Open
kaart of doorgestoken kaart
?
Kartografie van de provincies Holland en Utrecht op het web Kartografen zijn net mensen. Ze maken wel eens een fout en ze kijken graag bij elkaar af. In de zestiende eeuw was dat niet anders. In 1595 publiceerde de Antwerpenaar Filips Galle een kaartje van het gewest Holland voor de zakatlas Epitome, een verkleinde versie van de befaamde wereldatlas van Abraham Ortelius. Op het kaartje stroomt de Vecht van Utrecht naar Amsterdam in plaats van naar Muiden. Voorts ontbreekt het Zuid-Hollandse eiland Putten. In 1601 bracht een andere Antwerpenaar, Johannes Keerbergen, een concurrerende zakatlas op de markt. Keerbergen maakte hiervoor onder andere een getrouwe kopie van het kaartje van Holland (fig. 1). Zó getrouw dat zelfs de fouten van de Vecht en het eiland Putten werden overgenomen!
V 330
ele andere voorbeelden van dergelijk kopieergedrag zijn nu aan te treffen op internet: op de website Gedigitaliseerde kaarten/Digitized maps toont de Universiteitsbibliotheek Utrecht ruim 120 uit een particuliere schenking verkregen kaarten van de provincies Holland en Utrecht uit de periode 1558-1882 [//kaarten.library.uu.nl/]. De gedrukte kaarten bieden een treffend overzicht van de kartografische en geografische ontwikkeling van het Nederlandse economische kerngebied. De oude kaarten van Holland en Utrecht zijn een welkome aanvulling op het al rijke kartografische bezit van de Universiteitsbibliotheek Utrecht. Het is momenteel één van de grootste algemene kaartenverzamelingen van het land: de collectie telt ongeveer 135.000 kaartbladen, 5.500 atlassen en zo’n 6.000 oude kartografische documenten van vóór 1850 [Van Egmond, 2005a en b]. Het collectieprofiel is erop gericht om met name van het Nederlandse grondgebied kaartmateriaal te verzamelen. Kaarten van Utrecht mogen zich vanzelfsprekend in een bijzondere belangstelling verheugen. De gulle schenking van meer dan 120 kaarten van de provincies
dr. M. van Egmond, conservator van de Kaartenverzameling van de Faculteit Geowetenschappen (Universiteitsbibliotheek Utrecht)
Fig. 1. Op het westen georiënteerde kaart van Holland door Johannes Keerbergen (1601), opgenomen in het Epitome van 1609/1612 (Utrecht UB, Kaart *Blonk* HOL-22). GEO-INFO 2007-9
Holland en Utrecht door het echtpaar Dick Blonk en Joanna Blonk-Van der Wijst (begin 2007 helaas overleden) – oud-medici en publicisten op het gebied van de historische kartografie – past dan ook feilloos binnen het huidige karakter van de kaartenverzameling. Aangezien het jaarlijks aanschafbudget voor kaarten gering is, steunt de uitbreiding van de collectie oude kaarten voor een belangrijk deel op dergelijke giften. Voor de Utrechtse verzameling valt te denken aan een eerdere particuliere gift van een negendelige Atlas maior van Joan Blaeu en aan de duizenden oude kaarten uit de nalatenschappen van de hoogleraren Moll en Ackersdijck. De schenking van de kaarten van Holland en Utrecht mag, met andere woorden, gekoesterd worden. Deze bijdrage geeft een globaal historisch-kartografisch overzicht van de in de website opgenomen kaarten, die alle commercieel zijn uitgegeven. Enkele bijzondere en opmerkelijke kaarten zullen nader worden toegelicht. Tenslotte volgen enkele bespiegelingen over de digitale beschikbaarstelling van de kaarten.
Holland en Utrecht in historisch-kartografisch perspectief
De historische kartografie van de provincie Holland is recentelijk breedvoerig en voortreffelijk uit de doeken gedaan door het echtpaar Blonk [Blonk & Blonk-
Van der Wijst, 2000]. Voor de beschrijving van de kaarten van Holland op de website is van hun publicatie dankbaar gebruik gemaakt. Dat geldt trouwens ook deels voor de kaarten van Utrecht, aangezien deze provincie veelal op de overzichtskaarten van Holland figureert. Een hedendaagse kartobibliografie van Utrecht is (nog) niet voorhanden; men dient nog steeds te rade te gaan bij de negentiende-eeuwse publicatie van Bodel Nijenhuis [Bodel Nijenhuis, 1838/1839]. Voor wat Holland betreft zijn vrijwel alle kaarten terug te voeren op drie prototypes: de kaarten van Jacob van Deventer (1542), Balthasar Florisz. van Berckenrode (1629) en Nicolaas Visscher II (ca. 1690) [Blonk & Blonk-Van der Wijst, 2000, p. 25-58]. Van al deze prototypes toont de website Gedigitaliseerde kaarten navolgingen, terwijl het prototype van Visscher zelf eveneens deel uitmaakt van de reeks. Noemenswaardig zijn onder andere de houtsnedekaarten van Holland uit vijf verschillende edities van Sebastian Münsters Cosmographei; de eerste navolgingen van de gewestkaart van Van Deventer (fig. 2). Ook Abraham Ortelius benutte die kaart – samen met de gewestkaart van Zeeland uit 1547 – voor de weergave van de provincie in zijn atlas Theatrum orbis terrarum (fig. 3). Zoals in de aanhef van dit artikel is gememoreerd, zijn enkele (thans gedigitaliseerde) zakatlaskaarten weer verkleiningen van de Orteliuskaart.
Fig. 3. Op het oosten georiënteerde kaart van Holland in het Theatrum orbis terrarum van Abraham Ortelius, tweede staat, 1595 (Utrecht UB, Kaart *Blonk* HOL-7). Voor het kaartbeeld maakte Ortelius gebruik van de gewestkaart van Holland door Jacob van Deventer. Kenmerkend voor de navolgingen van Van Deventer zijn de lege gebieden van Friesland en het oosten van Brabant. Op Van Deventers kaart bevonden zich op die plaatsen immers tekstgedeelten.
Fig. 2. Kaart van Holland in Sebastian Münsters Cosmographei, 1578 (Utrecht UB, Kaart *Blonk* HOL-3).
Opvallend is dat veel zestiende- en vroeg-zeventiende-eeuwse kaarten van Holland een afbeelding danwel vermelding bevatten van de contouren van de ruïnes van de vroegere Romeinse burcht Brittenburg (fig. 4). De resten van deze burcht zouden bij laag water meerdere keren te zien zijn geweest in 1520, 1552, 1562, 1571 en 1588. Dat dit gegeven decennia later op vele kaarten nog vermeld werd, bewijst de geweldige impact van de toenmalige waarnemingen op de publieke opinie. Pas in 1621 kwam er met de door Willem Jansz. Blaeu uitgegeven wandkaart van Van Berckenrode een echt nieuw kaartbeeld van Holland naar voren. Belangrijke delen van deze kaart baseerde Van Berckenrode op de door hem en zijn vader gepubliceerde hoogheemraadschapskaarten van Delfland, Schieland en Rijnland (1611-1615). Henricus Hondius liet in 1629 door Van Berckenrode een kopie van de wandkaart maken. Van Holland werden vier deelkaarten vervaardigd die in een atlas konden worden opgenomen of te monteren waren tot een wandkaart. In datzelfde jaar verscheen bij Hondius een verkleinde kopie van deze wandkaart in folioformaat, die in het vervolg van de zeventiende eeuw invloedrijk is geweest (fig. 5).
Fig. 4. Afbeelding en vermelding van de Brittenburg op de op het westen georiënteerde kaart van Holland door Pieter van den Keere, 1617 (Utrecht UB, Kaart *Blonk* HOL-29). GEO-INFO 2007-9
331
332
Fig. 5. Op het westen georiënteerde kaart van Holland door Balthasar Florisz. van Berckenrode, uitgegeven bij Henricus Hondius, 1629 (Utrecht UB, Kaart *Blonk* HOL-31). Deze door Salomon Rogiers gegraveerde foliokaart Comitatus Hollandiæ behoort tot de collectie gedigitaliseerde kaarten, evenals de latere navolgingen daarvan door Marcus Zuerius Boxhorn (1632), Jacob Aertsz. Colom (1635), Cornelis Danckerts jr. (1636), Claes Jansz. Visscher en Visscher I (1652), Caspar Merian (1654) en Frederick de Wit (ca. 1670). Kenmerkend voor het merendeel van deze kaarten zijn het wapen van Holland middenboven, het inzetkaartje met de Waddeneilanden rechtsboven en de cartouche met leeuwenafbeelding linksonder.
Aan het einde van de zeventiende eeuw kwam tot slot een nieuw prototype kaart van Holland op de markt: de tweebladige kaart Hollandiæ Comitatus van Visscher II, het enige prototype dat in de collectie gedigitaliseerde kaarten is opgenomen (fig. 6). Visscher incorporeerde allerlei nieuwe topografische gegevens op basis van contemporaine regionale detailkaarten, waaronder de hoogheemraadschapskaarten van Rijnland (1647) en de Uitwaterende Sluizen (1680). De kaart werd gedurende de gehele achttiende eeuw nagevolgd; de website Gedigitaliseerde kaarten laat daarvan vele voorbeelden zien. De kartografische geschiedschrijving van de provincie Utrecht mag minder aansprekend heten dan die van Holland. Pas in 1599 kreeg de provincie Utrecht haar overzichtskaart, samengesteld door de predikant en administrateur Cornelis Anthonisz. Hornhovius. Hornhovius’ kaart was geen hoogstaand kartografisch product en er ging relatief weinig invloed van uit. Wel was er in de zeventiende eeuw een navolging op folioformaat, door onder meer Pieter van den Keere (1617), die weer model stond voor een verkleinde (en inmiddels gedigitaliseerde) uitgave door Jan Evertsz. Cloppenburgh (1632). Uiteindelijk verving in 1696 de nieuwe wandkaart van Utrecht door landmeter Bernard de Roij die van Hornhovius. De gedigitaliseerde kaart van François Halma (1725) herbergt bijvoorbeeld elementen van De Roij’s kaart. In de negentiende eeuw kreeg Utrecht een fraaie vierbladige overzichtskaart op de schaal van 1:50.000, samengesteld met vooral kadastrale gegevens door Jan Hendrik Kips (1850)(fig. 7). Dit document werd in 1892 opgevolgd door de eveneens vierbladige kaart op dezelfde schaal uit het Utrechtse atelier van J. van Druten. Beide overzichtskaarten zijn in hun volle pracht te bewonderen op de website Gedigitaliseerde kaarten. GEO-INFO 2007-9
Fig. 6. Kaart van Holland door Nicolaas Visscher II, tweede staat, 1696 (Utrecht UB, Kaart *Blonk* HOL-69). Kenmerkend zijn de oriëntatie op het noorden en het grotere afgebeelde gebied in het oosten. Ook het grote formaat voor een atlaskaart is karakteristiek; de kaart diende in geval van opname in een atlas aan de boven- en rechterzijde gevouwen te worden. De kaart van Visscher was gedurende de gehele achttiende eeuw invloedrijk. Zo gaan de kaarten van Caspar Specht (1704 en 1725), François Halma (1725), Erven Homann (1733), Isaak Tirion (1739), Matthäus Seutter (ca. 1741), Johann Michael Probst (1791), Franz Ludwig Güssefeld (1791) en Johannes Covens & Zoon (1792), alle gedigitaliseerd, direct of indirect terug op die van Visscher II.
Fig. 7. Titelblad van de vierbladige kaart 1:50.000 van de provincie Utrecht door Jan Hendrik Kips, 1850 (Utrecht UB, Kaart *Blonk* UTR-11b).
Hoogtepunten en ‘dieptepunten’
De kaarten van Holland en Utrecht vallen niet alleen op vanwege hun positie als prototype of navolging; ook enkele bijzondere en zeldzame kaarten zijn het vermelden waard. Zo toont de website onder andere de derde staat (ná 1593) van de Hollandkaart van Gerard
de Jode (fig. 8). Hiervan is het Utrechtse exemplaar wereldwijd het enig bekende. Datzelfde geldt voor de tweede staat van de al eerder gememoreerde foliokaart Comitatus Hollandiæ van Hondius en gegraveerd door Rogiers. Deze staat uit 1641 werd namelijk al snel, in 1647, vervangen door een nieuwe atlaskaart van Holland. Een andere, zeer zeldzame kaart is de mooie kaart van Holland door Blaeu in de uitgave van Rombout van den Hoeye (ca. 1650). Van deze los uitgegeven derde staat zijn niet meer dan drie exemplaren bekend.
Behalve deze tamelijk unieke hoogtepunten, kent de collectie gedigitaliseerde kaarten van Holland en Utrecht ook veel ‘dieptepunten’. Figuurlijk wel te verstaan. Het gaat hierbij om legio voorbeelden van foutief ingetekende of verouderd weergegeven situaties van met name al dan niet drooggemaakte meren en plassen. In de inleiding is al duidelijk gemaakt dat vooral het kopieergedrag van de kaartenmakers debet kon zijn aan de aanwezigheid van fouten in het kaartbeeld. De weergave van de talrijke droogmakerijen en verveningplassen in het Hollands-Utrechtse gebied vormt hiervan een pakkende illustratie. Meer dan eens was het kaartbeeld in strijd met de toenmalige werkelijkheid: soms werd een verkavelde droogmakerij ingetekend terwijl nog van een meer sprake was en soms was het precies andersom. Voor met name de kaarten van Utrecht stelde de toestand van het Horster- en Naardermeer de kartografen voor problemen (fig. 9). Na vergeefse pogingen in de voorgaande twee eeuwen werd het Horstermeer pas aan het einde van de negentiende eeuw definitief drooggemaakt terwijl de drooglegging van het Naardermeer zelfs toen niet succesvol bleek. Veel kaartenmakers dachten hier echter beduidend anders over …
Fig. 8. Op het westen georiënteerde kaart van Holland door Gerard de Jode, derde staat, ná 1593 (Utrecht UB, Kaart *Blonk* HOL-10).
Fig. 9. Detail van de op het westen georiënteerde kaart van Utrecht door Frederick de Wit, circa 1670 (Utrecht UB, Kaart *Blonk* UTR-5). Een opvallend aspect aan deze kaart is dat het Naardermeer is ingetekend als verkavelde droogmakerij. Ten tijde van de uitgave van de kaart lag het Naardermeer echter niet droog; nog in 1629 - het jaar waarin de eerste poging tot drooglegging werd ondernomen - stak men als verdediging tegen de Spaanse troepen de dijken door. Een tweede poging tot drooglegging gebeurde pas in 1883. Het Horstermeer, ten zuidwesten van het Naardermeer, biedt op de kaart van De Wit een meer werkelijkheidsgetrouwe weergave. Dit meer werd in 1629 met windmolens voor het eerst drooggemalen. Door de grote hoeveelheid kwelwater vanuit omliggende gebieden was de polder echter niet droog te houden. In 1636 besloot men daarom de bemaling te stoppen, waarna een vogelrijk moerasgebied ontstond. De kaart van De Wit toont het Horstermeer inderdaad als een onverkaveld gebied, maar geeft tegelijkertijd een grote hoeveelheid windmolens weer. Pas in 1882 kwam het tot definitieve drooglegging van de Horstermeerpolder, hoewel in de oorlogsjaren 1940-1945 de polder tot tweemaal toe defensief onder water werd gezet.
Bij het in kaart brengen maakten kartografen dus de nodige fouten. Een laatste aansprekend voorbeeld biedt de Hollandkaart uit 1706 van Vincenzo Coronelli. Hierop staat in de Hoekse Waard het onverklaarbare toponiem ‘Hanidda’ (fig. 10). Deze naam nam Coronelli foutief over van Tassin, die sprak van het eveneens duistere ‘Hamsda’. Tassin kwam aan deze naam door op zijn beurt te kijken naar de kaart van Goos, die echter ‘Hansdam’ plaatste bij een cirkeltje aan de overzijde van de Oude Maas. Goos nam dit weer over van de kaart uit 1608 van Willem Jansz. Blaeu, waar het gaat om ‘H.Iansdam’ ofwel Heerjansdam! Dat kartografie mensenwerk was (en is), bewijst de website met gedigitaliseerde kaarten van Holland en Utrecht op een confronterende en wellicht wat ontmoedigende manier!
Fig. 10. Detail van de op het westen georiënteerde kaart van Holland door Vincenzo Coronelli, 1706, met de foutieve vermelding van in de Hoekse Waard van ‘Hanidda’ voor Heerjansdam (Utrecht UB, Kaart *Blonk* HOL-76).
GEO-INFO 2007-9
333
Digitale beschikbaarstelling
334
waarin de positie van de kaart in de ontwikkeling van de cartografie van Holland en Utrecht duidelijk wordt. Indien nodig zijn verwijzingen naar relevante literatuur opgenomen.
De laatste jaren stijgt het aantal gedigitaliseerde oude kaarten op internet sterk, evenals het aantal toepassingen om dergelijke kaarten weer te geven [Storms (2002)]. Toch is tot op heden nog slechts een klein percentage van het totale bestand aan oude kaarten beschikbaar en zal het voorlopig nog lonen om een bezoek te brengen aan een kaartencollectie en/of de analoge en digitale catalogus te raadplegen. Voor een actueel overzicht van wat aan oude kaarten reeds digitaal op internet beschikbaar is, kunnen geïnteresseerden het beste terecht bij de website Map History/History of Cartography: THE Gateway to the Subject [www. maphistory.info/, zie: Van Egmond, 2002]. Voor Nederland alleen al biedt de site zo’n zeventig links met in totaal enkele duizenden gedigitaliseerde kaarten, al dan niet in een hoge resolutie. Binnen de deelcategorie grotere algemene sites wordt Nederland momenteel gerepresenteerd door het Koninklijk Instituut voor de Tropen (ruim 11.000 afbeeldingen) [//testbiblio.kit.nl/biblio/kaarten_zoek.htm] en de Universiteitsbibliotheek van Amsterdam (ruim 700 afbeeldingen) [//dpc.uba.uva.nl/kaartencollectie/]. De site van de Universiteitsbibliotheek Utrecht staat nog niet in deze categorie, ofschoon zij daar met bijna 600 afbeeldingen langzaam aan voor in aanmerking zal komen. De Utrechtse site is sinds 2004 on line en presenteert delen van de kaartencollectie als ‘full-image’ op een website (fig. 11). Op deze digitale afbeeldingen kan tot in detail ingezoomd worden. Onderzoekers en andere gebruikers van – meestal oud – kaartmateriaal krijgen hiermee op eenvoudige wijze toegang tot een hoogwaardig en gebruiksvriendelijk kartografisch instrumentarium. De website functioneert voorts als een soort etalage, waarmee gepoogd wordt het gebruik van de collectie te stimuleren. Op die manier hebben bijvoorbeeld tal van historischgeografen de kaartenzaal weten te vinden en met het daar aanwezige kaartmateriaal hun onderzoeksvraag geheel of gedeeltelijk kunnen beantwoorden. De deelcollectie van kaarten van Holland en Utrecht is op de website zoveel mogelijk chronologisch gerangschikt, in aanmerking genomen dat de kaarten van Holland vóór die van Utrecht zijn geplaatst. Elke afgebeelde kaart is voorzien van een uitgebreide documentbeschrijving. Hierin staan vermeld de titel, auteur, schaal, uitgever, techniek, afmetingen en natuurlijk bibliografische gegevens om de kaart in de bibliotheek terug te vinden. Daarnaast kent elke kaart een uitvoerige wetenschappelijke toelichting
Slotopmerkingen
Behalve de collectie kaarten van de provincies Holland en Utrecht zijn op de website Gedigitaliseerde kaarten van de Universiteitsbibliotheek Utrecht drie andere collecties operationeel. Zo is er een overzicht van zeventig oude topstukken uit de collectie van de Kaartenverzameling van de Faculteit Geowetenschappen. De deelcollectie 100 Thematische kaarten biedt een boeiend overzicht van de ontwikkeling van de thematische kartografie van Nederland [Van Egmond & Ormeling, 2006]. Verder staan 250 bodemkaarten van België uit de collectie van de Bibliotheek Geowetenschappen op internet. In de toekomst volgen nieuwe deelcollecties. Tot slot: het voorgaande betoog heeft de commerciële kaartenmakers neergezet als fanatieke kopieerders, die de nodige foutieve informatie in hun kaarten verwerkten. Het is de vraag of dit beeld niet wat stereotiep is. Destijds konden de kartografen niet beschikken over luchtfoto’s en dienden zij te vertrouwen op, veelal verouderde, kartografische informatie van derden. Nieuwe opmetingen waren voor commerciële uitgevers praktisch onbetaalbaar en een nieuw kaartbeeld kwam dus niet zo snel op de markt. Gegeven die omstandigheden verdienen de toenmalige kaartproducten zeker het nodige respect voor datgene wat zij hebben voortgebracht. En ach, die fouten en inconsequenties, daar kunnen de huidige historisch-kartografen zich maar mooi in vastbijten! n Fig. 11. Thuispagina van de website Gedigitaliseerde kaarten.
GEO-INFO 2007-9
Literatuur • Blonk, D. & J. Blonk-Van der Wijst (2000), Hollandia Comitatus: een kartobibliografie van Holland. HES & De Graaf Publishers BV, 2000, 488 p. (Onderzoeksgroep Explokart: Utrechtse Historisch-Kartografische Reeks = Utrecht Studies in the History of Cartography; nr. 1). • Bodel Nijenhuis, J.T. (1838/1839), Beredeneerde lijst van de kaarten der provincie Utrecht in het algemeen, onder den schrijver dezes berus-
•
•
•
•
•
tende. In: Tijdschrift voor Geschiedenis, Oudheden en Statistiek van Utrecht, 1838-4, p. 360-368, 381-396 en 18395, p. 20-26. Herdrukt in: Acta Cartographica 1972-15, p. 137-177. Egmond, M. van, Internetportalen voor de geschiedenis van de kartografie. In: Caert-Thresoor 2002-3, p. 73-77. Egmond, M. van (2005a), Een nieuw onderdak voor de kaartenverzameling van de Utrechtse Faculteit Geowetenschappen. In: Caert-Thresoor 2005-3: p. 79-83. Egmond, M. van (2005b), Kaarten op koers: Kaartenverzameling Utrechtse Faculteit Geowetenschappen: een nieuw onderkomen en nieuwe ontwikkelingen. In: Geo-Info 2005-2, p. 72-76. Egmond, M. van & F.J. Ormeling (2006), Thematische kartografie van Nederland op internet. In: Geo-Info 2006-10, p. 408-414. Storms, M., De ontsluiting van oude kaarten op internet. In: Caert-Thresoor 2002-3, p. 79-83.
Utrecht University Library: a collection of over 120 maps of the provinces of Holland and Utrecht, donated by a private owner. The printed maps present a striking picture of the cartographical and geographical development of the Dutch main economic region. Furthermore, they give insight in the way commercial map makers used to copy each others’ data and erroneous information. The digitized maps were annotated by professionals and can be viewed in detail using advanced software. In the future, new collections will be added to the Web site.
Résumé La cartographie des provinces de Hollande et d’Utrecht sur la Toile Récemment une nouvelle collection de cartes numériques a été ajoutée au site Cartes Digitales (Digitized maps) de la bibliothèque universitaire d’Utrecht. Il s’agit d’une collection d’environ 120 cartes des provinces de Hollande et d’Utrecht, offerte par un particulier. Les cartes imprimées offrent un bon aperçu des développements cartographiques et géographiques de cette région économique centrale des Pays-Bas. En même temps elles donnent un aperçu de la façon dont les producteurs cartographiques commerciaux ont recopié leurs fautes mutuelles. Les cartes numériques sont pourvues d’annotations spécialisées et peuvent être consultées en détail au moyen de logiciels avancés. Les sous collections seront rajoutées au site web dans un futur proche.
335
Samenvatting Kartografie van de provincies Holland en Utrecht op het web Recent is aan de cumulatieve website Gedigitaliseerde kaarten/Digitized maps van de Universiteitsbibliotheek Utrecht een nieuwe collectie gedigitaliseerde kaarten toegevoegd: een door een particulier geschonken verzameling van ruim 120 kaarten van de provincies Holland en Utrecht. De gedrukte kaarten bieden een treffend overzicht van de kartografische en geografische ontwikkeling van het Nederlandse economische kerngebied. Ook geven zij inzicht in de manier waarop de commerciële kaartenmakers destijds van elkaar gegevens en soms foutieve informatie overnamen. De gedigitaliseerde kaarten zijn voorzien van deskundige annotaties en kunnen door het gebruik van geavanceerde software tot in detail bekeken worden. In de toekomst zullen nieuwe deelcollecties aan de website toegevoegd worden.
Summary Cartography of the provinces of Holland and Utrecht on the Web Recently a new collection of digitized maps has been added to the Web site ‘Gedigitaliseerde kaarten/Digitized Maps’ of the
gezien
Een stoeptegel met daarop een halve maan met daar weer omheen de woorden ‘Origen de las Carreteras Radiales’ ofwel ‘Beginpunt van de hoofdwegen’. Hij ligt op het trottoir van zo’n beetje het drukste plein van Madrid, het Puerta del Sol, en laat zich niet zo gemakkelijk vinden. Maar het is wel leuk om voor enkele seconden op het middelpunt van Spanje te staan. Gerro Zegeling
GEO-INFO 2007-9
