshooi Gewoon biggenkruid Hulst Reuzenbalsemien Klein springzaad Gele lis Borstelbies Okkernoot Zilte greppelrus Zomprus Greppelrus Platte rus Platte + Zilte rus Biezenknoppen Pitrus Zilte rus Zeegroene rus Paddenrus

Festuca arundinacea Festuca cinerea Festuca filiformis Festuca gigantea Festuca ovina Festuca pratensis Festuca rubra Filago minima Filipendula ulmaria Fragaria x ananassa Fraxinus excelsior Fumaria officinalis Galeopsis bifida Galeopsis bifida + G. tetrahit Galeopsis tetrahit Galinsoga quadriradiata Galium aparine Galium mollugo Galium palustre Galium saxatile Galium uliginosum Galium verum Geranium dissectum Geranium molle Geranium pusillum Geranium pyrenaicum Geranium robertianum Geum urbanum Glaux maritima Glechoma hederacea Glyceria fluitans Glyceria maxima Glyceria notata Gnaphalium luteo-album Gnaphalium uliginosum Hedera helix Heracleum mantegazzianum Heracleum sphondylium Hesperis matronalis Hieracium Hieracium aurantiacum Hieracium pilosella Hippophae rhamnoides Hippuris vulgaris Holcus lanatus Holcus mollis Honckenya peploides Hordeum murinum Hordeum secalinum Humulus lupulus Hydrocharis morsus-ranae Hydrocotyle vulgaris Hypericum dubium Hypericum perforatum Hypericum tetrapterum Hypochaeris radicata Ilex aquifolium Impatiens glandulifera Impatiens parviflora Iris pseudacorus Isolepis setacea Juglans regia Juncus ambiguus Juncus articulatus Juncus bufonius Juncus compressus Juncus compressus + J. gerardi Juncus conglomeratus Juncus effusus Juncus gerardi Juncus inflexus Juncus subnodulosus

1996

2000

2004

64 1 . 1 1 10 77 . 8 . 31 . 27 . 25 1 70 23 25 . 1 4 46 59 8 1 15 1 7 47 14 26 2 . 5 3 6 33 1 . 1 3 6 3 39 . 1 31 11 4 4 7 1 2 3 13 1 . . 42 . . 5 33 16 7 6 2 17 15 4 5

61 4 . 1 . 4 72 1 11 1 38 . 21 19 1 . 69 30 34 . . 3 50 56 19 1 20 4 3 45 15 24 3 1 7 2 5 35 . 1 . 3 8 4 55 . 1 32 14 4 9 8 . 3 5 11 . 1 . 45 1 . 1 34 30 7 5 6 17 12 8 3

63 1 1 2 . 4 70 . 7 . 39 1 11 17 2 . 56 30 32 1 . 3 44 54 14 1 23 1 1 47 8 19 5 1 5 2 6 40 . . 1 2 5 5 40 1 2 30 14 2 7 9 . 5 2 13 . 1 1 42 . 1 . 27 17 4 1 4 20 11 5 4

2004 IJM 34 1 1 . . 3 43 . 4 . 18 . 8 12 1 . 31 12 19 1 . 3 25 40 9 . 8 1 1 26 4 8 2 1 4 2 1 16 . . . 2 4 5 23 . 2 14 5 . 6 7 . 1 1 9 . . . 24 . . . 19 11 3 . 1 9 7 2 3

2004 MM 29 . . 2 . 1 27 . 3 . 21 1 3 5 1 . 25 18 13 . . . 19 14 5 1 15 . . 21 4 11 3 . 1 . 5 24 . . 1 . 1 . 17 1 . 16 9 2 1 2 . 4 1 4 . 1 1 18 . 1 . 8 6 1 1 3 11 4 3 1

num

Nederlandse naam


690 699 700 701 703 2464 706 708 714 715 717 722 723 724 725 727 729 730 733 319 443 736 739 745 747 748 1865 755 756 759 5309 763 1866 6313 766 1933 772 780 782 783 784 925 785 1427 1934 789 790 791 792 796 794 797 799 801 809 810 812 813 814 815 820 824 832 840 1922 841 843 844 851 852 5364 509

Tengere rus Kompassla Witte dovenetel Hoenderbeet Ingesneden dovenetel Gestreepte dovenetel Paarse dovenetel Akkerkool Moeraslathyrus Veldlathyrus Aardaker Bultkroos Klein kroos Puntkroos Vertakte leeuwentand Kleine leeuwentand Veldkruidkers Pijlkruidkers Steenkruidkers Gewone margriet Zandhaver Wilde liguster Slijkgroen Vlasbekje Geelhartje Groenknolorchis Zilverschildzaad Italiaans raaigras Engels raaigras Wilde kamperfoelie Gewone + Rechte rolklaver Moerasrolklaver Tuinjudaspenning Lupine (G) Gewone veldbies Veelbloemige veldbies Echte koekoeksbloem Wolfspoot Penningkruid Moeraswederik Grote wederik Waterpostelein Grote kattenstaart Zeeviolier Appel Muskuskaasjeskruid Klein kaasjeskruid Rond kaasjeskruid Groot kaasjeskruid Schijfkamille Echte kamille Gevlekte rupsklaver Hopklaver Luzerne Witte honingklaver Goudgele honingklaver Citroengele honingklaver Watermunt Akkermunt Hertsmunt Kransmunt Mispel Pijpenstrootje Akkervergeet-mij-nietje Zomp- + Moerasvergeet-mij-nietje Zompvergeet-mij-nietje Ruw vergeet-mij-nietje Moerasvergeet-mij-nietje Aarvederkruid Kransvederkruid Grijs kattenkruid Rode ogentroost

Juncus tenuis Lactuca serriola Lamium album Lamium amplexicaule Lamium hybridum Lamium maculatum cv. `Variegatum` Lamium purpureum Lapsana communis Lathyrus palustris Lathyrus pratensis Lathyrus tuberosus Lemna gibba Lemna minor Lemna trisulca Leontodon autumnalis Leontodon saxatilis Lepidium campestre Lepidium draba Lepidium ruderale Leucanthemum vulgare Leymus arenarius Ligustrum vulgare Limosella aquatica Linaria vulgaris Linum catharticum Liparis loeselii Lobularia maritima Lolium multiflorum Lolium perenne Lonicera periclymenum Lotus corniculatus Lotus pedunculatus Lunaria annua Lupinus Luzula campestris Luzula multiflora Lychnis flos-cuculi Lycopus europaeus Lysimachia nummularia Lysimachia thyrsiflora Lysimachia vulgaris Lythrum portula Lythrum salicaria Malcolmia maritima Malus sylvestris Malva moschata Malva neglecta Malva pusilla Malva sylvestris Matricaria discoidea Matricaria recutita Medicago arabica Medicago lupulina Medicago sativa Melilotus albus Melilotus altissimus Melilotus officinalis Mentha aquatica Mentha arvensis Mentha longifolia Mentha x verticillata Mespilus germanica Molinia caerulea Myosotis arvensis Myosotis laxa + M. scorpioides Myosotis laxa subsp. cespitosa Myosotis ramosissima Myosotis scorpioides Myriophyllum spicatum Myriophyllum verticillatum Nepeta x faassenii Odontites vernus subsp. serotinus

1996

2000

2004

1 6 24 5 5 1 8 11 7 6 1 1 18 12 40 18 3 4 1 9 3 4 . 15 1 1 1 . 73 4 10 3 2 . . 1 15 62 15 10 7 . 10 1 13 3 2 . 3 15 24 1 43 1 3 . 4 40 . . . 1 . 18 . 23 5 25 3 1 . 1

1 13 27 6 . 1 4 7 6 7 1 . 22 15 44 20 3 5 . 9 2 4 1 14 1 . . . 69 5 12 4 1 . 1 1 14 67 19 12 7 3 11 . 9 3 7 1 4 26 13 3 48 1 3 2 1 48 1 . . 1 . 32 . 25 2 28 2 . . 2

1 12 23 1 1 . 6 8 5 7 . . 16 11 38 21 2 2 . 13 2 4 4 11 1 1 . 1 70 5 8 4 1 1 3 . 13 62 16 10 10 2 17 . 10 5 4 . 6 23 11 2 45 2 4 2 2 49 . 1 1 . 1 24 1 17 4 29 4 . 3 2

2004 IJM . 5 7 1 1 . 5 2 4 2 . . 8 6 24 15 . 2 . 10 2 3 4 5 1 1 . . 41 2 7 . . . 3 . 10 39 10 9 5 2 10 . 6 3 3 . . 11 7 2 27 . 3 1 1 34 . 1 1 . 1 12 1 12 1 17 . . 2 2

2004 MM 1 7 16 . . . 1 6 1 5 . . 8 5 14 6 2 . . 3 . 1 . 6 . . . 1 29 3 1 4 1 1 . . 3 23 6 1 5 . 7 . 4 2 1 . 6 12 4 . 18 2 1 1 1 15 . . . . . 12 . 5 3 12 4 . 1 .

num

Nederlandse naam


868 869 870 872 873 874 876 877 879 894 911 912 915 916 1819 922 923 967 972 973 977 975 976 926 929 930 931 932 933 1823 938 944 946 945 947 1500 952 955 957 958 959 968 5203 980 5312 2302 982 983 2254 981 990 995 998 999 1002 1003 1005 1006 346 1010 1017 1018 1841 1019 1020 1021 1022 2400 1023 1029 1034 1035

Watertorkruid Pijptorkruid Zilt torkruid Middelste teunisbloem Grote teunisbloem Kleine teunisbloem Kruipend stalkruid Kattendoorn Addertong Wilde marjolein Stijve klaverzuring Grote veenbes Bleke klaproos Grote klaproos Slaapbol Pastinaak Moeraskartelblad Veenwortel Waterpeper Beklierde duizendknoop Perzikkruid Kleine duizendknoop Zachte duizendknoop Groot hoefblad Melkeppe Rietgras Zanddoddegras Timoteegras Riet Oosterse karmozijnbes Echt bitterkruid Hertshoornweegbree Smalle weegbree Getande weegbree Grote weegbree Smal beemdgras Straatgras Plat beemdgras Moerasbeemdgras Veldbeemdgras Ruw beemdgras Gewoon varkensgras Gewone + Brede eikvaren Witte abeel Canada- en Zwarte populier Ontariopopulier Zwarte populier Ratelpopulier Canadapopulier Grauwe abeel Gekroesd fonteinkruid Drijvend fonteinkruid Schedefonteinkruid Doorgroeid fonteinkruid Tenger fonteinkruid Haarfonteinkruid Kruipganzerik Zilverschoon Wateraardbei Vijfvingerkruid Gewone brunel Zoete kers Kerspruim Vogelkers Amerikaanse vogelkers Sleedoorn Adelaarsvaren Stomp + Bleek kweldergras Stomp kweldergras Heelblaadjes Rond wintergroen Peer

Oenanthe aquatica Oenanthe fistulosa Oenanthe lachenalii Oenothera biennis Oenothera erythrosepala Oenothera parviflora Ononis repens subsp. repens Ononis repens subsp. spinosa Ophioglossum vulgatum Origanum vulgare Oxalis fontana Oxycoccus macrocarpos Papaver dubium Papaver rhoeas Papaver somniferum Pastinaca sativa Pedicularis palustris Persicaria amphibia Persicaria hydropiper Persicaria lapathifolia Persicaria maculosa Persicaria minor Persicaria mitis Petasites hybridus Peucedanum palustre Phalaris arundinacea Phleum arenarium Phleum pratense subsp. pratense Phragmites australis Phytolacca esculenta Picris hieracioides Plantago coronopus Plantago lanceolata Plantago major subsp. intermedia Plantago major subsp. major Poa angustifolia Poa annua Poa compressa Poa palustris Poa pratensis Poa trivialis Polygonum aviculare Polypodium vulgare + P. interjectum Populus alba Populus canadensis + P. nigra Populus gileadensis Populus nigra Populus tremula Populus x canadensis Populus x canescens Potamogeton crispus Potamogeton natans Potamogeton pectinatus Potamogeton perfoliatus Potamogeton pusillus Potamogeton trichoides Potentilla anglica Potentilla anserina Potentilla palustris Potentilla reptans Prunella vulgaris Prunus avium Prunus cerasifera Prunus padus Prunus serotina Prunus spinosa Pteridium aquilinum Puccinellia distans Puccinellia distans subsp. distans Pulicaria dysenterica Pyrola rotundifolia Pyrus communis

1996

2000

2004

1 11 10 2 4 . . 2 . . . . 2 1 3 20 2 31 13 26 23 1 1 4 7 54 2 20 65 . 1 4 61 15 37 . 46 7 9 62 59 52 . 2 . . 1 3 1 3 1 . 13 4 11 3 . 42 1 15 14 3 . 5 4 5 1 . 3 6 . 1

6 15 10 2 5 1 1 2 2 1 . 1 3 1 1 22 . 37 18 13 13 1 2 4 8 59 2 15 66 . 1 6 62 4 49 4 52 5 11 50 72 36 1 . 3 . . 1 3 2 4 1 12 6 7 3 1 40 1 14 22 1 1 10 5 . 1 . 1 7 . 1

3 11 9 4 3 1 . 2 1 1 1 . 9 4 1 18 . 33 23 14 13 1 . 4 7 55 . 11 62 1 1 5 58 15 34 4 48 5 9 42 54 31 2 . 4 1 . 4 6 1 4 1 13 13 9 1 2 37 1 18 20 1 . 8 6 . 1 1 . 8 1 .

2004 IJM . 9 9 2 . 1 . 2 1 1 . . 1 1 . 13 . 16 16 11 10 1 . . 6 33 . 5 33 . . 4 36 8 20 3 32 5 7 32 29 16 . . 3 . . 1 1 1 2 . 6 1 2 . 1 21 1 8 14 . . 2 6 . . 1 . 8 1 .

2004 MM 3 2 . 2 3 . . . . . 1 . 8 3 1 5 . 17 7 3 3 . . 4 1 22 . 6 29 1 1 1 22 7 14 1 16 . 2 10 25 15 2 . 1 1 . 3 5 . 2 1 7 12 7 1 1 16 . 10 6 1 . 6 . . 1 . . . . .

num

Nederlandse naam


1037 1040 1041 1045 1046 1047 1048 1051 1055 1056 1058 1061 1827 1764 1062 1063 1064 530 1066 1067 1070 1071 1072 1877 1074 859 5201 860 1076 1078 1643 5129 1083 1645 1085 1089 2009 1634 1829 1093 1094 1097 1098 1099 1100 1101 1102 1103 1095 1109 1110 1111 1112 1114 1116 1118 1119 1121 1123 1124 1125 1126 1594 1595 1133 1884 1135 1146 1155 1949 1161 1163

Zomereik Scherpe boterbloem Fijne waterranonkel Knolboterbloem Stijve waterranonkel Gewoon speenkruid Egelboterbloem Grote boterbloem Grote waterranonkel Kruipende boterbloem Blaartrekkende boterbloem Knopherik Radijs Bolletjesraket Wilde reseda Wouw Wegedoorn Sporkehout Grote ratelaar Kleine ratelaar Zwarte bes Aalbes Kruisbes Robinia Gele waterkers Slanke waterkers Slanke + Witte waterkers Witte waterkers Moeraskers Akkerkers Hondsroos Veelbloemige roos Duinroosje Egelantier Rimpelroos Dauwbraam Hazelaarbraam Gewone braam Rubus laciniatus Veldzuring Schapenzuring Kluwenzuring Krulzuring Waterzuring Goudzuring Ridderzuring Moeraszuring Bloedzuring Bermzuring Tengere vetmuur Zeevetmuur Sierlijke vetmuur Liggende vetmuur Pijlkruid Schietwilg Boswilg Grauwe wilg Kraakwilg Bittere wilg Kruipwilg Amandelwilg Katwilg Kraak- x Schietwilg Grauwe wilg x Katwilg Gewone vlier Peterselievlier Waterpunge Kandelaartje Mattenbies Mattenbies + Ruwe bies Ruwe bies Eenjarige hardbloem

Quercus robur Ranunculus acris Ranunculus aquatilis Ranunculus bulbosus Ranunculus circinatus Ranunculus ficaria subsp. bulbilifer Ranunculus flammula Ranunculus lingua Ranunculus peltatus Ranunculus repens Ranunculus sceleratus Raphanus raphanistrum Raphanus sativus Rapistrum rugosum Reseda lutea Reseda luteola Rhamnus cathartica Rhamnus frangula Rhinanthus angustifolius Rhinanthus minor Ribes nigrum Ribes rubrum Ribes uva-crispa Robinia pseudoacacia Rorippa amphibia Rorippa microphylla Rorippa microphylla + nast.-aquatic. Rorippa nasturtium-aquaticum Rorippa palustris Rorippa sylvestris Rosa canina Rosa multiflora Rosa pimpinellifolia Rosa rubiginosa Rosa rugosa Rubus caesius Rubus corylifolius Rubus fruticosus Rubus laciniatus Rumex acetosa Rumex acetosella Rumex conglomeratus Rumex crispus Rumex hydrolapathum Rumex maritimus Rumex obtusifolius Rumex palustris Rumex sanguineus Rumex x pratensis Sagina apetala Sagina maritima Sagina nodosa Sagina procumbens Sagittaria sagittifolia Salix alba Salix caprea Salix cinerea Salix fragilis Salix purpurea Salix repens Salix triandra Salix viminalis Salix x rubens Salix x smithiana Sambucus nigra Sambucus nigra cv. `Laciniata` Samolus valerandi Saxifraga tridactylites Schoenoplectus lacustris Schoenoplectus lac. + tab. Schoenoplectus tabernaemontani Scleranthus annuus

1996

2000

2004

5 37 2 5 5 2 7 4 1 70 40 1 . 4 . . 1 2 8 . 5 8 3 1 26 5 . 4 15 15 11 . 3 2 15 17 . 12 . 34 11 24 70 39 14 35 10 8 1 . . 1 28 1 25 7 40 3 . 6 27 24 . . 60 . 3 . 3 . 39 .

8 44 . 1 6 2 7 4 . 69 34 . . 3 . 1 1 4 9 . 9 17 1 1 32 6 5 6 15 12 15 1 1 5 15 21 2 12 2 36 13 26 71 43 8 42 17 11 21 5 1 2 35 . 32 10 40 1 1 9 23 25 1 5 58 5 7 1 1 . 38 .

9 50 1 6 2 2 8 4 . 59 36 1 1 2 2 1 2 6 10 1 5 10 1 3 20 6 3 4 14 8 18 . . 3 10 23 . 21 . 23 12 22 72 47 3 34 14 9 17 1 . 2 23 1 39 6 40 2 1 9 19 21 1 . 50 2 7 . 1 1 33 1

2004 IJM 5 30 1 6 . 2 8 4 . 39 24 1 1 2 . 1 1 4 10 . 3 4 . . 16 2 1 4 9 3 10 . . 2 7 14 . 13 . 16 9 14 44 29 3 14 12 3 7 1 . 2 17 . 18 3 23 . 1 7 11 11 . . 27 1 7 . 1 . 30 1

2004 MM 4 20 . . 2 . . . . 20 12 . . . 2 . 1 2 . 1 2 6 1 3 4 4 2 . 5 5 8 . . 1 3 9 . 8 . 7 3 8 28 18 . 20 2 6 10 . . . 6 1 21 3 17 2 . 2 8 10 1 . 23 1 . . . 1 3 .

num

Nederlandse naam


1170 2406 1173 1175 1176 1888 1183 1733 2290 1189 1190 1191 1192 1197 1198 1201 807 1203 805 1206 1207 1208 1211 1216 1218 1833 1219 1738 1221 2324 1224 1225 1226 5146 1227 5147 1533 1238 1237 1241 1245 1246 847 1248 1250 1254 1247 1259 320 1260 1261 1264 1267 1268 1184 1275 427 1281 2277 1289 1290 2418 1296 1298 1299 1300 1301 1303 1305 1306 1308 1310

Knopig helmkruid Gevleugeld helmkruid Blauw glidkruid Muurpeper Wit vetkruid Roze vetkruid Waterkruiskruid Bezemkruiskruid Jakobskruiskruid Moeraskruiskruid Boskruiskruid Kleverig kruiskruid Klein kruiskruid Groene naaldaar Blauw walstro Pekbloem Dagkoekoeksbloem Franse silene Avondkoekoeksbloem Blaassilene Herik Hongaarse raket Gewone raket Grote watereppe Bitterzoet Tomaat Zwarte nachtschade Beklierde nachtschade Late guldenroede Akkermelkdistel Gekroesde melkdistel Gewone melkdistel Moerasmelkdistel Meelbes Wilde lijsterbes Gedeelde meelbes Grote egelskop Zilte schijnspurrie Rode schijnspurrie Veelwortelig kroos Moerasandoorn Bosandoorn Watermuur Grasmuur Vogelmuur Zeegroene muur Moerasmuur Gewone smeerwortel Moederkruid Boerenwormkruid Zandpaardenbloem Gewone paardenbloem Taxus Klein tasjeskruid Moerasandijvie Poelruit Moerasvaren Witte krodde Hollandse linde Heggendoornzaad Knopig doornzaad Gele morgenster Hazenpootje Liggende klaver Kleine klaver Aardbeiklaver Basterdklaver Draadklaver Rode klaver Witte klaver Gestreepte klaver Schorrenzoutgras

Scrophularia nodosa Scrophularia umbrosa Scutellaria galericulata Sedum acre Sedum album Sedum spurium Senecio aquaticus Senecio inaequidens Senecio jacobaea Senecio paludosus Senecio sylvaticus Senecio viscosus Senecio vulgaris Setaria viridis Sherardia arvensis Silene armeria Silene dioica Silene gallica Silene latifolia subsp. alba Silene vulgaris Sinapis arvensis Sisymbrium altissimum Sisymbrium officinale Sium latifolium Solanum dulcamara Solanum lycopersicum Solanum nigrum subsp. nigrum Solanum nigrum subsp. schultesii Solidago gigantea Sonchus arvensis Sonchus asper Sonchus oleraceus Sonchus palustris Sorbus aria Sorbus aucuparia Sorbus x thuringiaca Sparganium erectum subsp. erectum Spergularia marina Spergularia rubra Spirodela polyrhiza Stachys palustris Stachys sylvatica Stellaria aquatica Stellaria graminea Stellaria media Stellaria palustris Stellaria uliginosa Symphytum officinale Tanacetum parthenium Tanacetum vulgare Taraxacum laevigatum Taraxacum officinale Taxus baccata Teesdalia nudicaulis Tephroseris palustris Thalictrum flavum Thelypteris palustris Thlaspi arvense Tilia x vulgaris Torilis japonica Torilis nodosa Tragopogon pratensis subsp. pratensis Trifolium arvense Trifolium campestre Trifolium dubium Trifolium fragiferum Trifolium hybridum Trifolium micranthum Trifolium pratense Trifolium repens Trifolium striatum Triglochin maritima

1996

2000

2004

3 1 25 44 4 . 9 1 15 1 2 7 36 1 7 1 1 . 7 . 22 2 28 29 62 1 17 1 10 67 38 20 37 1 11 . 6 5 1 13 75 1 2 . 58 9 2 35 2 14 6 74 . . 9 10 2 7 . 1 8 10 5 6 33 5 1 . 43 62 1 4

4 3 25 42 7 1 12 8 15 . 1 9 39 . 15 . 1 1 11 2 16 4 31 19 59 . 5 . 9 63 57 27 37 . 13 . 10 5 2 10 63 1 1 1 52 9 3 36 1 15 . 68 . . 3 8 3 4 . 2 8 10 8 9 56 8 3 1 47 71 2 2

. 3 28 39 6 1 11 7 18 . 2 9 24 3 11 . 1 . 8 . 19 3 26 19 63 . 6 . 9 52 60 28 42 . 9 2 10 4 2 8 64 1 1 1 37 9 3 37 . 14 1 65 1 1 7 8 3 1 1 2 8 8 7 9 40 2 . . 42 67 2 .

2004 IJM . 3 18 28 1 . 7 2 11 . 2 9 22 3 10 . . . 5 . 12 1 18 15 37 . 5 . 7 32 34 14 18 . 6 1 2 4 1 3 41 . . 1 20 8 1 18 . 10 . 39 1 1 5 3 1 1 1 . 7 4 5 4 25 2 . . 23 42 2 .

2004 MM . . 10 11 5 1 4 5 7 . . . 2 . 1 . 1 . 3 . 7 2 8 4 26 . 1 . 2 20 26 14 24 . 3 1 8 . 1 5 23 1 1 . 17 1 2 19 . 4 1 26 . . 2 5 2 . . 2 1 4 2 5 15 . . . 19 25 . .

num

Nederlandse naam


1311 795 1312 1316 1317 1318 6541 1320 1321 1322 1327 1333 1336 1340 1343 1346 1347 1349 1350 1351 1896 1358 1363 6552 2109 1367 1369 1370 1371 1960 1368 1373 1375 1378 1384 5159 5302 1393 1964

Moeraszoutgras Reukeloze kamille Goudhaver Klein hoefblad Kleine lisdodde Grote lisdodde Iep (G) Gladde iep Grote brandnetel Kleine brandnetel Groot blaasjeskruid Echte valeriaan Gewone veldsla Zwarte toorts Koningskaars Blauwe waterereprijs Veldereprijs Beekpunge Rode waterereprijs Gewone ereprijs Draadereprijs Grote ereprijs Tijmereprijs Sneeuwbal (G) Wollige sneeuwbal Gelderse roos Vogelwikke Ringelwikke Lathyruswikke Smalle wikke + Voederwikke Smalle wikke Heggenwikke Vierzadige wikke Akkerviooltje Maarts viooltje Dicht langbaardgras Zandlangbaardgras Gewoon langbaardgras Zannichellia

Triglochin palustris Tripleurospermum maritimum Trisetum flavescens Tussilago farfara Typha angustifolia Typha latifolia Ulmus Ulmus minor Urtica dioica Urtica urens Utricularia vulgaris Valeriana officinalis Valerianella locusta Verbascum nigrum Verbascum thapsus Veronica anagallis-aquatica Veronica arvensis Veronica beccabunga Veronica catenata Veronica chamaedrys Veronica filiformis Veronica persica Veronica serpyllifolia Viburnum Viburnum lantana Viburnum opulus Vicia cracca Vicia hirsuta Vicia lathyroides Vicia sativa Vicia sativa subsp. nigra Vicia sepium Vicia tetrasperma subsp. tetrasperma Viola arvensis Viola odorata Vulpia fasciculata Vulpia membranacea Vulpia myuros Zannichellia palustris Aantal soorten Aantal hokken

1996

2000

2004 12 44 1 61 26 32 9 . 68 8 3 49 1 3 . . 27 5 17 3 1 7 2 . 2 7 18 4 1 . 21 2 3 2 1 . . 7 10

2004 IJM 9 30 1 37 17 16 5 . 39 7 3 25 . 1 . . 17 2 13 1 . 3 2 . 2 6 11 1 1 . 11 1 . 1 1 . . 2 7

2004 MM 3 14 . 24 9 16 4 . 29 1 . 24 1 2 . . 10 3 4 2 1 4 . . . 1 7 3 . . 10 1 3 1 . . . 5 3

14 42 1 62 20 30 8 . 68 5 4 42 . 1 . 1 35 3 12 3 . 6 2 1 . 5 17 2 . 1 16 3 . . 1 . . 3 13

18 40 . 66 21 30 8 1 71 6 4 45 . . 1 . 39 7 18 1 . 7 5 . 1 6 16 . 1 . 33 2 1 . . 1 1 9 7

495 84

504 78

521 76

446 46

403 30

2 1 3

. . 1

2 1 2

Kranswieren 2144 2145 2147

Brokkelig kransblad Breekbaar kransblad Gewoon kransblad

Chara contraria Chara globularis Chara vulgaris

Bijlage 3: Lijst Nederlandse en Wetenschappelijke namen. Nederlandse en Wetenschappelijke namen van soorten die binnen het Floristisch Meetnet Oevers Zoete Rijkswateren langs IJsselmeer en Markermeer zijn aangetroffen. Nederlandse naam Aalbes Aardaker Aardbeiklaver Aarvederkruid Absintalsem Addertong Adelaarsvaren Akkerdistel Akkerhoornbloem Akkerkers Akkerkool Akkermelkdistel Akkermunt Akkervergeet-mij-nietje Akkerviooltje Akkerwinde Amandelwilg Amerikaans krentenboompje Amerikaanse vogelkers Appel Avondkoekoeksbloem Bastaardpaardenstaart Basterdklaver Basterdwederik spec. Beekpunge Beemdlangbloem Beklierde basterdwederik Beklierde duizendknoop Beklierde nachtschade Bergbasterdwederik Bermooievaarsbek Bermzuring Bernagie Bezemkruiskruid Bieslook Biezenknoppen Bijvoet Bittere veldkers Bittere wilg Bitterzoet Blaartrekkende boterbloem Blaassilene Blauw glidkruid Blauw walstro Blauwe waterereprijs Blauwe zegge Bleekgele droogbloem Bleke klaproos Bloedzuring Boerenwormkruid Bolletjesraket Borstelbies Bosandoorn Boskruiskruid Bosveldkers Boswilg Brede stekelvaren Brede wespenorchis Breekbaar kransblad Brem Brokkelig kransblad Bultkroos Canada- en Zwarte populier Canadapopulier Canadese fijnstraal Carex x boenninghausiana Citroengele honingklaver Dagkoekoeksbloem Damastbloem Dauwbraam Deens lepelblad Dicht langbaardgras Doorgroeid fonteinkruid Doorschijnend sterrenkroos Draadereprijs Draadklaver Drijvend fonteinkruid

Wetenschappelijke naam Ribes rubrum Lathyrus tuberosus Trifolium fragiferum Myriophyllum spicatum Artemisia absinthium Ophioglossum vulgatum Pteridium aquilinum Cirsium arvense Cerastium arvense Rorippa sylvestris Lapsana communis Sonchus arvensis Mentha arvensis Myosotis arvensis Viola arvensis Convolvulus arvensis Salix triandra Amelanchier lamarckii Prunus serotina Malus sylvestris Silene latifolia subsp. alba Equisetum x litorale Trifolium hybridum Epilobium spec. Veronica beccabunga Festuca pratensis Epilobium ciliatum Persicaria lapathifolia Solanum nigrum subsp. schultesii Epilobium montanum Geranium pyrenaicum Rumex x pratensis Borago officinalis Senecio inaequidens Allium schoenoprasum Juncus conglomeratus Artemisia vulgaris Cardamine amara Salix purpurea Solanum dulcamara Ranunculus sceleratus Silene vulgaris Scutellaria galericulata Sherardia arvensis Veronica anagallis-aquatica Carex panicea Gnaphalium luteo-album Papaver dubium Rumex sanguineus Tanacetum vulgare Rapistrum rugosum Isolepis setacea Stachys sylvatica Senecio sylvaticus Cardamine flexuosa Salix caprea Dryopteris dilatata Epipactis helleborine Chara globularis Cytisus scoparius Chara contraria Lemna gibba Populus canadensis + P. nigra Populus x canadensis Conyza canadensis Carex x boenninghausiana Melilotus officinalis Silene dioica Hesperis matronalis Rubus caesius Cochlearia danica Vulpia fasciculata Potamogeton perfoliatus Callitriche truncata Veronica filiformis Trifolium micranthum Potamogeton natans

Nederlandse naam Duindoorn Duinriet Duinroosje Dwergmispel (G) Dwergviltkruid Dwergzegge Echt bitterkruid Echt duizendguldenkruid Echte heemst Echte kamille Echte karwij Echte koekoeksbloem Echte kruisdistel Echte valeriaan Eenjarige hardbloem Eenstijlige meidoorn Egelantier Egelboterbloem Engels gras Engels raaigras Fijn schapengras Fijne kervel Fijne waterranonkel Fioringras Fluitenkruid Fraai duizendguldenkruid Franse silene Gedeelde meelbes Geel duizendblad Geel nagelkruid Geel walstro Geelgroene zegge Geelgroene zegge + Dwergzegge Geelhartje Geknikte vossenstaart Gekroesd fonteinkruid Gekroesde melkdistel Gelderse roos Gele kamille Gele lis Gele morgenster Gele waterkers Genaald schapengras Gespleten + Gewone hennepnetel Gespleten hennepnetel Gestreepte dovenetel Gestreepte klaver Gestreepte witbol Getande weegbree Gevlekte rupsklaver Gevlekte scheerling Gevleugeld helmkruid Gevleugeld hertshooi Gevleugeld sterrenkroos Gewone + Brede eikvaren Gewone + Rechte rolklaver Gewone berenklauw Gewone bermzegge Gewone braam Gewone brunel Gewone dotterbloem Gewone duivenkervel Gewone engelwortel Gewone ereprijs Gewone es Gewone esdoorn Gewone hennepnetel Gewone hoornbloem Gewone klit Gewone margriet Gewone melkdistel Gewone paardenbloem Gewone raket

Wetenschappelijke naam Hippophae rhamnoides Calamagrostis epigejos Rosa pimpinellifolia Cotoneaster Filago minima Carex oederi subsp. oederi Picris hieracioides Centaurium erythraea Althaea officinalis Matricaria recutita Carum carvi Lychnis flos-cuculi Eryngium campestre Valeriana officinalis Scleranthus annuus Crataegus monogyna Rosa rubiginosa Ranunculus flammula Armeria maritima Lolium perenne Festuca filiformis Anthriscus caucalis Ranunculus aquatilis Agrostis stolonifera Anthriscus sylvestris Centaurium pulchellum Silene gallica Sorbus x thuringiaca Achillea filipendulina Geum urbanum Galium verum Carex oederi subsp. oedocarpa Carex oederi Linum catharticum Alopecurus geniculatus Potamogeton crispus Sonchus asper Viburnum opulus Anthemis tinctoria Iris pseudacorus Tragopogon pratensis ssp. pratensis Rorippa amphibia Festuca ovina Galeopsis bifida + G. tetrahit Galeopsis bifida Lamium maculatum cv. `Variegatum` Trifolium striatum Holcus lanatus Plantago major subsp. intermedia Medicago arabica Conium maculatum Scrophularia umbrosa Hypericum tetrapterum Callitriche stagnalis Polypodium vulgare/interjectum Lotus corniculatus Heracleum sphondylium Carex spicata Rubus fruticosus Prunella vulgaris Caltha palustris ssp. palustris Fumaria officinalis Angelica sylvestris Veronica chamaedrys Fraxinus excelsior Acer pseudoplatanus Galeopsis tetrahit Cerastium fontanum ssp. vulgare Arctium minus Leucanthemum vulgare Sonchus oleraceus Taraxacum officinale Sisymbrium officinale

Nederlandse naam Gewone reigersbek Gewone smeerwortel Gewone steenraket Gewone veldbies Gewone veldsla Gewone vlier Gewone waterbies Gewone waternavel Gewone zandmuur Gewoon barbarakruid Gewoon biggenkruid Gewoon duizendblad Gewoon herderstasje Gewoon kransblad Gewoon langbaardgras Gewoon reukgras Gewoon speenkruid Gewoon sterrenkroos Gewoon struisgras Gewoon varkensgras Glad vingergras Glad walstro Gladde iep Gladde witbol Glanshaver Goudgele honingklaver Goudhaver Goudknopje Goudzuring Grasklokje Grasmuur Grauwe abeel Grauwe wilg Grauwe wilg x Katwilg Greppelrus Grijs kattenkruid Groene naaldaar Groenknolorchis Grof hoornblad Groot blaasjeskruid Groot hoefblad Groot kaasjeskruid Groot moerasscherm Groot streepzaad Grote boterbloem Grote brandnetel Grote egelskop Grote engelwortel Grote ereprijs Grote kaardebol Grote kattenstaart Grote klaproos Grote klit Grote kroosvaren Grote leeuwenbek Grote lisdodde Grote ratelaar Grote teunisbloem Grote veenbes Grote vossenstaart Grote watereppe Grote waterranonkel Grote waterweegbree Grote wederik Grote weegbree Grote zandkool Grove varkenskers Haagwinde Haarfonteinkruid Handjesgras Hanenpoot Hard zwenkgras Harig knopkruid Harig wilgenroosje Haver Havikskruid (G) Hazelaar Hazelaarbraam Hazenpootje Hazenzegge Heelblaadjes Heen Heermoes

Wetenschappelijke naam Erodium cicutarium ssp. cicutarium Symphytum officinale Erysimum cheiranthoides Luzula campestris Valerianella locusta Sambucus nigra Eleocharis palustris Hydrocotyle vulgaris Arenaria serpyllifolia Barbarea vulgaris Hypochaeris radicata Achillea millefolium Capsella bursa-pastoris Chara vulgaris Vulpia myuros Anthoxanthum odoratum Ranunculus ficaria ssp. bulbilifer Callitriche platycarpa Agrostis capillaris Polygonum aviculare Digitaria ischaemum Galium mollugo Ulmus minor Holcus mollis Arrhenatherum elatius Melilotus altissimus Trisetum flavescens Cotula coronopifolia Rumex maritimus Campanula rotundifolia Stellaria graminea Populus x canescens Salix cinerea Salix x smithiana Juncus bufonius Nepeta x faassenii Setaria viridis Liparis loeselii Ceratophyllum demersum Utricularia vulgaris Petasites hybridus Malva sylvestris Apium nodiflorum Crepis biennis Ranunculus lingua Urtica dioica Sparganium erectum ssp. erectum Angelica archangelica Veronica persica Dipsacus fullonum Lythrum salicaria Papaver rhoeas Arctium lappa Azolla filiculoides Antirrhinum majus Typha latifolia Rhinanthus angustifolius Oenothera erythrosepala Oxycoccus macrocarpos Alopecurus pratensis Sium latifolium Ranunculus peltatus Alisma plantago-aquatica Lysimachia vulgaris Plantago major subsp. major Diplotaxis tenuifolia Coronopus squamatus Calystegia sepium Potamogeton trichoides Cynodon dactylon Echinochloa crus-galli Festuca cinerea Galinsoga quadriradiata Epilobium hirsutum Avena sativa Hieracium Corylus avellana Rubus corylifolius Trifolium arvense Carex ovalis Pulicaria dysenterica Bolboschoenus maritimus Equisetum arvense

Nederlandse naam Heggendoornzaad Heggenrank Heggenwikke Hennegras Herik Hertshoornweegbree Hertsmunt Hoenderbeet Hoge cyperzegge Hollandse linde Holpijp Hondsdraf Hondsroos Hongaarse raket Hoog struisgras Hop Hopklaver Hulst Iep (G) IJle dravik IJle zegge Ingesneden dovenetel Italiaans raaigras Jakobskruiskruid Japanse duizendknoop Kale jonker Kalmoes Kamgras Kamvaren Kandelaartje Kantig hertshooi Kantige basterdwederik Kattendoorn Katwilg Kerspruim Kikkerbeet Kleefkruid Klein hoefblad Klein kaasjeskruid Klein kroos Klein kruiskruid Klein springzaad Klein sterrenkroos Klein streepzaad Klein tasjeskruid Kleine brandnetel Kleine duizendknoop Kleine klaver Kleine leeuwentand Kleine lisdodde Kleine ooievaarsbek Kleine ratelaar Kleine teunisbloem Kleine varkenskers Kleine veldkers Kleine watereppe Kleine zandkool Kleverig kruiskruid Klimop Kluwenhoornbloem Kluwenzuring Knikkend tandzaad Knikkende distel Knolboterbloem Knoopkruid Knopherik Knopig doornzaad Knopig helmkruid Kompassla Koninginnenkruid Koningskaars Koolzaad Korrelganzenvoet Kraailook Kraak- x Schietwilg Kraakwilg Kransmunt Kransvederkruid Kroontjeskruid Kropaar Kruipend stalkruid Kruipende boterbloem Kruipertje Kruipganzerik

Wetenschappelijke naam Torilis japonica Bryonia dioica Vicia sepium Calamagrostis canescens Sinapis arvensis Plantago coronopus Mentha longifolia Lamium amplexicaule Carex pseudocyperus Tilia x vulgaris Equisetum fluviatile Glechoma hederacea Rosa canina Sisymbrium altissimum Agrostis gigantea Humulus lupulus Medicago lupulina Ilex aquifolium Ulmus Anisantha sterilis Carex remota Lamium hybridum Lolium multiflorum Senecio jacobaea Fallopia japonica Cirsium palustre Acorus calamus Cynosurus cristatus Dryopteris cristata Saxifraga tridactylites Hypericum dubium Epilobium tetragonum Ononis repens ssp. spinosa Salix viminalis Prunus cerasifera Hydrocharis morsus-ranae Galium aparine Tussilago farfara Malva neglecta Lemna minor Senecio vulgaris Impatiens parviflora Callitriche palustris Crepis capillaris Teesdalia nudicaulis Urtica urens Persicaria minor Trifolium dubium Leontodon saxatilis Typha angustifolia Geranium pusillum Rhinanthus minor Oenothera parviflora Coronopus didymus Cardamine hirsuta Berula erecta Diplotaxis muralis Senecio viscosus Hedera helix Cerastium glomeratum Rumex conglomeratus Bidens cernua Carduus nutans Ranunculus bulbosus Centaurea jacea Raphanus raphanistrum Torilis nodosa Scrophularia nodosa Lactuca serriola Eupatorium cannabinum Verbascum thapsus Brassica napus Chenopodium polyspermum Allium vineale Salix x rubens Salix fragilis Mentha x verticillata Myriophyllum verticillatum Euphorbia helioscopia Dactylis glomerata Ononis repens ssp. repens Ranunculus repens Hordeum murinum Potentilla anglica

Nederlandse naam Kruipwilg Kruisbes Kruldistel Krulzuring Kweek Late guldenroede Lathyruswikke Lidrus Lidsteng Liesgras Liggend walstro Liggende klaver Liggende vetmuur Look-zonder-look Lupine (G) Luzerne Maarts viooltje Madeliefje Mannagras Mannetjesvaren Mattenbies Mattenbies + Ruwe bies Meelbes Melganzenvoet Melkeppe Melkkruid Middelste teunisbloem Mispel Moederkruid Moerasandijvie Moerasandoorn Moerasbasterdwederik Moerasbeemdgras Moerasdroogbloem Moeraskartelblad Moeraskers Moeraskruiskruid Moeraslathyrus Moerasmelkdistel Moerasmuur Moerasrolklaver Moerasspirea Moerasstruisgras Moerasvaren Moerasvergeet-mij-nietje Moeraswalstro Moeraswederik Moeraszegge Moeraszoutgras Moeraszuring Muizenoor Muskuskaasjeskruid Muurleeuwenbek Muurpeper Naaldwaterbies Oeverzegge Okkernoot Ontariopopulier Oosterse karmozijnbes Oranje havikskruid Paarse dovenetel Paddenrus Pastinaak Peen Peer Pekbloem Penningkruid Perzikkruid Peterselievlier Pijlkruid Pijlkruidkers Pijpenstrootje Pijptorkruid Pinksterbloem Pitrus Plat beemdgras Platte + Zilte rus Platte rus Pluimzegge Poelruit Puntkroos Raapzaad Radijs Randjesbloem

Wetenschappelijke naam Salix repens Ribes uva-crispa Carduus crispus Rumex crispus Elytrigia repens Solidago gigantea Vicia lathyroides Equisetum palustre Hippuris vulgaris Glyceria maxima Galium saxatile Trifolium campestre Sagina procumbens Alliaria petiolata Lupinus Medicago sativa Viola odorata Bellis perennis Glyceria fluitans Dryopteris filix-mas Schoenoplectus lacustris Schoenoplectus lac. + S. tab. Sorbus aria Chenopodium album Peucedanum palustre Glaux maritima Oenothera biennis Mespilus germanica Tanacetum parthenium Tephroseris palustris Stachys palustris Epilobium palustre Poa palustris Gnaphalium uliginosum Pedicularis palustris Rorippa palustris Senecio paludosus Lathyrus palustris Sonchus palustris Stellaria uliginosa Lotus pedunculatus Filipendula ulmaria Agrostis canina Thelypteris palustris Myosotis scorpioides Galium palustre Lysimachia thyrsiflora Carex acutiformis Triglochin palustris Rumex palustris Hieracium pilosella Malva moschata Cymbalaria muralis Sedum acre Eleocharis acicularis Carex riparia Juglans regia Populus gileadensis Phytolacca esculenta Hieracium aurantiacum Lamium purpureum Juncus subnodulosus Pastinaca sativa Daucus carota Pyrus communis Silene armeria Lysimachia nummularia Persicaria maculosa Sambucus nigra cv. `Laciniata` Sagittaria sagittifolia Lepidium draba Molinia caerulea Oenanthe fistulosa Cardamine pratensis Juncus effusus Poa compressa Juncus compressus + J. gerardi Juncus compressus Carex paniculata Thalictrum flavum Lemna trisulca Brassica rapa Raphanus sativus Arabis caucasia

Nederlandse naam Rankende helmbloem Ratelpopulier Reukeloze kamille Reuzenbalsemien Reuzenberenklauw Reuzenzwenkgras Ridderzuring Riet Rietgras Rietorchis Rietzwenkgras Rimpelroos Ringelwikke Robertskruid Robinia Rode ganzenvoet Rode klaver Rode kornoelje Rode ogentroost Rode schijnspurrie Rode spoorbloem Rode waterereprijs Rond kaasjeskruid Rond wintergroen Ronde zegge Ronde zonnedauw Rood guichelheil Rood zwenkgras Roze vetkruid Rubus laciniatus Ruige zegge Ruw beemdgras Ruw vergeet-mij-nietje Ruw walstro Ruwe berk Ruwe bies Ruwe smele Schapenzuring Schedefonteinkruid Scherpe boterbloem Scherpe fijnstraal Scherpe zegge Schietwilg Schijfkamille Schorrenzoutgras Selderij Sierlijke vetmuur Sint-Janskruid Slaapbol Slangenkruid Slangenlook Slanke + Witte waterkers Slanke waterbies Slanke waterkers Slanke waterweegbree Sleedoorn Slijkgroen Slipbladige ooievaarsbek Smal beemdgras Smal tandzaad Smal vlieszaad Smalle stekelvaren Smalle waterpest Smalle waterweegbree Smalle weegbree Smalle wikke Smalle wikke + Voederwikke Snavelzegge Sneeuwbal (G) Spaanse aak Speerdistel Spiesmelde Spindotterbloem Sporkehout Steenkruidkers Sterrenkroos (G) Stijf barbarakruid Stijve klaverzuring Stijve waterranonkel Stinkende ballote Stinkende gouwe Stippelganzenvoet Stomp + Bleek kweldergras

Wetenschappelijke naam Ceratocapnos claviculata Populus tremula Tripleurospermum maritimum Impatiens glandulifera Heracleum mantegazzianum Festuca gigantea Rumex obtusifolius Phragmites australis Phalaris arundinacea Dactylorhiza majalis ssp. praetermissa Festuca arundinacea Rosa rugosa Vicia hirsuta Geranium robertianum Robinia pseudoacacia Chenopodium rubrum Trifolium pratense Cornus sanguinea Odontites vernus subsp. serotinus Spergularia rubra Centranthus ruber Veronica catenata Malva pusilla Pyrola rotundifolia Carex diandra Drosera rotundifolia Anagallis arvensis subsp. arvensis Festuca rubra Sedum spurium Rubus laciniatus Carex hirta Poa trivialis Myosotis ramosissima Galium uliginosum Betula pendula Schoenoplectus tabernaemontani Deschampsia cespitosa Rumex acetosella Potamogeton pectinatus Ranunculus acris Erigeron acer Carex acuta Salix alba Matricaria discoidea Triglochin maritima Apium graveolens Sagina nodosa Hypericum perforatum Papaver somniferum Echium vulgare Allium scorodoprasum Rorippa microphylla + nast.-aquat. Eleocharis uniglumis Rorippa microphylla Alisma lanceolatum Prunus spinosa Limosella aquatica Geranium dissectum Poa angustifolia Bidens connata Corispermum intermedium Dryopteris carthusiana Elodea nuttallii Alisma gramineum Plantago lanceolata Vicia sativa subsp. nigra Vicia sativa Carex rostrata Viburnum Acer campestre Cirsium vulgare Atriplex prostrate Caltha palustris subsp. araneosa Rhamnus frangula Lepidium ruderale Callitriche Barbarea stricta Oxalis Fontana Ranunculus circinatus Ballota nigra subsp. foetida Chelidonium majus Chenopodium ficifolium Puccinellia distans

Nederlandse naam Stomp kweldergras Stomp vlotgras Stomphoekig sterrenkroos Straatgras Strandkweek Strandmelde Taxus Tenger fonteinkruid Tengere rus Tengere vetmuur Tijmereprijs Timoteegras Tomaat Trosdravik Tuinaardbei Tuinjudaspenning Tuinwolfsmelk Tweerijige zegge Uitstaande melde Valse voszegge Veelbloemige roos Veelbloemige veldbies Veelwortelig kroos Veenpluis Veenwortel Veerdelig tandzaad Veldbeemdgras Veldereprijs Veldgerst Veldkruidkers Veldlathyrus Veldzuring Vertakte leeuwentand Vierzadige wikke Vijfvingerkruid Viltige basterdwederik Viltige hoornbloem Vlakbladige kruisdistel Vlasbekje Vleeskleurige orchis Vlinderstruik Vogelkers Vogelmuur Vogelwikke Vroege haver Vroegeling Wateraardbei Watergras Waterkruiskruid Watermunt Watermuur Waterpeper Waterpostelein Waterpunge Waterscheerling Watertorkruid Waterzuring Wegedoorn Wijfjesvaren Wilde bertram Wilde cichorei Wilde kamperfoelie Wilde kardinaalsmuts

Wetenschappelijke naam Puccinellia distans subsp. distans Glyceria notata Callitriche obtusangula Poa annua Elytrigia atherica Atriplex littoralis Taxus baccata Potamogeton pusillus Juncus tenuis Sagina apetala Veronica serpyllifolia Phleum pratense subsp. pratense Solanum lycopersicum Bromus racemosus Fragaria x ananassa Lunaria annua Euphorbia peplus Carex disticha Atriplex patula Carex otrubae Rosa multiflora Luzula multiflora Spirodela polyrhiza Eriophorum angustifolium Persicaria amphibia Bidens tripartita Poa pratensis Veronica arvensis Hordeum secalinum Lepidium campestre Lathyrus pratensis Rumex acetosa Leontodon autumnalis Vicia tetrasperma ssp. tetrasperma Potentilla reptans Epilobium parviflorum Cerastium tomentosum Eryngium planum Linaria vulgaris Dactylorhiza incarnata Buddleja davidii Prunus padus Stellaria media Vicia cracca Aira praecox Erophila verna Potentilla palustris Catabrosa aquatica Senecio aquaticus Mentha aquatica Stellaria aquatica Persicaria hydropiper Lythrum portula Samolus valerandi Cicuta virosa Oenanthe aquatica Rumex hydrolapathum Rhamnus cathartica Athyrium filix-femina Achillea ptarmica Cichorium intybus Lonicera periclymenum Euonymus europaeus

Nederlandse naam Wilde liguster Wilde lijsterbes Wilde marjolein Wilde reseda Wilgenroosje Wit vetkruid Witte abeel Witte dovenetel Witte honingklaver Witte klaver Witte kornoelje Witte krodde Witte paardenkastanje Witte waterkers Wolfspoot Wollige sneeuwbal Wouw Zachte berk Zachte dravik Zachte duizendknoop Zachte ooievaarsbek Zanddoddegras Zandhaver Zandhoornbloem Zandlangbaardgras Zandpaardenbloem Zandraket Zandzegge Zannichellia Zeegroene ganzenvoet Zeegroene muur Zeegroene rus Zeegroene zegge Zeekool Zeepostelein Zeeraket Zeevetmuur Zeeviolier Zevenblad Zilt torkruid Zilte greppelrus Zilte rus Zilte schijnspurrie Zilte zegge Zilverschildzaad Zilverschoon Zoete kers Zomereik Zomp- + Moerasvergeet-mijnietje Zomprus Zompvergeet-mij-nietje Zulte Zwaluwtong Zwanenbloem Zwart tandzaad Zwarte bes Zwarte els Zwarte mosterd Zwarte nachtschade Zwarte populier Zwarte toorts Zwarte zegge Zwenkdravik

Wetenschappelijke naam Ligustrum vulgare Sorbus aucuparia Origanum vulgare Reseda lutea Chamerion angustifolium Sedum album Populus alba Lamium album Melilotus albus Trifolium repens Cornus alba Thlaspi arvense Aesculus hippocastanum Rorippa nasturtium-aquaticum Lycopus europaeus Viburnum lantana Reseda luteola Betula pubescens Bromus hordeaceus Persicaria mitis Geranium molle Phleum arenarium Leymus arenarius Cerastium semidecandrum Vulpia membranacea Taraxacum laevigatum Arabidopsis thaliana Carex arenaria Zannichellia palustris Chenopodium glaucum Stellaria palustris Juncus inflexus Carex flacca Crambe maritima Honckenya peploides Cakile maritima Sagina maritima Malcolmia maritima Aegopodium podagraria Oenanthe lachenalii Juncus ambiguus Juncus gerardi Spergularia marina Carex distans Lobularia maritima Potentilla anserina Prunus avium Quercus robur Myosotis laxa + M. scorpioides Juncus articulatus Myosotis laxa subsp. cespitosa Aster tripolium Fallopia convolvulus Butomus umbellatus Bidens frondosa Ribes nigrum Alnus glutinosa Brassica nigra Solanum nigrum subsp. nigrum Populus nigra Verbascum nigrum Carex nigra Anisantha tectorum

Bijlage 4. Indeling van de soorten naar ecosysteemtype.

Caltha palustris subsp. palustris Campanula rotundifolia Cardamine amara Carduus nutans Carex acuta Carex acutiformis Carex arenaria Carex distans Carex disticha Carex flacca Carex nigra Carex oederi Carex oederi subsp. oederi Carex otrubae Carex ovalis Carex paniculata Carex pseudocyperus Carex remota Carex riparia Carex spicata Catabrosa aquatica Centaurea jacea Centaurium erythraea

0,5 1 0,5 0,5 1 0,5 1 1 1 1 1 1 1 1 1 0,5 1 1 1 1 1 1 1

Hardhoutooibos

71 72 3

Zachthoutooibos

Moeras

10 13 5

Droge ruigte

6

Vochtige ruigte

4

Getijderuigte

2

Zilt grasland

Rivierduingrasland

12 1

Stroomdalgrasland

IND. 1 1 1 1 1 1 1 1 1 0,5 0,5 1 1 1 1 1 1 1 1 0,5 1 1 1 1 0,5 1 1 0,5 1 1 1 1 1


Nederlandse naam Spaanse aak Wilde bertram Kalmoes Vroege haver Slanke waterweegbree Grote waterweegbree Bieslook Slangenlook Kraailook Echte heemst Grote engelwortel Gewone engelwortel Zwenkdravik Selderij Groot moerasscherm Grote klit Engels gras Zulte Strandmelde Stinkende ballote Gewoon barbarakruid Kleine watereppe Knikkend tandzaad Zwart tandzaad Heen Zwarte mosterd Trosdravik Zwanenbloem Hennegras Duinriet Klein sterrenkroos Gevleugeld sterrenkroos Doorschijnend sterrenkroos Gewone dotterbloem Grasklokje Bittere veldkers Knikkende distel Scherpe zegge Moeraszegge Zandzegge Zilte zegge Tweerijige zegge Zeegroene zegge Zwarte zegge Geelgroene+ Dwergzegge Dwergzegge Valse voszegge Hazenzegge Pluimzegge Hoge cyperzegge IJle zegge Oeverzegge Gewone bermzegge Watergras Knoopkruid Echt duizendguldenkruid

Zand- en grindstrand

Wetenschappelijke naam Acer campestre Achillea ptarmica Acorus calamus Aira praecox Alisma lanceolatum Alisma plantago-aquatica Allium schoenoprasum Allium scorodoprasum Allium vineale Althaea officinalis Angelica archangelica Angelica sylvestris Anisantha tectorum Apium graveolens Apium nodiflorum Arctium lappa Armeria maritima Aster tripolium Atriplex littoralis Ballota nigra subsp. foetida Barbarea vulgaris Berula erecta Bidens cernua Bidens frondosa Bolboschoenus maritimus Brassica nigra Bromus racemosus Butomus umbellatus Calamagrostis canescens Calamagrostis epigejos Callitriche palustris Callitriche stagnalis Callitriche truncata

Slikkige oever

Kleine wateren

Per soort is aangegeven binnen hoeveel km-hokken binnen het meetnet de soort langs IJsselmeer en Markermeer is aangetroffen

8

9 5

6 7 5 5 24 1 1 10 2

2 31 46

31

2 6 7 4 2 5 1 1 2

1

23 7 17 47

47 13

1 22

22 8 26 2 1 1 8

8 4 1 1

1 1

6

11 6

5 2 15 1 8 4 1 46 2 15 15 5 2 26 8 1 5 2

71 72 3

Hardhoutooibos

Moeras

Droge ruigte

Vochtige ruigte

Getijderuigte

10 13 5

Zilt grasland

6

Zachthoutooibos

1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 0,33 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 0,5 0,33 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

4 5

Rivierduingrasland

Grote zandkool Grote kaardebol Slangenkruid Naaldwaterbies Slanke waterbies Smalle waterpest Moerasbasterdwederik Holpijp Scherpe fijnstraal Veenpluis Vroegeling Echte kruisdistel Gewone steenraket Wilde kardinaalsmuts Koninginnenkruid Reuzenzwenkgras Beemdlangbloem Moerasspirea Gewone es Gespleten hennepnetel Glad walstro Geel walstro Robertskruid Geel nagelkruid Melkkruid Stomp vlotgras Bleekgele droogbloem Lidsteng Zeepostelein Veldgerst Hop Kikkerbeet Gewone waternavel Gevleugeld hertshooi Reuzenbalsemien Gele lis Platte rus Zilte rus Zeegroene rus Paddenrus Moeraslathyrus Veldlathyrus Puntkroos

2

Stroomdalgrasland

IND. 12 1 1 1 1 1 10 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 0,5 1


Nederlandse naam Fraai duizendguldenkruid Akkerhoornbloem Zandhoornbloem Grof hoornblad Zeegroene ganzenvoet Rode ganzenvoet Wilde cichorei Waterscheerling Deens lepelblad Gevlekte scheerling Rode kornoelje Grove varkenskers Goudknopje Eenstijlige meidoorn Groot streepzaad Handjesgras Kamgras Rietorchis


Slikkige oever

Kleine wateren Wetenschappelijke naam Centaurium pulchellum Cerastium arvense Cerastium semidecandrum Ceratophyllum demersum Chenopodium glaucum Chenopodium rubrum Cichorium intybus Cicuta virosa Cochlearia danica Conium maculatum Cornus sanguinea Coronopus squamatus Cotula coronopifolia Crataegus monogyna Crepis biennis Cynodon dactylon Cynosurus cristatus Dactylorhiza majalis ssp. praetermissa Diplotaxis tenuifolia Dipsacus fullonum Echium vulgare Eleocharis acicularis Eleocharis uniglumis Elodea nuttallii Epilobium palustre Equisetum fluviatile Erigeron acer Eriophorum angustifolium Erophila verna Eryngium campestre Erysimum cheiranthoides Euonymus europaeus Eupatorium cannabinum Festuca gigantea Festuca pratensis Filipendula ulmaria Fraxinus excelsior Galeopsis bifida Galium mollugo Galium verum Geranium robertianum Geum urbanum Glaux maritima Glyceria notata Gnaphalium luteo-album Hippuris vulgaris Honckenya peploides Hordeum secalinum Humulus lupulus Hydrocharis morsus-ranae Hydrocotyle vulgaris Hypericum tetrapterum Impatiens glandulifera Iris pseudacorus Juncus compressus Juncus gerardi Juncus inflexus Juncus subnodulosus Lathyrus palustris Lathyrus pratensis Lemna trisulca

8

9

8 9 2 4 1 2 1 1 14 4 20 6 3 23 23 10 7 4 2

5 11 9 3 1 5 1 8

7 8

8 1 3 59 2

4 7 39 11 30 3 23 1 1 5 1 5 2 14 14 2

2

7 9 2 1 42 4 11 5 4 5 7 11

2

Pyrola rotundifolia Ranunculus aquatilis Ranunculus bulbosus Ranunculus circinatus Ranunculus flammula Ranunculus lingua Ranunculus sceleratus Reseda lutea Reseda luteola Rhamnus cathartica Rhinanthus angustifolius Rhinanthus minor Ribes rubrum Ribes uva-crispa Rorippa microphylla Rorippa nasturtium-aquaticum Rorippa nasturtium-aquaticum + R. microphylla Rumex maritimus Rumex palustris Rumex sanguineus Sagina nodosa Sagittaria sagittifolia

Moeras

Droge ruigte

Vochtige ruigte

Getijderuigte

Zilt grasland

Rivierduingrasland

Stroomdalgrasland

4 6 10 13 5 21 13

71 72 3

Hardhoutooibos

1 1 1 1 1

2

Zachthoutooibos

Goudzuring Moeraszuring Bloedzuring Sierlijke vetmuur Pijlkruid

1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 0,5 1 1 1 0,5 1

12 1


IND. 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 0,5 1 0,5 1 1 1 1 1 0,5 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1


Nederlandse naam Kleine leeuwentand Gewone margriet Zandhaver Slijkgroen Geelhartje Groenknolorchis Moerasrolklaver Echte koekoeksbloem Wolfspoot Moeraswederik Grote wederik Grote kattenstaart Goudgele honingklaver Citroengele honingklaver Hertsmunt Ruw vergeet-mij-nietje Aarvederkruid Rode ogentroost Pijptorkruid Zilt torkruid Middelste teunisbloem Grote teunisbloem Kattendoorn Addertong Wilde marjolein Pastinaak Melkeppe Echt bitterkruid Hertshoornweegbree Moerasbeemdgras Drijvend fonteinkruid Schedefonteinkruid Doorgroeid fonteinkruid Tenger fonteinkruid Haarfonteinkruid Wateraardbei Gewone brunel Stomp + Bleek kweldergras Rond wintergroen Fijne waterranonkel Knolboterbloem Stijve waterranonkel Egelboterbloem Grote boterbloem Blaartrekkende boterbloem Wilde reseda Wouw Wegedoorn Grote ratelaar Kleine ratelaar Aalbes Kruisbes Slanke waterkers Witte waterkers Witte + Slanke waterkers

Slikkige oever

Kleine wateren Wetenschappelijke naam Leontodon saxatilis Leucanthemum vulgare Leymus arenarius Limosella aquatica Linum catharticum Liparis loeselii Lotus pedunculatus Lychnis flos-cuculi Lycopus europaeus Lysimachia thyrsiflora Lysimachia vulgaris Lythrum salicaria Melilotus altissimus Melilotus officinalis Mentha longifolia Myosotis ramosissima Myriophyllum spicatum Odontites vernus subsp. serotinus Oenanthe fistulosa Oenanthe lachenalii Oenothera biennis Oenothera erythrosepala Ononis repens subsp. spinosa Ophioglossum vulgatum Origanum vulgare Pastinaca sativa Peucedanum palustre Picris hieracioides Plantago coronopus Poa palustris Potamogeton natans Potamogeton pectinatus Potamogeton perfoliatus Potamogeton pusillus Potamogeton trichoides Potentilla palustris Prunella vulgaris Puccinellia distans

8

9

2 4 1 1 4 13 62 10 17 2 2 2 1

10 10

4 4 2 11

11 9 4 3 2

1 1 18 7 1 5 9 1 13 13 9 1 1 20 1 1 1 6 2 8 4 36 2 1 2 10 1

1 10 1

6 4 1

4

3 14 9 2 1

71 72 3

Hardhoutooibos

Zachthoutooibos

Moeras

10 13 5

Droge ruigte

6

Vochtige ruigte

4

Getijderuigte

Rivierduingrasland

2

Zilt grasland

Stroomdalgrasland

12 1


IND. 1 1 1 1 1 1 0,5 0,5 1 0,5 0,5 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 0,5 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1


Nederlandse naam Schietwilg Kraakwilg Bittere wilg Amandelwilg Katwilg Waterpunge Mattenbies Ruwe bies Gevleugeld helmkruid Waterkruiskruid Bezemkruiskruid Kleverig kruiskruid Blauw walstro Hongaarse raket Grote watereppe Late guldenroede Moerasmelkdistel Grote egelskop Zilte schijnspurrie Veelwortelig kroos Moerasandoorn Bosandoorn Watermuur Zeegroene muur Moerasandijvie Poelruit Moerasvaren Knopig doornzaad Gele morgenster Hazenpootje Liggende klaver Aardbeiklaver Gestreepte klaver Moeraszoutgras Goudhaver Kleine lisdodde Grote lisdodde Iep (G) Groot blaasjeskruid Echte valeriaan Zwarte toorts Beekpunge Rode waterereprijs Gelderse roos Lathyruswikke Maarts viooltje Zannichellia

Slikkige oever

Kleine wateren Wetenschappelijke naam Salix alba Salix fragilis Salix purpurea Salix triandra Salix viminalis Samolus valerandi Schoenoplectus lacustris Schoenoplectus tabernaemontani Scrophularia umbrosa Senecio aquaticus Senecio inaequidens Senecio viscosus Sherardia arvensis Sisymbrium altissimum Sium latifolium Solidago gigantea Sonchus palustris Sparganium erectum Spergularia marina Spirodela polyrhiza Stachys palustris Stachys sylvatica Stellaria aquatica Stellaria palustris Tephroseris palustris Thalictrum flavum Thelypteris palustris Torilis nodosa Tragopogon pratensis ssp. prat. Trifolium arvense Trifolium campestre Trifolium fragiferum Trifolium striatum Triglochin palustris Trisetum flavescens Typha angustifolia Typha latifolia Ulmus Utricularia vulgaris Valeriana officinalis Verbascum nigrum Veronica beccabunga Veronica catenata Viburnum opulus Vicia lathyroides Viola odorata Zannichellia palustris

8 9 39 2 1 19 21

7 1

1 33

33 3 11

11

7

7 9 11 3 19 9 42 10 4

8 64 1 1 9

9

7 8 3 8 8 7 9 2 2 12 1 26 32 9 3 49 3 5 17 7 1 1 10

Bijlage 5: Achtergronden en berekening Floristische Kwaliteit en Milieukwaliteit A. Floristische Kwaliteit Achtergronden en berekeningswijze van de Floristische Kwaliteit worden hier samengevat op basis van de eerdere rapportages over het Floristisch Meetnet (Tamis & Groen, 1996; Odé et al., 1997; 1998; Odé & Beringen, 1999; 2000a; 2001; 2002a; 2002b). Ten opzicht van 2002 zijn er alleen wijzigingen in de naamgeving van de klassen van Floristische Kwaliteit; deze zijn aangepast aan de Kaderrichtlijn Water. De binnen het Floristisch Meetnet Oevers Zoete Rijkswateren verzamelde gegevens worden niet geanalyseerd op basis van individuele soorten, maar op basis van soortgroepen. Het treffen van individuele soorten op een meetpunt is van diverse toevallige factoren afhankelijk (o.a. verspreiding, jaareffecten, seizoenseffecten en waarnemerseffecten). Door bij de analyse de mate van ontwikkeling van een soortgroep te gebruiken wordt de invloed van deze toevallige factoren verminderd. Soortgroepen zijn zodanig samen te stellen dat het mogelijk is de resultaten van de analyse ecologisch te interpreteren. Binnen het Floristisch Meetnet worden 13 soortgroepen onderscheiden, die - floristisch gezien - de meest belangrijke ecosystemen van de oevers van zoete rijkswateren vertegenwoordigen. Bovendien is aansluiting gezocht bij de indeling in RES- ecotopen (Rademakers & Wolfert, 1994). Deze soortgroepen worden hier aangeduid met de term ecosysteemtypen (tabel A). Aan ieder van de 13 ecosysteemtypen zijn soorten toegewezen, de karakteristieke soorten (Odé & Beringen, 2001). De karakteristieke soorten zijn in eerste instantie gekozen uit een één of meer verwante ecologische groepen (Runhaar, 1991; Runhaar et al., 1987; Witte en Van der Meijden, 1992; Groen et al., 1993). Ook is bij de toewijzing gebruik gemaakt van Weeda (1985; 1987; 1988; 1991; 1994) en van ervaringen in het veld. Per ecosysteemtype heeft één karakteristieke soort als aansprekende representant de titel “ambassadeur” gekregen (tabel A). Sinds de start van het meetnet is de indeling in ecosysteemtypen en de toedeling van soorten en ambassadeurs aangepast en is een verbeterde natuurwaarde in gebruik genomen (Odé & Beringen, 2001). Deze wijzigingen zijn ook in deze bijlage doorgevoerd. De ecosysteemtypen worden steeds in een vaste volgorde gepresenteerd. Deze rangschikking is ingegeven door de ecologie van de typen en gaat van natte pionierstadia naar droge stadia, laat in de successie. Tabel A: De onderscheiden ecosysteemtypen en hun ambassadeurs (Odé et al., 1997). Ecosysteemtype

Ambassadeur

Kleine wateren Slikkige oever Zand- en grindstrand Buitendijks grasland Stroomdalgrasland Rivierduingrasland Zilt grasland Getijderuigte Vochtige ruigte Droge ruigte Moeras Zachthoutooibos Hardhoutooibos

Pijlkruid Moerasandijvie Late stekelnoot Rode ogentroost Kattendoorn Cipreswolfsmelk Melkkruid Spindotterbloem Moerasmelkdistel Groot warkruid Grote Watereppe Zwarte populier Rode kornoelje

De Floristische Kwaliteit wordt ieder opnamejaar berekend per km-hok per ecosysteemtype op basis van het voorkomende aantal karakteristieke soorten en hun abundantie, natuurwaarde en indicatiewaarde. De Floristische Kwaliteit van ecosysteemtype i op basis van de karakteristieke soorten k in kilometerhok j wordt bepaald met de volgende formule:

FK ij

k =n

=

∑ (AB

k

× NWk

× IND ki )

k =1

waarbij: ABk = weegwaarde voor abundantie van soort k NWk = weegwaarde voor natuurwaarde van soort k INDki = indicatiewaarde van soort k voor ecosysteemtype i. De abundantie van een groot aantal soorten wordt in het veld opgenomen met een 5-delige schaal (Tamis & Groen, 1996). De weegwaarde voor abundantie is afhankelijk van de in het veld gevonden abundantie van karakteristieke soorten en ligt tussen 1,0 en 3,0 (tabel B). Voor karakteristieke soorten, waarvoor in het veld geen abundantie is opgenomen, wordt de weegwaarde 1,5 gebruikt. De natuurwaarde is bepaald uit een combinatie van zeldzaamheid en trend, die kan worden afgeleid van de Rode-Lijstcategorie van de nieuwe Rode Lijst (Meijden et al., 2000; Odé & Beringen, 2001). De weegwaarde voor natuurwaarde ligt eveneens tussen 1,0 en 3,0 (tabel B). De indicatiewaarde van een karakteristieke soort voor een ecosysteemtype bedraagt 1,0 als de soort alleen voor dit ecosysteemtype karakteristiek is; als de soort voor 2 of 3 ecosysteemtypen indicatief is, bedraagt de indicatiewaarde 0,5 of 0,33 (Odé et al., 1998). Tabel B: De relatie tussen abundantie of natuurwaarde en de gehanteerde weegwaarde bij de bepaling van de Floristische Kwaliteit.

Abundantie 1 2 3 4 5

Weegwaarde 1 1,5 2 2,5 3

Natuurwaarde Weegwaarde 1 2 3 4 5

1 1,5 2 2,5 3

Het is mogelijk de Floristische Kwaliteit van ecosysteemtypen in kaart- of grafiekvorm te presenteren. Voor de onderlinge vergelijkbaarheid is het dan van belang te beschikken over een voor alle ecosysteemtypen uniforme klassenverdeling, waarmee de kwaliteit wordt aangeduid. Naar voorbeeld van Witte en Van der Meijden (1995) is de zogenoemde drempelwaardemethode gebruikt. De klassegrenzen (drempelwaarden) zijn hierbij zo objectief mogelijk vastgesteld en zodanig dat de mate van ontwikkeling van verschillende ecosystemen onderling vergelijkbaar is (Odé et al., 1998). Omdat het aantal karakteristieke soorten per ecosysteemtype verschilt, evenals de kans om deze soorten tegelijkertijd in een zeer goed ontwikkelde situatie aan te treffen, zijn de klassegrenzen voor ieder ecosysteemtype afzonderlijk bepaald (tabel C).

De namen van de klassen zijn ontleend aan de Kaderrichtlijn Water. Strict genomen zijn de kwaliteitsklassen van de Kaderrichtlijn water voorbehouden aan beoordelingen van een stroomgebied en gerelateerd aan een streefwaarde. Hier worden kwaliteitsklassen alleen gegeven aan afzonderlijke meetpunten, omdat een streefwaarde nog ontbreekt. Als klassegrenzen worden vier drempelwaarden onderscheiden: • De eerste drempel (D1) onderscheidt het daadwerkelijk aanwezig zijn van een ecosysteem van ruis. Deze ruis ontstaat, doordat enkele (meer algemene) soorten in lage abundanties verspreid binnen andere ecosystemen voorkomen. Onder deze drempel wordt het ecosysteem slecht ontwikkeld geacht. • De vierde drempel (D4) geeft aan boven welke waarde van de Floristische Kwaliteit een ecosysteem zeer goed ontwikkeld wordt geacht. Een grotere diversiteit of een nog hogere abundantie is niet meer van invloed op ons oordeel over de kwaliteit van het ecosysteem. • Teneinde het aantal weer te geven klassen te vergroten tot vijf, worden op eenderde en tweederde tussen beide genoemde drempels nog een tweede en derde drempel (D2, D3) onderscheiden, die de kwaliteit van de voorkomende ecosystemen scheidt in ontoereikend ontwikkeld, matig ontwikkeld en goed ontwikkeld. Tabel C: Drempelwaarden (D1-D4) voor Floristische Kwaliteit. Hiermee is de Floristische Kwaliteit onder te verdelen in 5 klassen: slecht, ontoereikend, matig, goed en zeer goed ontwikkeld. ecosysteemtype Kleine wateren Slikkige oever Zand- en grindstrand Buitendijks grasland Stroomdalgrasland Rivierduingrasland Zilt grasland Getijderuigte Vochtige ruigte Droge ruigte Moeras Zachthoutooibos Hardhoutooibos

D1 8,6 8,5 6,4 7,8 14,1 14,4 9,5 7,2 10,0 15,0 13,3 10,3 15,7

Tabel D: Bepaling klassen Floristische Kwaliteit (FK) waarde FK < D1 D1 >= FK < D2 D2 >= FK < D3 D3 >= FK < D4 FK >= D4

klasse slecht ontwikkeld ontoereikend ontwikkeld matig ontwikkeld goed ontwikkeld zeer goed ontwikkeld

D2 13,5 10,7 8,5 12,6 20,8 19,0 11,9 8,6 14,3 20,0 16,3 12,8 18,3

D3 18,3 12,9 10,6 17,3 27,5 23,7 14,3 10,1 18,7 25,0 19,4 15,2 21,0

D4 23,2 15,1 12,7 22,1 34,2 28,3 16,7 11,5 23,0 30,0 22,4 17,7 23,6

Weergave van Floristische Kwaliteit kan afhankelijk van het doel met de berekende waarde of met de klasse. Weergave van de berekende waarde heeft als nadeel dat de Floristische Kwaliteit van ieder ecosysteemtype een eigen spreiding heeft en zonder informatie over de ligging van de drempels weinig zegt. Als de Floristische Kwaliteit van een aantal ecosysteemtypen naast elkaar wordt gepresenteerd, kan ook een procentuele Floristische Kwaliteit (FKprocent) worden berekend. Daarbij wordt de Floristische Kwaliteit bij de eerste drempel (D1) op nul procent gesteld en de Floristische Kwaliteit bij de hoogste drempel (D4) op 100 procent gesteld. Een voordeel is dat de tussenliggende drempels voor alle ecosysteemtypen op dezelfde hoogte komen te liggen, nl. op 33 en 66%. De berekening van de procentuele Floristische Kwaliteit per ecosysteemtype is als volgt: FKprocente = (FKe-D1e)/(D4e-D1e)*100% , waarbij FKprocente = procentuele Floristische Kwaliteit van ecosysteemtype e; FKe = Floristische Kwaliteit van ecosysteemtype e; D1e = eerste drempel van ecosysteemtype e; D4e = hoogste drempel van ecosysteemtype e

De procentuele Floristische Kwaliteit is in figuur A voor een meetpunt van het schaduwmeetnet weergegeven. Het merendeel van de ecosysteemtypen haalt alle jaren niet de eerste drempel of overschrijdt alle jaren de vierde drempel. Het ecosysteemtype Kleine wateren stelt met name de eerste 2 jaar wat voor, Buitendijks grasland komt de laatste 2 jaar tot ontwikkeling, terwijl Stroomdalgrasland en Rivierduingrasland een zichtbaar positieve ontwikkeling doormaken. Als alternatief voor de onderstaande weergave kunnen door het oprekken van de verticale as ook de fluctuaties onder de laagste drempel en boven de hoogste drempel worden getoond.

Figuur A: Procentuele Floristische Kwaliteit per ecosysteemtype van opeenvolgende jaren in km-hok 195-429 bij Erlecom. Dit km-hok is in het kader van het schaduwmeetnet jaarlijks opgenomen sinds 1996. N.B in deze figuur wordt de oude benaming van klassen gebruikt.

Correctiefactoren strata IJsselmeer en Markermeer derde ronde De onderstaande correctiefactoren zijn berekend met behulp van het aandeel dat de strata (= combinaties van deelsysteem en gebruikscategorie) in het steekproefkader (alle geschikte hokken binnen het onderzoeksgebied) en in de steekproef innemen. Als het aandeel van een stratum in steekproefkader en steekproef gelijk is, is de correctiefactor gelijk aan 1, bij oververtegenwoordiging in de steekproef is de correctiefactor lager dan 1. De correctiefactoren worden gebruikt bij het bepalen van de percentages in de figuren van Bijlage 6. De correctiefactoren zijn veranderd ten opzichte van de eerste en de tweede ronde. IJsselmeer agrarisch e.d. 1,057 natuur 0,892

Markermeer 1,263 0,545

B. Milieukwaliteit Achtergronden en berekeningswijze van de Milieukwaliteit worden hier samengevat op basis van de eerdere rapportages over het Floristisch Meetnet (Tamis & Groen, 1996; Odé et al., 1997; 1998). Planten zijn indicatoren voor de heersende milieu-omstandigheden in een gebied: is het er droog of nat, zuur of basisch, brak of zoet? Van dergelijke indicaties kan gebruik worden gemaakt bij de bepaling van de toestand ten aanzien van een bepaald milieuthema. Met betrekking tot de oeverflora van de zoete rijkswateren gaat daarbij de aandacht uit naar de thema's klimaatsverandering, verzoeting/verzilting, vermesting, beheer/inrichting. Verschuivingen in de presentie of abundantie van plantensoorten met een bepaalde indicatiewaarde maken het mogelijk de veranderingen te volgen, zowel per locatie, als voor een (deel van een) watersysteem. De indicatiewaarde van plantensoorten wordt zo veel mogelijk bepaald aan de hand van de indeling van soorten in ecologische groepen (Runhaar et al., 1987; Groen et al., 1993) die is opgesteld op basis van de Nederlandse situatie. Deze indeling voorziet niet in indicatiewaarden voor klimaatsverandering; hiervoor wordt gebruik gemaakt van de zogenoemde Ellenbergwaarden (Ellenberg, 1979), die op Midden-Europa betrekking hebben. De Milieukwaliteit wordt berekend per km-hok, op basis van presentie en abundantie van soorten. Er zijn twee berekeningswijzen te onderscheiden die hieronder apart worden behandeld. B.1. Klimaatsverandering, Verzoeting/verzilting en Vermesting In de berekening van deze Milieugetallen wordt de verhouding in presentie en abundantie van de soorten met een indicatie voor de rechterzijde van de schaal (bijvoorbeeld klasse 7-9 van het Ellenberg-temperatuurgetal uit tabel E) vergeleken met de presentie en abundantie van alle voorkomende soorten. Op die manier komt in een Milieugetal voor klimaatsverandering het abundantieaandeel van soorten van warme gebieden in de totale m

MG j =

∑ AB

k

k =1 n

∑ AB

i

i =1

soortensamenstelling tot uiting. De algemene formule luidt: waarbij: MGj: ABk: ABi:

het milieugetal weegwaarde voor abundantie van soort k, waarvan de indicatie aan de rechterzijde van de indicatieschaal ligt weegwaarde voor abundantie van soort i, waarvan de indicatiewaarde bekend is (N.B. inclusief de soorten van de rechterzijde van de schaal)

De abundantie van een soort krijgt eenzelfde weegwaarde als in de formule voor de berekening van de Floristische Kwaliteit. De volgende Milieugetallen worden volgens bovenstaande formule berekend. Ze zijn hier gerangschikt naar thema. Klimaatsverandering Klimaatsverandering kan worden gevolgd met twee Milieugetallen op basis van indicatiegetallen van Ellenberg (1979): Temperatuurgetal en Continentaliteitsgetal (tabel E). In deze Milieugetallen komt het abundantieaandeel van de soorten van warmere gebieden resp. meer continentale gebieden tot uiting. De soorten met een zeer hoog EllenbergContinentaliteitsgetal (klasse 8 en 9) worden in de Nederlandse situatie niet indicatief geacht voor continentale omstandigheden. Het gaat om soorten van Oost-Europese steppen en zoutvlakten die in Nederland bijna zonder uitzondering langs de kust voorkomen. Tabel E: Klassen Temperatuurgetal en Continentaliteitsgetal (Ellenberg, 1979). De klassen die in de teller van de formule worden gesommeerd zijn vet aangegeven. (N.B. alle klassen worden in de noemer gesommeerd) Temperatuurgetal

Continentaliteitsgetal

klasse omschrijving

klasse omschrijving

1

koude-plant

1

eu-oceanisch

2

tussenvorm

2

oceanisch

3

planten koele gebieden

3

tussenvorm

4

tussenvorm

4

sub-oceanisch

5

planten matig warme gebieden

5

intermediair

6

tussenvorm

6

sub-continentaal

7

planten warme gebieden

7

tussenvorm

8

tussenvorm

8

continentaal

9

planten extreem warme gebieden

9

eu-continentaal

X

indifferent

X

indifferent

Verzoeting/verzilting Dit proces kan worden gevolgd met het Zoutgetal, op basis van de saliniteitsindeling uit het ecotopensysteem (tabel F). Het abundantieaandeel van soorten uit de saliniteitsklassen 2 t/m 5 wordt bepaald ten opzichte van de totale abundantie van alle soorten met een saliniteitsindeling. Het Zoutgetal wordt alleen berekend voor soorten met de vochtklasse water, nat of nat tot vochtig (tabel F). Alleen van deze soorten is te verwachten dat het saliniteitsgetal een relatie heeft met de waterkwaliteit van het oppervlakte- of grondwater. Tabel F: Klassen saliniteit, vochttoestand en voedselrijkdom (Runhaar et al., 1987). Bij saliniteit en voedselrijkdom zijn de klassen die in de teller van de formule worden gesommeerd met vet aangegeven. Bij vochttoestand zijn de vochtklassen met vet aangegeven die bij het berekenen van het Zoutgetal en Voedselrijkdomgetal worden gebruikt om het natte en droge compartiment te kunnen scheiden.

Saliniteit

Vochttoestand

Voedselrijkdom

klasse omschrijving

klasse omschrijving

klasse omschrijving

0

indifferent

0

indifferent

0

indifferent

1

zoet

1

water

1

voedselarm

2

zoet-brak

2

nat

2

voedselarm tot m. voedselrijk

3

brak

3

nat tot vochtig

3

matig voedselrijk

4

brak-zilt

4

vochtig

4

matig tot zeer voedselrijk

5

zilt

5

vochtig tot droog

5

zeer voedselrijk

6

droog

Vermesting Bij het milieuthema vermesting wordt gebruik gemaakt van de voedselrijkdomindeling uit het ecotopensysteem (tabel F). Het abundantieaandeel van soorten met voedselrijkdomklasse 2 t/m 5 wordt bepaald ten opzichte van de totale abundantie van alle soorten met een voedselrijkdomindeling. De bepaling van de voorkomende klassen is vergelijkbaar met die bij saliniteit (tabel F); ecologische groepen van brakke en zilte omstandigheden en van stenige substraten worden buiten beschouwing gelaten, omdat daarvoor de voedselrijkdomindeling ontbreekt. Het Voedselrijkdomgetal wordt afzonderlijk berekend voor (grond)watergebonden soorten (VGn) en voor (grond)wateronafhankelijke soorten (VGd). Tot de eerste groep worden de soorten gerekend met een indeling bij de vochtklasse water, nat of nat tot vochtig (tabel F). Bij de tweede groep worden de soorten gerekend met een indeling bij vochtig, vochtig tot droog of droog. B.2. Beheer/inrichting Bij een goed beheer en goede inrichting wordt een hogere diversiteit van karakteristieke soorten verwacht. Dit kan in eerste instantie worden afgelezen aan de Floristische Kwaliteit van een aantal afzonderlijke (grond)watergebonden ecosysteemtypen. Daarnaast worden twee Milieugetallen berekend: het Oevergetal en het Dynamiekgetal. Het Oevergetal geeft aan hoe groot diversiteit van de (grond)watergebonden flora is, terwijl het Dynamiekgetal een indicatie geeft van de diversiteit aan (natte en droge) pioniersoorten. Omdat situaties waar inrichting en beheer een verrijkende invloed hebben op de vegetatie kunnen voorkomen naast soortenrijke droge of stabiele situaties (met een geringe invloed van water en dynamiek), zijn deze Milieugetallen niet berekend op basis van een quotiënt, zoals bij

Zoutgetal en Temperatuurgetal. Qua berekening zijn ze vergelijkbaar met de Floristische Kwaliteit, waarbij de indicatiewaarde voor alle soorten gelijk is aan 1,0. Net als bij Floristische Kwaliteit wordt ook hier de nieuwe natuurwaarde, op basis van de nieuwe Rode Lijst (Van der Meijden et al., 2000) gebruikt. Voor presentatiedoelen worden Oevergetal en Dynamiekgetal net als Floristische Kwaliteit op rekenkundige wijze in 5 klassen onderverdeeld (tabel G). Tabel G: Bepaling klassen van Oevergetal en Dynamiekgetal. Oevergetal <25 >=25 en <41,7 >=41,7 en <58,4 >=58,4 en <75 >=75

klasse zeer laag laag vrij hoog hoog zeer hoog

Dynamiekgetal <12,5 >=12,5 en <23,3 >= 23,3 en <37,5 >=37,5 en <41,7 >=41,7

klasse zeer laag laag vrij hoog hoog zeer hoog

C. Literatuur Ellenberg, H. 1979. Zeigerwerte der Gefäszpflanzen Mitteleuropas. Goltze, Göttingen. Groen C.L.G., R.A.M. Stevers, C.R. van Gool & M.E.A. Broekmeijer, 1993. Uitwerking Ecotopensysteem Fase III. Herziene landelijke typologie en vertaalsleutels voor Overijssel, Gelderland, Noord-Brabant en Limburg. CML mededeling 49. Leiden. Meijden, R. van der, 1996. Heukels' Flora van Nederland. ed. 22. Groningen. Meijden, R. van der, B. Odé, C.L.G. Groen, J.-P.M. Witte & D. Bal, 2000. Bedreigde en kwetsbare vaatplanten in Nederland. Basisrapport met voorstel voor de Rode Lijst. Gorteria 26: 85-208. Leiden. Odé, B. & R. Beringen, 1999. Floristisch meetnet oevers zoete rijkswateren 1998; uitwerking Zoete Delta. RIZA Nota nr.: 99.012 / FLORON-rapport 16. Odé, B. & R. Beringen. 2000. Floristisch Meetnet Oevers Zoete Rijkswateren 1999; uitwerking Rijntakken en evaluatie eerste ronde. FLORON-rapport 20 / RIZA nota nr. 2000.023, Leiden. Odé, B., R. Beringen & C.L.G. Groen, 1997. Floristisch meetnet oevers zoete rijkswateren 1996; methodische verantwoording en uitwerking IJsselmeer en Markermeer. RIZA Nota nr.: 97.017, FLORON-rapport 2. Leiden. Odé, B., R. Beringen & C.L.G. Groen, 1998. Floristisch meetnet oevers zoete rijkswateren 1997; uitwerking Maas en Randmeren. RIZA Nota nr.: 98.022, FLORON-rapport 8. Leiden. Odé, B. & R. Beringen, 1999. Floristisch meetnet oevers zoete rijkswateren 1998; uitwerking Zoete Delta. RIZA Nota nr.: 99.012 / FLORON-rapport 16. Odé, B. & R. Beringen. 2000a. Floristisch Meetnet Oevers Zoete Rijkswateren 1999; uitwerking Rijntakken en evaluatie eerste ronde. FLORON-rapport 20 / RIZA nota nr. 2000.023, Leiden.

Odé, B. & R. Beringen. 2000b. Floristische inventarisatie nevengeulen, Gameren 2000. FLORON-rapport 21 / RIZA Werkdocument 2000.163X. Stichting FLORON, Leiden. Odé, B. & R. Beringen. 2001. Floristisch Meetnet Oevers Zoete Rijkswateren 2000; uitwerking tweede ronde IJsselmeer en Markermeer. FLORON-rapport 23 / RIZA nota 2001.013, Stichting FLORON, Leiden. Odé, B. & R. Beringen. 2002a Floristisch Meetnet Oevers Zoete Rijkswateren 2001; uitwerking tweede ronde Maas. FLORON-rapport 27 / RIZA nota 2002.010, Stichting FLORON, Leiden. Odé, B. & R. Beringen. 2002b Floristisch Meetnet Oevers Zoete Rijkswateren 2001; uitwerking tweede ronde Randmeren. FLORON-rapport 26 / RIZA nota 2002.011, Stichting FLORON, Leiden. Rademakers, J.G.M. & H.P. Wolfert, 1994. Het Rivier-Ecotopen-Stelsel: een indeling van ecologisch relevante ruimtelijke eenheden ten behoeve van ontwerp- en beleidsstudies in het buitendijkse rivierengebied. Publikaties en rapporten van het project “Ecologisch herstel Rijn en Maas” no 61, RIZA, Lelystad. Runhaar, J. 1991. Beschrijving en voorspelling van de vegetatie in het rivierengebied. CMLrapport 72. Centrum voor Milieukunde, Leiden Runhaar, J., C.L.G. Groen, R. van der Meijden & R.A.M. Stevers, 1987. Een nieuwe indeling in ecologische groepen binnen de Nederlandse flora. Gorteria 13: 277-359. Tamis, W.L.M. & C.L.G. Groen, 1996. Een floristisch meetnet voor de oevers van de zoete rijkswateren. FLORON-rapport 1/RIZA-nota 96.010. Leiden. Weeda, E.J., 1985, 1987, 1988, 1991 & 1994. Nederlandse oecologische flora: wilde planten en hun relaties, deel 1 t/m 5. IVN, Amsterdam. Weeda, E.J., R. van der Meijden & P.A. Bakker, 1990. FLORON-Rode Lijst 1990. Gorteria 16:2-26. Witte, J.P.M. & R. van der Meijden, 1992. Verspreiding en natuurwaarden van ecotoopgroepen in Nederland. Rapport Onderzoek Effecten Grondwaterwinning 6. RIVM, Bilthoven. Witte, J.P.M. & R. van der Meijden, 1995. Verpreidingskaarten van de botanische kwaliteit in Nederland uit FLORBASE. Gorteria 21: 3-59.

Bijlage 6: Floristische Kwaliteit oevers IJsselmeer en markermeer 2004. Weergegeven is het percentage km-hokken binnen de steekproef waarvan de FK binnen een bepaalde klasse (zeer goed, goed, matig, ontoereikend of slecht) valt. IJsselmeer s.l. (n=76) Kleine wateren

Legenda: Legenda:

Slikkige oever Zand- en grindstrand

Zeer Zeer goed goed

Buitendijks grasland Stroomdalgrasland

Goed Goed

Rivierduingrasland

Matig Matig

Zilt grasland Getijderuigte

Ontoereikend Ontoereikend

Vochtige ruigte

Slecht Slecht

Droge ruigte Moeras Zachthoutooibos Hardhoutooibos 0%

25%

50%

75%

0

100%

100%

IJsselmeer s.s. (n=46)

Markermeer (n=30)

Kleine wateren Slikkige oever Zand- en grindstrand Buitendijks grasland Stroomdalgrasland Rivierduingrasland Zilt grasland Getijderuigte Vochtige ruigte Droge ruigte Moeras Zachthoutooibos Hardhoutooibos 0%

25%

50%

75%

100%

0%

IJsselmeer s.l., agrarisch (n=49)

25%

50%

75%

100%

IJsselmeer s.l., natuur (n=27)

Kleine wateren Slikkige oever Zand- en grindstrand Buitendijks grasland Stroomdalgrasland Rivierduingrasland Zilt grasland Getijderuigte Vochtige ruigte Droge ruigte Moeras Zachthoutooibos Hardhoutooibos 0%

25%

50%

75%

100%

0%

25%

50%

75%

100%

Bijlage 7: Soorten voor de deelmaatlat soortensamenstelling macrofyten (oeverplanten) watertype M21; Grote diepe gebufferde meren. Wetenschappelijk naam Acorus calamus Alisma lanceolatum Alisma plantago-aquatica Berula erecta Bolboschoenus maritimus Carex pseudocyperus Eleocharis palustris Equisetum fluviatile Glyceria maxima Iris pseudacorus Lycopus europaeus Lysimachia thyrsiflora Mentha aquatica Myosotis scorpioides Oenanthe fistulosa Phalaris arundinacea Phragmites australis Ranunculus lingua Rorippa amphibia Rorippa microphylla Rumex hydrolapathum Sagittaria sagittifolia Schoenoplectus lacustris Sium latifolium Sparganium erectum Typha angustifolia Typha latifolia

Nederlandse naam Kalmoes Slanke waterweegbree Grote waterweegbree Kleine watereppe Heen Hoge cyperzegge Gewone waterbies Holpijp Liesgras Gele lis Wolfspoot Moeraswederik Watermunt Moerasvergeet-mij-nietje Pijptorkruid Rietgras Riet Grote boterbloem Gele waterkers Slanke waterkers Waterzuring Pijlkruid Mattenbies Grote watereppe Grote + Blonde egelskop Kleine lisdodde Grote lisdodde

score bed. Kl. 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

score bed.kl. 2 2 2 2 2 2 2 2 2 1 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 3 2 2 2 2

score bed.kl. 3 2 2 2 2 2 2 2 2 0 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 2 4 2 2 2 2

Bijlage 8a. Floristische Kwaliteit Slikkige oever, Kleine wateren, Zilt grasland en Buitendijks grasland, IJsselmeer en Markermeer 2004. Slikkige oever Slecht Ontoereikend Matig Goed Zeer goed

Figuur 1: Floristische kwaliteit langs IJsselmeer en Markermeer 2004.

Zilt grasland Slecht Ontoereikend Matig Goed Zeer goed


Kleine wateren Slecht Ontoereikend Matig Goed Zeer goed


Buitendijks grasland Slecht Ontoereikend Matig Goed Zeer goed


Bijlage 8b. Floristische Kwaliteit Vochtige ruigte, Moeras, IJsselmeer en Markermeer 2004.

Vochtige ruigte Slecht Ontoereikend Matig Goed Zeer goed


Moeras Slecht Ontoereikend Matig Goed Zeer goed


Bijlage 9. Oever- en Dynamiekgetal langs IJsselmeer en Markermeer, 2004. Oevergetal zeer laag laag vrij hoog hoog zeer hoog

Dynamiekgetal zeer laag laag vrij hoog hoog zeer hoog

Bijlage 10: Gemiddelde Floristische Kwaliteit en trend over drie meetnetronden. 2

Markermeer

IJsselmeer s.s.

IJsselmeer s.l.

Met behulp van lineaire regressie is bepaald of de gemiddelden op een rechte trendlijn liggen. Het getal r , ligt tussen 0 en 1 en is een maat voor de mate waarin de drie waarden op een rechte lijn passen (1: de drie punten 2 liggen op een rechte). Als grens voor het optreden van een éénduidige trend is een waarde r >0,85 aangenomen. Het getal m is een indicatie voor de aard van de trendlijn (negatief = dalend, positief = stijgend, 0 is een horizontale lijn).

Kleine wateren Slikkige oever Zand- en grindstrand Buitendijks grasland Stroomdalgrasland Rivierduingrasland Zilt grasland Getijderuigte Vochtige ruigte Droge ruigte Moeras Zachthoutooibos Hardhoutooibos Kleine wateren Slikkige oever Zand- en grindstrand Buitendijks grasland Stroomdalgrasland Rivierduingrasland Zilt grasland Getijderuigte Vochtige ruigte Droge ruigte Moeras Zachthoutooibos Hardhoutooibos Kleine wateren Slikkige oever Zand- en grindstrand Buitendijks grasland Stroomdalgrasland Rivierduingrasland Zilt grasland Getijderuigte Vochtige ruigte Droge ruigte Moeras Zachthoutooibos Hardhoutooibos

trend 2004

r2

1996

2000

2004

m

3,16

3,15

2,99

-0,02

2,22

2,31

2,46

0,03

0,53

0,39

0,21

-0,04

5,73

7,01

5,85

0,01

0,01

3,30

4,61

4,17

0,11

0,43

1,20

1,29

1,33

0,02

2,31

2,22

1,73

-0,07

1,08

1,43

1,26

0,02

7,57

7,92

8,41

0,10

1,30

1,45

1,88

0,07

7,71

8,07

7,71

0,00

0,00

2,24

2,57

2,54

0,04

0,66

2,02

2,73

2,76

0,09

0,79

2,95

3,24

2,46

-0,06

0,39

2,55

2,72

2,98

0,05

0,61

0,43

0,27

-0,04

7,15

8,95

6,87

-0,04

0,02

3,61

5,18

4,25

0,08

0,17

1,44

1,75

1,57

0,02

0,16

3,39

3,23

2,31

-0,13

1,34

1,96

1,67

0,04

7,46

7,84

8,26

0,10

1,18

1,19

1,62

0,05

0,77

9,06

9,53

8,36

-0,09

0,35

1,84

1,98

2,11

0,03

1,66

2,16

2,33

0,08

3,46

3,02

3,78

0,04

1,77

1,73

1,67

-0,01

0,42

0,33

0,13

-0,04

3,73

4,28

4,31

0,07

2,86

3,81

4,04

0,15

0,86

0,64

0,99

0,02

0,13

0,80

0,80

0,85

0,01

0,75

0,71

0,70

0,64

-0,01

7,73

8,02

8,63

0,11

1,47

1,83

2,29

0,10

5,81

6,03

6,73

0,12

2,79

3,40

3,18

0,05

0,41

2,52

3,53

3,41

0,11

0,65

0,82

+ + -

0,98 1,00

0,97 0,86 0,26

+ +

+ -

-

0,99 0,93

0,99 1,00

0,86 0,29

+ + +

1,00

1,00 0,93 0,17

-

0,96 0,96 0,79

+ + + +

0,89

0,91 0,96 1,00 0,92

Bijlage 11: Gemiddelde Milieugetallen en trends over drie meetnetronden. 2

Met behulp van lineaire regressie is bepaald of de gemiddelden op een rechte trendlijn liggen. Het getal r , ligt tussen 0 en 1 en is een maat voor de mate waarin de drie waarden op een rechte lijn passen (1: de drie punten 2 liggen op een rechte). Als grens voor het optreden van een éénduidige trend is een waarde r >0,85 aangenomen. 1996 0,061

2000 0,063

2004 0,061


0,21

0,20

0,21

Zoutgetal

0,49

0,48

0,47

Voedselrijkdomgetal nat

0,75

0,77

0,80

Voedselrijkdomgetal droog

0,80

0,78

0,77

Markermeer

IJsselmeer s.s.

IJsselmeer s.l.

Temperatuurgetal

Dynamiekgetal

trend2004

2

r 0,00 0,01

+ +

0,99 1,00 0,82

5,85

6,54

6,74

Oevergetal

30,51

34,88

33,08

0,91 0,34

Temperatuurgetal

0,069

0,069

0,065

0,69


0,21

0,20

0,20

0,18

Zoutgetal

0,51

0,50

0,48


0,71

0,73

0,79


0,78

0,76

0,77

0,49

Dynamiekgetal

+

1,00 0,92

6,56

7,64

7,71

0,79

Oevergetal

34,06

39,17

35,83

0,12

Temperatuurgetal

0,051

0,053

0,055


0,21

0,21

0,21

Zoutgetal

0,47

0,46

0,45


0,81

0,84

0,82


0,83

0,80

0,79

Dynamiekgetal Oevergetal

4,90

4,95

5,25

25,78

28,72

28,87

+

1,00 0,75

-

0,97 0,19

+

0,97 0,86 0,79

Bijlage 12: Habitatrichtlijn IJsselmeer-Markermeer en Overzicht nationaal en internationaal belangrijke soorten langs de oevers van de Zoete Rijkswateren Habitatrichtlijn Om de biologische diversiteit in de Europese Unie te behouden en veilig te stellen heeft de Europese Raad de Vogelrichtlijn en Habitatrichtlijn vastgesteld. In het kader van deze richtlijnen is Nederland verplicht om Habitatrichtlijngebieden aan te melden bij de Europese commissie en om in het natuurbeleid rekening te houden met in de Habitatrichtlijn aangewezen soorten. Bij het beleid ten aanzien van de aangewezen gebieden en soorten gaat het erom dat de Nederlandse overheid er zorg voor draagt dat de soorten en de gebieden in een “gunstige staat van instandhouding” verkeren. In de praktijk betekent dit dat ingrepen die direct of indirect leiden tot mogelijke aantasting van gebieden of een negatief effect (kunnen) hebben op de populaties van Habitatrichtlijnsoorten niet mogen worden uitgevoerd. In deze bijlage worden kort de relevante habitattypen en de aangewezen habitatrichtlijngebieden in het watersysteem IJsselmeer en Markermeer behandeld. Habitattypen Habitattypen waarvan bepaalde vormen binnen het meetnet langs IJsselmeer-Markermeer aangetroffen zijn: 3270 Rivieren met slikoevers met vegetaties behorend tot de Rivierganzevoetassociatie (Chenopodiëtum rubri p.p.) en/of het Moerasandijvie-verbond (Bidention p.p.) Dit habitattype omvat pioniervegetaties op slikkige, voedselrijke oevers. Dit habitattype heeft karakteristieke soorten gemeen met het in het oevermeetnet onderscheiden ecosysteemtype Slikkige oever. Karakteristieke soorten die in dit type voorkomen zijn o.a.: Moerasandijvie, Slijkgroen en Naaldwaterbies. Vormen van dit habitattype komen o.a. voor op de Makkumer Zuidwaard, Workumerwaard en bij de Bocht van Molkwerum. Dit type is optimaal ontwikkeld in het rivierengebied. In het IJsselmeergebied is het habitattype niet in goed ontwikkelde vorm aanwezig en daardoor van minder belang. 6430 Voedselrijke zoomvormende ruigten Dit habitattype betreft natte productieve strooiselruigten op voedselrijke standplaatsen. Langs het IJsselmeer-Markermeer betreft het ruigten op aanspoelselgordels of kruidenrijke rietlanden. Dit habitattype heeft karakteristieke soorten gemeen met het in het oevermeetnet onderscheiden ecosysteemtype Vochtige Ruigte. In het IJsselmeergebied komen de vormen van zwak-brakke omstandigheden van dit habitattype voor, met soorten als Heemst en Zilt torkruid. 7140 Overgangs- en trilveen Dit is een belangrijk z.g. prioritair habitattype. Het zijn moerasvegetaties op basische, voedselarme, permanent vochtige tot natte standplaatsen. Dit habitattype heeft karakteristieke soorten gemeen met het in het oevermeetnet onderscheiden ecosysteemtype Moeras. Karakteristieke soorten die hierin voorkomen zijn o.a. Groenknolorchis en Moeraskartelblad. Het type komt voor op de Makkumer Noordwaard. 6110 Kalkminnend grasland op rotsbodem behorend tot het verbond van Wit vetkruid (Alysso-Sedion albi) Dit prioritaire habitattype komt in Nederland alleen uiterst lokaal in Zuid Limburg op min of meer natuurlijke standplaatsen voor. Enkele karakteristieke soorten o.a. Wit vetkruid, Plat

beemdgras en Kandelaartje komen boven de spatzone voor op de steenglooiingen en asfalttaluds van dijken; met name van de Houtribdijk. Andere “rotssoorten” die hier zijn aangetroffen zijn o.a. Roze vetkruid (Sedum spurium), Arabis caucasia en Grijs kattenkruid (Nepeta x faassenii). Op steenglooiingen van dijken kan dit type in potentie over grote oppervlakten voorkomen. Het voorkomen van deze bijzondere soortencombinatie is vermeldenswaardig, maar heeft waarschijnlijk geen consequenties voor wat betreft de habitatrichtlijn, vanwege het kunstmatige karakter van de standplaatsen van dit habitattype langs het IJsselmeerMarkermeer. Aangemelde Habitatrichtlijngebieden Er zijn in de regio IJsselmeer en Markermeer verschillende vogelrichtlijn en habitatrichtlijngebieden aangemeld in het kader van het Europese netwerk voor beschermde gebieden in het kader van de Vogel- en Habitatrichtlijn (Natura 2000). Voor de plantengroei zijn met name de habitatrichtlijngebieden van belang, omdat het beleid zich daar ook richt op het voorkomen van belangrijke levensgemeenschappen en de daarin voorkomende plantensoorten. In de vogelrichtlijngebieden is het beleid alleen gericht op het voorkomen van bijzondere vogels. Voor het oevermeetnet is in de habitatrichtlijngebieden vooral het voorkomen van min of meer terrestrische habitattypen van belang, omdat waterplanten in het buitenwater in dit meetnet niet worden gemeten. Voor Rijkswaterstaat geldt dat er voor de uitvoering van werkzaamheden in Habitatrichtlijngebieden of het doen van ingrepen die effect hebben Gouwzee en kustzone Muiden(1110 ha) - Habitatrichtlijngebied met name aangewezen vanwege het voorkomen van bijzondere waterplantenvegetatie uitgebreide kranswiervegetaties, inclusief het zeldzame Sterkranswier (priotair habitattype 3140). Vanuit de Habitatrichtlijn misschien ten onrechte hier geen aandacht voor de belangrijke brakke vochtige ruigtevegetaties met Moerasmelkdistel en Heemst (deze vallen buiten aangewezen habitatrichtlijngebied). IJmeer 7509 ha – alleen Vogelrichtlijngebied IJsselmeer (113.290 ha) Dit is een groot ondiep meer dat in 1932 is afgesloten van de Waddenzee door de Afsluitdijk. In 1975 is het in twee delen gesplitst door de Houtribdijk in een noordelijk deel IJsselmeer en een zuidelijk deel Markermeer. Het gehele IJsselmeer is aangewezen als Vogelrichtlijngebied. Langs de Friese IJsselmeerkust is daarnaast 2526 ha Habitatrichtlijngebied aangewezen. De Friese IJsselmeerkust vormt het belangrijkste habitatrichtlijngebieden in het IJsselmeergebied, hierin komen de prioritaire habitattypen voedselrijke zoomvormenede ruigten (6430), overgangs- en trilveen (7140) en van nature eutrofe meren met waterplantenvegetaties goed ontwikkeld voor. Dit gebied bestaat van noord- naar zuid uit Makkumer-Noordwaard, Makkumer Zuidwaard, Kooiwaard, Workumer waard en Stoenkherne. Vanuit het oogpunt van de Habitatrichtlijn zijn de Makkumer Noord- en Zuidwaard de belangrijkste gebieden in het watersysteem van het IJsselmeer en Markermeer. Dit vanweg het voorkomen van kwalificerende habitattypen tril- en overgangsveen en voedselrijke zoomvormende brakke ruigte en vanweg het voorkomen van Groenknolorchis. In de Makkumer-Noordwaard komt nog een kleine populatie van de habitatrichtlijnsoort Groenknolorchis voor. Deze vegetatie staat onder druk doordat het habitattype in toenemende mate wordt beïnvloed door regenwater, waardoor de basenrijke overgangs- en trilveenvegetaties verdwijnen. Mogelijk wordt de groeiplaats bedreigd als gevolg van het verdwijnen van microgradiënten door het vergroten van de spuicapacitiet van het IJsselmeer (Van Rijn en Platteeuw, 2003).

Markermeer – Alleen Vogelrichtlijngebied. Internationaal belangrijke soorten in het Meetnet Oevers Zoete Rijkswateren. De onderstaande tabel is samengesteld aan de hand van het aantal soorten dat is aangetroffen tijdens de tweede en derde ronde van het Floristisch Meetnet Oevers Zoete Rijkswateren (2000-2004), voor zover voorkomend op bijlagen van internationale verdragen en op lijsten volgens nationale criteria. De voorkomende soorten van de Habitatrichtlijn zijn in de tweede tabel weergegeven. Internationale verdragen Lijsten volgens nationale criteria watersysteem Habitatrichtlijn Conventie van Bern Flora- en Faunawet* Rode Lijst 2000 Doelsoort IJsselmeer en Markermeer 1 0 8 20 28 Randmeren 1 0 11 26 27 Zoete Getijdewateren Rijntakken Maas Nederland

Watersysteem

1 1 0

0 0 0

13 19 17

34 75 49

44 89 57

10

4

102

499

544

Wetenschappelijke naam IJsselmeer & Markermeer Liparis loeseli Zoete Getijdewateren Galanthus nivalis Randmeren Lycopodiella inundata Rijntakken Galanthus nivalis

Nederlandse naam

Habitatrichtlijn

Groenknolorchis Sneeuwklokje ** Moeraswolfsklauw Sneeuwklokje **

Bijlage II Bijlage V Bijlage V Bijlage V

* incl. de Nederlandse orchideeën, die alle in het kader van Europese regelgeving worden beschermd. ** De Habitatrichtlijn maakt geen onderscheid tussen oorspronkelijk wilde en andersoortige wilde of erwilderde populaties.

Overige rapporten uit de FLORON-reeks: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30.

Tamis, W.L.M.& C.L.G. Groen, 1996. Een floristisch meetnet voor de oevers van de zoete rijkswateren. RIZA-nota 96.010 / FLORON-rapport 1. Leiden. (Niet meer voorradig) Odé, B., R. Beringen & C.L.G. Groen, 1997. Floristisch meetnet oevers zoete rijkswateren 1996: methodische verantwoording en uitwerking IJsselmeer en Markermeer. FLORON-rapport 2. Leiden. (Niet meer voorradig) Lemaire, A.J.J., R. Beringen & C.L.G. Groen, 1997. Verspreiding van doelsoorten (vaatplanten) in relatie tot de Ecologische Hoofdstructuur. FLORON-rapport 3. Leiden. (Niet meer voorradig) Tamis, W.L.M., C.L.G. Groen & A. van Strien, 1997. Een aanzet voor een landelijk meetnet voor de flora. FLORON-rapport 4. Leiden. (Niet meer voorradig) Goede, A.F. de, 1998. De Plateaux en Hageven (B), botanische inventarisatie en kartering. FLORONrapport 5. Leiden. Goede, A.F. de, 1998. De beekdalgraslanden en akkers bij Norg, botanische inventarisatie en kartering. FLORON-rapport 6. Leiden. Goede, A.F. de, 1998. De Mussenwaard en Crèvecoeur, botanische inventarisatie. FLORON-rapport 7. Leiden. Odé, B., R. Beringen & C.L.G. Groen, 1998. Floristisch meetnet oevers zoete rijkswateren 1997; uitwerking Maas en Randmeren. RIZA Nota nr.: 98.022 / FLORON-rapport 8. Leiden. Vreeken, B. et al., 1999. Uitwerking van het Landelijk Meetnet Flora voor Aandachtsoorten. FLORONrapport 9. Leiden. Bonte, A.J. de & A.J. Lemaire, 1999. Effecten van begrazing op de flora en vegetatie in het Amsterdamse Bos, FLORON-rapport 10. Leiden. Odé, B. & R. Beringen, 1998. Floristische inventarisatie nevengeulen 1998. RIZA Werkdocument 96.160X / FLORON-rapport 11. Leiden. Odé, B., R. Beringen, R.C.M.J. van Moorsel & C.L.G. Groen, 1999. Floristische inventarisatie Haringvliet / Hollands Diep, 1998. FLORON-rapport 12 / RWS-DZH-rapport APS/99.028. Leiden. Bonte, A.J. de & A.J.J. Lemaire, 1999. De Klencke; soorten- en vegetatiekartering. FLORON-rapport 13. Leiden. Bonte, A.J. de & A.J.J. Lemaire, 1999. De Kievitslanden; soorten- en vegetatiekartering. FLORON-rapport 14. Leiden. Bonte, A.J. de & A.J.J. Lemaire, 1999. Schouwense inlagen en karrevelden; soorten- en vegetatiekartering. FLORON-rapport 15. Leiden. Odé, B. & R. Beringen, 1999. Floristisch meetnet oevers zoete rijkswateren 1998; uitwerking Zoete Delta. RIZA Nota nr.: 99.012 / FLORON-rapport 16. Leiden. Groen, C.L.G., A. de Bonte, R. van der Meijden & R.C.M.J. van Moorsel. 1999. Kwalitatieve verbetering van de historische floradatabank FLORIVON: indicatorsoorten van aquatische, natte en vochtige milieus. FLORON-rapport 17. Leiden. Vreeken, B. 1999. Flora van de Sint-Pietersberg 1993-1999. Met lijst van bijzondere soorten sinds 1900. FLORON-rapport 18. Leiden Vreeken, B. 1999. Vegetatie en Florakartering Wooldse Veen 1999. FLORON-rapport 19. Leiden. Odé, B. & R. Beringen. 2000. Floristisch Meetnet Oevers Zoete Rijkswateren 1999; uitwerking Rijntakken en evaluatie eerste ronde. FLORON-rapport 20 / RIZA nota nr. 2000.023. Leiden. Odé, B. & R. Beringen. 2000. Floristische inventarisatie nevengeulen, Gameren 2000. FLORON-rapport 21 / RIZA Werkdocument 2000.163X. Stichting FLORON, Leiden. Vreeken, B. 2001. Florakartering van het Geleenbeekdal, met een bostypenkartering van de Danikerberg, het Stammenerbos en het Vrouwenbos. FLORON-rapport 22. Leiden. Odé, B. & R. Beringen. 2001. Floristisch Meetnet Oevers Zoete Rijkswateren 2000; uitwerking tweede ronde IJsselmeer en Markermeer. FLORON-rapport 23 / RIZA nota 2001.013, Stichting FLORON, Leiden. Vreeken, B. 2002. Florakartering De Kadelanden. Landinrichtingsgebied Bodegraven-Noord. FLORONrapport 24. Stichting FLORON, Leiden. Vreeken, B. 2002. Florakartering Limbrichterbos. FLORON-rapport 25. Stichting FLORON, Leiden. Odé, B. & R. Beringen. 2002 Floristisch Meetnet Oevers Zoete Rijkswateren 2001; uitwerking tweede ronde Randmeren. FLORON-rapport 26 / RIZA nota 2002.011, Stichting FLORON, Leiden. Odé, B. & R. Beringen. 2002 Floristisch Meetnet Oevers Zoete Rijkswateren 2001; uitwerking tweede ronde Maas. FLORON-rapport 27 / RIZA nota 2002.010, Stichting FLORON, Leiden. Odé, B. & R. Beringen. 2002 Floristische inventarisatie nevengeulen, Gameren en Opijnen 2002. FLORON-rapport 28 / RIZA-werkdocument 2002.184X, Stichting FLORON, Leiden. Odé, B. & R. Beringen. 2002 Floristisch Meetnet Oevers Zoete Rijkswateren 2002; uitwerking tweede ronde Zoete Getijdewateren.: Haringvliet/Hollandsch Diep, Biesbosch en Volkerak/Zoommeer. FLORON-rapport 29 / RIZA nota 2003.006 BM 03.01 Stichting FLORON, Leiden. Vreeken, B., 2004. Flora-inventarisatie Scheelhoek. FLORON-rapport 30. Natuurmonumenten/ Stichting FLORON, Leiden.

31. Odé, B. & R. Beringen, 2004. Floristisch Meetnet Oevers Zoeter Rijkswateren 2003; uitwerking tweede ronde Rijntakken. Stichting FLORON, Leiden. 32. Odé, B., W. Tamis & R. Beringen. 2004 Beoordelingsmethode Oeverplanten Zoete Rijkswateren; Biologische Monitoring Zoete Rijkswateren. FLORON-rapport 32 / BM 04.06, Stichting FLORON, Leiden. 33. Rossenaar, A.J.G.A. 2004. Inventarisatie Flora en Vegetatie Landgoed Staverden 2003. FLORONrapport 33. 34. Odé, B. en A. van Dulmen 2004. Onderzoek actualisatiemogelijkheden Drijvende waterweegbree (Luronium natans). FLORON-rapport 34, Stichting FLORON, Leiden. 35. Vreeken, B. Flora-inventarisatie van delen van Voorne’s Duin. Met een overzicht van alle bekende aandachtsoorten. FLORON-rapport 35.

Floristisch Meetnet Oevers Zoete Rijkswateren 2004; uitwerking derde ronde IJsselmeer en Markermeer

Recommend Documents