fietstochten
Prinsheerlijk fietsen LANGS AVERBODE BOS & HEIDE Regio: op de grens van de provincies Antwerpen, Limburg en Vlaams-Brabant Met doe-opdrachten voor kids
COLOFON Samenstellers: Liesbet Cleynhens en Manu Vlaeyens, Natuurpunt Foto's: Gert Arijs, Josée Craenen, Staf De Roover, Erwin Donvil, Francois Van Bauwel, Walter Van Spaendonk Met dank aan de Vlaamse Landmaatschappij (VLM) en Jeugd en Wetenschap vzw Coördinator: Hilde Van den Berge, ARGUS vzw
2
© 2008 ARGUS vzw V.U. Helga Van der Veken, Eiermarkt 8, 2000 Antwerpen
ARGUS, Natuurpunt, vzw Kempens Landschap en VLM laten je al fietsend kennis maken met het prachtige gebied van de Merode, het gebied tussen Nete en Demer, het land van de Witte van Zichem. Sinds de prins de Merode in 2004 in één klap zowat 1.500 ha grond verkocht, kreeg het domein de Merode plots veel belangstelling en een eigen identiteit. In opdracht van de Vlaamse regering kocht de Vlaamse Landmaatschappij het volledige gebied aan. Tegenwoordig is het in handen van verschillende partners. Natuurpunt verwierf Averbode Bos & Heide, ruim 530 ha natuur, vooral rond de Abdij van Averbode en het gebied Varendonk in Laakdal. Vzw Kempens Landschap is eigenaar van de Beeltjens en een deel van de Kwarekken in Westerlo, de Witput in Herselt en Afspanning Den Eik in Laakdal. Andere delen van Averbode Bos & Heide zijn in handen van de gemeenten Tessenderlo en Scherpenheuvel-Zichem en de abdij zelf. Het Agentschap voor Natuur en Bos is eigenaar van Varenbroek en Helsschot. De provincie Antwerpen en het Agentschap zijn ieder eigenaar van een deel van domein Hertberg. Kom prinsheerlijk fietsen! We hebben in deze regio drie routes voor u klaar: de Kempenroute, de Averbode Bos & Heideroute en de Demerbroekenroute. Ontdek de boeiende geschiedenis, het landschap, de natuur, de landbouw en het culturele erfgoed in een van de grootste groengebieden van Vlaanderen.
Route Averbode Bos & Heide Dit fietsboekje leidt je langs Averbode Bos en Heide. De tocht is 14,6 km lang. Je start aan Afspanning Den Eik in Laakdal. Van daaruit volg je de aangegeven fietsknooppunten, herkenbaar aan de wit/groene bordjes met omcirkelde cijfers. De tocht loopt langs het natuurgebied Averbode Bos & Heide en het natuurgebied Gerhagen. Blikvangers: het Bosmuseum Gerhagen, de autovrije Luikerdreef en de abdij van Averbode.
Kids (6-12 jaar) Omdat de prins de Merode een belangrijke rol speelde in dit gebied, krijgen fietsende kinderen (tot 13 jaar) de titel van 'prins' of 'prinses'. Op de startplaatsen kunnen ze een ‘prinsentas’ ontlenen. In die tas' vind je attributen (verrekijker, vergrootglas, boomkaarten, hoogtemeter, enz.) om het landschap mee te verkennen. Hoe en waar je deze kunt gebruiken, lees je in dit boekje. Alle antwoorden op de KIDS-vraagjes vind je achteraan dit boekje.
Een prinsheerlijk aanbod
BON
Bij bestelling van PANNENKOEKEN
G R A T I S 1 kopje koffie
"De Peerdenposterij" - Gerhees 14 - 3980 Tessenderlo-Schoot Gesloten op maandag
3
1
Den Eik Naast een drukke steenweg, maar omringd door uitgestrekte natuurgebieden van Natuurpunt en Kempens Landschap... In vroegere tijden heersten lokale heren over uitgestrekte landgoederen. Samen met kloosterorden speelden ze een grote rol op het platteland. Deze grote heren zetten boerderijen op. Bossen en heidevlaktes werden uitgebaat voor houtopbrengst en voor de jacht. De familie de Merode - met een voorvaderlijk kasteel in Westerlo - drukte haar stempel op de regio Zuiderkempen. Ooit was het kasteel afhankelijk van het kapitel van Utrecht, maar in 1482 werd het eigendom van Jan II uit de familie de Merode. Tot vandaag is het in het bezit gebleven van dezelfde familie. Ook abdijen waren traditioneel belangrijke grootgrondbezitters en in Averbode was dat niet anders. Tijdens de Franse Revolutie werd het abdijdomein echter onteigend. Later kregen de prinsen de Merode het in hun bezit. Het gebied werd verkaveld en ontwaterd met het oog op intensieve bosbouw. waardoor de oorspronkelijke variatie aan bodems, waterhuishouding en begroeiing verdween. De eentonige aanplanting van naaldbomen veroorzaakte een duidelijke verarming in de natuurwaarden. Gelukkig bleven sommige paden, bosranden en vochtige plekjes gevrijwaard van deze ecologische achteruitgang. Ze werden een toevluchtsoord voor zeldzame planten en dieren. Vandaag ziet de toekomst voor het gebied Averbode Bos & Heide er opnieuw schitterend uit. Op initiatief van de Vlaamse overheid kon de Vlaamse Landmaatschappij (VLM) in 2004 het Merodegebied aankopen. Daarna werd het doorverkocht aan de partners die het in de toekomst zullen beheren - ieder met eigen accenten, maar wel als één geheel in functie van mens én natuur. Natuurpunt verwierf ruim 530 hectare op het kruispunt van de provincies Antwerpen, Limburg en Vlaams-Brabant. Met de steun van gemeentebesturen, lokale verenigingen en commerciële partners stelt Natuurpunt deze prachtige natuur op een verantwoorde manier voor u open.
4
Afspanning Den Eik
KIDS 1 Voor prinselijke snoepers! Heel wat bomen dragen vruchten. In het najaar komen ze te voorschijn. Het is fijn om dan beukennootjes, dennenappels of eikels te rapen in het bos. Deze kan je niet eten. Van welke boom kan je de vruchten wél eten? Los de rebus op en je weet het...
-A
G = JE
Averbode Bos en Heide is een gebied in volle renovatie. Door het intensief bosbouwbeheer werd er de afgelopen eeuwen in Averbode Bos & Heide steeds voor snelgroeiende uitheemse boomsoorten gekozen. Deze aanplantingen maakten het de streekeigen boom- en plantensoorten heel moeilijk. Dichte naaldbestanden van Corsicaanse den geven bijvoorbeeld weinig licht in het bos en vormen een verstikkend pakket naalden op de bodem, waar geen plant doorheen kan. Door de bomen verder te dunnen zoals dat vroeger gebeurde, maar nu de inheemse soorten te bevoordelen, zal het bos geleidelijk aan veranderen in streekeigen loofbos met eiken, beuken, wilgen en berken. Let maar eens op! Vooral de jonge loofbomen die nog in de onderlaag van het bos voorkomen krijgen de kans door te groeien, omdat de naburige naaldboom wordt verwijderd. Op termijn worden in grote bestanden waar geen loofbomen voorkomen, ook af en toe groepen van 30 tot 50 bomen gekapt. Op deze nieuwe zonnige plekken in het bos zullen loofbomen sneller kiemen en groeien. Op andere plaatsen worden grotere open zones gemaakt. Hier zullen heide, vennen en graslanden een plaats vinden in het gebied. Een Averbode Bos en Heide met loofbossen, vennen, heiden en kronkelende wandelpaadjes: daar heeft de natuur en de recreant alleen maar baat bij! Meer info bij Noah Janssen 015 29 72 36 of Staf Aerts 013 77 22 78 of surf naar www.demerodeonline.be, www.averbodebosenheide.be of www.natuurpunt.be/life. Ben je ook geïnteresseerd mee te denken of te helpen aan dit waardevolle natuurgebied? Geef dan een seintje!
Rij naar knooppunt 18 en volg dan 25. Aan je linkerkant vind je de abdij.
5
2
Abdij van Averbode Het poortgebouw van de abdij van Averbode heeft de typische roestbruine kleur van vele gebouwen in de regio. Vele openbare gebouwen zijn opgebouwd uit de typische bruine ijzerzandsteen uit de streek. Er is zelfs een bouwkundige stijl die verwijst naar deze bouwstijl, namelijk de Demergotiek. De Onze-Lieve Vrouwekerk in Aarschot en de SintSulpitiuskerk in Diest zijn hiervan heuse pareltjes, maar ook de SintEustachiuskerk van Zichem mag gezien worden. De ontginning van ijzerzandsteen uit de plaatselijke getuigenheuvels was tot in het begin van de twintigste eeuw een belangrijke economische bezigheid. Op de Voortberg te Testelt en de Weefberg te Averbode kun je nog restanten van de vroegere steengroeven terugvinden. Ontgonnen ijzerzandsteen werd met platbodems op de Demer naar de bestemming getrokken. Dit gebeurde oorspronkelijk door menselijke boottrekkers, die van op de oever de zwaar geladen boten voort trokken. Er bestonden zelfs gilden van scheepstrekkers, waarvan er een op de Grote Markt van Zichem in de afspanning ‘Het witte paard’ zijn gildenhuis had. Het gebouw staat nog altijd aan de markt van Zichem. Later werd het zware labeur overgelaten aan paarden.
Als je goed kijkt kan je op het poortgebouw krassporen van bedevaarders terugvinden. Als je het gruis opdronk met water, kon je rekenen op miraculeuze en geneeskrachtige krachten...
KIDS 2 Prinsen en prinsessen, jullie zijn nog jong en fit ... De gebouwen van de abdij zijn allemaal ouder en hebben een lange geschiedenis achter de rug. Hoe oud wordt de toren in 2020? Rij recht tegenover de abdij de dreef in (voorzichtig, gaat snel bergafwaarts), tot knooppunt 25. Sla na zowat 300 m links af, volg knooppunt 334. 6
3
Luikerdreef Geniet van deze imposante dreef. Eeuwenoude beukenbomen omzomen vele honderden meters lang het fietspad. Een dreef is een belangrijk cultuurhistorisch gegeven. Het woord dreef is afgeleid van het woord drijven. Het was oorspronkelijk een weg waarover dagelijks vee werd gedreven van de stallen naar de weidegronden. Omdat het prettiger lopen was in de schaduw, werden dreven dikwijls met bomen omzoomd. Het is er wat frisser en minder winderig. Je zult het vast waarderen! Dreven bestaan meestal uit beuken of platanen. Ze hebben een natuurlijke schoonheid en zijn gemakkelijk in het onderhoud. Omdat dreven niet zo gauw gekapt worden voor de houtopbrengst, kunnen de bomen er soms heel oud worden. Als leefgebied voor specifieke planten- en diersoorten lijken ze op oude bossen. Daarom zijn zij ook als natuurlijk biotoop van uitzonderlijk belang. In Vlaanderen, waar vooral productiebossen voorkomen, zijn oude bossen en aanverwante biotopen een kostbaar bezit. Wie weet ontdek je wel een boomkruiper of een boomklever tussen de bomen?
Boomklever
Boomkruiper
Boomklevers geven, zoals hun naam het zegt, de indruk alsof ze aan de stam te kleven. Deze acrobaten kunnen zowel omhoog als omlaag klimmen. Ze lusten insecten, zaden en noten. Ze klemmen die in spleten van bomen en hakken er dan fanatiek op in. Boomklevers broeden in oude spechtengaten. Als de ingang van die broedholte te groot blijkt, metselen ze die met slijk tot de juiste maat. 7
Een minder opvallende bosbewoner is de boomkruiper. Bovenaan is hij bruingevlekt. Hij lijkt wat op boomschors zodat hij niet opvalt als hij spiraalsgewijs langs een stam naar boven hipt. Met de kop naar beneden een boomstam afdalen doet hij niet, dat blijft het monopolie van de boomklever. Zijn techniek is anders: na een klimpartijtje bovenaan de stam vliegt hij naar de voet van een andere boom en van daar gaat het weer omhoog. Hij klimt met een stugge staart, net zoals spechten dat doen. De boomkruiper is een insecteneter. Hij weet insecten heel handig met zijn spitse gebogen snavel uit spleten in boomschors te peuteren. Bij strenge koude kruipen boomkruipers knus bij elkaar; uit zo’n bal van veren kunnen soms wel tien of meer staartjes steken!
KIDS 3 Vraagje voor gedreven fietsers! In welke richting loopt de weg? Neem het kompas uit de prinsentas. De pijl van het kompas wijst altijd naar het noorden. Hou dit boekje zo dat de pijl van je kompas in dezelfde richting loopt als de pijl naar het noorden op de tekening hieronder.
Rij tot knooppunt 334, waar je nog eventjes 150 m rechtdoor rijdt (i.p.v. onmiddellijk naar 15). Daar sla je rechts af (volg de bordjes Bosmuseum, VVV-toren, enz). Aan je linkerkant zie je een bezoekerscentrum met een grote uitkijktoren. Allen daarheen! 8
4
VVV-toren Het natuurgebied Gerhagen, 945 ha groot, waarvan meer dan 600 ha bos, is het wandelparadijs van Tessenderlo. Sinds honderd jaar beheersen de dennenbossen het landschap. Aan de Zandberg, een landduin die het hart van het gebied vormt, ligt de panoramische VVV-toren en het Bosmuseum. Honderd jaar geleden bestond het gebied uit heide en vennen, zoals het deel Pinnekensweier, dat een broedgebied voor heide- en watervogels is.
KIDS 4 Voor prinselijke spionnen. Het is een prachtig uitzicht daarboven in de VVVtoren! Geniet ervan met je verrekijker... Fiets even terug naar knooppunt 334 en rij nu richting knooppunt 15. Zowat 1 km verder ligt de Peerdenposterij 9
5
Peerdenposterij
Het paard heeft in de geschiedenis heel wat evolutionaire stappen doorstaan. In de prehistorie waren paarden vooral gegeerd als jachtwild. Al snel werd duidelijk dat je er meer mee kon aanvangen dan ze gewoon op te eten. Zo begon de gezamenlijke geschiedenis van mens en paard, die de wereld grondig zou veranderen. In de loop van de geschiedenis werd het paard lastdier voor het zware werk en rijdier voor de ruiterij. Deze oude indeling in werk- en rijpaarden bestaat eigenlijk nog altijd. Het werkpaard is hier sinds de opkomst van de tractor zo goed als uitgestorven. Het rijpaard echter kent furore onder de recreant. Het natuurgebied Averbode Bos & Heide is voor ruiters een recreatief doorgangsgebied tussen twee andere groenzones (Gerhagen in Tessenderlo en de Hertberg in Herselt).
KIDS 5 Vraagje: Vóór het gebouw staat een prachtige boom die het bordje CAFE draagt. Welk boom is het? Neem je bomenkaart uit de prinsentas, dan weet je het snel! Rij naar knooppunt 15 en dan richting 14. Op een bepaald ogenblik steek je de drukke Turnhoutsesteenweg over. Je rijdt een aarden weg in. Aan het einde ervan is een T-splitsing. Er achter ligt een weide. Vaak staan daar ezeltjes, in de schaduw van een grote, trotse eik. 10
6
Koning Eik In de natuursector worden grote grazers zoals runderen, paarden, ezels en schapen al eens ingezet voor het beheer van de natuurgebieden. Een populaire grazer is het Galloway-rund. Je kunt deze runderen in de nabije Demerbroeken in Zichem aan het werk zien. Het is een vrij klein, maar bijzonder robuust ras dat weinig verzorging nodig heeft en er een gevarieerd menu op nahoudt, gaande van arme grassoorten tot netels en jonge struiken. Ezels kunnen een heel specifieke taak hebben in de natuurgebieden. Ze worden in het natuurbeheer vooral ingezet voor de bestrijding van distels.
KIDS 6 Vraagje: Hoe hoog is deze eik? Gebruik de hoogtemeter! Kijk door het buisje van je hoogtemeter. Loop net zo lang voor- of achteruit tot je het topje van de boom ziet. Hou de driehoek recht! Leg een takje of een steentje op de plaats waar je nu staat. Meet nu de afstand tussen dat takje of steentje en de onderzijde van de boom door reuzenstappen van 1 meter lang te zetten. Tel bij de gemeten afstand nog 1,5 meter bij op (je eigen 'hoogte’). Dat is de hoogte van de boom! Rij verder tot knooppunt 14 en volg dan 17. Als je op de openbare weg komt, wijk je even af van de knooppuntenroute. Je volgt dan de pijl ‘VEERLE-HEIDE’ tot aan het dorpsplein. De dorpskern van Veerle-Heide werd niet lang geleden heraangelegd.
11
7
Veerle-Heide Veerle-Heide was vóór de gemeentefusies van de jaren zeventig een gehucht van het toen nog onafhankelijke Veerle en is nu het zuidelijkste gehucht van Laakdal. De oorspronkelijke naam onder Veerle was Vispoel. De nederzetting behoorde gedeeltelijk toe aan de vlakbij gelegen abdij van Averbode.
KIDS 7 Ontdek Veerle-Heide! Een gezellige dorpskern, niet? Het standbeeld en de hut staan er als de parel op de kroon. Het beeld herinnert aan de honderden dorpelingen die vanaf 1800 naar Wallonië trokken om er te werken. Heel wat arbeiders gingen bieten rooien, van ‘s morgens vroeg tot ‘s avonds laat. In de jaren 60 namen machines het werk over. Vraagje: Hoe noemde men die werkmannen die naar Wallonië trokken? Vraagje: Wat is de naam van de hut? Vraagje: Welke instelling zorgt er voor dat oude kledij een nieuwe bestemming krijgt? Verlaat de dorpskern op dezelfde manier als je gekomen bent. Rij naar knooppunt 17. Daar draai je naar links, richting knooppunt 18. Je rijdt nu opnieuw op een mooie weg tussen de bossen, namelijk de Grensstraat. (Deze naam geeft aan dat we ons hier op de grens Scherpenheuvel-Zichem/Laakdal en provincies Antwerpen en Vlaams-Brabant bevinden.) Na een honderdtal meter zie je houten paaltjes in het midden van de weg, die verder alleen fietsers (en voetgangers) doorlaten. Onmiddellijk daar achter heb je een wegeltje naar links. (We fietsen dit wegeltje niet in). Daar is het weer tijd om even uit te blazen. 12
8
Kriebelbeestjes Loofbossen laten vrij veel licht door. Zowel dieren als planten profiteren er van. Een bos zit boordevol leven. Dat begint al bij de kriebelbeestjes die je in de bosbodem vindt. Schraap wat bladeren en humus opzij en je ziet ze rondlopen. Pissenbedden en miljoenpoten eten afgevallen bladeren. Op die manier ruimen ze het natuurlijk afval in het bos netjes op.
KIDS 8 Voor prinselijke insecteneters: Haal je insectenpotje boven! Zoek kriebelbeestjes in het bos (zet ze later netjes terug!) en bekijk ze onder het vergrootglas. Je vindt een ‘zoekkaart - bodemdiertjes’ in de prinsentas om de naam van jouw vondst terug te vinden. Vraagjes: Hoeveel poten heeft een gewone duizendpoot ? en een miljoenpoot?
Fiets verder richting knooppunt 18 en zo kom je terug uit op de startplaats Den Eik.
13
Antwoorden vraagjes KIDS KIDS 1: (de tamme) kastanje (opgelet: de vruchten van paardenkastanje of wilde kastanje zijn ook niet eetbaar) KIDS 2:
De toren werd gebouwd in 1700 - dat lees je op het infobord aan de ingang. In 2020 zal de toren dus 320 jaar oud zijn.
KIDS 3:
De dreef loopt in noordoostelijke richting
KIDS 5:
Een linde
KIDS 6:
De eik is ongeveer 27 m hoog
KIDS 7: Walenmannen - Wars heidehut - Wereldmissiehulp vzw KIDS 8:
14
Zowel bij duizendpoten als bij miljoenpoten zijn er vele soorten, die dikwijls een verschillend aantal poten hebben. De gewone duizendpoot heeft 15 paar poten, en de meeste soorten miljoenpoten hebben 20-40 paar poten.
ARGUS is het milieupunt van KBC en Cera. ARGUS informeert en debatteert rond milieu en duurzame ontwikkeling en wil het publiek hieromtrent bewustmaken. Een greep uit het aanbod: ARGUSmilieumagazine, ARGUSwandelzoektochten, fotowedstrijd 'ARGUSfotograaf van het jaar', infosessies, debatten, filmforum, natuurproject Go4Nature, enz. Verneem er alles over op onze website en schrijf je in op de ARGUStelex. ARGUS vzw, Eiermarkt 8, 2000 Antwerpen, 03 202 90 70,
[email protected], www.argusmilieu.be
Met 73.000 gezinnen als lid en 16.000 hectare natuur in beheer is Natuurpunt veruit de grootste natuurvereniging in Vlaanderen. Duizenden enthousiaste vrijwilligers vormen het kloppend hart van Natuurpunt. We organiseren geleide natuurwandelingen en cursussen, organiseren beheerswerken in die natuurgebieden, leggen wandelpaden aan, …. Hou je van de natuur, word dan lid! Het lidgeld bedraagt 20 euro voor het hele gezin. Als lid ontvang je 4 x per jaar ‘Natuur.blad’, het ledentijdschrift boordevol informatie over de natuur in Vlaanderen. Je krijgt bovendien dan een welkomstpakket met daarin een CD met vogelgeluiden en de fraaie Fiets- en wandelgids met 33 uitgestippelde natuurroutes in de mooiste natuurgebieden van België. Lid worden kan door overschrijving van 20 euro op rekening 230-0044233-21 van Natuurpunt met vermelding ‘nieuw lid actie ARGUS’. Natuurpunt, Coxiestraat 11, 2800 Mechelen, 015-29 72 20,
[email protected], www.natuurpunt.be
De vzw Kempens Landschap werd in ’97 opgericht met als doelstellingen de verwerving, de bescherming, de valorisatie en het gebeurlijk herstel van leefmilieu, landschap, natuur- en cultuurpatrimonium in de provincie Antwerpen en inzonderheid de instandhouding, het beheer, de ontsluiting en publieksgerichte openstelling van open monumenten in haar bezit. Enkele mooie realisaties kunnen worden gevonden in de kolonies van Wortel en Merksplas, domein Roosendael te Sint-Katelijne-Waver, domein Ter Speelbergen te Putte, de Koude Beekvallei te Borsbeek en uiteraard de Beeltjens en Kwarekken en afspanning Den Eik in het gebied van de Merode. Kempens Landschap vzw, Peredreef 5, 2580 Putte, 015 22 82 30
[email protected], www.kempenslandschap.be
De Vlaamse Landmaatschappij is als agentschap van de Vlaamse overheid verantwoordelijk voor de inrichting van de open ruimte, de beheersing van de mestoverschotten, het plattelandsbeleid in het buitengebied en de randstedelijke open ruimte in Vlaanderen.. In het gebied van de Merode, werkt de VLM, samen met de andere partners uit het project de Merode, aan het duurzaam ontwikkelen van de streek, met aandacht voor milieu en mens. VLM Herentals, Cardijnlaan 1, 2200 Herentals, 014 25 83 70, www.vlm.be
In het plattelandsproject de Merode werken verscheidene partners samen aan het duurzaam ontwikkelen van één van de grootste bosgebieden van Vlaanderen. De gemeenten Tessenderlo, Scherpenheuvel-Zichem, Geel, Laakdal, Herselt en Westerlo; de provincies Vlaams-Brabant, Limburg en Antwerpen; Natuurpunt, ANB, VLM, abdij van Averbode, de landbouwsector en vzw Kempens Landschap vormen samen de leden van het project de Merode, waarvan de VLM de projectadministratie doet. Alle info op www.demerodeonline.be
15
V E RT R EK
8 1 D EN E I K
2
7
6
3
0
5 4
2 km
Prinsheerlijk fietsen langs Averbode Bos & Heide
fietsroute
kilometeraanduiding
fietsknooppunt
7
Den Eik, Laakdal
18 334
S TA R T
volg 18 - volg 25
Luikerdreef - volg 334
Abdij van Averbode - volg 25
volg 334 -
150 m rechtdoor, rechts af (bordjes
Bosmuseum, VVV-toren) -
volg 15 15 -
Koning Eik - volg 14 -
Peerdenposterij - volg 15
Bosmuseum - terugkeren 334 -
- volg 14 -
volg 17 - op de openbare weg,
volg de pijl Veerle-Heide -
Kriebelbeestjes -
Veerle-Heide - terugkeren, volg 17
volg 18 18 -
18 tot startplaats. volg 18
Met dank aan Toerisme Provincie Antwerpen vzw voor de uitwerking van deze fietskaart. Nadruk of aanpassing onder gelijk welke vorm is verboden. © TPA 2008 © kaartontwerp: Smets & Ruppol
De volledige fietskaarten zijn te verkrijgen bij de toeristische infokantoren in de provincie Antwerpen, in de boek- en fietshandel en via de website: www.antwerpsekempen.be
