| Film en onderwijs…
OPEN DOEKvzw
Cinéart
Warandestraat 42 2300 Turnhout 014 47 23 30
Haachtsesteenweg 270 1030 Brussel
[email protected] www.opendoek.be
info@cinéart.be www.cinéart.be
De cinema heeft haar plaats veroverd in het onderwijs. Via films kunnen we immers zorgvuldiger leren kijken; naar kleuren, contrasten en camerastandpunten. Maar bovenal kunnen films onze blik verruimen: film geeft ons toegang tot onbekende werelden en zet ons aan het denken over onze eigen wereld.
In ENTRE LES MURS krijgt het onderwijs een centrale plaats. De film observeert een leerkracht in zijn dagelijkse werkomgeving en gunt ons een blik op zijn methodes en op de dilemma’s waarmee hij worstelt. Met de hulp van een stel fenomenale jonge acteurs brengt de film het schoolse micro-universum in al z’n facetten en details tot leven.
Dat maakt van ENTRE LES MURS de ideale filmische aanzet tot zelfreflectie in het onderwijs. Wij geloven dat denken en praten over ENTRE LES MURS zinvol is voor zowel ervaren rotten-in-het-onderwijsvak als voor jonge of toekomstige leerkrachten in volle opleiding. Ook de mening van de leerlingen is daarbij de moeite om gehoord te worden. De film levert stof tot nadenken over de communicatie tussen onderwijsinstellingen en hun leerlingen en over de grenzen van idealisme.
Projectleiding: Greet Stevens (fi
[email protected]) en Marc Boonen (
[email protected])
Werken rond ENTRE LES MURS is nooit gratuit. Want… welke leerkracht durft zijn missie en methodes in vraag stellen? Wie durft de discussie aangaan: het maatschappelijk debat én het gesprek met de leerlingen?
Redactie: Lotte Voeten en Gert Hermans Vertaling persmap: Kelly Degrez:
[email protected]
Beelden met betekenis is geschreven door Evelien van Vessem (hoofdredacteur van Cinemagie en coördinator van Cinemagie Educatief)
Deze brochure is slechts een aanzet. Verwacht geen pasklare antwoorden noch zaligmakende methodieken. Wel bieden we enige achtergrondinformatie en prikkelende vragen die het gesprek hopelijk rijker kunnen maken.
Vormgeving: Stokken&Staarten:
[email protected] Druk: Van Gompel, Odyse Foto’s: Laurent Cantet, Pierre Milon, Georgi Lazarevski
Open Doek wordt gesubsidieerd door de Vlaamse Gemeenschap, Provincie Antwerpen, Provincie Limburg, Stad Turnhout, het DirectieGeneraal Ontwikkelingssamenwerking van de Federale Overheidsdienst Buitenlandse Zaken, Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking,
Open Doek woont in de Warande, samen met kinderkunstenfestival Storm op Komst, stripwerking Strip Turnhout, kunsteducatie Kunst in Zicht, volwassenenvorming Dinamo, kunstuitleen Kunst in Huis en architectuurvereniging Ar-Tur.
Deze brochure kreeg mee inhoud dankzij de inspiratie van een groepje enthousiaste jongeren, leerkrachten en pedagogen. Open Doek dankt: Kristien Aubroeck, Paul Baeten, Pleun Bastijns, Zjef Caers, Lies Deckmyn, Dirk Delchambre, Nikei De Poorter, Angela Dreher, Ingrid Falloise, Symen Gilles, Stef Lodewijckx, Marian Michielsen, Luc Neirynck, Heidi Opdebeeck, Dries Segers, Carine Smolderen, Ellen Stoffels, Jolien Van Dun, Jan Vankerkhoven, Lian Van Kuyck, Maarten van Sina.
ENTRE LES MURS gaat vooral over praten en luisteren. Daar voegen we bij deze ook ‘kijken’ aan toe: de film bekijkt het onderwijs vanuit een verfrissend nieuwe ooghoek.
Reserveringen Scholen die de film willen bekijken met hun leerkrachtenteam of leerlingen kunnen een voorstelling boeken via fi
[email protected], 014 47 23 32
Feedback! We horen graag je reactie op de film, de bespreking en lesmap. Mail naar fi
[email protected]
Projectpartners: www.jekino.be, www.lesseninhetdonker.be, www.filmmagie.be 1
| Inhoudstafel 4 — Synopsis 5 — Technische kaart 6 — Commentaren 9 — Regie & Productie: een hechte samenwerking -
Laurent Cantet & François Bégaudeau
-
Hoe twee ideeën samenvloeiden…
-
De samenwerking
-
Acteertalent ontwikkeld
-
Improvisatie
-
Camera’s in de klas
15 — Vragen om reactie -
Eerste reacties
-
In discussie
21 — Beelden met betekenis -
Realisme
-
Subjectiviteit
-
Twee groepen
-
Symboliek
27 — Verhaalstructuur -
Een schooljaar
-
In en uit de klas
-
Binnen de muren
-
En daarbuiten…
31 — Schoolfilms, een traditie -
De leraar, een held?
-
Andere schoolfilms
33 — Thematisch | Het leven zoals het is -
Gesprek of steekspel?
-
Clash of cultures?
-
Respect krijgen of eisen
-
Grenzen aan idealisme
-
Het schoolsysteem
3
Synopsis
|
| Technische kaart
François maakt zich klaar voor een nieuw jaar als
Entre les murs
leerkracht Frans op een middelbare school in Parijs.
Frankrijk | 2008 | 128 min. | originele versie, Nederlands ondertiteld | distributie: Cinéart
Het klaslokaal is een arena waar verschillende culturen,
regie
tradities en methodes voortdurend de confrontatie
Laurent Cantet
aangaan.
scenario
Leerlingen kunnen vermakelijk en inspirerend zijn, maar
Laurent Cantet, François Bégaudeau en Robin Campillo
hun gedrag is soms ook een domper op het enthousiasme van goed bedoelende leerkrachten. François wil tijdens
gebas�rd op
zijn lessen een sfeer van wederzijds respect creëren:
(Editions Gallimard Verticales, 2006)
de roman ‘Entre les murs’ van François Bégaudeau
luisteren naar elkaar, opkomen voor jezelf en je mening…
camera
Hij gelooft in oprechtheid en dialoog. Maar de leerlingen
Pierre Milon, Catherine Pujol en Georgi Lazarevski
zullen het niet nalaten om zijn democratische methodes
montage
stevig op de proef te stellen.
Robin Campillo en Stéphanie Léger
met o.a. François Bégaudeau (François Marin) en de jonge acteurs Franck Keïta (Souleymane), Rachel Régulier (Khoumba), Esméralda Ouertani (Esmeralda), Wei Huang (Wei), Carl Nanor (Carl), Nassim Amrabt (Nassim), Laura Baquela (Laura), Cherif Bounaïdja Rachedi (Cherif), Juliette Demaille (Juliette), Dalla Doucoure (Dalla), Arthur Fogel (Arthur), Damien Gomes (Damien), Louise Grinberg (Louise), Qifei Huang (Qifei), Henriette Kasarhuanda (Henriette), Lucie Landrevie (Lucie), Agame Malembo-Emene (Agame), Rabah Naït Oufella (Rabah), Burak Özyilmaz (Burak), Eva Paradiso (Eva), Angélica Sancio (Angélica), Samantha Soupirot (Samantha), Boubacar Touré (Boubacar) en Justine Wu (Justine).
5
| Commentaren “Haast ongemerkt laat de film de machtsverschuivingen in de klas zien tussen de leraar en de leerlingen. Zonder ook maar een moment didactisch te zijn, komen veel hete hangijzers van de multiculturele samenleving voorbij: opvoeders die bij de ouderavond geen Frans blijken te spreken, leerlingen die zichzelf wel en niet als ‘Frans’ beschouwen en de machocultuur van de straat.” — (Uit NRC Handelsblad, Nederland) —
In 2008 won ENTRE LES MURS de Gouden Palm in Cannes. Juryvoorzitter Sean Penn sprak van een in alle opzichten verbazingwekkende film: “All of the performances: magic! All of the writing: magic! All of the provocations and all of the generosity: magic! And it’s simply everything that you want film to give you.”
“Een boeiende ‘tranche de vie’ over onderwijs en samenleving, waarin pertinente vragen worden gesteld en beide kanten in hun waardigheid worden gelaten.” — (Uit De Morgen) —
“Voor één keer wilde een leraar geen wraak nemen op adolescenten door hen af te schilderen als barbaren of idioten.” — (Regisseur Laurent Cantet over het boek ‘Entre Les Murs’) —
7
| Regie & productie — een hechte samenwerking Laurent Cantet & François Bégaudeau De Franse filmmaker Laurent Cantet (°1961) heeft een voorkeur voor originele onderwerpen en invalshoeken. In VERS LE SUD (2005) trekken drie vrouwelijke sekstoeristen naar Haïti. In L’EMPLOI DU TEMPS (2001) verbergt een man zijn werkloosheid voor z’n gezin. In RESSOURCES HUMAINES (1999) leert een jonge manager omgaan met de gevolgen van zijn beslissingen. Stuk voor stuk verhalen met een hoog werkelijkheidsgehalte. — François Bégaudeau (°1971) is behalve leraar ook de auteur van korte verhalen (geschreven tijdens een ziekteverlof) en van talrijke essays. Hij publiceert als gastauteur in diverse magazines (van Playboy tot Le Monde de l’Education) en is o.a. voetbalcolumnist voor de Franse krant Le Monde.
Hoe twee ideeën samenvloeiden… François Bégaudeau schreef het boek ‘Entre les Murs’ als een nauwkeurig verslag van wat er tijdens één schooljaar in een klasgroep gebeuren kan, zonder een duidelijke plotlijn.
Laurent Cantet: “Ik wilde al lang mijn camera richten op een klaslokaal en via alledaagse scènes illustreren wat studenten voelen en meemaken. De klas als een fascinerende microkosmos waarin alle problemen inzake (on)gelijkheid, machtsverhoudingen, respect, geweld, sociale integratie en/of uitsluiting aanwezig zijn. Toen VERS LE SUD uitkwam zat ik in een radioshow, waar ook de schrijver François Bégaudeau kwam praten over zijn nieuwe boek. Ik ontdekte dat het boek al ‘mijn’ thema’s behandelde en precies op de manier zoals ik het wilde. Al in de lift vroeg ik hem of hij geïnteresseerd was in een adaptatie. Hij gaf me een exemplaar van zijn boek en drie dagen later werden de handtekeningen gezet.”
De samenwerking De auteur en zijn boek waren voor deze film veel méér dan enkel een inspiratiebron. François Bégaudeau was erbij tijdens de ontwikkeling van het hele scenario én hij fungeerde vaak als feitencontroleur. Bepaalde gebeurtenissen bleken niet realistisch in de alledaagse schoolse werkelijkheid. Dan stelde Bégaudeau aanpassingen voor. Faits divers Toen ENTRE LES MURS de Gouden Palm had gewonnen, besliste François Bégaudeau loopbaanonderbreking te nemen. Voorlopig staat hij dus niet meer voor de klas.
Bovendien kon hij als geen ander de groep jonge scholieren bespelen. Laurent Cantet: “Elke morgen wanneer we arriveerden, vertelde ik hem welke scènes we gingen opnemen en ik maakte een lijst van gevoelens die ik verlangde. Wanneer de camera begon te draaien, was het zijn taak om de kinderen te sturen in de richting die ik wou. François deed dat perfect!”
9
Acteertalent ontwikkeld Een jaar lang werd het acteertalent van 50 studenten aan het Collège Françoise Dolto in Parijs getest en bijgespijkerd in workshops en improvisatiesessies. Elke week werd er op woensdag drie uur lang geïmproviseerd door leerlingen van 13 tot 16 jaar. Zo kreeg de cast vorm en werd er een groep personages samengesteld op basis van de plannen van de regisseur. Laurent Cantet: “Doordat we de leerlingen beter leerden kennen, kregen de vooraf gecreëerde skeletten een volledig lichaam.”
Alle acteurs in ENTRE LES MURS spelen ‘zichzelf, maar dan anders’. Ze zijn in het echte leven ook leerkracht, leerling, vader of moeder. En toch acteren ze: geleidelijk ontwikkelden ze een eigen personage en gingen ze een eigen rol spelen.
* Laurent Cantet: “Carl bedacht zelf een volledige achtergrond voor zijn personage (weggestuurd op zijn vorige school en bereid tot een nieuwe start) en creëerde een figuur die uiterlijke rust uitstraalt maar vanbinnen kookt.” Hij reageert dan ook bijzonder kregelig wanneer François hem denkt te kunnen doorgronden: “Denk je dat je mij getemd hebt?”
* Enkele weken voor de opnames onderwierp de kostuumontwerpster de kleerkast van jongeren aan een onderzoek en ontdekte dat een ‘gothic’ personage ontbrak. Laurent Cantet: “We vroegen of één van de leerlingen daar zin in had en Arthur vond het een goed idee. Ik denk dat hij iets wilde uitproberen wat hij in het echte leven nooit zou durven.”
Met uitzondering van de moeder van Souleymane zijn zelfs alle ouders in de film de echte ouders van de leerlingen. Ook de leraars waren betrokken bij het creëren van hun personages. Ze dachten na over hun rol in de scènes en grepen die gelegenheid aan om hun eigen onderwijsmethode in vraag te stellen.
François Bégaudeau: “De Franse regisseur Maurice Pialat zei ooit dat mensen – excuseer me voor de uitdrukking – ‘acterende varkens’ zijn. En misschien geldt dat nog het best voor adolescente scholieren. Omdat er op school voortdurend van hen wordt verlangd dat ze een rol spelen, veinzen, bedriegen. Bij de zwakste leerlingen is dat talent vaak het best ontwikkeld omdat ze hun moeilijkheden voortdurend moeten compenseren met gepraat, leugens en voorwendsels.”
* Laurent Cantet: “Franck Keïta (Souleymane) is diegene die zijn grenzen het meest heeft verlegd bij het creëren van zijn personage. Hij is een zwijgzame, lieve jongen. Pas dankzij zijn aangepaste kledij en look kon hij in de huid kruipen van Souleymane. Het was verbazingwekkend hoe hij zijn ‘gewelddadig masker’ kon opzetten.”
11
Improvisatie
Camera’s in de klas
Een voorgeschreven dialooglijst was er niet. De scène met de ‘Argentanen’ bijvoorbeeld, is de vrucht van pure improvisatie. Bij de scènes in het klaslokaal stuurde François aan op een discussie over een bepaald thema. Enkele leerlingen kregen vooraf te horen welke rol zij in het gesprek moesten spelen (bijvoorbeeld “in de volgende scène ga je niet akkoord met de leerkracht”) terwijl de rest van de klas onvoorbereid aan de scène begon. Laurent Cantet: “François stuurde de scène zoals hij een les zou sturen. Ik greep in tijdens de opnamen, modelleerde de scène, vroeg aan sommige personages om wat specifieker te zijn in hun reacties, enz. Het was altijd weer verbazingwekkend om te zien hoe iedereen onmiddellijk vol enthousiasme aan de slag ging en hoe ze mijn aanwijzingen opvolgden.”
Wie werkt met een normale 35 mm-filmcamera heeft vanwege het logge gewicht en de kostprijs van de pellicule (filmrol) weinig vrijheid om te improviseren. Daarom werkte Laurent Cantet in ENTRE LES MURS met kleinere HD-camera’s (high definition). “Ik wilde ongehinderd 20 minuten lang onophoudelijk kunnen filmen, ook al gebeurde er niets. Want ik wist dat één simpel zinnetje de boel weer terug kon laten ontvlammen.”
Er waren constant drie camera’s op de ‘klas-arena’ gericht: Eén camera was steeds gericht op de leraar. Eén camera was steeds gericht op de leerling rond wie de scène draait. Eén camera speelde in op de kleine afleiding in de klas: een stoel die bijna omvalt, een dagdromende leerling die plots weer ‘bij bewustzijn’ komt. Dergelijke alledaagse details kan je immers nooit spontaan reconstrueren.
Laurent Cantet: “Het klaslokaal was vierkantig. We maakten er een rechthoekige ruimte van en voegden een ongeveer 2 meter brede ‘technische gang’ toe. De camera’s waren steeds op dezelfde manier opgesteld: de leraar aan de linkerkant, de leerlingen aan de rechterkant. De camera is zelden frontaal gericht op de acteurs. Ik keek naar de drie monitors en liet de cameramannen in bepaalde richtingen bewegen wanneer ik dacht dat er wat zou gebeuren. Samen met François leerden we de reacties van een leerling inschatten. Zo konden we anticiperen op plotse, kleine gebeurtenissen die een scène kunnen doen kantelen.”
13
| Vragen om reactie
De vragen die we hier voorstellen, lijken op het eerste zicht alleen bedoeld voor leerkrachten. Mits een licht gewijzigde formulering, kun je de meeste vragen ook aan leerlingen voorleggen.
Eerste reacties -
Vind je dit een waardevolle film? Voor wie en waarom?
-
Welke scène bleef jou het meeste bij?
-
Hoe zou je de algemene sfeer van de film omschrijven?
-
Kon de film je blijven boeien?
-
Wat is volgens jou het centrale thema in deze film?
-
Deze film riep wellicht heel wat persoonlijke herinneringen op. Vertel vrijuit.
-
Gaf deze film je nog meer zin om les te geven of werkte hij eerder ontmoedigend?
Enkele eerste reacties uit ons ‘testpubliek’ van leerkrachten en leerlingen: “Beetje vermoeiend al die drukke leerlingen, net echt.” “Riep veel herinneringen op, veel onbehagen, ook veel goesting.” “Echt interessant om te kijken vanuit de ogen van de leerkracht. Je ziet dan pas hoe vervelend we echt zijn. Wel de moeite.”
15
In discussie
-
Wat voor film is dit voor jou: een documentaire, speelfilm, het leven zoals het is op een middelbare school,…? Waarom?
De leerkracht in de film gaat voortdurend in discussie met zijn leerlingen. Vind je dat goed, overdrijft hij daarin of gaat hij niet ver genoeg?
-
Als je deze film toont aan onderwijsleken, krijgen ze dan een goed beeld van het leven van een leerkracht?
“François praat met zijn leerlingen als gelijken.” Ga je akkoord met deze stelling? Waaraan merk je dat? Doet hij daar goed aan?
-
Laurent Cantet: “Er schuilt een Socrates in François.” Op welke manier?
-
Plaagt François zijn leerlingen teveel? Spot hij met hen? Kun je voorbeelden geven?
-
Brengt hij zijn leerlingen op de juiste momenten terug tot het lesonderwerp?
-
Ga jij tijdens de les ook in discussie met de leerlingen? Verlopen die discussies op een gelijkaardige manier? Denk je dat discussies nuttig of leerrijk zijn?
-
De zelfportretten, is dat een goed idee? Wat is zijn bedoeling? Werkte hij het idee op een goede manier uit volgens jou? Had hij er meer uit kunnen halen? Hoezo?
-
Toont François oprecht interesse in zijn leerlingen?
Realiteitswaarde -
Communicatie
-
Welke algemene waarheden over het onderwijs worden in ENTRE LES MURS bevestigd, welke worden ontkracht?
-
Zijn de personages herkenbaar of worden er volgens jou teveel typetjes neergezet?
-
Welke situaties lijken jou uit het leven gegrepen? Welke komen gespeeld over?
-
Zijn de situaties die zich op school en in de klas voordeden herkenbaar voor jou? Welke wel, welke niet? Waarom?
Leraar François Marin Klas 3/4 Bij deze brochure is een blad gevoegd met fotootjes van alle leerlingen. Kan handig zijn bij deze bespreking...
-
Wat voor iemand is hij? Als persoon? Als leerkracht?
-
Hoe zou je zijn relatie met de leerlingen omschrijven? Denk jij dat deze verhouding de juiste is? Is ze ook realistisch?
-
In welke situaties vind jij hem op z’n best? Op z’n zwakst? Waarom?
-
Welke fout(en) maakt François volgens jou?
-
Twijfelde je soms aan de goede bedoelingen van François?
-
Op welke momenten gedraagt hij zich autoritair? Slaagt hij er dan in respect af te dwingen?
-
Werkt zijn aanpak uiteindelijk?
-
Denk je dat zijn aanpak op jouw school zou werken? Hoe zouden jouw leerlingen reageren?
-
Denk je dat de leerlingen veel opsteken uit François’ lessen?
-
In welke zin zijn er grenzen aan het idealisme van een leerkracht, in de film en in jouw leven?
-
Welke leerlingen kan jij je nog herinneren? Waarom?
-
Hoe stonden de andere leerlingen tegenover dit personage denk je?
-
Hoe stond de leerkracht tegenover deze leerling?
-
Herken je dit soort leerlingen of ben je er zo nog nooit tegengekomen?
-
Hoe gaan bij jou in de klas de leerlingen en leerkrachten met dit soort leerling om? Wat vind je daarvan?
-
“Ik zag heel veel inzet bij de leerlingen: ze investeren veel in het samenleven op school.” Zag jij dat ook zo?
17
Schoolsysteem -
Zijn er zaken in de film die je bij jou op school ook zou willen introduceren? Of net niet? Wat en waarom?
-
Denk je dat het je zou lukken om die zaken op jouw school te veranderen? Hoe zou jij dat aanpakken? Wie of wat heb je hiervoor nodig? Hoe zet je dit bij jou op school in gang?
-
Kan een film als ENTRE LES MURS hierbij helpen, denk je? Hoezo? Biedt jouw klas/ schoolomgeving genoeg veiligheid en vrijheid om dergelijke onderwerpen ter sprake te brengen?
-
In de film zien we een klassenraad. Verloopt die goed, volgens jou?
-
Is de klassenraad herkenbaar? Hoe verloopt zo’n raad bij jullie op school?
-
Ben je tevreden met de manier waarop leerlingen beoordeeld worden tijdens de klassenraad?
-
Wat zou jij graag veranderen aan de klassenraden op jouw op school? Is dat ook haalbaar?
-
Hoe zou jij de leerlingeninspraak op de school in de film beoordelen?
-
Hoe werkt de leerlingenparticipatie op jouw school? Hoe kun je die eventueel nog verbeteren?
-
Geven leerkrachten elkaar steun, of maken ze het elkaar moeilijker? Op welke manier?
-
Past iedereen bij jullie op school het reglement op dezelfde manier toe?
-
Hoe staat de directeur in de film tegenover de leerkrachten? En tegenover de leerlingen?
-
Vervult de directie op jouw school haar taak op een gelijkaardige manier?
Boodschap -
Draagt deze film een boodschap in zich? Welke boodschap zou dat kunnen zijn? Waaruit leid je dat af?
-
In het begin van de film zie je enkele poetsvrouwen die de lokalen op orde brengen. Op het eind zie je de chaos van tafels en stoelen in de klas van François. Welke betekenis zou je hieraan kunnen geven?
-
Verdedigen de filmmakers met ENTRE LES MURS een bepaalde visie op het onderwijs?
-
Zie je in deze film een optimistische of eerder een pessimistische visie op het onderwijs?
Enkele meningen uit ons ‘testpubliek’ van leerkrachten en leerlingen: “Wij gaan altijd voor onze leerlingen, maar ze zien dat niet altijd.” “Ik schrok van de manier van praten van de leraar: hij kon niet luisteren, moest het laatste woord hebben en de leerlingen te snel af zijn met zijn reacties.” “ Het statement kwam goed over: een systeem kan alleen maar werken als er een goede communicatie is en die ontbreekt hier duidelijk tussen de leerkracht en de leerlingen.” -
Wat is het nut van de tuchtraad in de film? Bestaat er een gelijkaardige procedure op jouw school?
-
Wordt Souleymane terecht van school gestuurd volgens jou?
-
Hoe zou een leerling als Souleymane op jouw school behandeld worden?
“Voor mij legt de film genadeloos het probleem bloot: wanneer leert er iemand iets in het onderwijs? Oh, wat zijn leerkrachten toch ondeskundig…”
19
| Beelden met betekenis Het beeld is zwart. We horen alleen het geraas van auto’s. Dan wordt een koffiekopje op een schoteltje neergezet, terwijl leraar François Marin langzaam in beeld komt. Hij verwijdert zich van ons. Hij wandelt met zijn boekentas in de hand naar zijn school.
Na deze eerste beelden zullen we hem alleen nog binnen de muren van het collège Françoise Dolto zien. Zowel van Marin als van de andere personages komen we enkel te weten wat er binnen de schoolmuren over hen bekend is.
Realisme Al wie met onderwijs te maken heeft, zal bij het kijken naar ENTRE LES MURS een schok van herkenning krijgen. Dat komt niet alleen door het verhaal, of door de fantastische acteerprestaties van zowel François Bégaudeau (Marin in de film) als van de leerlingen. Ook niet alleen doordat de makers voor bijzonder representatieve scènes uit het schoolleven hebben gekozen. Wat hoofdzakelijk verantwoordelijk is voor het gevoel van ‘echtheid’ is de semi-documentaire stijl van regisseur Cantet.
Om het effect van een documentaire te bereiken, heeft cinematograaf Pierre Milon gefilmd met de camera op de schouder, zodat het beeld voortdurend (licht) beweegt. Dat stoort enkel even in de enige scène waarin fysiek geweld voorkomt; door de zenuwachtige bewegingen van de camera zie je niet goed wat er gebeurt. Anderzijds maakt juist dat de scène heel levensecht.
De beelden zijn nogal eens onhandig gekadreerd; soms schuift er een schouder of hoofd voor de persoon waar je net naar zit te kijken. Vermoedelijk is dat een bewuste keuze en wil Cantet ook daardoor het realiteitsgevoel versterken. De kijker heeft dus vaak het gevoel midden tussen de leerlingen of leerkrachten te zijn.
De leerlingen zitten dicht op elkaar gepakt in hun lokaal. In het begin van de film wordt nog een extra bank in het klaslokaal binnengedragen. Dat was dus oorspronkelijk niet bedoeld voor zoveel leerlingen. De groep is voortdurend onrustig. We zien close-ups van wiebelende voeten, scharen die over handen krassen, hoofden die op boeken liggen. Daardoor voelt de kijker zelf de onrust van de groep jongeren die niet genoeg ruimte heeft.
21
Subjectiviteit Maar toch: we noemden de stijl van Cantet semi-documentair. ‘Semi’ omdat de film niet alleen uit een montage van min of meer toevallige momentopnames bestaat, zoals bij een observationele documentaire (bij zo’n ‘fly on the wall’ documentaire observeert de maker inderdaad zoals een vlieg op de muur). In ENTRE LES MURS valt het de kijker meer dan eens op dat er een vooraf vastgelegd verhaal verteld wordt.
Zo zal een documentairemaker er niet altijd in slagen om zijn camera op het juiste moment op diegene te richten die aan het woord is. Vaak wordt er in observationele documentaires met maar één camera gewerkt, die dan heen en weer schiet van de ene gesprekspartner naar de andere. In ENTRE LES MURS hebben we gewoonlijk de spreker in beeld, wat er op wijst dat: - er wel met meer dan één camera gewerkt is
Sommige close-ups (of medium close-ups, iets verder af) hebben een andere functie. Zo besteden de makers nogal wat aandacht aan de naamkaartjes die de leerlingen de eerste les maken en die ze uitgebreid versieren. Terwijl Marin alleen hun namen wil zien om de communicatie vlotter te laten verlopen, grijpen de leerlingen het maken van de kaartjes aan als een manier om Marin (en de rest van de klas) ook iets over hun identiteit te vertellen.
- de mensen achter de camera min of meer wisten wat er zou gebeuren – of dat er van bepaalde scènes meer dan één take genomen is.
Maar het zijn vooral de gezichten van nogal wat leerlingen die extra aandacht krijgen. Zoals de expressief opgetrokken wenkbrauw van Esméralda, de verlegen Wei, Khoumba met haar prachtige lach,... telkens worden afzonderlijke leerlingen uit de massa gehaald. Die aandacht voor het individu, gecombineerd met de levendige drukte van de groep, maken dat de kijker zich geen seconde verveelt.
- De directeur betreedt de klas en vraagt de leerlingen om op te staan. Voor enkele jongens moet hij zijn verzoek herhalen. We krijgen hen elk kort in beeld, alsof de camera de blik van de directeur imiteert.
—
Het gezicht van Marin tijdens de tuchtraad, wanneer Souleymane en zijn moeder hebben gehoord dat de jongen van school wordt gestuurd, drukt al zijn twijfel over de juistheid van de beslissing en over zijn eigen motieven uit. Het beeld is voldoende; de kijker begrijpt zonder verdere verbale uitleg.
Dat er ‘met voorbedachte rade’ (subjectief) gefilmd werd, leest de aandachtige kijker af uit details, zoals:
- Marin leest Khoumba de les. De deur van de klas staat open. Zonder dat de camera weggaat van het gesprek, zien we in de deuropening dat twee meisjes komen kijken. Ze staan te giechelen bij de deur. We zien hen niet scherp; net zoals Marin zich bewust is van hun aanwezigheid, maar pas naar hen kijkt wanneer hij geïrriteerd vraagt wat ze daar staan te doen.
Maar wanneer de leraar tijdens de eerste les om aandacht vraagt door om stilte te roepen en met zijn hand op de tafel te kloppen, zien we die hand ook in close-up: het ‘gezag’ wil spreken, en de kijker betrapt zich erop dat hij het spannend vindt om te zien of Marin zal slagen in zijn pogingen om rust te brengen.
Ook met het geluid probeert Cantet zo realistisch mogelijk te werk te gaan. Er is geen muziek. Er is alleen diëgetisch geluid; we horen alleen geluid dat bij de gefilmde gebeurtenissen hoort, er werd niets achteraf toegevoegd. Met één uitzondering: wanneer Marin na een vergadering Khoumba’s strafopstel uit zijn kastje vist, horen we Khoumba’s stem de tekst in voice-over voorlezen, zoals de leraar bij het lezen haar stem in zijn hoofd hoort. Maar wie zegt dat het hier gewoon een (beproefde) truc is om de kijker deelgenoot te maken van de inhoud van het opstel, heeft natuurlijk ook gelijk...
23
Twee groepen
Symboliek
De aandachtige kijker zal ook opmerken dat een zekere esthetisering Cantet en zijn cinematograaf niet vreemd zijn. Soms beweegt de camera zich door de klas langs de leerlingen die aan het woord zijn, zonder dat er geknipt wordt (dus in één ononderbroken take). Wanneer de camera overgaat naar Marin wordt er wél geknipt, als om duidelijk te maken dat er twee partijen zijn: de leraar aan de ene kant, de leerlingen aan de andere.
De filmmakers slagen er ook in met beelden het claustrofobische ‘entre les murs-gevoel’ over te brengen. We vermeldden al de beweeglijke en onrustige leerlingen. Soms werpen we (vaak door de ogen van Marin) vanuit de hoogte een blik op de sportende, zich ontspannende leerlingen op de speelplaats. Een kleine plek, smal en omgeven door hoge muren. Dat bezorgt ons een gevoel van ingeslotenheid. Wanneer Marin Souleymane naar de directeur brengt, gaat eerst de leerkracht kort het kantoor binnen; even later is het de beurt aan Souleymane. We horen de bestraffende toon – en dan gaat de deur dicht. Alles gebeurt binnen vier muren, leerlingen en leraren zijn opgesloten. Af en toe is dat benauwend.
Ook merken we op dat de groep gewoonlijk met een gewone lens gefilmd werd, zodat alle gezichten van de leerlingen scherp in beeld blijven en je elke afzonderlijke reactie kunt zien. Marin daarentegen wordt af en toe met een telelens gefilmd als hij tegenover de klas staat: de achtergrond is dan wazig, zodat de kijker niet afgeleid wordt en alleen naar hem kijkt. Dat gebeurt vreemd genoeg ook bij het gesprek van Marin in de leraarskamer, wanneer hij de mening van zijn collega’s wil horen over Souleymane. Elke afzonderlijke collega wordt geïsoleerd door de telelens wanneer hij of zij spreekt. Zo wordt duidelijk gemaakt dat de klas één groep is, een geheel. De leraren daarentegen zijn allemaal eenlingen. Ze zijn niet erg bereid om samen te werken (de scène over het lezen van Voltaire), helpen elkaar nauwelijks (de zwijgende reacties wanneer een collega overstuur geraakt) en zijn niet bereid de regels op dezelfde manier toe te passen (de discussie over gsm’s).
We kunnen dus stellen dat Cantet de documentairestijl van cameravoering en geluid gebruikt om een zo groot mogelijke illusie van realiteit te creëren, terwijl zijn inbreuken op die stijl een manier zijn om zijn visie op de mechanismen binnen de school duidelijk te maken.
Cantet gebruikt ook een aantal symbolische beelden. Marin doet zijn kastje open en er ligt een oud appeltje in. Alleen nog maar goed om weg te gooien. Zou dat een commentaar zijn op Souleymane, Carl en al die andere leerlingen die met veel gemak van school gestuurd worden? Een beetje vergezocht misschien. Als we zien dat in een klas waar Frans gegeven wordt de Robert (het Franse equivalent van de Van Dale) schuin ligt, met de titel ondersteboven, kunnen we niet anders dan daar een commentaar in zien: het woordenboek kan een belangrijk didactisch instrument zijn in de Franse les. Maar voor de leerlingen die hun hippe jongerentaal spreken en blijkbaar tevreden zijn met hun vrij beperkte woordenschat is het een overbodig voorwerp. Het boek dat voor de leraar iets heel anders vertegenwoordigt dan voor de klas wordt zo een aanwijzing voor de enorme kloof tussen de leraar en de jongeren, veroorzaakt door zowel het verschil in leeftijd als door socio-culturele verschillen.
Nog zo’n symbolisch beeld krijgen we aan het einde van de film, tijdens de voetbalwedstrijd tussen leerlingen en leraren. Terwijl het geluid doorloopt, gaat de camera langzaam omhoog naar de nu lege klas. De stoelen staan schots en scheef. Een stoel is omgevallen. Het lijkt wel een samenvatting van het verhaal: de klas is het jaar doorgekomen, de een al wat beter en soepeler dan de ander, maar één leerling (Souleymane) heeft het niet gehaald... Ondertussen horen we nog steeds de geluiden van de wedstrijd... de molen draait onverbiddelijk verder, zelfs al moet af en toe een individu het afleggen tegen het systeem.
25
| Verhaalstructuur Een schooljaar ENTRE LES MURS richt de blik een schooljaar lang op een klas, een school in een stedelijke omgeving anno 2008. De film toont hoe een nieuwe generatie Fransen vandaag denkt over cultuur, onderwijs, taal en omgangsvormen en hoe leerlingen de methodes en leerstof van een leerkracht voortdurend in vraag stellen.
De film begint zijn verhaal bij de aanvang van een nieuw schooljaar en eindigt op de laatste schooldag. Bij aanvang zijn de verbouwingswerkzaamheden nog aan de gang – je hoort het geluid van boormachines op de achtergrond. Alles wordt in gereedheid gebracht voor een nieuwe start. Niet enkel de gebouwen… maar ook de mensen.
Verder houdt de film geen rekening met de indeling van het schooljaar. De scènes lijken schijnbaar willekeurige momenten, geplukt uit een langere periode.
In en uit de klas
Alles lijkt spontaan en arbitrair; zelfs wanneer de filmplot evolueert en escaleert blijft de ʻsturende handʼ onopvallend op de achtergrond. Deze natural flow is de grootste verdienste van dit verhaal.
Lange scènes nemen ons afwisselend mee in en uit de klas. De taferelen in de klas tonen geanimeerde groepsdiscussies over onderwerpen variërend van Anne Frank via conjunctieve werkwoordsvormen tot ‘de lengte van één uur’.
{
François Bégaudeau: “Toen het boek verscheen, zei men vaak dat mijn lessen zo levendig leken. Maar dat was omdat ik enkel de meest geanimeerde momenten beschreef. ’s Ochtends om 9 uur, wanneer de leerlingen nog niet helemaal wakker zijn, valt er niets te beleven of te vertellen.”
{
De leerlingen zien we in enkele korte scènes ook terug op de speelplaats. De leerkrachten zien we verder aan het werk: -
in de leraarskamer
-
tijdens de klassenraad
-
tijdens de tuchtraad.
Een gepriviligeerde kijk achter de schermen! Maar hoe verhelderend deze scènes ook zijn, de afgebakende ruimte van het schoolgebouw verlaten we nooit.
27
{
Binnen de muren
En daarbuiten…
De wereld buiten het schoolgebouw blijft afwezig, onbestaande… De titel van de film kan gerust letterlijk genomen worden. Een benauwende ervaring voor sommige kijkers. In een klein en overvol klaslokaal (zelfs het oudercontact vindt hier plaats) is de beklemming groot en continu.
Toch kun je een klaslokaal ook beschouwen als een microkosmos waar alle bredere maatschappelijke tendensen en conflicten vertegenwoordigd zijn. In die zin geeft ENTRE LES MURS niet alleen een inkijk in het (Franse) onderwijssysteem, maar weerspiegelt de klassituatie ook alles wat buiten de schoolmuren gebeurt (hoewel de camera ons nooit een blik gunt buiten het gebouw). De film toont hoe complex die werkelijkheid is en waarmee je allemaal rekening moet houden als je voor de klas staat.
Een jonge kijker merkte na de voorstelling op: “Ik had zin om naar buiten te gaan, eventueel wat te kuieren door de straten van Parijs. Weg van tussen die dikke, grofkorrelige muren. Zelfs de leraarskamer was benauwd: alles netjes geordend in dunne kaftjes. Ik wou eruit!”
{
De film negeert opzettelijk het leven buiten het klaslokaal. Voor de leerlingen bestaat een leraar enkel als een gezicht vooraan in de klas. Alsof de leerkracht niet bestaat buiten zijn klas-territorium. Alsof een leerling geen eigen leven heeft, geen thuissituatie die zijn houding beïnvloedt.
Enkelemaatschappelijke sociaalproblemen die doorsijpelen in de klasgroep: * Ouders die geen Frans spreken.
Zonen die daarom tolk moeten spelen in de communicatie met de school.
* Wei’s moeder die al drie jaar in Frankrijk is maar nu mogelijk wordt uitgewezen. * De Afrika Cup die de gemoederen tussen Marokkanen, Malinezen en Antilianen hoog doet oplaaien.
* De Franse nationaliteit hebben en zich ‘Frans’ voelen. * Een onderwijscultuur die gericht is op Westerse voorbeelden: ‘Bill’ i.p.v. ‘Aïssata’. Toch zijn de meeste leerlingen niet van Westerse afkomst.
29
| Schoolfilms, een traditie Omdat de school vaak een laboratorium vormt voor maatschappelijke veranderingen, is het een geliefde setting voor films. ‘Schoolfilms’ bepalen zelfs voor een aanzienlijk deel de algemene perceptie van het onderwijs. Daarvan zijn de makers van ENTRE LES MURS zich zeer bewust. François Bégaudeau: “Als je een film maakt over een klassituatie, draag je een grote verantwoordelijkheid. Ook al vertel je gewoon je eigen kleine verhaal, je weet dat mensen sowieso gaan denken: dit is nu hét onderwijs.”
De leraar, een held? Ive Verdoodt (doctor in de pedagogische wetenschappen, UGent) schreef een proefschrift waarin hij Hollywood-schoolfilms door een pedagogische bril bekeek. Steeds bleek het beeld van de leerkracht als superheld terug te keren.
Verder volgen dergelijke films een zeer stereotiep scenario. Ive Verdoodt: “In de Amerikaanse schoolfilms worden leerkrachten steeds geconfronteerd met een moeilijke klas van probleemjongeren uit vooral lagere sociale klassen. De films spelen zich meestal af in de zogenaamde innercity schools: de openbare scholen in de grootsteden van Amerika waar tal van problematieken, zoals geweld en druggebruik samen komen. De onderwijzer neemt het steevast op voor de jongeren. Hij weet hen voor zich te winnen door zijn eigen aparte manier van les geven. Hun methode wijkt af van het officiële programma, waarbij ze vaak ook de regels overschrijden.”
Dat Zorro zowat de gedroomde leerkracht is voor vele jongeren, verbaast Ive Verdoodt niet: "Zorro heeft stijl, is slim, is moedig en hoffelijk. En hij komt op voor de zwakken."
In ENTRE LES MURS zijn de verhoudingen en evoluties helemaal niet zo rechtlijnig. De onderwijzer neemt het wel op voor zijn leerlingen, maar is geen heldhaftige redder in nood. Dat maakt hem als leerkracht veel menselijker: hij wil altijd het beste voor zijn leerlingen, maar de situatie loopt gewoon niet zo.
{
“De Franse onderwijsfilm ETRE ET AVOIR is idyllisch. Heel fijn om aan toekomstige leerkrachten te tonen bij het begin van hun opleiding. ENTRE LES MURS laat zien dat niet alles altijd goed gaat. Die film kunnen we misschien beter tonen tegen het einde van de opleiding.”
— (Reactie van een leerkracht aan de KHK Lerarenopleiding) —
{
Andere schoolfilms /// ZERO DE CONDUITE (1933) Jean Vigo /// BLACKBOARD JUNGLE (1955) Richard Brooks /// DEAD POETS SOCIETY (1989) Peter Weir /// DANGEROUS MINDS (1995) John N. Smith /// ETRE ET AVOIR (2002) Nicolas Philibert /// L’ESQUIVE (2003) Abdel Kechiche /// HALF NELSON (2006) Ryan Fleck /// DIE WELLE (2008) Dennis Gansel ///
31
| Thematisch In dit hoofdstuk toetsen we enkele thema’s uit ENTRE LES MURS aan de bedenkingen en reacties van leerlingen en leerkrachten (onder de titel ‘Het leven zoals het is’). Op 18 augustus 2008 bracht Open Doek een 20-tal leerkrachten, pedagogen en leerlingen uit verschillende onderwijstypes en graden bijeen om samen de film te bekijken en te debatteren over hun visie op ENTRE LES MURS. Wat bleek? Dé middelbare school bestaat niet, evenmin als dé lesmethode of dé ideale leerkracht…
Gesprek of steekspel? ENTRE LES MURS is volledig gebouwd op ‘taal’. De lessen Frans vertrekken steeds van klassieke lesonderwerpen (poëzie, vervoegingen, enz.). Al snel groeit daaruit een discussie. Daarin durft François grote risico’s te nemen: hij viert de teugels, laat gesprekken alle kanten op gaan. Zo leren de jongeren hun mening te formuleren en ontdekken ze het bestaan van nieuwe woorden en verschillende taalregisters.
Laurent Cantet: “Ik wou die twistgesprekken in beeld brengen die je zo vaak ziet in een klaslokaal. Daarbij is ‘het laatste woord hebben’ veel belangrijker dan relevantie of correctheid. Adolescenten blinken uit in dit spel van eindeloze redevoeringen waarin leraars vaak betrokken worden. Soms is het een echt linguïstisch feest, zelfs als het grammaticaal niet allemaal correct is.”
François beschouwt zijn leerlingen als volwaardige gesprekspartners. Met ironie en sarcasme probeert hij hun redeneervermogen scherp te stellen. Hij stelt vragen die tot op het bot gaan en is niet snel tevreden met de antwoorden. In zekere zin is hij een Socrates: via steeds nieuwe vragen dwingt hij zijn leerlingen dieper in zichzelf op zoek te gaan naar echte kennis, los van tweedehands informatie en vooroordelen. Maar ook de leerkracht zelf wordt af en toe uit zijn lood geslagen door zijn talrijke ‘tegenstrevers’ die hem bedelven onder een spervuur van vragen.
{
Louise: “Mais si je savais, je ne vous demanderais pas.”
{
Beide partijen moeten daarvoor sterk in hun schoenen staan en de consequenties van die open communicatie durven dragen. François Bégaudeau: “In een bepaalde scène vraagt Souleymane of ik homoseksueel ben. Veel leraars zouden zo’n vraag niet toestaan en dadelijk een nota in de agenda schrijven. Maar ik kijk uit naar zulke confrontaties en probeer er iets nuttigs mee te doen. Socrates indachtig probeer ik het gelijkheidsprincipe toe te passen: ik mag jou plagen maar ik moet aanvaarden dat jij sarcastische opmerkingen maakt of me uitmaakt voor homo.”
33
De film toont ook hoe iemand het slachtoffer kan worden van taal. Taallacunes hebben hun invloed op het verloop van het verhaal. Jongeren ontdekken de beperkingen van hun taalgebruik. Meesterlijke uiteenzettingen kunnen op elk moment ontsporen: “Ik weet wat ik wil zeggen maar ik vind niet de juiste woorden.”
Zelfs het doorslaggevende incident in het verhaal draait in feite om taalnuances. Slecht begrepen taal veroorzaakt misverstanden: • Het misverstand rond de betekenis van het woord “pétasse” is de oorzaak van alle commotie. • Wanneer de klasafgevaardigden François’ uitspraak over ‘een jongen met academische beperkingen’ herleiden tot ‘een jongen met beperkingen’ is dat de rechtstreekse oorzaak van Souleymanes tuchtmaatregelen.
Het leven zoals het is
Anderen noemen zijn klassikale gesprekken “hoogst frustrerend voor alle partijen”. Ze dreigen voortdurend te ontaarden in twistgesprekken en anarchie. Om die chaos weer te herstellen, eist François uiteindelijk toch het laatste woord.
“Vanaf het begin gaat het al fout: de leerkracht moet altijd het laatste woord hebben. Hij wil de leerlingen constant ‘pakken’ op hun woorden en luistert nooit echt. Hij doet geen moeite om hen echt te begrijpen.” “Hij doet alsof hij geïnteresseerd is in de leerlingen maar komt niet oprecht over.” “Misschien heb ik van zijn slechte aanpak wel wat kunnen leren over hoe ik beter op moeilijke kinderen in de jeugdbeweging kan reageren.” De meeste leerkrachten vinden het niet erg dat François het laatste woord wil. “Als leerkracht moet je de leiding nemen en op een bepaald moment de discussie afsluiten. Je kunt daarover afspraken maken met de leerlingen.” Compleet fout is het echter wanneer je je leerlingen eerst het gevoel geeft dat je als gelijken discussieert, maar uiteindelijk hun bedenkingen toch niet ernstig neemt. Dan lijkt het alsof je de spelregels verandert tijdens het spel en voelen de leerlingen zich ‘in de rug gestoken’.
François Marin roept als leerkracht heel tegenstrijdige reacties op. Sommigen appreciëren vooral zijn inzet en bekommernis. Zijn houding getuigt van respect voor zijn leerlingen.
“De leerkracht zocht altijd het positieve in zijn leerlingen.” “Hij deed veel voor zijn leerlingen. Hij bleef heel rustig. Ik zou dat niet kunnen.” “De leerkracht zat echt met de leerlingen in. Denk maar aan dat gesprek over die tatoeage. Zo krijg je leerlingen warm.” "François zat vol goede bedoelingen. Hij had alleen maar het beste voor met zijn leerlingen. Ik wist niet dat leerkrachten het zo moeilijk konden hebben."
“Si ce que tu as à dire nʼest pas plus important que le silence alors tais-toi.”
Clash of cultures? Het is duidelijk dat de leerkracht en de leerlingen uit heel verschillende milieus afkomstig zijn. Dat klassenverschil uit zich soms in het klaslokaal: Een leerling vertelt over een feestje waarop alleen ‘des Camemberts’ aanwezig waren. “Mensen zoals u…” Blijkbaar bedoelt hij mensen in pak en das. De leraar probeert het taalgebruik van zijn leerlingen ‘op te kuisen’. Denk aan de memorabele discussie over l’imparfait du subjonctif. Volgens de leerlingen praat niemand zo. Maar François beweert die archaïsche grammaticale vorm nog te gebruiken onder vrienden. Uiteindelijk moet hij toegeven dat het misschien toch vooral snobs zijn die zo praten, mensen ‘met maniertjes’.
Lʼimparfait du subjonctif: Je kan in ENTRE LES MURS spreken van een opvoedingsclash: iemand uit een zogenaamd hoger milieu probeert de andere uit een lager milieu in te wijden in vaardigheden en waarden die hem vreemd zijn. Frustraties daarover worden in harde woorden geuit tijdens een woede-uitbarsting in de leraarskamer: “Ik draai hier mijn nikkel af om jullie toekomst te verbeteren. Maar als je dat niet wil hebben, dan blijven jullie maar in die arme wijken zitten!”
Toch zijn de leerlingen ook hongerig naar kennis. De groep lijkt gedreven en energiek en ze luisteren naar elkaar.
35
Het leven zoals het is In elke school, in elke klas, bij elke leerkracht is de sfeer anders. Elke leerling en elke leerkracht uit het Vlaamse onderwijs herkent ongetwijfeld bepaalde situaties uit de film. Uit onze gesprekken bleek dat de schoolcultuur sterk afhankelijk is van de geografische situatie, de studierichting en de achtergrond van de leerlingen. In een stadsschool reageren leerlingen doorgaans iets arroganter dan in een gemeentelijke school. In het KSO blijkt de band tussen leerlingen en leerkrachten over het algemeen wat losser. Latinisten stellen de leerkracht en zijn deskundigheid continu in vraag. Jonge leerkrachten hebben vaak nog geen eigen methode om respect af te dwingen,...
Enkele reacties: “De klas in de film is zo herkenbaar. Als je op onze school een camera zou opstellen, zou je net hetzelfde zien. Een typisch voorbeeld: de leerling die zijn punten zit te berekenen terwijl de leraar bezig is met poëzie.” “De realiteit gaat vaak nog verder: in de film zoeken de leerlingen nog toenadering tot elkaar en tot de leerkracht. In werkelijkheid is er vaak helemaal geen wederzijds respect. De werkelijkheid is nog rauwer.” “Wat een brave klas! Veel van mijn collega’s zouden blij zijn met zo’n groep.” “Voor mij was de herkenbaarheid nul! Als jongeren in mijn klas zich zo zouden gedragen, zouden de andere leerlingen zeggen: ‘Hé, doe ’s normaal!’”
Leerlingen brengen altijd hun eigen achtergrond mee naar de klas. Leerkrachten zijn daarin geïnteresseerd. Ze willen doen wat in hun macht ligt om hen te helpen. Maar ze kunnen daar niet eindeloos ver in gaan. Iedere leerkracht stelt zich wel eens die vraag: in hoeverre moet ik bij mijn beslissing rekening houden met de buitenschoolse gevolgen voor de leerling?
Toen na de voorstelling aan de leerkrachten werd gevraagd wie ze graag in hun klas zouden hebben, werd zowat elke naam genoemd: Khoumba, Arthur, Wei, Carl, Esmeralda, ... Een bewijs dat de klasgroep op het publiek toch een erg positieve indruk maakte.
37
{
Respect krijgen of eisen De hedendaagse relatie tussen leerkracht en leerling is er een van tegenstellingen. In principe gaan ze met elkaar om als gelijken, maar in werkelijkheid zijn ze dat niet. De leerkracht heeft de leiding, is de beoordelaar, heeft macht, kan regels opleggen, straffen, enz.
François lijkt te kiezen voor communicatie en overleg in plaats van het uitspelen van zijn superieure positie. Maar stap na stap loopt het fout en keren leerlingen zich tegen hun klastitularis. Daarom begint François andere methodes te gebruiken: hij eist respect en benadrukt expliciet de ongelijkheid tussen leerkracht en leerling. Denk aan de confrontatie met Khoumba: hij dwingt haar zich te verontschuldigen door de woorden “Je m’excuse, Monsieur, d’avoir été insolente avec vous” telkens te herhalen. En Souleymane moet naar de directeur omdat hij de leerkracht getutoyeerd heeft. François vocht altijd voor loyaliteit… tot hij een fout maakt. Dan ‘eist’ hij plots respect en gaat het mis.
{
{
François Bégaudeau: “Een school creëert voortdurend prachtige situaties. Maar iedereen weet dat een school uiteindelijk discriminerend werkt, dat er ongelijkheid heerst, enz. Deze spanning lag aan de basis van de film.”
Door stelling te nemen in ‘de zaak Souleymane’ moet François kleur bekennen. Het onderscheid tussen hem en de andere leerkrachten vervaagt. Hij maakt deel uit van het leerkrachtencorps en de studenten keren zich tegen hem. Ze houden hem verantwoordelijk voor het wegsturen van Souleymane.
Het leven zoals het is Tijdens het debat verwezen leerkrachten unaniem naar het belang van duidelijke afspraken. Daar gaat het wellicht fout bij François: hij is niet consequent in het toepassen van regels, zelfs niet aangaande het schoolreglement, cfr. zijn standpunt over gsm’s in de klas of zijn laksheid inzake het dragen van petten. Daarnaast komt dat hij niet écht communiceert met de leerlingen.
Carl: “J’aime pas les maths, les racistes, et j’aime pas Materazzi.”
De leerkracht in de film verlangt van de leerlingen dat ze zich gedeeltelijk blootgeven in hun persoonlijke contacten, bijvoorbeeld in hun zelfportret. In eerste instantie reageren de jongeren argwanend: “Wij hebben toch helemaal geen interessant leven.” De interesse van hun klastitularis lijkt niet oprecht. “Ik denk niet dat ons leven u erg interesseert,” twijfelt Angelica. Hoe ver mag een leerkracht daarin gaan? De meeste jongeren uit het panel vonden dat een leerkracht best wat persoonlijke dingen over leerlingen mag weten. Maar de leerkracht moet wel goed opletten wat hij met die informatie doet. Hij mag leerlingen daar niet op ‘pakken’ en hen zeker niet uitlachen. Die grens dreigt François te overschrijden wanneer hij met Esmeralda en Khoumba praat over hun uitstapjes naar de Galeries Lafayette.
Enkele reacties: “In het begin van het schooljaar vragen ze ons ook om zo’n zelfportret te maken, maar dan doe je dat niet serieus. Op het einde van het schooljaar ken je mekaar beter. Dan ga je meer vertellen, opener zijn.” “Ik zit op een jongensschool. Bij ons zou dat niet werken; wij praten daar niet over. Wij halen grappen uit met de leerkrachten. Maar dat betekent niet dat wij geen goede band hebben met hen.”
Wanneer de leerkracht rekbare regels hanteert, zullen de leerlingen altijd proberen de grenzen van die regels op te zoeken. Marin straft nooit, enkel wanneer het te laat is. Maar is het soms niet nodig om te straffen? De meeste leerkrachten vinden van wel. François lijkt elk sanctionerend systeem zo lang mogelijk te negeren.
Enkele reacties: “Ik heb net een verschrikkelijk zwaar schooljaar achter de rug. Hoe moet je je eerste jaar overleven? Ik zoek nu naar tactieken om respect te krijgen. Mijn plan voor volgend jaar is vreselijk streng te zijn. Vanaf het begin ga ik héél duidelijke afspraken maken.” “Ik schrok van de aanpak van de school. Er komen veel nota’s in de agenda, maar geen echt consequente straffen. Op het einde volgt dan plots wel de harde aanpak.”
39
{
Grenzen aan idealisme
Het leven zoals het is
Onderwijzers zijn idealisten. Dat wordt vaak beweerd. François Marin is vast en zeker een idealist. Hij heeft het beste voor met zijn leerlingen. En wanneer de zaak ontspoort, blijft hij achter met spijt en verdriet. ENTRE LES MURS tast de grenzen van het idealisme af. Hoeveel kan je incasseren? Wat ben je bereid om op te geven? Wat rest er nog van je idealen?
{
Laurent Cantet: “De film probeert niemand te verdedigen of te beschuldigen. Iedereen heeft zijn zwakheden en uitbarstingen. Alle personages zijn soms helderziend of blind, begrijpend of onrechtvaardig. De film straalt een paradoxaal positieve boodschap uit: in een school zijn er momenten van chaos en grote moedeloosheid. Maar er zijn ook geweldig mooie momenten van intens geluk. Uit deze enorme chaos kunnen veel intelligente wezens worden geboren.”
{
Ook de leerkrachten in het discussiepanel hadden een grote passie voor hun vak. Zowat iedereen is er van overtuigd dat jongeren op school méér opsteken dan enkel leerstof. Ze leren er vooral samenleven. Maar er blijken grenzen aan ieders idealisme. Jonge leerkrachten die met veel inzet en enthousiasme aan hun taak beginnen, kunnen snel ontmoedigd geraken door een gebrek aan appreciatie bij de leerlingen.
Enige reacties: “Mijn doel als leerkracht is nog steeds om de leerlingen een ‘vonk’ en de liefde voor mijn vak mee te geven. Al lukt dat maar bij één of twee leerlingen. Die missie mis ik vaak in het onderwijs.” “In mijn klas zaten vorig jaar stuk voor stuk ‘probleemgevallen’. Soms grepen de verhalen van die leerlingen mij echt aan. Maar ik kan mij dat niet allemaal aantrekken. Daar hebben wij de middelen, noch het budget, de mensen of de ruimte voor!” “Mijn grote wens: Ik zou nog ’s graag één keer, voor ik op pensioen ga, mijn vak willen geven, met inhoud willen bezig zijn. Nu moet ik constant mijn leerlingen terechtwijzen: ‘Zet die pet af, doe die kauwgom weg, ga zitten, …’”
Je voelt bij François, die leraar Frans is, dat taal en cultuur hem passioneel boeien. Die passie wil hij doorgeven aan de jongeren in zijn klas: hij wijdt hen in in poëzie, discussieert over de verschillende registers in een taal,... Op het eind van de film bekent Henriette aan haar titularis: “Je comprends pas ce qu’on fait.” Toeschouwers kunnen daaruit de boodschap afleiden dat het schoolsysteem tot niets dient. Maar dat is niet de bedoeling van de film, garandeert François Bégaudeau: “Nét daarvoor vertelt iedereen wat hij geleerd heeft. Boubacar praat over de stelling van Pythagoras en hij heeft er duidelijk plezier in. De boodschap is veeleer: het onderwijs werkt voor sommigen heel goed, voor anderen niet.”
Leerkrachten vragen zich wel af of de kinderen in de klas bij M. Marin eigenlijk iets geleerd hebben. “Is het toeval dat aan het einde van het schooljaar iedereen wel iets kan bedenken wat hij / zij dat jaar heeft bijgeleerd, maar niemand iets noemt uit de lessen Frans?”
41
Het schoolsysteem Het lesgeven gebeurt niet enkel in de klas. De school is een grotere entiteit, die bepalend is voor de sfeer waarin er les wordt gegeven. Het klaslokaal kan niet los worden gezien van de school en van de grotere context, de structuren waarbinnen het onderwijs plaatsvindt. De leraarskamer
De taferelen in de leraarskamer tijdens de eerste schooldag waren voor nagenoeg alle leerkrachten herkenbaar: het uitdelen van de nieuwe klassenlijsten. In de film overloopt een leerkracht de lijst met zijn collega en velt bij elke leerling een oordeel: “Gentil, pas gentil, s’en méfier…” Zo’n ‘voorbespreking’ gebeurt zowat overal.
“Ook heel typisch: de oudgedienden wensen hun nieuwe collega’s ‘goeie moed’ in plaats van ‘veel succes’.”
“Ik zie het jaarlijks gebeuren op onze school: heel veel jonge leerkrachten haken af. Je ziet die jonge gasten op school aankomen en je denkt: “Tof!” Maar alleen de oudere garde blijft over, met haar eigen methoden en knowhow.”
Op elke school worden er wel eens frustraties geuit in de leraarskamer: iemand die net een aanvaring had met een leerling en er even genoeg van heeft.
De klassenraad
Zowel leerkrachten als leerlingen vonden het interessant om te zien hoe de klassenraad in een ander schoolsysteem verloopt. Enkele leerkrachten gaven toe dat het tijdens zo’n klassenraad vooral gaat om dat ene vakje dat ingevuld moet worden. “Mijn ervaring is dat tijdens klassenraden het niveau van de discussies vaak bedroevend is. Vaak wordt een klassenraad door leerkrachten alleen aangegrepen als uitlaatklep om hun beklag te doen over bepaalde individuen.” Maar hier en daar verloopt het anders: er wordt niet enkel over cijfers, maar ook over de leerlingen zelf gepraat.
“Bij ons op de klassenraad wordt er echt over de leerlingen gepraat. We krijgen regelmatig klachten dat er tevéél over de leerlingen gepraat wordt en te weinig over punten. Elk systeem heeft voor- én nadelen. Bij ons luidt het eerste in te vullen vakje: “Wat is er positief?” En bij het vakje: “Wat is er negatief?” moeten we ook vermelden hoe we het probleem willen oplossen.” Nagenoeg iedereen ergerde zich aan de onprofessionele discussie over de strafpunten; veeleer een spelletje dan een onderbouwd pedagogisch systeem. Dat gesprek was vooral een teken van onmacht: leerkrachten weten echt niet meer hoe ze het moeten aanpakken.
De directie
“De hetze rond de koffiemachine lijkt even belangrijk als de schorsing van een leerling.”
Iedereen was het eens over het personage van de directeur: een zielige figuur die wanhopig probeert macht af te dwingen.
43
Leerlingenparticipatie Hoewel de leerlingeninspraak in ENTRE LES MURS verregaand is, was er in de film geen echte leerlingenraad te zien. Enkel waren er twee klasvertegenwoordigers aanwezig bij de bespreking van de rapporten. Zij zijn een soort verslaggevers en kunnen tussenkomen in de discussies. Maar in de praktijk wordt hun rol nooit ernstig genomen, noch door de leerkrachten, noch door de leerlingen zelf. De twee meisjes zitten maar wat te giechelen of maken een verwaarloosbare opmerking. De aanwezigheid van leerlingen tijdens de klassenraad kan nochtans nuttig zijn, vinden enkele jongeren uit het panel. Zij kennen hun klasgenoten beter en zouden nuttige informatie kunnen geven, ook over elementen ‘buiten de schoolmuren’. De leerlingeninspraak zoals die in de film te zien was, viel evenwel bij niemand in de smaak maar geeft wel inspiratie om de werking van de eigen klassenraad in vraag te stellen. Want ook in onze scholen is de manier waarop leerlingeninspraak kan georganiseerd worden, nog steeds een heikele kwestie. “De leerlingenraad op onze school geeft ons enkel het gevoel dat we iets te zeggen hebben. Uiteindelijk zijn het de leerkrachten die alles beslissen.”
Saskia De Groof en Mark Elchardus (VUB) voerden een onderzoek naar leerlingeninspraak in het Vlaamse onderwijs. In 2003 publiceerden ze hun onderzoeksrapport onder de titel Leerlingenparticipatie nader bekeken: Een kwalitatief en kwantitatief onderzoek naar de betekenis en het belang van participatie op school. Hierin vind je heel wat nuttige tips om de leerlingenparticipatie op school te verbeteren.
45
| Bibliografie -
Persmap Cinéart
-
clq-françoise-dolto.scola.ac-paris.fr/
-
entrelesmurs-lefilm.fr/site/
-
www.20minutes.fr/article/232636/Cannes-Begaudeau-Reproduire-mon_experience-de-profde-français-a-l-ecran.php
-
www.cinema-scope.com/cs35/spot_porton_lesmurs.html
-
www.cinematical.com/2008/05/25/cannes-review-the-class-entre-le-murs/
-
www.entrelesmurs-lefilm.fr
-
www.festival-cannes.fr/en/archives/ficheFilm/id/10804699.html
-
www.fransefilms.nl/home/entre-les-murs/
-
www.liberation.fr/actualite/societe/328384.FR.php
-
www.premiere.com/cannes/4617/cannes-winner-laurent-cantet-holds-the-class.hml
-
“Helden voor de klas: Amerikaanse films door een pedagogische bril bekenen... en goedgekeurd.” Een interview met Ive Verdoodt.
-
Sotinel, Thomas, “Entre les murs d’une salle de classe.” Le Monde, 24/05/08.
-
Saskia De Groof en Mark Elchardus (2003) Leerlingenparticipatie nader bekeken: Een kwalitatief en kwantitatief onderzoek naar de betekenis en het belang van participatie op school.
47
FILM KIJKEN
FILM LEREN
FILM DELEN
FILM SPREIDEN
wereldfilms en docu’s en buiten de filmzaal muziek, tentoonstelling en theater.
workshops, jury’s & redactiewerk leren film smaken in de vrije tijd.
met film naar wijken, gevangenissen, muziekfestivals, ... Open Doek op verplaatsing
verspreiden van kwaliteitsfilms en dvd’s.
DE DINSDAGEN
filmselectie op maat, lesmappen, een vormingsaanbod en filmvisiedagen voor leerkrachten.
FESTIVAL!
elke dinsdag het beste uit de recente arthouse cinema.
JONGEREN
SCHOLEN
PROJECTEN
SAMENWERKEN met andere culturele actoren, van Borgerhout tot Zuid-Afrika.
Open Doek vzw, Warandestraat 42, 2300 Turnhout, 014 47 23 30,
[email protected], www.opendoek.be
DISTRIBUTIE
BIBLIOTHEKEN vinden hun weg in het grote filmaanbod dankzij het dvd-label van Open Doek.
