Film en onderwijs !!!!!! !!!!!!!!!! !!!!!!! OPEN DOEKvzw Warandestraat Turnhout

| Film en onderwijs

OPEN DOEKvzw

PARADISO FILMED ENTERTAINMENT

Warandestraat 42 2300 Turnhout 014 47 23 30

Noordkustlaan 18 1702 Groot-Bijgaarden

[email protected] www.opendoek.be

[email protected] www.paradisofilms.eu

De cinema heeft haar plaats veroverd in het onderwijs. Via films kunnen we zorgvuldiger leren kijken: naar kleuren, contrasten en camerastandpunten. Maar bovenal kunnen films onze blik verruimen: film geeft ons toegang tot onbekende werelden en zet ons aan het denken over onze eigen wereld. Open Doek wil alles in het werk stellen om die zoektocht nog boeiender te maken. Wie de werking van Open Doek volgt, weet dat we regelmatig uitpakken met nieuwe initiatieven. Na talrijke enthousiaste reacties op onze brochure bij de onderwijsfilm ENTRE LES MURS, besloten we daar een vervolg aan te breien. Bedoeling is dat we alle leerkrachten vier maal per jaar trakteren op een dergelijke brochure bij een film die aanzet tot reflectie over onderwijs… Als tweede film in de reeks kozen we DIE WELLE. Het verhaal – gebaseerd op reële feiten – observeert een leerkracht in zijn dagelijkse omgeving en gunt ons een blik op de dilemma’s waarmee hij worstelt. De film focust op de relatie tussen een populaire leerkracht en zijn leerlingen, toont hoe snel die verhouding kan omslaan en wijst op de grote pedagogische verantwoordelijkheid van de leraar. Deze brochure biedt geen pasklare antwoorden noch zaligmakende methodieken. Zij wil via achtergrondinformatie en prikkelende vragen een aanzet geven om het gesprek tussen leraars onderling of tussen leerkrachten en leerlingen te verrijken. Dit boekje biedt heel wat aanknopingspunten om met DIE WELLE aan de slag te gaan tijdens een pedagogische studiedag of tijdens de lessen geschiedenis, maatschappijleer en media. We hopen dat ook leerkrachten Duits de film mogen ontdekken. DIE WELLE stelt ons mensbeeld op de proef en toont meteen ook aan dat men democratie moet blijven verdedigen. Veel stof tot nadenken dus, met brandend actuele raakpunten. We wensen je een aangename bioscoopervaring en vurige discussies achteraf!

DIGITAAL !!!!!! Projectleiding: Greet Stevens ([email protected]) en Marc Boonen ([email protected])

Op www.opendoek.be kun je een digitale versie van deze brochure downloaden. Je vindt er ook een brochure bij de film Entre Les Murs en pasklare lesmappen bij een groot aantal wereldfilms.

Redactie: Lotte Voeten en Gert Hermans

Spiegels van macht is geschreven door Evelien van Vessem (hoofdredacteur van Cinemagie en coördinator van Cinemagie Educatief) Vormgeving: Stokken&Staarten: [email protected] Druk: Van Gompel, Odyse Open Doek wordt gesubsidieerd door de Vlaamse Gemeenschap, Provincie Antwerpen, Provincie Limburg, Stad Turnhout, het DirectieGeneraal Ontwikkelingssamenwerking van de Federale Overheidsdienst Buitenlandse Zaken, Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking,

RESERVERINGEN !!!!!!!!!! Scholen die de film willen bekijken met hun leerkrachtenteam of leerlingen kunnen een voorstelling boeken via fi[email protected], 014 47 23 32

FEEDBACK !!!!!!! We horen graag je reactie op de film en de brochure. Mail naar fi[email protected]

Open Doek woont in de Warande, net als kinderkunstenfestival Storm op Komst, stripwerking Strip Turnhout, kunsteducatie Kunst in Zicht, volwassenenvorming Dinamo, kunstuitleen Kunst in Huis en architectuurvereniging Ar-Tur.

Projectpartners: www.jekino.be, www.lesseninhetdonker.be, www.filmmagie.be 1

| Inhoudstafel 4 — Synopsis 5 — Technische kaart 7 — Leerling Tovenaar 9 — Commentaren 11 — Wat aan de film vooraf ging -

Het experiment, 1967

-

Gefictionaliseerd: The Wave

-

In Duitsland: Die Welle

17 — Spiegels van macht 27 — Verhaalstructuur 33 — Personages: de klasgezichten 37 — Verantwoordelijkheid van het onderwijs -

Rainer Wenger, de leraar

-

Vragen over het onderwijs

43 — Macht & gehoorzaamheid -

Het is des mensen...

-

Macht door discipline | Macht door gemeenschap | Macht door actie

-

Machtsmisbruik

-

In de politiek

-

Tijdsgeest

49 — Maatschappelijke tendensen 55 — Bibliografie

3

Synopsis

| Een projectweek over ‘autocratie’ moet een aangename afwisseling worden in de schoolse routine. Maar Rainer

| Technische kaart Die We�e

Wenger, een populaire leraar aan een Duitse middelbare

Duitsland | 2008 | 108 min. | Duits gesproken, Nederlands ondertiteld | distributie: Paradiso Filmed Entertainment

school, heeft er weinig zin in. Ook bij de leerlingen is wei-

regie

nig enthousiasme te bespeuren: “Ja, we weten het nu wel.

Dennis Gansel

De nazi’s waren stom. Maar vandaag zou een dictatuur in Duitsland niet meer mogelijk zijn. Wij zijn slimmer dan dat.” Verbaasd door de arrogantie van de jongeren, besluit Wenger van de projectweek een onorthodox pedagogisch

scenario Dennis Gansel en Peter Thorwarth

gebas�rd op Ron Jones’ verslag van waargebeurde feiten.

producent

experiment te maken: de klas zal zelf ervaren wat het is

Christian Becker

om te leven en te werken in een autoritair, autocratisch sy-

camera

steem.

Torsten Breuer

Zonder de leerlingen in te lichten over zijn werkelijke intenties, begint hij aan een rollenspel waarbij hij de klas onderwerpt aan de totalitaire beginselen van gelijkheid en discipline. In plaats van zich te verzetten, laten de leerlingen zich graag meevoeren op een golf van enthousiasme. Ze groeperen zich tot een beweging: Die Welle. Deze ont-

muziek Heiko Maile

met o.a. Jürgen Vogel Frederick Lau Max Riemelt Jennifer Ulrich Christiane Paul Elyas M’ Barek

Rainer Wenger Tim Marco Karo Anke Wenger Sinan

plooit een ongekende creativiteit en begint op een angstaanjagende manier een eigen leven te leiden. De beweging palmt andere klassen in, vervolgens de hele school en tenslotte treedt Die Welle ook buiten de schooloevers. Wenger heeft een monster gecreëerd dat hij niet langer onder controle heeft. Te laat wil hij het experiment stopzetten… Hij verliest de controle over Die Welle en over zichzelf. 5

| Leerling Tovenaar +

+

Die Welle vertelt een klassiek ‘leerling-tovenaar’-verhaal met een sterke politieke bijklank.

De leerling tovenaar Een oude tovenaar verlaat op een dag zijn werkplaats en geeft zijn leerling tijdens zijn afwezigheid een klusje: het atelier is dringend aan een poetsbeurt toe. De leerling tovenaar houdt het saaie werk al gauw voor bekeken en neemt zelf de touwtjes in handen: met een spreuk uit het toverboek wekt hij de bezem tot leven. Zo kan die al het werk voor hem opknappen. Maar de leerling heeft het toveren nog niet onder de knie; hij kan de bezemsteel niet in bedwang houden. De bezem blijft maar water aanvoeren. Al gauw staat het atelier onder water. En er komt nog steeds geen einde aan de watervloed. Ten einde raad grijpt de leerling een bijl en hakt de bezem in stukken. Maar dat is het begin van nog meer ellende: elk stuk komt apart tot leven, grijpt een emmer, en het water stroomt nu nog overvloediger dan voorheen. Het hele atelier, inclusief de leerling, dreigt ten onder te gaan in een enorme

“Oh nee, niet wéér over Het Derde Rijk. We weten het nu wel. De naziʼs waren stom. Maar we kunnen ons niet schuldig blijven voelen voor iets dat wij niet gedaan

vloedgolf.

hebben. En een dictatuur in Duitsland is nu niet meer mogelijk. Wij zijn intussen

Net op tijd komt de oude tovenaar terug. Hij verbreekt de betovering en

slimmer geworden.”

de rust keert terug in het atelier. Bij het zien van de ravage twijfelt de

(Uit DIE WELLE: reactie van een leerling die te horen krijgt dat er in de klas

tovenaar: zal hij de leerling woedend de laan uitsturen of hem minzaam

een politieke discussie zal gevoerd worden.)

een vermaning geven, omdat hij de gevolgen van zijn ijdele enthousiasme niet kon inschatten?

+

+ 7

| Commentaren van pers en publiek

“Superbly directed and sharply written, this is a gripping thriller that comes complete with its own “Could it happen here?” debate. The Wave is a thought-provoking and thoroughly gripping thriller that will doubtless become a huge hit with politics teachers everywhere. Highly recommended.”

“Fazit: DIE WELLE ist ein verdammt starker und überzeugender Film geworden, der während der gesamten Spieldauer zu packen mag und dessen Darsteller den Eindruck von Authenzität in jeder Minute vermitteln können. Ein herausragendes Stück neues deutsches Kino, das sich jeder anschauen sollte, der wieder mal so richtig gepackt, schockiert und gefesselt werden will.”

— (Matthew Turner, The ViewLondon Review) —

— (outnow.ch) —

“In probing the underpinnings of fascism, DIE WELLE is far from a social studies lesson. Dennis Gansel fashions an energetic, gripping drama that cuts through superficial ideological interrogatives and goes straight for the veins – the human psychologies and individual behaviours that contribute to collective movements. In unpeeling the emotional layers and contradictions of his characters (the need to belong, to be empowered, to escape social distinctions), Gansel offers a humanistic perspective on the terrifying irony that these students may welcome the very things they denounce.”

“DIE WELLE literally gathers powerful momentum, taking you by surprise as the full and horrific impact on impressionable young minds crashes over you. (…) Socially psychologically gripping in an educational but disturbing way, Gansel’s influential film will have you arguing whether we have seen the last of an autocracy in the modern and civilised world, long after the end credits roll.” — (lisa keddie op real.com) —

— (JOhn nein, sundance film festival 2008) —

“DIE WELLE is a cautionary tale about the roots of fascism. Seductive and horrifying at the same time, it suggests that anything is possible in today’s unstable environment.” “Here is the winner of this week’s No Shit Sherlock award: a prime example of the kind of film dead set on telling you what you know already.”

— (james greenberg, the hollywood reporter) —

— (peter bradshaw, the guardian) —

Op 13 maart 2008 ging DIE WELLE in première in Berlijn. Na afloop kwamen het publiek enigszins geshockeerd de bioscoop uit. Sommige bezoekers vroegen zich geschrokken af of ze zich zelf, zovele jaren geleden, hadden kunnen verzetten tegen de beweging en tegen Hitler.

9

| Wat aan de film vooraf ging, de bronnen Het experiment

{Die Welle is gebaseerd op waargebeurde feiten. Hier volgt het verhaal…{ APRIL 1967 PALO ALTO, CALIFORNIA

De jonge Ron Jones is net begonnen als leerkracht geschiedenis aan Cubberley High School. Tijdens een les over het nationaal socialisme stellen enkele vijftienjarige leerlingen pertinente vragen. “Hoe kon het Duitse volk zich zo laten misleiden door Hitler?” “Hoe konden bevriende buren plots vijanden worden en elkaar verraden?” “Hoe konden diezelfde mensen achteraf beweren dat ze van niets wisten?” Terechte vragen, beseft Ron Jones, maar hij vindt niet de juiste woorden om ze accuraat te beantwoorden. Impulsief beslist hij dat zijn leerlingen het zelf zullen ondervinden. Zonder hen in te lichten, sleept hij de klas mee in een akelig rollenspel.

“

Het experiment begint met de instelling van een strikte discipline: recht zitten, goed ademen, klaar en duidelijk praten, enz. De beperking van hun individuele vrijheid moet leiden tot een groter gemeenschapsgevoel. Initieel zou Ron Jones het spel maar één dag laten duren. Hij is echter verbaasd wanneer de leerlingen zich ook de volgende dag nog strikt aan de afgesproken regels houden. Op korte tijd ontstaat er een hechte beweging die uitzwermt over de hele school. Ze noemen zichzelf ‘The Third Wave’ en worden steeds fanatieker: leerlingen die het spel niet willen meespelen, worden uitgesloten. Ze gaan elkaar bespioneren en verklikken. ‘Vijanden’ worden met geweld geïntimideerd. Mark Hancock, één van Rons oud-leerlingen, herinnert zich: “We basically had a mini police state going. You couldn’t trust your best friend. You were scared to death because if you did something, you’d get caught, and if you got caught, you got a bad grade. You were ruled by fear.” Leerkrachten en ouders beginnen zich ernstig zorgen te maken. Op de vijfde dag van het experiment lopen de spanningen zo hoog op dat Ron Jones de hele onderneming moet stopzetten.

Ron Jones: “It was very spontaneous and very improvisational. My own curiosity got the best of me and I started playing with it. The first day was structured, but the other four were not, although events were tumbling down on top of us.”

Gemotiveerde leden Het experiment vond plaats tijdens de woelige jaren ’60, toen veel jongeren elke vorm van revolutie gretig omarmden. Ron Jones stelde zijn nieuwe beweging voor als een gezamenlijk streven naar radicale vernieuwing in de Amerikaanse politiek. Daar waren heel wat jongeren onvoorwaardelijk voorstander van; velen van hen hing immers een vertrek naar de Vietnam-oorlog boven het hoofd. Oud-leerling van Jones en toenmalig lid van The Third Wave, Philip Neel: “I was just beginning to feel bitter about Vietnam, and part of the experiment seemed like we could change the government responsible for hurting us. There was a feeling something really remarkable was going to happen, going on throughout the country – that the movement was going to change politics, change the structure of school.”

Controverse Er bestaan verschillende versies van de feiten die in 1967 plaatsvonden. Van vele bronnen wordt de authenticiteit betwijfeld. Ron Jones zelf deed pas in 1972 voor het eerst verslag van zijn experiment. Vandaag is zijn artikel echter niet meer terug te vinden op het web… Op volgende site staat de schoolkrant van Cubberley High School. In de editie van 21 april 1967 (p.3) kun je een beknopt verslag lezen over het experiment van Mr. Ron Jones. www.cubberleycatamount.com/Content/66-67/Catamount%20Pages/V11No14/670421.pdf

Gefictionaliseerd: THE WAVE In 1972 schreef Ron Jones zelf een eerste verslag over het sociale experiment, getiteld ‘The Third Wave’. Op basis van dit essay uit de eerste hand werd in 1981 zowel een boek als een tv-film gemaakt. Beide waren getiteld THE WAVE en hadden een educatief doel. Onder het pseudoniem Morton Rhue bewerkte auteur Todd Strasser het verhaal van geschiedenisleraar Ron Jones tot een roman. De verfilming door Norman Lear resulteerde in een ongeveer 45 minuten durende tienerfilm. Zowel de film als het boek werden een internationaal succes. Ook vandaag nog worden ze wereldwijd gebruikt als illustratie tijdens de (geschiedenis)lessen. Noch de film, noch het boek konden echter rekenen op de goedkeuring van Ron Jones. Hij vond dat de waarheid geen recht werd gedaan, dat men de gebeurtenissen had gedegradeerd tot een teenager romance. De kritiek van Jones: de film doet ons geloven dat een heftige verliefdheid tussen twee studenten hen plots verlichting zou verschaffen en dat de liefde hen de kracht zou geven om het experiment een halt toe te roepen. Echter: “Love didn't stop The Wave and it sure didn't stop the Holocaust!”

TIP !!! Je kunt de tv-film The Wave uit de jaren ‘80 legaal bekijken en downloaden op www.xenutv.com/us/wave.htm.

11

In Duitsland: DIE WELLE BIO REGISSEUR

Dennis Gansel (°1973, Hannover) trok als jonge twintiger naar de filmschool in München. Behalve de gebruikelijke kortfilms draaide hij enkele televisiefilms. Zo maakte hij in 2000 DAS PHANTOM, een politieke thriller met Jürgen Vogel in de hoofdrol. Na de tienerkomedie MÄDCHEN MÄDCHEN begon Dennis Gansel aan het ernstige werk. Zijn twee jongste films onderzoeken de mechanismen van het nazisme, telkens vanuit een ander standpunt. Cineast Dennis Gansel was steeds erg geïnteresseerd in zijn vaderlandse oorlogsverleden. Dat heeft wellicht te maken met zijn persoonlijke familiegeschiedenis: “Mijn grootvader was een officier tijdens het Derde Rijk. Daar hadden mijn vader en mijn beide ooms veel problemen mee. Maar als jonge man vroeg ik mezelf vaak af hoe ik me in die situatie zou gedragen hebben.” In de historische film BEFORE THE FALL (Duitse titel: NAPOLA) schetste Gansel een beeld van het functioneren van het nazisme in de jaren ’30 en ’40 van de vorige eeuw. We volgen de ontwikkeling van een jongen op een school waar destijds het kruim van de nazi’s gevormd werd.

BEFORE THE FALL werd vertolkt door Max Riemelt. {De hoofdrolDiein samenwerking werd een succes, want dezelfde acteur speelt het personage Marco in Die Welle.{ Het nazi-verleden liet hem niet los. Toen Dennis Gansel het boek THE WAVE las, riep dat heel wat nieuwe vragen bij hem op. “Ik vroeg me voortdurend af of zoiets ons nu nog kon overkomen. In het moderne Duitsland, dat zo liberaal en goed geïnformeerd is en waar we zo vaak praten over het nazisme en het Derde Rijk? Zouden we er nog altijd intrappen? Ik vond de vraag zo fascinerend dat ik er dieper op in wou gaan.” Het idee om iets met die fascinerende ‘Wave’ te doen, bleef in het achterhoofd van de cineast rondspoken. Uiteindelijk was het filmproducent – en oude schoolmakker– Christian Becker die erin slaagde de rechten op het verhaal te bemachtigen. De filmproductie werd een vriendenkransje: op initiatief van Becker zou Dennis Gansel samen met zijn kameraad Peter Thorwarth het scenario schrijven en de film regisseren. Op zoek naar het antwoord op de vraag of het nazisme hier en nu nog voet aan de grond zou krijgen, kozen ze er bewust voor om de actie te situeren in het hedendaagse Duitsland. Producent Christian Becker: “We wilden de film in Duitsland situeren en jongeren in het moderne Duitsland aanspreken. We wilden hen laten aanvoelen: ‘hé, dit herken ik, die kerels zijn net zoals de jongens die ik ken.’ Door het verhaal in de VS of in het verleden te situeren, zou het nooit zo direct herkenbaar en vertrouwd zijn geworden.” Bovendien wilden ze de actie situeren in een veilige omgeving waar mensen comfortabel leven en zich vrij ontwikkelen. Kortom: een context waarin je zulk verhaal niet zou verwachten. Christian Becker: “Iedereen die de film ziet, moet het gevoel hebben: ‘oei, dat kan mij ook overkomen’.”

13

Duits regionalisme Producent Christian Becker: “Het is een cruciaal punt dat we nooit tonen waar het verhaal zich precies afspeelt. We willen niet struikelen over Duitse regionale clichés – ‘Berlijn is nu eenmaal een social kruitvat’ of, als we voor Beieren hadden gekozen, ‘natuurlijk, daar wonen enkel boerenpummels.’ Elke stad, elke regio kent z’n eigen vooroordelen. Maar ik wou dat iedereen zich aangesproken voelde door de film. Iedereen die DIE WELLE ziet, moet het gevoel hebben: ‘oei, dat kan mij ook overkomen’.”

Cameo: Regisseur Dennis Gansel is heel kort te zien in een gastrolletje in z’n eigen film, een zgn. cameo. Pratend aan de bar heeft hij slechts één quote: “Weet je wie vandaag de meest gegooglede persoon is? Paris Hilton verdomme!”

{Opnameweetjes{ DIE WELLE werd tijdens de zomermaanden opgenomen in het Marie Curie Gymnasium net buiten Berlijn. Veel leerlingen van die school vonden het een hele belevenis om te mogen figureren in de film. De waterpoloscènes bleken erg lastig om op te nemen. Tijdens de zomer kon de temperatuur in het binnenzwembad oplopen tot 38°C, met een vochtigheid van rond de 80%. Daar werd enorm gezweet…

Ron Jones werd als raadgever betrokken bij het Duitse filmproject. Voor de opnames begonnen, onderhield hij een warme correspondentie met regisseur Dennis Gansel. Toen Jones in de zomer van 2007 de filmset van DIE WELLE bezocht, was hij erg onder de indruk. Hij voelde zich teruggekatapulteerd naar het jaar 1967: “Being here on the set and watching the actors is like watching ghosts from my past.”

15

| Spiegels van macht Rainer Wenger: anarchist of dictator? De film begint in een auto waar loeiend harde muziek uit komt. De opgewekt meezingende chauffeur is Rainer Wenger, die met zijn kortgeschoren haar en afgebroken tand weggelopen lijkt uit een neonazistische skinheadbende. Zijn Ramones-T-shirt spreekt die indruk dan weer tegen. Bij de schooldirectrice zal hij zich even later outen als (voormalig) anarchist. Op zijn brievenbus is trouwens een sticker met “Fuck Bush” geplakt. Hij stapt uit en de beelden geven ons meteen een hoop informatie: Rainer is leraar, en blijkbaar populair op de koop toe (hij loopt vrolijk leerlingen te groeten op de speelplaats). Later blijkt dat de leerlingen zelfs de gewoonte hebben hem met de voornaam aan te spreken. Dat behoort nochtans niet tot de schoolcultuur: zijn collega en concurrent wordt netjes met Herr Wieland aangesproken. Dat Rainer de voorkeur geeft aan het thema ‘anarchie’ boven ‘autocratie’, lijkt vanzelfsprekend. Maar in de beelden geeft de regisseur ons een andere boodschap. Wanneer Rainer uitstapt, wordt hij immers gefilmd vanuit een laag camerastandpunt. Dat roept onmiddellijk herinneringen op aan de manier waarop voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog de nazikopstukken in beeld werden gebracht om hen imposanter te doen overkomen (zie het kaderstukje over Leni Riefenstahl). Rainer wordt ons meer dan eens vanuit de laagte getoond, vooral als hij alleen door de gangen van de school loopt. Ook zijn laatste toespraak, wanneer hij eerst een neonazispeech van jewelste houdt en dan het project afblaast, is hier een mooi voorbeeld van. Heel griezelig is daarbij de gedisciplineerde Wellegroet van de withemden, waarbij we alleen het geruis van hun kleren horen. Ook Rainers intonatie bij de toespraak is die van een ware volksmenner, met zware klemtonen aan het einde van zijn zinnen (“Duitsland wordt PLATGEWALST!”). Bijzonder imposant is ook het moment waarop Rainer boos naar de klas stapt, omdat hij in de krant de foto van de klokkentoren met het logo van Die Welle heeft gezien. Hij gaat met ferme pas (in tegenlicht) vanuit een heel laag standpunt gefilmd door een groenige gang. De camera gaat omhoog als hij dichterbij komt, hij marcheert haast en kijkt grimmig; links achter hem zien we het ernstige gezicht van ‘lijfwacht’ Tim.

Als kijker hebben we meer dan eens het gevoel dat Rainer zijn rol van dictator wel heel overtuigend speelt.

17

Niet alleen Rainer wordt vaak vanuit de laagte gefilmd: ook de leerlingen die deel uitmaken van Die Welle krijgen af en toe die behandeling. In het begin zien we Sinan en Kevin: ook zij worden vanuit een kikkerperspectief getoond, als een vooruitwijzing naar hun latere positie in de groep. Een mooi voorbeeld is te vinden tijdens de strandfuif: Sinan en Marco staan op een auto om de andere leerlingen aan te sporen om de volgende dag naar hun waterpolowedstrijd te komen kijken – liefst in witte hemden, natuurlijk. Ook zij worden vanuit een laag standpunt gefilmd: omdat ze in een medium close-up (vanaf de borst) getoond worden, heeft dat duidelijk minder te maken met het lagere standpunt van hun toehoorders dan met de poging om ook in de beelden naar de nazi’s te verwijzen. Hun uitspraak: “Morgen zullen onze vijanden de macht van Die Welle voelen” (ze hebben het over een waterpolowedstrijd!) versterkt die indruk nog.

Leni Riefenstahl (1902-2003) Leni Riefenstahl was een Duitse regisseur en fotografe. Ze is nu nog vooral bekend om twee films: OLYMPIA uit 1936, waarin ze de Olympische Spelen in Berlijn verfilmde en zo de schoonheid van het Arische ras wilde benadrukken; en TRIUMPH DES WILLENS uit 1934, waarin ze een ‘verslag’ gaf van het partijcongres van de nazi’s in Neurenberg. Hoewel de film gepresenteerd werd als een documentaire, zit er heel wat geënsceneerd materiaal in. Riefenstahl filmde de hoogwaardigheidsbekleders van het nazisme zoals Hitler en Goebbels vanuit een laag camerastandpunt, zodat ze imposanter leken. Ook wisselde ze scènes uit het officiële gedeelte met de toespraken en de rondritten af met beelden van soldaten die zich lachend en dollend met de dagelijkse activiteiten bezig houden, zoals eten of zich uit emmers wassen. (Dennis Gansel doet iets vergelijkbaars in DIE WELLE, waar hij de schoolactiviteiten afwisselt met beelden van fuiven.) Hoewel vele van haar films pure nazipropaganda waren, heeft Riefenstahl steeds beweerd dat ze nooit geweten heeft wat er gebeurd is tijdens de Tweede Wereldoorlog. Ze werd op de Neurenbergprocessen na de oorlog dan ook vrijgesproken en enkel als meeheulster bestempeld. We weten nu dat haar betrokkenheid bij het regime veel groter was dan ze altijd volhield.

19

Spiegels Wanneer een regisseur een personage toont dat in een spiegel kijkt, of dat weerspiegeld wordt, heeft dat vrijwel altijd betekenis. In de Hollywoodmelodrama’s uit de jaren vijftig worden vooral vrouwen vaak getoond terwijl ze in spiegels kijken. Die vrouwen zijn meestal ongelukkig omdat ze niet gezien worden zoals ze zijn, en omdat ze om allerlei redenen verplicht zijn zich anders voor te doen. Als enkel iemands spiegelbeeld getoond wordt, zonder diens werkelijke gezicht, kan dat erop wijzen dat er een omkering in het gedrag of het karakter van het personage volgt. De eerste spiegelbeelden in de film hebben precies die betekenis. Eerst wordt het woord ‘maandag’ gespiegeld op het water waar Rainer in zwemt – die maandag zal de aanzet zijn van het project dat het leven van heel wat mensen grondig zal veranderen. Wat later is Rainer net met zijn lessen over autocratie begonnen. Zijn leerlingen hebben net nogal overtuigd van hun gelijk gesteld dat een dictatuur als die van Hitler nooit meer kan gebeuren. Omdat hij daarover wil nadenken, heeft hij ze voor tien minuten de klas uitgestuurd. Hij staat in een gang voor een groot raam. We zien alleen zijn weerspiegeling in het glas. Meteen daarna zal hij de rol van dictator aannemen (hij laat heel ironisch de leerlingen nog stemmen voor hij dat doet) en geeft hij de aanzet voor Die Welle. Zijn rol als dictator is een totale omkering van de opvattingen die hij tot dan toe aangehangen heeft. Wanneer Karo verontrust naar Rainer toestapt met het verzoek met Die Welle te stoppen, neemt hij haar mee naar het biologielokaal. We zien Karo’s gezicht, de camera filmt over Rainers schouder. Zijn gezicht wordt weerspiegeld in de ruit achter Karo, waar een opgezette wezel (of een fret) staat; de weerspiegeling van Rainers gezicht overlapt gedeeltelijk de kop van het beest. Rainer is op dat moment nog volkomen overtuigd van de juistheid van zijn aanpak – hij weigert immers het project af te blazen. Door de overlapping met het beest wordt Rainer ermee geassocieerd – het roept bij ons een idee op van iets kruiperigs, iets dat gevaarlijk is maar ook snel wegvlucht als er gevaar voor hemzelf dreigt. Vluchten is precies wat Rainer hier doet: hij weigert immers het gevaar van zijn project onder ogen te zien. Nog een voorbeeld, maar nu omgekeerd: op zaterdag, net voor Rainer het project gaat stopzetten, doet hij zijn hemd aan (we zien hem een voor een de knopen dichtdoen voor we zijn gezicht zien), waarna hij in de spiegel kijkt. Hier zien we alleen hem en niet zijn spiegelbeeld: hij wordt geconfronteerd met zichzelf, en aan de uitdrukking op zijn gezicht te zien is dat niet zo’n prettige ervaring. Nu zal hij weer zichzelf worden, voor zover dat nog mogelijk is tenminste.

In het laatste beeld van de film kijkt Rainer recht in de camera. Zo houdt hij de kijker een spiegel voor. Hij lijkt ons te zeggen: “Oké, ik ben in de val getrapt. Maar wat hadden jullie gedaan in mijn geval? Of in dat van de leerlingen? Weten jullie zeker dat je het recht hebt over mij te oordelen?”

Als Rainer in de politieauto zit, komt zijn vrouw Anke naar hem toe. Ze was de dag ervoor thuis vertrokken, na een ruzie waar wel heel kwetsende woorden gevallen waren. We zien hem achter de autoruit: de weerspiegeling van haar gezicht valt over het zijne zodat hun gezichten lijken te versmelten. Een mooi beeld van verzoening.

21

Opbouw Er worden niet alleen spiegels gebruikt in letterlijke zin, maar ook in de opbouw van het verhaal. De rijdende politieauto maakt de omgekeerde weg die Rainer in de beginscène aflegde, maar nu zit hij verslagen op de achterbank en niet luid zingend achter het stuur. De omkering is volkomen. De relatie van Rainer en Anke wordt gespiegeld in die van Marco en Karo, hoewel die laatste van in het begin minder goed lijkt dan die van het lerarenkoppel. Toch zien we in het begin Marco Karo passioneel kussen, waarbij hij even naar Jens kijkt, als om te zeggen: “Van mij!” Net zo’n kus geeft Rainer de eerste avond aan Anke als hij thuiskomt. Op vrijdag maken Rainer en Anke hevig ruzie: Anke maakt zich zorgen over Die Welle, Rainer verwijt haar dat ze jaloers is op zijn succes, en geeft haar verbaal een klap in het gezicht door haar te verwijten dat ze pillen nodig heeft om de school aan te kunnen. Meteen daarna zien we Marco en Karo ruzie maken. Ook Karo is ongerust over wat er gebeurt met Die Welle (de vechtpartij tijdens de polowedstrijd is net aan de twee gesprekken vooraf gegaan). Marco geeft Karo een echte klap in haar gezicht – haar lip bloedt ervan. Dat schokt hem zo dat hij naar Rainer gaat en hem ervan probeert te overtuigen met het project te stoppen. Regisseur Dennis Gansel slaagt er ook op andere manieren in om eenheid in de opbouw van de film te creëren. Na de eerste dag van de projectweek is iedereen enthousiast. De regisseur benadrukt het ontstaan van dat groepsgevoel door ons de indruk te geven dat alle deelnemers op hetzelfde ogenblik hun verhaal doen en dan ook nog eens ongeveer hetzelfde vertellen. Rainer komt thuis (we hebben eerst Marco naar de deur van Karo’s huis zien lopen, maar het is Rainer die we zien binnenkomen, die dus de beweging afmaakt). Hij vraagt aan Anke: “Zou je niet eens vragen hoe het geweest is?” Anke doet dat opgewekt, maar in het volgende shot is het niet Rainer maar Tim die de vraag beantwoordt. Gansel gebruikt dat moment om Tims huis te tonen: hij woont met zijn ongeïnteresseerde en neerbuigende vader en zijn betuttelende moeder in een kast van een huis met wanden vol boeken. De woonkamer maakt een kille en donkere indruk. Karo neemt zijn verhaal over tegen haar sceptische moeder. Ook zij woont in een huis met veel boeken, maar het ziet er veel lichter en gezelliger uit dan het steriele huis van Tim – opnieuw een spiegel. Dan gaan we terug naar Rainer, die vertelt dat hij Kevin uit de klas gegooid heeft. Meteen daarna zien we Kevin, die beweert dat Rainer iets tegen hem heeft omdat hij niet meedoet met waterpolo. “Wat doen jullie daar eigenlijk?” vraagt hij, en nu is het Marco die de vraag beantwoordt: maar hij is niet bij Kevin, hij zit met Karo’s stiefvader naar het wielrennen te kijken.

Telkens als de leerlingen in groep iets buitenschools doen, is de stijl gelijkaardig: op fuiven, of wanneer ze het logo van Die Welle over de stad verspreiden, wordt er nerveus gefilmd, met een sterk bewegende camera, die heen en weer flitst tussen de leerlingen en die soms slechts stukken van personages toont. Af en toe krijgen we even een shot van bovenaf. Ook zijn die scènes vrij donker. Zowel de fuiven als het spuiten van de graffiti heeft iets anarchistisch, wat de opvattingen van de jongeren ook mogen zijn: dat wordt weerspiegeld in de stijl van die scènes. Wel valt op dat we alleen bij de eerste fuif een obsceen dansje zien en een overgevende leerling, terwijl op het strandfeestje toch duidelijk ook genoeg gedronken wordt. Het lijkt alsof de leerlingen zich op dat moment al beter onder controle hebben. Tenslotte helpen de vooruitwijzingen bij het structureren. Een eerste element is hier het pistool. Tim wordt twee keer met het pistool getoond voor de noodlottige afloop. De eerste keer als hij het fotografeert voor de homepage van Die Welle. De tweede keer haalt hij het boven als een groepje van Die Welle wordt lastiggevallen door de jongens die het Tim moeilijk maakten in het begin; ze hebben de hulp ingeroepen van oudere anarchisten, die boos zijn dat de jongens van Die Welle over hun eigen graffiti heen geverfd hebben. Tim haalt zijn pistool boven. Even later zegt hij: “Het is maar een luchtpistool” – een uitspraak die helaas niet blijkt te kloppen. Maar dat is niet de enige vooruitwijzing naar Tims dood. Op de strandfuif vertelt Bomber over de zes ‘zwervers’: zes verdronken lijken met kleren uit de jaren tachtig die steeds naar dezelfde plek drijven. Er wordt verteld dat ze zelfmoord gepleegd hebben. Dat verhaal kunnen we lezen als een verwijzing naar Tims zelfmoord aan het einde, maar ook naar de geschiedenis die zich onverbiddelijk voortdurend lijkt te herhalen, of toch die mogelijkheid heeft, zoals het succes van Die Welle aantoont.

23

De uitgestotene Niet alle leerlingen laten zich meeslepen met Die Welle. Mona protesteert al van het begin en weigert uiteindelijk op te staan als ze wat zegt. Zij verdwijnt dan van het toneel, totdat ze Karo gaat helpen met de pamfletten. Karo is een ander geval. Aanvankelijk is ook zij enthousiast. Ze is al gedisciplineerder dan de meeste van haar medeleerlingen. Ze is heel ernstig met haar latere studie bezig (ze wil naar Barcelona). Ze stak al voor Rainer dat eiste haar hand op als ze iets wilde vragen, ook al kwam ze dan toch later aan de beurt dan de anderen die gewoon iets zeiden als dat in hen opkwam (dat wordt visueel duidelijk gemaakt door haar met haar opgestoken hand helemaal rechts in beeld te plaatsen, uit focus dan nog). Het disciplineaspect bevalt haar in het begin wel. Haar moeder en stiefvader vinden een vrije opvoeding blijkbaar de beste methode, Karo vindt dat minder geslaagd. Wanneer ze een opmerking maakt over het afschuwelijke gedrag van haar broertje, zegt haar moeder vriendelijk: “Je broer moet zijn grenzen kunnen aftasten”. Maar al vrij snel voelt Karo toch dat er iets niet klopt. Ze doet geen wit hemd aan, ook al heeft ze er een. Laat ze zich beïnvloeden door haar moeder, die vindt dat ze er in die bloes uitziet als een kostschoolmeisje, of vindt ze het idee van een uniform zelf niet zo geweldig? In elk geval komt ze de volgende dag in het felrood naar school. Eerst moet ze al Marco aanhoren die haar actie egoïstisch noemt, dan zien we haar geschokte blik als ze de klas binnenkomt; en inderdaad, al dat wit heeft iets griezeligs. De klas reageert erg negatief op haar. Rainer negeert haar hand als ze een voorstel wil doen voor de naam van de groep. Net als hij lijkt de kijker haar aanvankelijk nauwelijks op te merken: we zien haar onscherp achter Lisa. Als verder iedereen aan de beurt is geweest, zegt Rainer: “Nog iemand? Niemand?” Pauze, terwijl Karo met een ongelukkig gezicht blijft volhouden. “Karo?” Waarna hij wat neerbuigend haar voorstel herhaalt, zonder verder commentaar te geven. We zien aan haar gezicht dat ze heel goed begrijpt dat ze uitgesloten wordt van de groep. De dag erna doet ze een kleine toegeving: ze draagt iets beigeachtigs.

Hoe alleen Karo is, merken we na de vergadering voor de schoolkrant. Karo wil actie ondernemen tegen Die Welle. Om de spanning van het gesprek duidelijk te maken, flitst de camera van spreker naar spreker. De hoofdredacteur vindt het allemaal maar onzin; alleen Mona wil helpen, maar zij heeft nog koorrepetitie. Dan zien we Karo in een lange, lege gang, met groenachtig licht. Ze staat te kopiëren. Door de afstand en de gebruikte lens lijken haar contouren wat wazig. Dat in combinatie met de kleur van het licht brengen ons de manier in gedachten waarop aliens wel voorgesteld worden in science-fictionseries en -films: net zo’n alien is Karo nu binnen de groep van Die Welle. Het gevoel van angst dat Karo krijgt door haar eenzame positie wordt prachtig overgebracht op de kijker in de scène waar ze de pamfletten voor de lokalen legt. Het licht valt ineens uit (eerder kon ze al geen mails versturen, waarbij de kijker al kwaad opzet vermoedt). Wanneer ze wil vertrekken, blijken er deuren op slot te zitten. We zien haar voeten door de turnzaal gaan, en de camera neemt haar angstige blik over als ze buiten omkijkt door naar achter te zwiepen. Een beklemmende evocatie van het leven in een dictatuur waar geen vrijheid van meningsuiting meer is en waar je zonder reden opgepakt kunt worden. De stapels pamfletten die Karo voor de lokalen legt, vormen een duidelijke verwijzing naar Sophie Scholl. In de verfilming van diens verhaal door Marc Rothemund (SOPHIE SCHOLL – DIE LETZTEN TAGE, 2005) komt een gelijkaardige scène voor. Ook wanneer Karo en Mona de pamletten over de supporters van het waterpoloteam uitstrooien, doet dat sterk denken aan de scène uit SOPHIE SCHOLL waarin zij haar pamfletten naar beneden gooit in de universiteit. Karo wordt hier gespiegeld aan een ander moedig meisje dat bereid is risico’s te nemen om tegen een verderfelijk regime in te gaan.

25

| Verhaalstructuur De film is ingedeeld volgens de dagen van de week. Zo zien we hoe, naargelang de week vordert, Die Welle groeit. We kunnen de escalatie van de situatie duidelijk op het scherm inschatten. Zoals in een reportage verschijnt elke nieuwe dag als titel in beeld. We volgen de gebeurtenissen tijdens vijf schooldagen met een proloog (vrijdag) en een ontknoping (zaterdag). De gebeurtenissen volgen elkaar chronologisch op zonder tijdsprongen. Het publiek bevindt zich in de comfortabele positie van observator; wij zijn bevoorrechte getuigen. Men houdt zich zelfs aan het aloude filmadagium dat “een geweer dat getoond wordt in act 1 ook zal afgevuurd worden in act 3.”

‘Autocratie is maakbaar’ Vrijdag

Een doordeweekse dag op een doordeweekse school. We maken kennis met Rainer Wenger, een leraar die met z’n vrouw op een woonboot woont. Hij lijkt een goede band te hebben met de leerlingen, maar scoort minder goed bij de directie. We zien onvrede: een toneelrepetitie loopt in het honderd omdat acteur Ferdi het op een improviseren zet. Zijn tegenspeelster Karo reageert boos: “Het heeft geen zin als iedereen zo maar doet waar hij zin in heeft.” En het egoïsme van Marco zet kwaad bloed bij het waterpoloteam en bij trainer Wenger.

In de openingsscène worden we twee keer op het verkeerde been gezet: - Een auto uit de jaren ’70. Uit de boxen schalt een hit (weliswaar niet de oorspronkelijke versie) uit 1980. Alsof dit verhaal zich 30 jaar geleden afspeelt. Een verwijzing naar de tijd waarin de originele film THE WAVE gedraaid werd? - We zien de bestuurder. Een leerling die per auto naar school rijdt? Pas later blijkt Rainer Wenger een leraar te zijn. Via deze verwarring benadrukt de film hoe dicht Wenger bij zijn leerlingen staat.

27

Maandag De projectweek rond autocratie begint. Samen gaan ze op zoek naar de ideale voedingsbodem voor een autocratisch systeem: controle, ideologie, ontevredenheid, een leidersfiguur, sociale onrechtvaardigheid en werkloosheid, hoge inflatie, teleurstelling in de politiek, nationalisme,… Wenger laat de leerlingen op speelse wijze kennis maken met gehoorzaamheid (rechtop zitten, opstaan als men spreekt, de beleefdheidsvorm gebruiken), gelijkheid en leiderschap… Wengers leiderschap! Op het bord staat geschreven: ‘macht door discipline’. Sommigen leerlingen keren zich af, anderen hebben bedenkingen, maar vooral Tim lijkt gepassioneerd. De voordelen van de nieuwe samenhorigheid laten zich voelen: bij het waterpolo passen de spelers eindelijk de bal naar elkaar, met succes.

Dinsdag Vandaag luidt het motto: ‘macht door gemeenschap’. De leerlingen marcheren in de maat en besluiten een eenvoudig uniform te dragen (wit hemd en jeans). Er wordt gediscussieerd hoe uniformiteit in kleding de gemeenschapszin verhoogt en sociale verschillen uitvlakt. Later die avond verbrandt Tim al zijn merkkledij.

De leden van de beweging laten zich gelden: ze rekruteren leerlingen, palmen de skateramp in en die nacht overspoelt Die Welle de stad. Overal worden affiches, stickers en tags met het logo aangebracht. Het wordt een opwindende nacht, een nacht voor lefgozers. Tim grijpt zijn kans om zich te bewijzen wanneer hij op de duizelingwekkende steigers van de klokkentoren klimt om er een reusachtig Wellelogo achter te laten. Over zijn schouder kijkt een standbeeld mee, alsof een reusachtige beschermengel over hem waakt. Intussen krijgt de strijd ook een persoonlijk tintje. In een ruzie tussen boezemvriendinnen gebruikt Lisa Die Welle om Karo te muilkorven. Persoonlijke rivaliteit krijgt een politieke kleur.

Soms verraadt de regisseur zijn ervaring als maker van videoclips. Tijdens de nachtelijke raid veroorzaken razende auto’s, opzwepende technomuziek, zwaaiende koplampen en het geratel van skateboards een gevoel van opwinding en actie. Een snel en flitsend gemonteerde pure adrenalinekick. Dit is duidelijk het werk van een man met videoclip-ervaring.

Donderdag Woensdag De volgende ochtend draagt iedereen het witte hemd, behalve Karo. In haar rode truitje voelt ze zich vreemd en uitgesloten. Nu heeft de beweging een naam nodig. Er wordt gekozen voor Die Welle. Sinan ontwerpt een logo. Wanneer Tim op de parking wordt aangevallen, snellen anderen hem ter hulp. Agressie van de buitenwereld versterkt het solidariteitsgevoel. De leuze van de dag is ‘macht door handelen’. Wenger roept op tot daden: een beweging zonder actie is doelloos. Er worden manieren gezocht om de naam en uitstraling van Die Welle te verspreiden.

Karo beschuldigt Wenger: hij heeft de zaak niet langer onder controle. Maar de leraar weigert het project af te blazen. Integendeel: Die Welle krijgt een eigen herkenningsgroet en opereert steeds nadrukkelijker en agressiever. Aan de schoolpoort worden niet-leden geïntimideerd en er volgt een schermutseling met een groep anarchisten. Tim jaagt hen op de vlucht met een (gas)pistool. De ogen van de groep op hem, de loop van de revolver op ‘de vijand’... hij geniet van zijn nieuw verworven positie. Tim dringt zich op aan Wenger als bodyguard. Karo probeert Marco de ogen te openen, maar hij minimaliseert het probleem. Ook op de redactie van de schoolkrant stuit ze op onverschilligheid. Het democratisch persorgaan laat het afweten... Terwijl Karo moederziel alleen op school anti-Welle pamfletten opstelt, houden haar medeleerlingen een nachtelijke strandparty. Karo voelt zich niet veilig in het schoolgebouw; het lijkt alsof er overal dreiging loert.

Vanaf donderdag slaat het weer om. Tijdens deze laatste dagen hult een druilerige motregen alle gebeurtenissen in een trieste mist.

29

Zaterdag De gebeurtenissen bereiken hun hoogtepunt wanneer Wenger zijn laatste redevoering houdt. Voor het eerst spreekt hij politieke taal. In vurige retoriek heeft hij het over een verzwakt Duitsland, over de kloof tussen rijk en arm. Wanneer Marco zich verzet, beveelt hij zijn opgehitste volgelingen om ‘de verrader te arresteren’.

Plots valt hij uit zijn rol. Op scherpe toon verklaart hij het project ten einde. “Ik ben te ver gegaan. Het is voorbij.” Een pijnlijk moment. “Dit was fascisme. We dachten dat we beter waren dan de anderen.” Angst en verbijstering op alle gezichten. Het besef komt hard aan. Té hard voor Tim. Hij schiet een medeleerling neer en pleegt dan zelfmoord. Verbijsterd blikt Wenger naar het slagveld dat hij heeft aangericht.

Vrijdag Tim is niet van Wengers zijde weg te slaan, ook niet wanneer ze onderweg in de auto door anarchisten worden bekogeld. De groep onderschept Karo’s pamfletten; Marco wordt vanwege haar gedrag op het matje geroepen. Tijdens een waterpolowedstrijd tonen eendrachtige supporters van Die Welle hun fanatisme, maar de wedstrijd ontaardt in geweld. Zowel in de tribune (waar Karo opnieuw pamfletten verspreidt) als in het zwembad (waar Sinan zijn uitdager molesteert). De wedstrijd wordt afgelast. Wenger heeft woorden met zijn vrouw Anke. Zij vindt dat hij te fanatiek opgaat in zijn leidersrol. Ze slingeren elkaar gemene beschuldigingen toe... Dit lijkt het einde van hun relatie. Hij staat nu alleen aan de top van het monster dat hij creëerde. Ook Marco en Karo maken ruzie. Hij slaat haar. Daar heeft hij zo ontzettend veel spijt van dat hij Wenger thuis opzoekt en hem vraagt om alles af te blazen. Wenger vraagt bedenktijd en roept iedereen op voor een grote bijeenkomst op zaterdag.

Onder het oog van geschokte omstanders wordt Rainer Wenger afgevoerd door de politie, als in een droom. Het laatste wat we van hem zien is de radeloosheid op zijn gelaat.

De film eindigt tragisch en gewelddadig. Dat was niet het geval in het werkelijke verhaal, noch in het boek. Waarom veranderde je het einde? Denis Gansel: “Ik voelde dat jongeren Die Welle best wel ‘s heel cool zouden kunnen vinden. Ik zag hoe ze op de filmset de Welle-groet gebruikten om elkaar te begroeten. Ik voelde me als Duits filmmaker verantwoordelijk om een sterk statement te maken. Ik wil tonen dat fascisme geen spelletje is. Daarom veranderde ik het einde met de duidelijke bedoeling om het publiek te shockeren.”

We leren de groep leerlingen en hun achtergrond beter kennen tijdens scènes in de discotheek en in de huiskamers. ‘Buiten de schoolmuren’ ontdekken we nieuwe aspecten van hun leven. Binnen de klasmuren treffen we arm en rijk naast elkaar; Oost-Duitsers, Turken, rebellen, behoudsgezinden, enz. Het is in het klaslokaal dat de confrontaties op de spits worden gedreven. Regisseur Dennis Gansel: “Dit zijn jongens waar co-scenarist Peter Thorwarth en ik mee op school zaten. Dit zijn de leraars die wij hadden of die we graag gehad zouden hebben. Door het verhaal te baseren op zulke figuren behielden we een band met de werkelijkheid.” De groep jongeren wordt tot leven gebracht door een ensemble cast: een groep acteurs die tot één uniform geheel versmelten. Er werd een jaar gezocht om een cast samen te stellen met charismatische acteurs die zowel in het klaslokaal als in het waterpoloteam geloofwaardig ogen. 31

| Personages: de klasgezichten Marco — De meeloper Voor Marco loopt alles gesmeerd: hij is een ster in het waterpoloteam (hoewel hij zelfzuchtig voor eigen gewin gaat) en heeft een populair liefje. Maar hij komt uit een gebroken gezin en vindt in Die Welle de gemeenschapszin waaraan het hem thuis ontbreekt. Hij laat zich meeslepen door de groepsroes en zet daarvoor zelfs zijn relatie met Karo op het spel. Marco wordt door de groep verantwoordelijk gesteld voor het gedrag van zijn lief en komt na een – letterlijk – slaande ruzie met haar tot inzicht. Hij vraagt Wenger om het spel te stoppen. Die Welle heeft hem veranderd in iemand die hij niet worden wil. Plots heeft hij de kracht gevonden om zich te verzetten tegen de massa. Van een meeloper verandert hij in een opstandeling.

Tim — De begeesterde Sinan: Ben je nu helemaal gek geworden om met zoveel wiet rond te lopen? Tim: Ze moeten me maar eens proberen te pakken. Bomber: Wat wil je ervoor hebben? Tim: Niks, het is voor jullie. Jullie zijn toch mijn vrienden! Tim was altijd een buitenstaander – ondergewaardeerd door zijn vader en klasgenoten – die vocht voor erkenning. Alle middelen zijn goed (leugens, drugs,...) om zich bij medeleerlingen in de gunst te werken. Maar hoe harder hij probeert, hoe meer hij wordt uitgesloten. Tim voelt zich vanaf het eerste moment aangesproken door Die Welle. Hij gaat er helemaal in op en klampt er zich wanhopig aan vast. Dit is zijn grote kans om opgenomen te worden in de groep en zich belangrijk te voelen. Hij verbrandt zijn merkkledij (en daarmee zijn volledige identiteit), aanvaardt klakkeloos Wengers gezag en dringt zich bij hem op als rechterhand. Hij opereert als Wengers ‘verlengstuk’ en verspreidt diens bevelen. Hij laat zich die nieuwe heldenrol welgevallen en geniet van zijn succes. De ontknoping komt voor hem pijnlijk hard aan. Een droom gaat op in rook. “Die Welle was mijn leven”. Pijnlijk genoeg is dat ook zo. Gefrustreerd grijpt hij naar geweld als laatste redmiddel.

Karo — De Golf-breekster Karo: Ik word behandeld als een buitenbeentje, enkel omdat ik geen wit hemd draag. Marco: Waarom trek je er dan geen aan? Karo: Heel eenvoudig, omdat ik niet wil! Karo is een kritisch meisje met een groot zelfbewustzijn. Zij voelt weliswaar de speciale energie die Die Welle teweeg brengt, maar is de eerste die zich ertegen verzet. Aanvankelijk aarzelend, later vastberaden. Voor de eerste keer ervaart dit populaire meisje wat het is om een outsider te zijn. Wanneer ze weigert het uniform te dragen, wordt ze door de groep verstoten en gebrandmerkt. Ze probeert haar vriend Marco de ogen te openen; wanneer dat niet lukt, distantieert ze zich van hem. Ondanks dreigende represailles volhardt ze in haar verzet.

Sinan — De profijtzoeker Voor Sinan is Die Welle een kans waar hij opportunistisch gebruik van maakt. Het nieuwe conformisme doet zijn status groeien (hij mag o.a. het logo ontwerpen); de buitenstaander krijgt plots een heel prominente plaats in de groep. Sinan neemt het voor anderen op en engageert zich voor de gemeenschap zoals verlangd wordt, niet meer en niet minder. Hij is op school geen primus en voelt een zekere dreiging: als hij het niet haalt, heeft hij geen rijke familie om op terug te vallen. Hij schrijft dat Die Welle hem helpt bij het uitvlakken van rassen- en klassenverschillen. Zijn sportieve prestaties worden overschaduwd wanneer hij tijdens een waterpolowedstrijd volledig door het lint gaat.

Kevin — De opportunist Wanneer hij wegloopt uit de les zorgt Kevin als eerste voor een breuk in de groep. Later betreurt hij zijn beslissing. Hij is immers een pure opportunist die ook ‘zijn deel van de koek’ wil. Zijn doel beperkt zich meestal tot herrie schoppen en ruzie zoeken, o.a. door anderen de toegang tot de skateramp te ontzeggen. Kevin, zoon van een succesvol zakenman, deelt zijn rijkdom (video games, de luxe-auto van zijn moeder) met zijn vrienden.

33

Lisa — intrigante De nieuwe beweging geeft Lisa de moed om uit de schaduw van haar vriendin Karo te stappen. Ze ziet in Die Welle ook een mogelijkheid om een wig te drijven tussen Karo en Marco, op wie ze een oogje heeft. Op het einde blijft ze teleurgesteld en alleen achter.

Ferdi — De Clown Ferdi heeft er alles voor over om de aandacht van het publiek te krijgen: op het theater, in de discotheek (waar hij een smaakloze seksact opvoert) en in het klaslokaal. Hij is weliswaar een clown, maar gebruikt die positie niet om de gebeurtenissen te bekritiseren.

Dennis — De begunstigde Als regisseur van de theatergroep kan Dennis zich nauwelijks handhaven. In de ban van de nieuwe idee van discipline raapt hij zijn moed bijeen en durft de touwtjes strakker in handen nemen. Met succes. Ook na afloop van het project blijft hij de voordelen van Die Welle onderkennen. “Niet alles wat we deden was slecht.”

Bomber — De onverschillige Onverschillig zit Bomber op de laatste rij in de klas. Er is weinig waar hij zich druk om maakt. Maar dankzij Die Welle leert hij zich inzetten voor de goede zaak, schrijft hij in zijn verslag. Op het einde wordt hij – door toedoen van Tim – het meest opvallende slachtoffer.

Jens — De verveelde Het was nooit de ambitie van rijkeluiszoon Jens om veel vrienden te maken in de klasgroep. Maar dankzij Die Welle komt hij midden tussen de anderen terecht, al gebruikt hij zijn privileges als ‘entreekaartje’. Kaschi: Maar ik heb geen wit hemd. Jens: Dan koop je er toch één. Kaschi: Voor zoiets geef ik geen geld uit hoor. Jens: Komaan, dat kost toch niets. Ik heb thuis twee witte hemden. Je mag er één hebben. Hij lijkt zich vrijwillig te engageren en noemt ‘het verdrijven van de verveling’ zijn belangrijkste beweegreden in Die Welle. Zijn vader is daarover alvast enthousiast.

Anke Wegner — De rede Anke is de partner van Wenger, eveneens een progressieve leerkracht, maar nuchterder en gematigder dan haar man. Ze lijken een prettige relatie te hebben en zij is zwanger van hun eerste baby. Als eerste onderkent zij het gevaar van het experiment van haar man. Ze tracht hem tot rede te brengen. Haar ergernis groeit en er vallen harde woorden. Wanneer ze hem niet kan overtuigen, keert ze zich van hem af. Aan het einde van de film lijken ze volledig van elkaar vervreemd.

35

| De rol van het onderwijs: verantwoordelijkheden Rainer Wenger, de leraar Rainer Wenger is het prototype van de jonge, vlotte leraar. Door de leerlingen is hij graag gezien; ze spreken hem met de voornaam aan. Bij zijn collega’s valt hij minder in de smaak, maar daar maalt hij niet om. Met zijn tatoeages en T-shirts van The Ramones en The Clash oogt hij als een ruige rocker. “Ik leefde 5 jaar als kraker in Kreuzberg. Ik stond op de eerste rij bij 1 mei demonstraties. Niemand weet meer over anarchie dan ik.”

Hij lanceert een gewaagd experiment waar zijn leerlingen zich verrassend fanatiek door laten meeslepen. Hij speelt zijn autoritaire rol zo overtuigend dat hij de zaken niet langer onder controle kan houden. Of is dat zijn keuze? Wat drijft hem het meest: de levensles voor zijn leerlingen of de macht die hem plots in de schoot valt? Volgens zijn vrouw bevalt de leidersrol hem zodanig dat hij het experiment enkel volhoudt omdat het zijn ego streelt. In één scène speelt Jürgen Vogel (die de rol van Rainer Wenger uitstekend vertolkt) die dualiteit heel sterk uit. Op zaterdag trekt hij voor het laatst zijn witte uniformhemd aan. Langdurig zien we zijn gelaat in close up, maar we kunnen zijn blik niet ‘lezen’: in zijn ogen lees je zowel iets diabolisch, de onaantastbaarheid van de leider maar ook een zweem van radeloosheid. Welk gevoel er overheerst, kunnen we niet achterhalen. Tijdens de slotmeeting vergaloppeert Wenger zich als een echte volksmenner aan opruiende taal. Is dit de apotheose van het experiment of vindt Wenger hier de ultieme bevrediging van zijn machtswellust? Jazeker, dit moment levert het bewijs van zijn stelling (fascisme kan steeds opnieuw opduiken), maar ten koste van wat? Wengers grote gelijk wordt tevens zijn ondergang. Ondanks zijn verontschuldiging kan hij de catastrofe niet voorkomen. Hij eindigt vertwijfeld, eenzaam… en schuldig.

37

{Regisseur Dennis Gansel: “Het is enorm gevaarlijk om op school ‘dictatortje te spelen’.

Vragen over het onderwijs Een leerkracht is ten alle tijde verantwoordelijk voor de invloed die hij / zij uitoefent op de leerlingen. Dat is een verantwoordelijkheid die – net zoals bijvoorbeeld bij ouders – voortdurend moet overwogen worden. Die invloed kan natuurlijk ten gunste worden aangewend. Een leerkracht kan zijn / haar leerlingen motiveren voor de goede zaak. Maar... wie bepaalt wat ‘een goede zaak’ is? Wenger wordt door zijn weinig populaire collega Wieland teruggefloten wanneer hij zich in het onderwerp ‘anarchie’ wil verdiepen. Hij heeft té veel voeling met de materie. “Je wilt het te graag.” Wieland legt zo de vinger op een zere plek: de vermenging van de eigen socio-politieke voorkeur met de objectiviteit van de lesinhoud. Met andere woorden: kan een leraar met sympathie voor het anarchisme ook onbevangen les geven over dit onderwerp? Anarchie en fascisme zijn natuurlijk sterk politiek gekleurde concepten. Maar diezelfde vraag kan op 1000 andere manier gesteld worden: - Kan een leerkracht die bekommerd is over de Vlaamse ontvoogdingsstrijd daar onbevangen les over geven? - Kan een leerkracht die bekommerd is om het eigen stedelijk erfgoed zijn leerlingen inschakelen in monumentenzorg? - Kan een leerkracht die bekommerd is om het milieu daar onbevangen les over geven? - Kan je nog onderwerpen bedenken waarvan de grens discutabel is? - Werd je zelf al ooit met dit dilemma geconfronteerd? - Komt je eigen ideologische overtuiging soms in botsing met de leerstof, het schoolreglement of de schoolcultuur? Hoe ga je daarmee om?

”

{

Wenger krijgt verschillende aanwijzingen dat de invloed van zijn project op sommige leerlingen te diepgaand is. Keer op keer negeert hij die aanwijzingen. - Het alarmerende gedrag van Tim. Van bij de eerste les is zijn begeestering groot. Wanneer hij zich aan Wenger opdringt als lijfwacht kan die het overdreven engagement van Tim niet langer negeren. - Karo vraagt hem onder vier ogen om het experiment stop te zetten. Wenger weigert en stapt boos weg. - Zijn vrouw vraagt hem om de draagwijdte van zijn acties onder ogen te zien. Tenslotte spreekt ze klare taal en uit ze niet mis te verstane beschuldigingen. - Marco zoekt Wenger op en vertelt hoezeer Die Welle hem veranderd heeft. Kan het experiment niet afgeblazen worden? Rainer vraagt bedenktijd. Nog meer bedenktijd…

-

Welke signalen negeert Wenger? Op welk moment moest hij volgens jou definitief ingrijpen? Is de verlokking van macht en leiderschap zijn voornaamste reden om het project voort te zetten of is het veeleer blind onbegrip? Was het hele experiment een goed idee? Was het te verantwoorden? Welk gevoel heb je tegenover Wenger? Boos? Bewondering? Medelijden? Verontwaardiging? Waarom?

Op een bepaald moment wordt Wenger erg boos op zijn leerlingen. De actie van Tim op de toren is hem in het verkeerde keelgat geschoten. Is hij dan toch tot bezinning gekomen? Nee, Wenger maakt zich enkel boos vanwege het fysieke risico, niet vanwege de actie an sich.

Wengers project is enkel te verwezenlijken dankzij het charisma van de leraar. Een leraar die geliefd is bij zijn leerlingen kan veel van hen gedaan krijgen. Maar hoe ver mag een leraar daarin gaan? - Wat kan / mag een leraar wel / niet doen om zich te verzekeren van zijn populariteit en van de medewerking van zijn leerlingen? - Hoe groot is de verleiding voor een leerkracht om zich zijn / haar populariteit te laten welgevallen? - Kan die populariteit makkelijk leiden tot misbruik van zijn / haar machtspositie?

39

Op de vraag wanneer hij besefte dat de zaken uit de hand liepen, antwoordt Ron Jones (initiatiefnemer van het originele experiment): “Toen Robert me volgde tot in de leraarskamer. Dat had ik niet voorzien. Daar stond hij plots... Mijn collega Bonnie keek hem aan van over zʼn brilglazen en zei: ʻRobert, jij hoort hier niet thuis. Dit is de leraarskamer. Die is enkel voor leerkrachten.ʼ Maar Robert antwoordde: ʻIk ben geen student. Ik ben een lijfwacht.ʼ Toen wist ik dat er een onzichtbare grens werd overschreden, dat het spel was veranderd in werkelijkheid. En ik besefte dat ook ik die grens had overschreden. Ik was niet langer aan het les geven over fascisme. Ik had er plezier in om een leider te zijn, en dat was angstaanjagend.”

De directie tikt Wenger niet op de vingers. Integendeel, de directrice betuigt hem zelfs haar steun vanwege de positieve reactie van Jens’ ouders. Pas op het laatste moment vraagt de directrice hem per telefoon naar een volledigere stand van zaken. - Schiet de directie hier te kort? Waarom (niet)? - Zijn er nog andere organen op school die hier zouden kunnen ingrijpen? - Hoe zit dat op jouw school? - In hoeverre moet een directie ruimte laten voor individuele initiatieven van leerkrachten? De film heeft een open einde. We weten niet wat er met Rainer Wenger gebeuren zal. Ongetwijfeld moet hij zich verantwoorden. - Is er een manier om deze zaak te verantwoorden? - Heeft Wenger op een of andere manier het strafrecht overtreden? - Heeft hij een morele code geschonden? Heeft hij de naam van zijn school of van het onderwijs in het algemeen beschadigd? - Moet hij gestraft worden? En zo ja, op welke manier?

In Wengers klas geeft iedereen gehoor aan de autocratische dictatuur. Toch is er enige weerspannigheid van sommige leerlingen. Is een klas zonder weerspannigheid – paradoxaal genoeg – een pedagogische nachtmerrie? Misschien moet een klasgroep een zekere mate van verzet in zich dragen om actief en dynamisch te blijven. - Is dat een reden om rebellie en opstandigheid in de klasgroep aan te moedigen? - Waar ligt de grens tussen kritisch besef van de leerlingen en weerspannigheid? - Is volgzaamheid van de leerlingen de basis om goed werk te kunnen leveren? - Kan kritisch gedrag de dynamiek in een klas aanwakkeren? In welke mate? Door het schetsen van een context die het engagement van de leerlingen aannemelijk maakt, uit DIE WELLE geen beschuldiging aan het adres van de jongeren die zich lieten meeslepen. Integendeel, de film toont een klasgroep in al z’n creatieve en dynamische potentie. Daarom bevat deze film, ondanks de pijnlijke afloop, toch een statement van hoop dat nauw aansluit bij de werkelijkheid: de toekomst is aan de jongeren, voor democratie moet je voortdurend blijven vechten en het onderwijs kan leerlingen helpen om zich een gezonde kritische geest eigen te maken.

41

| Macht en gehoorzaamheid

“

Leraar Rainer Wenger: “Ihr seid also der Meinung, dass ‘ne Diktatur heute in Deutschland nicht mehr möglich wäre.”

Het is des mensen... Hoewel wij er allen deel van uitmaken, schrikken we toch vaak van de gruwel waartoe de menselijke soort in staat is: sadisme, pesterijen, bizar kuddegedrag, enzovoort. Sociaal psychologen hebben deze vreemde gedragingen nader onderzocht: Hoe lang kan iemand aan groepsdruk weerstaan? Hoe makkelijk laten wij ons door autoritair gezag overhalen om ons geweten te negeren? Hoe snel dreigen we de ons gegeven macht te misbruiken?

Macht en groepsdruk: Stanford Prison Experiment In 1971 voerde psycholoog Philip Zimbardo het ‘Stanford Prison Experiment’ uit. Hij selecteerde 24 studenten voor een grimmig rollenspel. De groep zou gedurende twee weken worden opgesloten in de kelders van de faculteitsgebouwen, tijdelijk omgebouwd tot een cellencomplex. Een aantal studenten zou de rol van gevangenen spelen, anderen mochten de bewakers spelen. Al snel leefden de proefpersonen zich compleet in hun nieuwe rol in. Sommige bewakers stelden werkelijk sadistische handelingen. Veel gevangenen liepen emotionele trauma’s op; twee van hen moesten vervroegd uit het experiment verwijderd worden. Na zes dagen zag Zimbardo in dat iedereen, inclusief hijzelf, te zeer was opgegaan in zijn rol. Hij besloot het experiment te beëindigen.

CONCLUSIE, BAND MET DE FILM!! !!!!!!!!!!!!!!!!!!! Blijkbaar zijn normale, gezonde jongens tot vreemde dingen in staat wanneer je hen wat macht geeft. Zelfs notoir anarchist Rainer Wenger trapt in deze val: in een ‘spel’ krijgt hij een grote macht toebedeeld en hij geniet ervan om die steeds extremer uit te spelen. Ook zijn leerlingen zwelgen in superioriteitsgevoel wanneer ze alle niet-leden van Die Welle de toegang tot de school ontzeggen.

EXTRAATJES, MEER INFORMATIE: !!!!!!!!!!!!!!!!!!! Op www.prisonexp.org kun je meer details lezen over het ‘Stanford Prison Experiment’. Onderzoeker Philip Zimbardo legt hier expliciet de link tussen zijn experiment en de mishandeling van Irakese gevangenen door hun bewakers in Abu Ghraib. De Duitse regisseur Oliver Hirschbiegel draaide in 2001 DAS EXPERIMENT, een verfilming van deze uit de hand gelopen test.

43

Extreme gehoorzaamheid: Milgram Experiment Ook psycholoog Stanley Milgram voerde een huiveringwekkend wetenschappelijk experiment uit. Hij vertelde zijn proefpersonen dat hij het effect van elektrische schokken op het leerproces onderzocht. De proefpersoon zou aan een ‘leerling’ woordparen moeten aanleren. Als de leerling een fout maakte, moest de proefpersoon hem een elektrische schok toedienen. Bij elke fout werd de elektrische spanning opgedreven met 15 volt. In werkelijkheid was het slechts simulatie; er kwamen geen echte elektrische schokken aan te pas. Leraar en leerling werden van elkaar gescheiden. Bij het begin van het experiment bedroeg de ‘strafspanning’ 45 volt. Vanaf de spanning tot 135 werd opgedreven, kreeg de proefpersoon vanuit de aanpalende kamer pijnschreeuwen te horen – in werkelijkheid afkomstig van een opgenomen bandje. Op dit punt begonnen veel proefpersonen vragen te stellen over de bedoeling van het experiment. Maar ze gingen verder wanneer de proefleider hen ervan verzekerde dat de leerling geen schade zou ondervinden en hen voldoende aanspoorde. Uit de resultaten bleek dat 65% van de deelnemers bereid was aan hun ‘leerling’ een fatale schok van 450 volt toe te dienen, hoewel allen zich daar erg ongemakkelijk bij voelden. Geen enkele proefpersoon zette het experiment stop vóór hij een schok van 300 volt had toegediend.

Macht door discipline | Macht door gemeenschap | Macht door actie Impulsief zet ook Rainer Wenger een sociaal experiment op, niet als wetenschapper in zeer gecontroleerde omstandigheden, maar gewoon in zijn eentje op school. De vraag die alles in gang zet: is een dictatuur vandaag nog mogelijk in Duitsland? Geleidelijk slaagt hij erin de massa als schaapjes mee te voeren op zijn golf van macht door discipline, macht door gemeenschap en macht door actie. Deze drie kernideeën benadrukken en verheerlijken zelfs het concept ‘macht’. Macht is het streefdoel, maar niemand stelt de vraag waar die macht dan wel goed voor is. Het begint onschuldig met het handhaven van een discipline die heel wat strenger is dan voorheen: iedereen moet rechtop zitten en kernachtige antwoorden geven. Tegelijk speelt de leerkracht voor het eerst zijn gezag uit: voortaan wil hij aangesproken worden met “Herr Wenger”. Hoewel de jongeren wat lacherig doen over de nieuwe regels, passen ze zich snel aan: leerlingen zitten veel aandachtiger in de les en werken ongelooflijk goed mee.

CONCLUSIE EN BAND MET DIE WELLE! !!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!! Mensen blijken bereid om hun eigen gewetensgrenzen ver te overschrijden, als hen dat wordt opgedragen door een persoon met autoriteit. Zoals dat heel frappant gebeurt in de slotscène in DIE WELLE. Wenger beveelt: “Breng de verrader naar voren!” Marco wordt hardhandig beet gegrepen en weggedragen. Wanneer Wenger aan Bomber vraagt waarom hij dat deed, komt hij niet verder dan: “Omdat u dat gevraagd hebt.” Dat doet wel erg denken aan het gehoonde “Befehl ist Befehl.”

“

In een volgende stap overtuigt Wenger zijn leerlingen van het nut én plezier van een hechte gemeenschapszin: iedereen is gelijk, zonder onderscheid. Die samenhorigheid van gelijken willen ze tot uitdrukking brengen door uniformiteit in kleding: iedereen draagt een wit hemd en jeans. Dat heeft een praktisch voordeel: je hoeft ’s morgens je hoofd niet langer te breken over wat je zal aantrekken. Maar er zijn ook gevolgen op emotioneel niveau: vroegere buitenbeentjes worden nu opgenomen in de groep. Voor velen is het de eerste keer in hun leven dat ze samen ergens voor gaan. Het gevoel van samenhorigheid bezorgt hen een overweldigende energie; ze barsten van de ambitieuze plannen. Wanneer ze ’s avonds de stad behangen met hun logo, sleuren ze elkaar mee in een opwindende roes.

Sociaal psycholoog Stanley Milgram (1974) in zijn boek ‘Obedience to Authority: An Experimental View’: “Ordinary people, simply doing their jobs, and without any particular hostility on their part, can become agents in a terrible destructive process. Moreover, even when the destructive effects of their work become patently clear, and they are asked to carry out actions incompatible with fundamental standards of morality, relatively few people have the resources needed to resist authority.”

45

Machtsmisbruik Discipline, samenhorigheid, gelijkheid, gezamenlijke actie… het klinkt mooi. Maar waartoe dienen ze? Alleen met ijzersterke discipline kan je een toneelstuk instuderen. Maar discipline kan ook evolueren naar blinde gehoorzaamheid. Een sterke gemeenschapszin stimuleert tot geweldige sportieve prestaties, maar ook tot vijandigheid tegenover alle ‘anderen’. Gelijkheid is een fundamentele menselijke waarde, maar kan ook resulteren in het uitvlakken van iedere individualiteit. Ieder gedrag dat afwijkt van de normen van Die Welle wordt bedreigend en moet bestreden worden. Dat ondervinden de vijandige ‘anarchisten’, de waterpolospelers en ook mensen uit de eigen geledingen, zoals Marco, wanneer hij zich van de beweging afkeert.

“

Waartoe leidt deze groepsgeest en discipline? Die Welle heeft geen eigen ideologie en stelt geen gemeenschappelijk doel in het vooruitzicht. Het doel is eigenlijk een middel an sich: discipline, gemeenschap, dadendrang. Maar waarom is discipline noodzakelijk? En waarom verenigen we ons? Wat willen we eigenlijk bereiken?

{ Die huiveringwekkende realiteit komt pas tot uiting in Wengers slotrede.. { “Sinds jaren gaat het met Duitsland bergaf. Wij zijn de slachtoffers van de globalisering. Politici willen ons wijsmaken dat een doorgedreven efficiëntie de enige weg is uit de crisis. Maar de politici zijn de marionetten van de big business. Ze zeggen dat de werkloosheid daalt, dat we een succesvol exporterende natie zijn. In werkelijkheid worden de rijken steeds rijker en de armen steeds armer. De enige bedreiging vandaag is terreur. Een terreur die we zelf gezocht hebben. Door de onrechtvaardigheid in de wereld, die wij zomaar accepteren. En terwijl we langzaam maar zeker de planeet vernietigen, waarop wij allen leven. De superrijken wrijven in hun handen en bouwen ruimtecapsules om ons van bovenuit in de gaten te houden. Die Welle is het enige antwoord. Samen kunnen we alles aan! Wij hebben vandaag de kans om geschiedenis te schrijven. Van hieruit zal Die Welle heel Duitsland overrompelen. En iedereen die in onze weg staat, zal door Die Welle platgewalst worden.”

Jürgen Vogel: “Eenmaal je de mensen zo ver hebt dat ze jouw discipline en hiërarchie accepteren, is de vraag: wat doen we er mee? Hoe moeten we dit systeem aanwenden? Je kan verschillende kanten uit. Je kan naar links, je kan naar rechts... Maar in alle gevallen is het manipulatie en machtsmisbruik. En dat is een gevaar, wat ook de achterliggende ideologie mag zijn.”

Misbruik in politiek Pas tijdens de finale, tijdens de slotspeech, spreekt Wenger over een ideologie, een doel voor Die Welle. Hij heeft het over nationale waarden en voordelen voor Duitsland. Niemand gaat hier tegen in. Een dergelijke algemene geestdrift laat zich immers voor elke kar spannen, of het nu om massaal egoïsme of om heimelijke doelstellingen van de machthebbers gaat. Precies daar zit het gevaar van die zogenaamde autocratie: ze aanvaardt geen van de drie grondrechten, geen vrijheid, gelijkheid noch broederlijkheid. Dictatuur gaat om onbeperkte heerschappij en pure macht. In de film wordt ‘autocratie’ accuraat gedefinieerd door Karo: “Dat is wanneer een individu of een groep de massa regeert.”

autocraat (de (m.); vgl. -craat), autocrate (de (v.)) 1. heerser die alle staatsmacht in zich verenigt, syn. alleenheerser, monocraat 2. (fig.) iem. die alleen zijn eigen wil tracht te doen gelden, eigenmachtig optredend persoon. autocratie (de (v.); vgl. -cratie) 1. alleenheerschappij 2. door een autocraat geregeerd land.

Op dat moment is de associatie met het Duitse verleden onvermijdelijk. Herinneringen aan de toespraken van Hitler of Goebbels zijn niet veraf. Stemgeluid en ritme worden door Wenger perfect gebruikt om een massahysterie te creëren. Het publiek luistert met ingehouden adem, applaudisseert laaiend enthousiast en voelt zich als groep uitgroeien boven iedere buitenstaander. Andere elementen die onwillekeurig verwijzen naar het nazisme van de jaren ’30 en ’40: - Het witte hemd, de paramilitaire groet en de mix van eigenliefde en agressie. - Wanneer Karo stiekem haar pamfletten drukt en uitdeelt, wordt de Duitse verzetsstrijder in herinnering gebracht. - De ‘zuivering van het vaderland’ (gedragen door de nazistische ‘Blut-und-Boden’-ideologie - ‘eigen ras en land’) is niet veraf wanneer men niet-leden begint uit te sluiten en toegangscontroles houdt.

De pers moet de waakhond zijn van de democratie. Dat is een van haar belangrijkste functies. Je kan van een schoolkrant niet verwachten dat ze de toon aangeeft op het vlak van media-deontologie. Maar de houding van de schoolkrantredactie ligt volledig in het verlengde van de gerespecteerde nationale media, die in alle omstandigheden voorrang geven aan trivialiteiten en entertainment boven fundamentele, kritische berichtgeving. Wanneer de pers haar waakhondfunctie niet vervult, geeft ze vrij spel aan één van de belangrijkste kenmerken van een autocratisch regime: de censuur. Dat is precies wat er gebeurt in DIE WELLE. De laksheid van de schoolkrant dwingt Karo tot een kleinschalige, individuele actie. Die kan door de massale Welle-beweging makkelijk gedwarsboomd worden. De film toont een microversie van wat er op grote schaal in ‘medialand’ kan gebeuren wanneer de pers haar democratische taak verwaarloost. 47

| Maatschappelijke tendensen Hoe kunnen brave burgers (het nazisme) of leerlingen (Die Welle) zich voor de kar laten spannen van een verderfelijk systeem? Steeds speelt de maatschappelijke context een grote rol in het tot stand komen van hun massahysterie. Bij de opkomst van het fascisme in de jaren ’30 verkeerde Duitsland in crisis. De economie zat in de knoei, velen leefden in armoe en de hele natie voelde zich vernederd. Maar ook de jongeren van vandaag, met hun twijfels en onzekerheden, zijn bereid om een idool te verheerlijken dat hen een antwoord biedt op hun vele vragen. In een tijd waarin alle zekerheden verloren zijn gegaan, zoeken zij naar hulp bij het vormen van hun identiteit. Zoals Dennis zegt: “Waartegen kunnen we vandaag nog rebelleren? We willen enkel nog maar lol maken. Onze generatie mist een doel dat ons verenigt.” Als er dan iemand opstaat die antwoorden geeft, die een doel lijkt te hebben, blijkt de verleiding groot.

“

Ron Jones: “Het experiment werkt omdat de meeste van ons eenzaam zijn. Omdat ze geen familie hebben, geen gemeenschap, geen verbondenheid met een groep.”

Je merkt dat de scholieren het moeilijk hebben met de vrijheid die hen geboden wordt. Karo vindt haar ouders té hip. En Marco wil zijn geboortestreek niet verlaten om te gaan studeren. Hij droomt nu al van een traditioneel leven met een huisje, een tuintje en twee of drie kinderen.

49

“ “ “ “

Enkele cultuurcritici aan het woord Britse documentairemaakster Lisa Keddie: “It is a sad reflection on today’s youth that lives in an environment (especially a school one) where strict discipline has been slowly eroded over the years, who crave boundaries to bump up against, that with all the greater information, freedom and individuality made available to them today, they actually respond willingly to totalitarian ideals and embrace these as the more ‘comforting’ option. It highlights the pressure we all feel to be socially included, even though individuality and free-thinking is encouraged in Western society, but is not always an easy lifestyle choice for everyone to follow.”

Regisseur Dennis Gansel: “Toen ik jong was, wenste ik altijd dat er iets was om mij mee te identificeren. Ik benijdde mijn ouders die als studenten de sixties-beweging hadden meegemaakt, met het gezamenlijk doel om de wereld te veranderen en het verschil te maken. Ik groeide op in de jaren ’80 en ’90 toen er duizend politieke bewegingen waren, maar geen duidelijke richting. Niks om echt opgewonden over te raken. Dat heb ik gemist. En ik denk dat jongeren vandaag hetzelfde voelen. We kunnen onszelf niet enkel profileren door muziek en kledij. Ik denk dat mensen een diepe nood hebben aan iets substantiëler en die nood groeit voortdurend. De trend van het individualisme en het uiteenspatten van de samenleving in kleine groepjes kan zich niet blijven verder zetten. Op een zeker moment zullen we in een enorm vacuüm belanden. En dan bestaat het gevaar dat één of andere ‘isme’ opduikt om de leegte op te vullen.”

Auteur en filmcriticus Kim Newman: “It’s no longer news that teenagers can become monstrous through peer pressure -- the most unusual aspect of DIE WELLE is that the kids actually listen to an adult authority figure before going down that route.”

Hoofdacteur Jürgen Vogel: “Ik denk dat deel uitmaken van een groep ook vandaag nog heel belangrijk is. Vooral in tijden waarin families uit elkaar vallen. Nu de traditionele, ruime familiebanden met grootouders, vaders, moeders, kinderen, kleinkinderen, ooms en tantes niet langer bestaan, voelt men een diepe drang om ergens bij te horen. Niet om je individualiteit op te geven, maar om iets of iemand te vinden met wie je je kan identificeren. Iemand voor wie je bereid bent om je ego naar de achterbank te verwijzen. Het individu is uniek en heeft een eigen persoonlijkheid, maar wil deel uitmaken van iets dat groter is dan jezelf. Dat is een primaire menselijke nood die uiteraard misbruikt kan worden. Maar fundamenteel is het niet slecht of kwaadaardig.”

51

Veel jongeren geven hun thuissituatie op als reden om te geloven in Die Welle: gebroken gezinnen, ouders voor wie de carrière primeert, afwijzing door de vader,... - Herinner je je nog de thuissituaties van enkele leerlingen? Op welke manier beïnvloedden ze het gedrag van de jongeren? - Denk je dat jongeren op zoek zijn naar een vorm van ‘surrogaatgezin’? Waar vinden ze die? Kan / mag / moet het onderwijs daarin een rol spelen? Hoezo? - In hoeverre is een leerkracht op de hoogte van de gezinssituatie van zijn / haar leerlingen? In hoeverre kan / moet je daar rekening mee houden? - Hebben jongeren vandaag nog idealen waarvoor ze willen vechten? Voelen zij de behoefte om zich te engageren? Waaraan merk je dat? Het gedrag van jongeren wordt vast en zeker beïnvloed door de stabiliteit van de omgeving waarin zij opgroeien. De normen en waarden in de samenleving veranderen snel en voortdurend; het gezin kan daarin een veilig en stabiel nest leveren. - Merken jullie als leerkracht een wijziging in het normbesef van hedendaagse jongeren? - Zien jullie een verandering in de behoeften van hedendaagse jongeren? Voelen jullie waar jongeren vandaag naar op zoek zijn? In hoeverre kunnen / moeten scholen een helpende hand bieden in die zoektocht? - Zijn de jongeren van vandaag zo kritisch en mondig als beweerd wordt? - In hoeverre dragen leerkrachten de gevolgen van de manier waarop jongeren thuis worden opgevoed? - Is opvoeden zowel binnen de gezinsomgeving als binnen de schoolmuren veranderd de afgelopen jaren of is voor jou alles hetzelfde gebleven als aan het begin van je carrière als ouder of leerkracht of toen je zelf op de schoolbanken zat? Hoezo? - Kunnen scholen eventueel voor de nodige structuur zorgen die jongeren thuis ontberen? - Zijn de scholen pleitbezorgers voor een strengere opvoeding? En de jongeren zelf? - Moeten de scholen zelf ook strenger optreden? Hoe passen jullie dit toe of hoe zien jullie dat binnen jullie school toepasbaar?

53

| Bibliografie Wat aan de film voorafging: histoforum.digischool.nl/lesmateriaal/wave.htm en.wikipedia.org/wiki/The_Third_Wave findarticles.com/p/articles/mi_m1510/is_n79/ai_13805356 www.geniebusters.org/915/05a_wave.html politiek.wordpress.com/2008/03/12/fuhrer-befehl-wir-folgen/

Over Die Welle: persmap Paradiso www.welle.film.de/ www.thewavemovie.co.uk/ www.imdb.com/title/tt1063669/ www.hollywoodreporter.com/hr/film/reviews/article_display.jsp?&rid=10564 muziek-en-film.infonu.nl/filmrecensies/18860-the-wave-nu-door-de-duitsers-zelf-verfilmd-in-diewelle.html www.sundance.org/festival/film_events/SFF08_Film%20Guide.pdf eu.real.com/video/movie_review/2008/09/15/the-wave-die-welle entertainment.timesonline.co.uk/tol/arts_and_entertainment/film/film_reviews/article4620115.ece www.guardian.co.uk/film/2008/sep/19/drama.worldcinema1 www.guardian.co.uk/education/2008/sep/16/schoolsworldwide.film www.rottentomatoes.com/m/further_reading_by_kim_newman/news/1757356/2/further_reading_ making_waves_as_die_welle_arrives

55

WWW.PARADISOFILMS.EU STELT VOOR:

FILM KIJKEN

FILM LEREN

FILM DELEN

FILM SPREIDEN

wereldfilms en docu’s en buiten de filmzaal muziek, tentoonstelling en theater.

workshops, jury’s & redactiewerk leren film smaken in de vrije tijd.

met film naar wijken, gevangenissen, muziekfestivals, ... Open Doek op verplaatsing

verspreiden van kwaliteitsfilms en dvd’s.

DE DINSDAGEN

filmselectie op maat, lesmappen, een vormingsaanbod en filmvisiedagen voor leerkrachten.

FESTIVAL! - W. EEN FILM VAN OLIVER STONE

- HUNGER EEN FILM VAN STEVE MCQUEEN

- DIE WELLE EEN FILM VAN DENNIS GANSEL

VANAF 29 OKTOBER IN DE BIOSCOOP

VANAF 12 NOVEMBER IN DE BIOSCOOP

VANAF 22 OKTOBER IN DE BIOSCOOP

elke dinsdag het beste uit de recente arthouse cinema.

JONGEREN

SCHOLEN

PROJECTEN

SAMENWERKEN met andere culturele actoren, van Borgerhout tot Zuid-Afrika.

PARADISO FILMED ENTERTAINMENT Noordkustlaan 18 1702 Groot-Bijgaarden

[email protected] www.paradisofilms.eu Open Doek vzw, Warandestraat 42, 2300 Turnhout, 014 47 23 30, [email protected], www.opendoek.be

DISTRIBUTIE

BIBLIOTHEKEN vinden hun weg in het grote filmaanbod dankzij het dvd-label van Open Doek.