TURNHOUT TERMINUS TURNHOUT CENTRAAL Tentoonstelling van 17 maart tot 31 oktober 2012 Taxandriamuseum – TRAM 41 Van eindpunt naar middelpunt. Turnhout hertekent de wereldkaart Historische tentoonstelling biedt verrassende kijk op Kempense geschiedenis. ‘Turnhout Terminus Turnhout Centraal’ is de centrale tentoonstelling van ‘Turnhout cultuurstad van Vlaanderen 2012’. De titel is een knipoog naar het feit dat Turnhout het eindstation is van de NMBS en zich dus in een uithoek van België bevindt. Toch ligt deze kleinste centrumstad van Vlaanderen centraal in een grensoverschrijdende regio die al sinds de Romeinse tijd bekend is als Taxandria. De tentoonstelling wil de streek in een andere context plaatsen. Turnhout heeft geen grote kunstcollecties en telt weinig internationaal bekende figuren. Zelfs niet in een cultuurjaar 2012. Toch heeft Turnhout een aantal belangrijke feiten op haar palmares. Het is de hoofdstad van de speelkaart, van de grafische industrie. De Slag van Turnhout in 1789 betekende het begin van de Brabantse Omwenteling. Turnhout is ook de stad van Dr. Paul Janssen, van Karel Van Miert, van Eric Antonis… ‘Turnhout Terminus Turnhout Centraal’ gaat de typische clichés over de regio echter niet uit de weg. We zijn wat we zijn: een stad te midden van een nog steeds vrij ongerept gebied vol groen. Maar zo’n achtergelegen streek kan ook een perfecte broedplaats zijn voor nieuwe ideeën. De tentoonstelling wordt opgehangen aan zeven straffe verhalen die je de wenkbrauwen doen fronsen. De raadselachtige titels prikkelen de nieuwsgierigheid en het antwoord is telkens verrassend. Curator Frederik De Preester en scenograaf Koen Bovée vertaalden het concept van Karl Van den Broeck in een tentoonstelling die nog lang zal bijblijven. Naast eigen collectiestukken bevat de expo ook voorwerpen van meer dan meer dan veertig bruikleengevers, waaronder het MAS, het Jakob Smitsmuseum, Midwest Jesuit Archives, MOBIA (USA) – (zie colofon).
DE MYTHES: 1. Het laatste hert van Turnhout Turnhout heeft zijn ontstaan aan het hert te danken. De hertogen van Brabant kwamen in de Kempen jagen en bouwden een jachtslot op de plek die nu Turnhout is. Maar het hert sloeg op de vlucht, zoals ook in het Turnhoutse wapenschild. Vandaag zijn er geen edelherten meer in de Kempen. Of toch? Walter van den Broeck ontsluiert het geheim van het laatste (?) hert van Turnhout. Doolt het nog rond in onze regio? Het is de aanleiding om over de 'Stille' Kempen te vertellen, en na te gaan in hoeverre de clichés waarheid bevatten.
2. Was Kurt Cobain een Turnhoutenaar, en wat bent u? Er staat geen standbeeld van een Turnhoutenaar in New York. Toch zou een aandenken aan Govert en zijn zus Anna Loockermans niet misstaan ergens tussen Wall Street en Broadway. Een verhaal van twee flinke avonturiers die de pest en de godsdienstoorlogen in de zeventiende eeuw ontvluchtten om hun geluk te beproeven in Nieuw-Amsterdam. Hij werd de rijkste man van de stad en zij de leidster van de ‘petticoat government’ die NieuwNederland ongeschonden door de oorlog met Engeland loodste. En die de Amerikanen Santa Claus schonk. Anna en Govert Loockermans hebben illustere nazaten in hun stamboom: Theodore Roosevelt, Michael Douglas, James Fennimore Cooper en tot op het laatste nippertje leek ook Kurt Cobain in het rijtje te passen. Dit verhaal staat centraal in Turnhout Terminus Turnhout Centraal omdat het draait om identiteit. Was Govert Loockermans een Turnhoutenaar? En zijn de Amerikanen die op zoek zijn naar hun roots in het stadsarchief ook Turnhoutenaars? Onlangs werd duidelijk dat prinses Mathilde (en dus ook de toekomstige koningin van België, prinses Elisabeth) afstamt van de familie Loockermans. Genaloog Stan Michielsen bracht de nodige gegevens aan en het stadsarchief kon definitief uitsluitsel bieden: Mathilde is, via de familie Pelckmans uit Oud-Turnhout, verwant met Goyvaert Loockermans, de stamvader van alle Loockermansen in Turnhout. Wanneer hebben mensen maar ook planten écht Turnhoutse wortels? Tegenover de stamboom van Govert Loockermans toont de expo het plantenalbum van Jozef ‘Jos’ Aerts, een rasechte Turnhoutenaar die meer dan negenhonderd Turnhoutse bloeiende planten in kaart bracht met nauwkeurige pentekeningen en wetenschappelijke achtergrondinformatie.
3. Turnhout was bijna het Leopoldstad van België De prille Belgische staat ging na 1830 al snel op zoek naar kolonies. Die moesten niet alleen dienen als wingewest of als afzetmarkt, maar ze moesten ook werklozen, kansarmen en avonturiers opvangen. De grote hongersnoden in de jaren dertig en veertig van de negentiende eeuw maanden de overheid aan tot actie. Sociale onrust kon ze missen als kiespijn. En zo werd Turnhout bijna het Leopoldstad van België. Dat die poging mislukte is de schuld van één ingenieur die niet goed kon rekenen. Het resultaat was dat de Kempen vrij ongerept bleven en als een soort 'wegstopregio' gingen fungeren. Een opstapje naar de andere 'kolonies' in de Kempen is snel gemaakt: de landlopers in Wortel, de psychiatrische patiënten in Geel, de miliciens in Tielen en Turnhout en de zeldzame vogels en planten in de talrijke natuurgebieden.
4. Pieter Paul Rubens was een Turnhoutenaar Turnhout Terminus Turnhout Centraal toont een schilderij van Rubens: Maria omringd door heiligen.
Dat schilderij hangt hier op z'n plaats, aangezien Pieter Paul Rubens een... Turnhoutenaar was. Dat houden ze in de hoofdstad der Kempen halsstarrig vol. Om de ware toedracht van die stelling te achterhalen, moet u zelf naar Turnhout komen. Zoals Victor Hugo in 1837 deed. Hij was er heilig van overtuigd in Turnhout een echte Rubens aan te treffen. Dit verhaal, dat getuigt van veel on-Kempense stoef, dient om de hele tentoonstelling in perspectief te plaatsen. De collectie van het Taxandriamuseum moet het niet hebben van grote namen en dito topstukken. Toch is het museum rijk aan verborgen schatten.
5. Kwam de Dead man's hand uit Turnhout? Speelt u poker en heeft u twee zwarte azen en twee rode achten in uw handen? Kijk dan even over uw schouder. De grootste pokerspeler uit het Wilde Westen, Wild Bill Hickok, had in 1876 precies diezelfde kaartencombinatie in handen toen hij in Deadwood in de rug werd geschoten. Kwamen die kaarten uit Turnhout? Deze mythe is een prospectie naar het hart van de Verenigde Staten waar we onderweg nog een paar hele en halve binken tegenkomen. Ze legt een verband met de innovatieve Turnhoutse ondernemers: in de grafische industrie (Brepols), maar later ook in de farmaceutische sector (Dr. Paul Janssen).
6. Ligt de vredespijp van Sitting Bull in Turnhout? Het Taxandriamuseum toont ook de vredespijp van Sitting Bull. Ze werd door de ploeg van Turnhout 2012 ontdekt in de kelders van het MAS. De illustere missionaris pater De Smet – die de pijp kreeg van het legendarische Sioux-opperhoofd – had nooit zijn missiewerk kunnen verrichten zonder steun vanuit Turnhout. Dat De Smet ook nog een rivier in Washington 'Turnhout' noemde, staat symbool voor het internationale belang van deze kleine centrumstad. De prachtige, originele landkaarten van De Smet uit de Midwest Jesuit Archives, zijn daarvan het perfecte bewijs. Dit verhaal dient als kapstok om na te gaan hoe katholiek de Kempen wel waren. En hoe die volksverhalen over heksen, trollen en kabouters te rijmen vallen met het Ware Geloof.
7. Kwamen de eerste moderne vrouwen van Europa uit Turnhout? Het verhaal van dokter Ferdinand Peeters was op 6 maart op CANVAS te zien. De katholieke Turnhoutse gynaecoloog ontwikkelde in 1960 de eerste werkbare anticonceptiepil en zweeg daar zijn hele leven over. Zijn proefkonijnen waren de eerste moderne vrouwen van Europa. Nand Peeters staat symbool voor de innovatie die in het perifere Turnhout vaak makkelijker tot stand kwam dan elders in het land. Zo is Turnhout in de jaren zeventig een laboratorium van culturele (Warande, Stripgidsdagen, Dinamo) en maatschappelijke (eerste jeugdhuis, eerste JAC, eerste groene partij) vernieuwing. De documentaire De pil van dokter Peeters (door Bart Beckers en Karl Van den Broeck) is te zien (en te koop) in het Taxandriamuseum. De tentoonstelling wil de bezoeker niets op de mouw spelden, ook al lijkt dat soms zo. Al deze verhalen leiden een hoofdstuk van de Turnhoutse en Kempense geschiedenis in. Vertrekkend van het lokale, reizen we de hele wereld rond. Om weer thuis te komen in het besef dat elke plaats op onze aardbol meteen ook het middelpunt ervan is.
PRAKTISCHE INFORMATIE Turnhout Terminus Turnhout Centraal 17 maart - 31 oktober 2012 Taxandriamuseum Begijnenstraat 28, 2300 Turnhout +32 14 43 63 35
[email protected] - www.taxandriamuseum.be Het museum maakt deel uit van TRAM 41 (Turnhoutse Route Archief en Musea). •
Openingsuren: Dinsdag tot zaterdag: 10-17 uur Zondag: 11-17 uur Maandag gesloten
•
Tickets 7,50 euro / kortingstarief: 5 euro / jonger dan 18 jaar: gratis Combinatieticket met het Begijnhof- en het Speelkaartenmuseum: 10 euro Reservatie gidsbeurten: 014 44 33 55 –
[email protected]
•
Bij de tentoonstelling hoort een rijkelijk geïllustreerde catalogus die naast zeven straffe verhalen vier essays en een stripverhaal bevat. De publicatie telt 200 bladzijden en kost 29 euro. Het boek maakt deel uit van een set van vier publicaties. Thema’s van de andere delen: archeologie, stedelijke ontwikkeling en interviews met bekende Kempenaren. De set is te koop bij de Standaard Boekhandel aan 85 euro.
Op 9 mei 2012 brachten prins Filip en prinses Mathilde een bezoek aan ‘Turnhout Terminus Turnhout Centraal’. Zij werden er rondgeleid door Karl van den Broeck en door de jongerengidsen van TRAM 41. Tijdens dit bezoek kreeg prinses Mathilde een ingekaderde stamboom overhandigd die haar linkt met Govert Loockermans.
ACTIVITEITEN IN DE MARGE VAN ‘TURNHOUT TERMINUS TURNHOUT CENTRAAL’ •
De pil van dokter Peeters – documentaire door Karl Van den Broeck en Bart Beckers – 6 maart 2012 om 21.10 uur op Canvas
•
Turnhout-2012-wandeling langs locaties die de verhalen van de expo kracht bij zetten. Begeleiding is mogelijk met een stadsgids, een brochure of een tablet PC (via Toerisme & UiT)
•
Turnhout 2012-fietstocht Twee fietslussen van ongeveer 30 km door de Stille Kempen en de Kempense kolonies. De brochure is te koop bij Toerisme en UiT.
•
Quiz ‘de beste Turnhoutenaar’ 27 april 2012 - 20 uur – Taxandriamuseum
•
Workshops kant klossen door Lidy Verheyen 10 juli – 13.30 tot 17 uur: volwassenen
•
21 oktober - 13.30 tot 17 uur: 8- tot 14-jarigen Op consultatie bij het ‘sprekend hert’ - (kunst)project van Philip Henderickx 22 april - 24 juli - 31 juli - 7 augustus - 28 augustus - 9 september (telkens tussen 14 en 17 uur) 28 oktober (11 tot 17 uur) . Een consultatie duurt 20 minuten.
•
Kruidenworkshop geïnspireerd door het bloemenalbum van Jos Aerts Door herboriste en klinisch psychologe Lien Jordens 1 september 2012: 10-13 uur of 15-18 uur 6 oktober 2012: 10-13 uur of 15-18 uur
•
Lezingen Dinsdag 27 maart 2012 – 20 uur Dr. Marcel Gielis: Erasmus en zijn Turnhoutse relaties (Corsendonk, Driedo en Coomans) Woensdag 16 mei 2012 – 20 uur Prof. dr. Peter Stabel Van middeleeuws textielcentrum tot Kempense centrumstad in de 21ste eeuw, krijtlijnen van bijna 1000 jaar Turnhoutse geschiedenis. Donderdag 14 juni 2012 – 20 uur dr. Godfried Kwanten: Tussen bevoogding en emancipatie, kerk en samenleving in de Kempen en Turnhout, 1850-2000 Woensdag 17 oktober 2012 – 20 uur Harry de Kok: De Nassau’s en Turnhout, in relatie met de Brabanders, de Bourgondiërs, Habsburgers en Hohenzollern, 15de – 19de eeuw Donderdag 22 november 2012 – 20 uur Kevin Valgaeren en Gil Tack: Tweehonderd jaar Renier Snieders als schrijver en geneesheer i.s.m Turnhoutse Heemkundekring ‘t Bezemklokje Woensdag 12 december 2012 – 20 uur Prof. dr. Bruno de Wever: Het Vlaams Nationaal Verbond in de Kempen in de jaren 1930 en de Tweede Wereldoorlog. De lezingen zijn een organisatie van de Koninklijke Geschied- en Oudheidkundige Kring Taxandria – www.taxandriavzw.be
Jeugdige bezoekers Voor kinderen en jongeren zijn mp3-rondleidingen voorzien, ingesproken door Tom van Dyck. Muziekfragmenten en activiteiten zorgen voor een bijzondere beleving. Doe-boekjes en lespakketten voor de leerkracht ondersteunen de zoektocht. In de knutselkelder van het museum kunnen de jonge bezoekertjes zich uitleven met kleurplaten, sjablonen, verhaaltjes, zoekopdrachten en een elektrisch hert. • 11 tot 15 juni: workshop voor kleuters ‘Emiel, het slimme hert’ • Workshops voor Grabbelpassers: 4 juli – 29 augustus
COLOFON ‘Turnhout Terminus Turnhout Centraal’ • • • • • • • • • • • • • • • • • •
Curatoren: Frederik De Preester (Handelsreizigers in Ideeën) en Karl van den Broeck Scenografie: Koen Bovée Wetenschappelijk adviescomité: Filip Cremers, Marcel Gielis, Bert Hendrickx, Harry de Kok, Guido Landuyt, Bart Sas, Fred Stevens en Sam Van Clemen Onderzoek: Astrid Agemans, Frederik De Preester, Patrick Meir, Marie-Paule Peeters, Karl van den Broeck en Raymond Hoste Teksten: Frederik De Preester, Vincent Ooms en Karl van den Broeck Grafische vormgeving: Bram Luyts Grafische productie: Marrek Leysen Multimedia: Le Monde Dumas Coördinatie: Sofie Wilder Behoud en beheer: Karlien De Voecht Publiekswerking: Filip Cremers en Cathérine Verrees Communicatie: Ingrid Rombaut Catalogus: Bart Sas en Karl van den Broeck Educatief pakket: De Lichte Cavalerie en mu-zee-um vzw Documentaire ‘De pil van dokter Peeters’: Bart Beckers en Karl van den Broeck Documentaire ‘Vertrekkers, blijvers, terugkomers’: Maurits Wouters en Jan Verheyen Installatie AAIH: Philip Henderickx Installatie Dino Eggs/Dino-eieren: Guillaume Bijl i.s.m. de Warande (Tweespoor)
TRAM 41 dankt volgende personen, instellingen en verenigingen: • Collectie Erfgoed Lommel • De Warande - Turnhout • Die Swaene - Heist-op-den-Berg, • Dinamo VZW - Turnhout • Erfgoedcel Noorderkempen – Turnhout • FOD Justitie – Merksplas • Gasthuismuseum - Geel • Gevangenismuseum VZW - Merksplas • GVLS Sint-Jozefcollege – Turnhout • Heemkundige Kring - Rijkevorsel • Heemkundige Kring De Kaeck – Wommelgem • Herman Naeyaert – Antwerpen • Jakob Smitsmuseum - Mol
