FACULTEIT RECHTSGELEERDHEID
De bijstand van een raadsman bij het politieverhoor: Toetsing van de praktijk aan de nieuwe Belgische wetgeving en de Salduzrechtspraak Masterproef neergelegd tot het behalen van de graad van Master in de criminologische wetenschappen door (00706293) Penninckx Louisa
Academiejaar 2011 - 2012
Promotor :
Commissarissen :
Prof. Dr. Ph. Traest
Van Puyenbroeck Laurens Lammens Wim
Trefwoorden (6): bijstand, advocaat, verhoor, Salduz, verdachte, ongeoorloofde druk
1
Voorwoord Criminologie studeren was voor mij meer dan leren, examens afleggen, papers schrijven. Het was voor mij een zoektocht, een groeiproces naar wie ik ben en naar wie ik zal worden. Deze masterproef wordt het eindpunt van mijn studie “criminologische wetenschappen” aan de UGent, waar ik geleerd
heb
om
vakoverschrijdend
te
denken,
wetenschappelijke verbanden te leggen en te investeren in werkorganisatie en discipline. De keuze voor mijn onderwerp werd aangewakkerd door de media-aandacht die “Salduz” kreeg. De implementatie van een nieuwe wet, die stof deed opwaaien vanuit verschillende hoeken, wekte mijn belangstelling. Yusuf Salduz mag dan wel dood zijn, maar dat kan niet gezegd worden van de rechten die uit zijn verdediging zijn ontsproten als een soort erfenis waarmee alle landen van Europa thans worden geconfronteerd… met de mogelijke gevolgen van dien.
Ik bedank mijn promotor, Prof. Dr. Traest, voor zijn deskundige begeleiding en vertrouwen in de goede afloop van mijn project. Zonder de eminente respondenten, die allen bereid waren om hun medewerking te verlenen aan mijn onderzoek, was deze masterproef er niet gekomen. Ik bedank hen uit de grond van mijn hart voor hun tijd, vakkundig oordeel en menselijke openheid. Van al deze personen
heb
ik
geleerd
dat
juridisch
en
maatschappijkritisch denken nodig is om tot een goede evaluatie te komen en een pragmatische modus vivendi te kunnen realiseren. 2
INHOUDSTAFEL Voorwoord ................................................................................................................................. 2 Inhoudstafel ................................................................................................................................ 3 Inleiding ..................................................................................................................................... 6
DEEL I: PROJECTOPZET ................................................................................. 10 1. Verkenning van het projectkader ......................................................................... 10 2. Onderzoeksstrategie ............................................................................................... 13 3. Onderzoeksmateriaal .............................................................................................. 14 3.1. Databronnen............................................................................................... 14 3.2. Selectie van de onderzoekseenheden ......................................................... 16 4. Onderzoekstechniek: face-to-face interview ........................................................ 18 5. Ethische aspecten van het onderzoek .................................................................... 19 6. Besluit ....................................................................................................................... 21
DEEL II: THEORETISCHE WEERGAVE VAN DE SALDUZWET .............. 22 1. Overzicht Salduzwet in theorie: de vier categorieën ......................................... 22 2. Wijziging van hoedanigheid ................................................................................ 25 3. Begripsbepaling .................................................................................................... 26 4. De notie ongeoorloofde druk of dwang .............................................................. 35 5. Minderjarigen ....................................................................................................... 39 6. Besluit .................................................................................................................... 40
DEEL III: ORGANISATIE VAN DE SALDUZREGELING EN ANALYSE VAN DE PRAKTISCHE IMPLICATIES ........................................ 42 A.
Feitelijke reorganisatie van de verhoorprocedure ........................................................... 42
1.
COL 8/2011 .......................................................................................................... 42 3
2.
Infrastructuur ...................................................................................................... 43
3.
Procedureel verloop van de consultatie- en verhoorbijstand .......................... 44 3.1. Contacteren de advocaat ............................................................................ 44 3.2. Afstandsverklaring..................................................................................... 44 3.3. Veiligheidsmaatregelen ............................................................................. 45
4.
B.
Tolken ................................................................................................................... 45
Analyse van de praktijkvisie door de actoren ................................................................. 46
1. Algemene impact op de interne werking ............................................................ 47 1.1. Politie ......................................................................................................... 47 1.2. Magistratuur............................................................................................... 47 1.3. Advocatuur ................................................................................................ 49 2. Voorafgaand vertrouwelijk overleg .................................................................... 51 2.1. Politie ......................................................................................................... 52 2.2. Magistratuur............................................................................................... 53 2.3. Advocatuur ................................................................................................ 56 3. Bijstand tijdens het verhoor ................................................................................ 57 3.1. Politie ......................................................................................................... 57 3.2. Magistratuur............................................................................................... 59 3.3. Advocatuur ................................................................................................ 60 4. Rol van de advocaat bij het verhoor ................................................................... 62 4.1. Politie ......................................................................................................... 63 4.2. Magistratuur............................................................................................... 63 4.3. Advocatuur ................................................................................................ 64 5. Permanentiedienst en webapplicatie .................................................................. 65 5.1. Politie ......................................................................................................... 66 5.2. Magistratuur............................................................................................... 67 5.3. Advocatuur ................................................................................................ 68 6. Audiovisuele opname ........................................................................................... 68 6.1. Politie ......................................................................................................... 69 6.2. Magistratuur............................................................................................... 70 6.3. Advocatuur ................................................................................................ 72 7. Bevel tot verlenging .............................................................................................. 73 4
7.1. Politie ......................................................................................................... 74 7.2. Magistratuur............................................................................................... 74 7.3. Advocatuur ................................................................................................ 76 8. Wedersamenstelling ............................................................................................. 77 8.1. Politie ......................................................................................................... 77 8.2. Magistratuur............................................................................................... 77 8.3. Advocatuur ................................................................................................ 79 9. Samenwerking met andere actoren .................................................................... 81 9.1. Politie ......................................................................................................... 81 9.2. Magistratuur............................................................................................... 82 9.3. Advocatuur ................................................................................................ 83 10. Toepassing in inquisitoir systeem ....................................................................... 84 10.1. Politie ......................................................................................................... 85 10.2. Magistratuur............................................................................................... 86 10.3. Advocatuur ................................................................................................ 87 11. Geheim van het onderzoek .................................................................................. 89 11.1. Politie ......................................................................................................... 90 11.2. Magistratuur............................................................................................... 91 11.3. Advocatuur ................................................................................................ 92
C.
Besluit ............................................................................................................................. 93
DEEL IV: STANDPUNTEN TEGENOVER DE SALDUZWET ..................... 96 1. Politie ..................................................................................................................... 96 2. Magistratuur ......................................................................................................... 97 3. Advocatuur ............................................................................................................ 98
DEEL V: CONCLUSIE EN AANBEVELINGEN ........................................... 100 Bibliografie............................................................................................................................. 104 Bijlage .................................................................................................................................... 111 BIJLAGE 1: VRAGEN INTERVIEWS ......................................................................................................... 111 BIJLAGE 2: ‘SALDUZWET’ ........................................................................................................................ 116
5
Inleiding “Miranda meets Salduz!” lijkt mij een relevante openingszin voor dit onderzoek, maar of de Amerikaanse strafrechtelijke procedure waarbij elke verdachte gewaarschuwd wordt met de woorden “You have the right to remain silent. Anything you say can and will be used against you in a court of law. You have the right to speak to an attorney...1”, ook gemakkelijk in onze contreien ingang vond, is een pertinente vraag.
Eén ding staat vast: Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens heeft gesproken (Salduzarrest dd 27 november 2008: infra) en op 1 januari 2012 is de Belgische Salduzwet2 in werking getreden. De nieuwe wet werd na talrijke debatten en parlementaire hoorzittingen goedgekeurd op 13 augustus 2011 (wet tot wijziging van het Wetboek van strafvordering en van de wet van 20 juli 1990 betreffende de voorlopige hechtenis, om aan elkeen die wordt verhoord en aan elkeen wiens vrijheid wordt benomen rechten te verlenen, waaronder het recht om een advocaat te raadplegen en door hem te worden bijgestaan).
Of men nu argwanend of hoopvol uitkeek naar deze aardverschuiving in het justitieel landschap, die, veertien jaar nadat het slachtoffer (“elke verhoorde”) door de wet Franchimont3 meer rechten verkreeg, nu de verdachte (“elke verhoorde”) als protagonist in het strafrechtelijk veld plaatst, is niet meer aan de orde. Of met deze wet alle hindernissen overbrugd zijn, is echter een andere zaak.
Dat de Straatsburgse rechtspraak ons land en ook andere continentale rechtssystemen meer en meer dwingt tot een rechtstoepassing, die niet altijd strookt met de cultuurgebonden geplogenheden en bepaalde praktijken van het veroordeelde land en dus niet helemaal transponeerbaar zijn naar de Belgische situatie, is voor discussie vatbaar.
1
zoals bepaald in Miranda v. Arizona, 384 U.S. 436 (1966). genoemd naar de jonge Turk die zijn land op 27/11/2008 deed veroordelen door het EHRM (infra). 3 Wet van 12 maart 1998 tot verbetering van de strafrechtspleging in het stadium van het opsporingsonderzoek en het gerechtelijk onderzoek (B.S. 2 april 1998). 2
6
Ervan uitgaande dat de politie in ons land geen ongeoorloofde druk gebruikt om bekentenissen af te dwingen, heeft de wet niettemin doorslaggevende rechten voor de verhoorde gegenereerd.
Bepaalde fasen in het opsporingsonderzoek en het gerechtelijk onderzoek worden voortaan gestigmatiseerd door deze cruciale wijziging in de strafrechtspleging: aan elke verhoorde persoon moeten vanaf nu bepaalde rechten medegedeeld worden, maar bovendien moet aan elke verdachte het recht verleend worden om vertrouwelijk overleg te kunnen plegen met een raadsman vóór het eerste verhoor en, bij een arrestatie, bijstand te krijgen van een advocaat tijdens het verhoor. Het ligt voor de hand dat een genuanceerde en omzichtige toepassing van de wet nodig is om de waarheid en het morele element van het betrokken misdrijf te kunnen achterhalen, wat de ultieme doelstelling blijft van elk verhoor. De publieke opinie zit niet te wachten op het beschermen van criminelen die hun rechten op verdediging zouden kunnen uitbuiten. Indien vanuit criminologisch oogpunt via deze wet (inperking procedureslag door accuraat optreden van de betrokken actoren) de waarheidsvinding sneller en efficiënter aan bod komt, is deze wet een mooi geschenk. Maar alle begin is moeilijk, zo blijkt. Als criminologe in spe werd mijn aandacht begin dit jaar getrokken door onheilspellende berichten die via de media de eter werden ingestuurd.
Na een anderhalve dag werking raakte de balie overstelpt met aanvragen tot bijstandsverhoren, er werd al vlug een tekort aan advocaten geregistreerd, omzeilingen en procedurefouten met vrijlating of straffeloosheid tot gevolg, het vervolgingsbeleid zou op drift slaan, de budgetten tot deze hervorming zijn ontoereikend,….
Wat er ook van zei, de nieuwe wet zorgt voor een scharniermoment in het Belgische strafprocesrecht: een ‘derde’ partij, de advocaat, schuift mee aan de verhoortafel. Dit brengt een totaal andere manier van werkorganisatie teweeg voor zowel de politie, de advocatuur als voor de magistratuur. Het zijn dan ook deze actoren die de wet zullen moeten eigen maken en zo efficiënt mogelijk toepassen.
Om in mijn onderzoek de praktijk te toetsen aan de wet heb ik dan ook belangrijke sleutelfiguren uit deze beroepsgroepen geïnterviewd en hen geconfronteerd met de praktische
7
implicaties, die reeds vóór het tot stand komen van de wet voorwerp uitmaakten van subversieve dialectiek.
Doorheen de masterproef wordt een antwoord gezocht op de primaire onderzoeksvraag: Waarborgt de praktische uitvoering van de interne wettelijke maatregel (de zgn. Salduzwet) de beoogde rechten van de verdachte op een effectieve en efficiënte manier? M.a.w. is de bijstand van een advocaat bij het politieverhoor binnen de huidige nieuwe contouren van de wet doelmatig en werkbaar? Ter ondersteuning hiervan wordt een secundaire onderzoeksvraag gesteld: wat zijn de praktische implicaties van de wet per beroepsgroep? Verschillende gezaghebbende bronnen (advocatuur, politie, magistratuur) werden geconsulteerd inzake hun prille ervaringen met de toepassing van de Salduzwet.
Het bijwonen van de evaluatievergaderingen in de Senaat, in aanwezigheid van Minister van Justitie, inzake de uitwerking van de Salduzwet, stimuleerde mijn belangstelling voor het terreinonderzoek, temeer daar tijdens de besprekingen het bewijs werd geleverd dat de vooren tegenstanders nog lang niet uitgepraat waren.
Het is de bedoeling dat aan de hand van een aantal algemene en beroepsgerichte vragen met betrekking tot o.m. de organisatie (beschikbare infrastructuur, audiovisuele registratie, rol raadsman, aanwezigheid tolk,…), de budgettaire consequenties, het permanentieprobleem bij de balie, mogelijke vertragingen in de rechtsgang, ontoereikende personeelscapaciteit, bijkomende vorming, enz. … een evaluatie kan worden gemaakt die de zwakheden blootlegt en aansturingen kan bieden voor een mogelijke aangepaste jurisprudentie. De wetgever liet ruimte voor een constructieve invulling met als gevolg dat elke betrokken beroepsgroep afwijkende meningen en standpunten kan hebben omtrent de interpretatie van de Salduzwet.
De doelstelling van deze masterproef is het (voorlopig) evalueren van de nieuwe wetgeving. Dit doel wordt nagestreefd door een overzicht te geven van de percepties, standpunten en ervaringen van de belanghebbende actoren in het strafrechtelijk domein m.b.t. de toepassing van de nieuwe wet.
8
In deel I van deze masterproef wordt de projectopzet toegelicht. Na een verkenning van het theoretisch projectkader waarin het Salduzarrest kort wordt geschetst, volgt een beknopte weergave
van
de
onderzoeksstrategie
en
een
nauwkeurige
parafrase
van
de
onderzoekseenheden en databronnen. Het expert- of informanteninterview wordt als efficiënte onderzoekstechniek naar voren geschoven. Dit deel wordt afgesloten met een korte beschouwing van de ethische aspecten in het kader van het onderzoeksproject.
Deel II omvat een theoretische schematische analyse van de artikels van de Salduzwet, aangevuld met de semantiek van de meest geladen begrippen in de wet.
De organisatie van de nieuwe regeling in de praktijk wordt in het begin van deel III uiteengezet, waarna de praktische implicaties beoordeeld worden door de actoren. Er werd geopteerd om de ervaringen van elk van de drie beroepsgroepen per implicatie te verwoorden, geïllustreerd met citaten.
Persoonlijke standpunten van de respondenten tegenover de wet in het algemeen worden samengevat in deel IV.
Tot slot worden in deel V conclusies getrokken als antwoord op de onderzoeksvragen en aanbevelingen geformuleerd in functie van een efficiënte wetstoepassing.
9
DEEL I: PROJECTOPZET 1.
Verkenning van het projectkader
Met betrekking tot het onderwerp van deze scriptie, ‘de bijstand van een raadsman bij het politieverhoor: toetsing van de praktijk aan de nieuwe Belgische wetgeving en de Salduzrechtspraak’, situeert het projectkader zich rond de Salduz-problematiek, de interpretatie van artikel 6 §3 (c) van het Europees Verdrag tot bescherming van de Rechten van de Mens en de gevolgen hiervan voor Belgische rechtsorde (recente nationale wet van 13 augustus 2011 die in dit kader werd uitgevaardigd).
De Salduz-problematiek:
De minderjarige Yusuf Salduz (17 jaar op de dag van de feiten) werd gearresteerd op verdenking van deelname aan een onwettige betoging ter ondersteuning van de in Turkije verboden organisatie PKK en het ophangen van een naar Turks recht illegale spandoek. De dag na zijn arrestatie verhoorde de antiterrorisme-eenheid Salduz in afwezigheid van een advocaat. Hij ondertekende een formulier waarbij hij bevestigde zijn rechten als gearresteerde te kennen en dat hem erop werd gewezen dat hij het zwijgrecht kon inroepen. Tijdens dit verhoor legde Salduz bekentenissen af. Een dag later werd Salduz voorgeleid voor de openbare aanklager en de onderzoeksrechter. Hij trok zijn eerder afgelegde verklaringen in en stelde dat deze tijdens het politieverhoor onder dwang waren afgelegd. De State Security Court veroordeelde Salduz tot twee en een half jaar gevangenisstraf, wat later in beroep werd bevestigd.
Voor het Europees Hof voor de Rechten van de Mens beriep Salduz zich op een schending van artikel 6 EVRM omdat tijdens zijn verhoor hem geen toegang tot een advocaat werd
10
verleend en de veroordeling nadien gesteund was op de toen afgelegde verklaringen à charge, die hij naderhand had ingetrokken4.
De interpretatie van art. 6 §3, c EVRM:
De Grote Kamer van het EHRM constateerde op 27 november 2008 dat de rechten van Salduz op een eerlijk proces wel degelijk werden geschonden op basis van artikel 6 §3, c EVRM: ‘Eenieder, die wegens een strafbaar feit wordt vervolgd, heeft het recht zichzelf te verdedigen of de bijstand te hebben van een raadsman naar zijn keuze, of, indien hij niet over voldoende middelen beschikt om een raadsman te bekostigen, kosteloos door een toegevoegd advocaat te kunnen worden bijgestaan, indien het belang van de rechtspraak dit eist’. Het Hof gaf dan ook aan dat de bijstand verzekerd diende te worden vanaf “the first interrogation of a suspect by the police” en dit omwille van de uiterst kwetsbare positie waarin een verdachte zich op dat ogenblik bevindt5. In de zaak Salduz versus Turkije gebruikt EHRM de termen “assistance of a lawyer” en “access to a lawyer” door elkaar. Dat deze termen dezelfde lading dekken, namelijk bijstand door een advocaat, lijkt vanzelfsprekend6. Deze begrippen zorgen voor discussie en interpretatieproblemen, zowel in de rechtsleer als op het werkterrein.
De principes van de Salduz- en de post-Salduz rechtspraak (Panovits vs. Cyprus, Shabelnik vs. Oekraïne, Pishchalnikov vs. Rusland, Gäfgen vs. Duitsland, Brusco vs. Frankrijk, e.a.) worden hieronder beknopt weergegeven, omdat ze als bindende precedenten, rechten genereren waarop elke (Europese) burger kan terugvallen, als de interne wet tekort schiet. Volgens onze rechtbanken en hoven bezitten de arresten van het EHRM een interpretatief gezag van gewijsde, die de lidstaten moet aanzetten tot het creëren van een interne rechtsgang ter waarborging en naleving van deze normen7.
4
EHRM 27 november 2008, nr. 36391/02, Salduz v. Turkije, www.echr.coe.int. P. PONSAERS en M. DE WAELE, “Het EHRM en de zaak Salduz: Een steeds indringender vraag naar juridische bijstand tijdens het politieverhoor” in M. BOCKSTAELE, E. DEVROE en P. PONSAERS (eds.), Salduz – Bijstand van advocaten bij verhoren, Antwerpen/Apeldoorn, Maklu, 2011, 24. 6 L. VAN PUYENBROECK en G.VERMEULEN, "Het recht op bijstand van een advocaat bij het politieverhoor na de arresten Salduz en Panovits van het EHRM", Nullum Crimen, 2009, afl. 2, 92. 7 T. DECAIGNY, P. DE HERT en M. COLETTE, “De EHRM-dimensie van de Wet consultatie- en bijstandsrecht: aanleiding en vigerend recht” in M. BOCKSTAELE, E. DEVROE en P. PONSAERS (eds.), Salduz – Bijstand van advocaten bij verhoren, Antwerpen/Apeldoorn, Maklu, 2011, 29-30. 5
11
Het EHRM zet krijtlijnen uit voor een nieuwe benadering van de mensenrechtenstandaarden die de kern vormen van het principe van een eerlijk proces en waarvan de grondgedachte in het bijzonder verband houdt met de bescherming van de verdachte tegen ongeoorloofde dwang van overheidszijde. Ze dragen ook bij tot het voorkomen van gerechtelijke dwalingen en tot het realiseren van de doelstellingen van artikel 6 van het EVRM, met name de ‘wapengelijkheid’ tussen de onderzoekende instanties en de verdachte8. De kwetsbaarheid van de verdachte in de onderzoeksfase kan maar voldoende gecompenseerd worden door de bijstand van een advocaat, wiens taak het is te waken over o.m. het recht van de verdachte om zichzelf niet te beschuldigen9 (nemo tenetur prodere se ipsum). Afstand doen van deze rechten moet verbonden zijn aan een minimaal aantal waarborgen, gelet op de impact ervan10. De rechten van de verdediging zijn in beginsel onherroepelijk geschaad wanneer incriminerende verklaringen, afgelegd tijdens een politieondervraging zonder bijstand van een advocaat, gebruikt worden om een veroordeling te staven11.
In de rechtsleer worden twee interpretaties van de EHRM-rechtspraak gemaakt, namelijk een statische en een dynamische, die relevant kunnen zijn voor de praktische toepassing ervan. De statische interpretatie omvat de meest minimalistische invulling van de Salduz-doctrine, m.n. de mogelijkheid van consultatie van een raadsman voorafgaand aan het eerste politieverhoor. Bij de dynamische interpretatie wordt tevens rekening gehouden met de richting waarin de rechtspraak van het EHRM evolueert. Een analyse van deze rechtspraak laat toe te besluiten dat de bijstand tijdens politieverhoren in beginsel vereist is, minstens wanneer een ernstig misdrijf aan de orde is12. Deze twee mogelijke interpretatiewijzen duiden op het artificieel onderscheid tussen een consultatierecht en het recht op bijstand tijdens het politieverhoor, welke verder uitgebreid zullen toegelicht worden.
8
L. VAN PUYENBROECK en G.VERMEULEN, "Het recht op bijstand van een advocaat bij het politieverhoor na de arresten Salduz en Panovits van het EHRM", Nullum Crimen, 2009, afl. 2, 89. 9 Ibid., 90. 10 T. DECAIGNY en J. VAN GAEVER, “Salduz: Nemo tenetur en meer…”, Tijdschrift voor strafrecht, 2009, afl. 4, 202. 11 L. VAN PUYENBROECK en G.VERMEULEN, "Het recht op bijstand van een advocaat bij het politieverhoor na de arresten Salduz en Panovits van het EHRM", Nullum Crimen, 2009, afl. 2, 90. 12 T. DECAIGNY en J. VAN GAEVER, “Salduz: Nemo tenetur en meer…”, Tijdschrift voor strafrecht, 2009, afl. 4, 204-205.
12
De gevolgen voor de Belgische rechtsorde:
Elke verdachte is evenwel drager van het recht op een eerlijk proces, maar kan dit recht slechts
uitoefenen
vanaf
het
ogenblik
dat
het
interne
recht
dit
toelaat.
Een wetswijziging drong zich dan ook op, aangezien de rechtswaarborgen (vervat o.a. in art. 47bis Sv. en de Voorlopige Hechteniswet) niet langer leken te volstaan om het recht op een eerlijk proces en toetsing aan het EVRM te kunnen garanderen. De nieuwe wet werd na veel debatten en parlementaire hoorzittingen goedgekeurd op 13 augustus 2011 (Wet tot wijziging van het Wetboek van strafvordering en van de wet van 20 juli 1990 betreffende de voorlopige hechtenis, om aan elkeen die wordt verhoord en aan elkeen wiens vrijheid wordt benomen rechten te verlenen, waaronder het recht om een advocaat te raadplegen en door hem te worden bijgestaan).
In welke richting de modaliteiten van deze wet ook worden toegepast, het is duidelijk dat de basisfunctie van het verhoor de waarheidsvinding blijft, waaraan de praktische en effectieve invulling van het recht op bijstand geen afbreuk mag doen13.
2.
Onderzoeksstrategie
Gelet op de doelstelling van deze thesis (m.n. het evalueren van de nieuwe Belgische wetgeving m.b.t. de bijstand van een advocaat bij het politieverhoor: de zgn. Salduzwet) beoogt
het
praktijkprobleem
een
evaluatieonderzoek,
in
concreto
een
productevaluatieonderzoek.
De geopteerde onderzoeksstrategie is de casestudy, aangezien de karakteristieken van dit type onderzoek congrueren met de opzet van de doelstelling. De casestudy is namelijk een onderzoeksstrategie die inzicht tracht te verwerven in de interacties en sociale processen die zich afspelen in afgebakende settings. Het is gericht op het
13
L. VAN PUYENBROECK en G. VERMEULEN, “Hoe kan de bijstand van een advocaat bij het verhoor in de Belgische praktijk geregeld worden?” Tijdschrift voor strafrecht, 2009, afl. 4, 214.
13
doorgronden en begrijpen van een sociaal verschijnsel vanuit de betekenis die de betrokkenen aan dat verschijnsel geven14. Aan de hand van een casestudy zal dus getracht worden een diepgaand en integraal beeld te verkrijgen betreffende de percepties van de betrokken actoren over de toepassing van deze nieuwe wet. Dit integrale beeld is noodzakelijk in een onderzoek dat gericht is op verandering van een bepaalde situatie. Om de gevolgen van de nieuwe wetgeving in de empirische werkelijkheid te kunnen bestuderen, moet de situatie en de context waarin het onderzoeksobject is ingebed, in al zijn facetten gekend zijn15.
De casestudy is kwalitatief en diepgaand van aard en omvat bijgevolg een arbeidsintensieve dataverzameling16, die verderop besproken wordt.
Hoewel het hier gaat om een empirisch onderzoek, dient een (voorafgaande) bestudering van literatuur onderdeel uit te maken van elk type onderzoek17. Alvorens de onderzoeksoptiek uit te werken werd een grondige literatuurstudie verricht. Gelet op de complexe en innoverende materie van de Salduz-problematiek aangaande de interpretatie van het fair trial-principe door het EHRM, samen met de controversiële stellingen die in de rechtsleer en in de casuïstiek hieromtrent worden geconcipieerd, was een kwalitatieve inhoudsanalyse van wetenschappelijke en relevante literatuur vereist. Om het gewenste theoretisch raamwerk te schetsen werden documenten ter voorbereiding van de wet (wetsvoorstel senaat, hoorzittingen, amendementen, advies Raad van State, standpunten van de verschillende betrokken sleutelfiguren) en verscheidene wetenschappelijke publicaties geanalyseerd.
3.
Onderzoeksmateriaal 3.1.
Databronnen
14
M. LEYS, “De gevalstudie” in T. DECORTE en D. ZAITCH (eds.), Kwalitatieve methoden en technieken in de criminologie, Leuven, Acco, 2009, 177. 15 T. DECORTE, Methoden van onderzoek: Ontwerp en dataverzameling. Een handleiding, Gent, Academia Press, 2011, 184. 16 Ibid., 177. 17 Ibid., 195.
14
De belangrijkste bronnen in dit project waaruit de nodige informatie zal gedestilleerd worden zijn personen. Personen als databron verschaffen informatie omtrent de nieuwe strafrechtelijke situatie, maar aangezien de te ondervragen personen deskundigen zijn, spreken we in dit geval over kennisbronnen18.
Een tweede gebruikte categorie van databronnen zijn documenten. Zoals reeds vermeld gaat het om de documenten en dossiers i.v.m. de voorbereidingen bij het tot stand komen van de Belgische wet. Deze documenten werden gehanteerd ter voorbereiding van de interviews en ter ontwikkeling van het normatief theoretisch kader. Naderhand werden in de loop van het onderzoek evaluatierapporten van de Dienst voor het Strafrechtelijk Beleid geconsulteerd. Deze rapporten fungeerden als aanvulling op de resultaten van de gesprekken met de deskundigen.
Zoals in elk onderzoek vormt literatuur als kennisbron de primaire basis voor het verwezenlijken van het theoretisch raamwerk, naar analogie met documenten (supra).
Tevens zal -in beperktere mate- gebruik gemaakt worden van media als databronnen. Verscheidende krantenartikels rapporteren over het ‘Salduz-fenomeen’ en verschaffen interessante inzichten in deze problematiek. Gezien de recentheid van de Belgische Salduzwet, vormt deze materie een belangrijk actueel aandachtspunt op de agenda van de publieke media. De talrijke berichtgevingen hieromtrent in het nieuws op de radio en televisie illustreren dit.
De onderzoekspopulatie bestaat uit de actoren die reeds praktijkervaring hebben met de toepassing van de nieuwe strafrechtelijke maatregel; in het bijzonder politie, advocatuur en magistratuur. Deze drie cases werden in de eerste plaats geselecteerd op basis van inhoudelijke overwegingen19. De drie geopteerde beroepsgroepen zullen immers de meest relevante inzichten
kunnen
verschaffen
in
de
problematiek.
Bij
een
strategische
steekproeftrekking wordt de keuze van de onderzoekseenheden beïnvloed door het
18
T. DECORTE, o.c., 209. M. LEYS, “De gevalstudie” in T. DECORTE en D. ZAITCH (eds.), Kwalitatieve methoden en technieken in de criminologie, Leuven, Acco, 2009, 183. 19
15
conceptueel ontwerp20 en meer bepaald door de doelstelling van dit onderzoek. Dit is de reden waarom bv. sleutelfiguren binnen de FOD Justitie of de indieners van het wetsvoorstel niet werden opgenomen in dit onderzoek. De doelstelling richt zich immers op de toetsing van de praktijk, en hiervoor zijn de drie gekozen cases het meest geschikt. Deze manier van doelgericht steekproeftrekken (purposive sampling), waarbij men vertrekt van zelf opgestelde criteria om de cases te selecteren21, is eigen aan kwalitatief onderzoek (en in het bijzonder de casestudy).
3.2.
Selectie van de onderzoekseenheden
Naast het identificeren van een ‘geval’ of case noopt de afgebakende case een verdere reflectie over de vraag waar en bij wie gegevens zullen verzameld worden (subcases). Er moet een selectie gebeuren van de ‘primaire onderzoekseenheden’ waarbij de feitelijke dataverzameling kan gebeuren. Het is de bedoeling dat binnen de geselecteerde cases de sleutelfiguren met de meeste expertise op dit vlak worden aangesproken. De eerste aanzet hiertoe werd gegeven door de secretaris van de Commissie Justitie van de Senaat die met de voorbereidende werken tot de oprichting van de nieuwe wet belast was. Via deze senaatsmedewerker werden een aantal relevante contactpersonen aangereikt. Promotor Pr. Dr. Traest heeft naderhand bij het eerste discussiemoment een deskundige binnen de politie aanbevolen teneinde aan deze persoon zijn medewerking te vragen. Vervolgens werden bij lezing en onderzoek van de recente rechtsleer en wetenschappelijke vaktijdschriften een aantal specialisten gevonden en in de mate van het mogelijke gecontacteerd. De opzet is om per beroepsgroep minimum een drietal respondenten bereid te vinden hun medewerking te verlenen aan de masterproef. Op basis van strategische overwegingen werd geopteerd om de onderzoekseenheden te selecteren binnen de steden Antwerpen, Brussel, Gent en Aalst. Het uitwerken van een beleid naar aanleiding van een nieuwe strafrechtelijke situatie is immers het meest
20
T. DECORTE, o.c., 178. D. MORTELMANS, “Het kwalitatief onderzoeksdesign” in T. DECORTE en D. ZAITCH (eds.), Kwalitatieve methoden en technieken in de criminologie, Leuven, Acco, 2009, 99.; P. PONSAERS, L. PAUWELS en T. DECORTE, “De steekproeftrekking in kwantitatief en kwalitatief onderzoek” in J. GOETHALS en L. PAUWELS (eds.), Kwantitatieve en kwalitatieve criminologische onderzoeksmethodes: een introductie, Leuven, Acco, 2009, 84. 21
16
waarneembaar in grootsteden, waar de criminologische impact meer aanwezig is en waar de implicaties van de Salduzwet vermoedelijk meer aan de orde zullen zijn. De contactnames van de geselecteerde sleutelfiguren leverden uiteindelijk 11 actoren op die instemden deel te nemen aan het onderzoek, zijnde:
voor de advocatuur: o Mr. Jef Vermassen; strafpleiter balie Dendermonde o Mr. Tom Decaigny; advocaat balie Antwerpen en assistent strafrecht en strafprocesrecht VUB: vakgroepen criminologie en metajuridica o Mr. Laurens Van Puyenbroeck; advocaat balie Gent, praktijkassistent vakgroep strafrecht en criminologie universiteit Gent, onderzoeker Institute for International Research on Criminal Policy UGent o Mr. Tom Bauwens; advocaat balie Brussel, dossierhouder Vlaamse balies in Brussel
voor de politie: o Dhr. Marc Bockstaele; Hoofdcommissaris Federale Gerechtelijke Politie Gent, inhoudelijk coördinator van de cursussen verhoortechnieken aan de Belgische politiescholen o Mevr. Valentine Van den Boogaerde; Inspecteur Lokale Interventiedienst Politiezone Gent o Dhr. Joeri Van der Snickt; Diensthoofd Lokale Recherchedienst Politiezone Aalst
voor de magistratuur: o Dhr. Karel Van Cauwenberghe; onderzoeksrechter Antwerpen, voorzitter van de Vereniging van Onderzoeksrechters o Mevr. Linda Steenackers; eerste substituut procureur des Konings Antwerpen o Mevr. Kim De Laet; substituut procureur des Konings Antwerpen o Dhr. Daniel Van den Bossche; onderzoeksrechter Gent
De contactname gebeurde via mail waarin, na een korte uiteenzetting van de doelstelling van de masterproef, werd medegedeeld dat er face-to-face interviews
17
zullen worden afgenomen en dat de vragen zich zouden toespitsen op de huidige concrete toepassing van de Salduzwet van 13 augustus 2011.
4.
Onderzoekstechniek: face-to-face interview
Zoals reeds hierboven vermeld worden sleutelinformanten geselecteerd vanwege een deskundigheid of inzicht in een bepaalde praktijk of fenomeen. Dit expert-of informanteninterview is een variant op een face-to-face interview22.
Bij een kwalitatief face-to-face interview vindt er een gesprek plaats tussen een interviewer en een respondent. Kwalitatieve interviews focussen op beleving- en ervaringsaspecten van de betrokkenen. Hierbij draait het om het naar boven halen van het perspectief en de betekeniswereld van de betrokkene (‘insiders view’) en het zoeken naar de gedeelde en particuliere ervaringen 23. De gesprekken zijn gericht op het achterhalen van motivaties en gedachten over een onderwerp, in casu de innovaties met betrekking tot het politieverhoor (supra).
Deze onderzoekstechniek is in dit geval de best bruikbare methode om gedetailleerde informatie en de percepties van de betrokken actoren te bekomen. Het gebruik van andere methodes, zoals de observatie, zijn minder aangewezen in dit onderzoek, omdat het niet altijd mogelijk is om een politieverhoor bij te wonen.
De duur van de interviews varieerde, maar over het algemeen werd er ongeveer één uur uitgetrokken voor elk gesprek. De interviews vonden plaats op volgende data: -
27 februari 2012 (Jef Vermassen)
-
1 maart 2012 (Karel Van Cauwenberghe en Kim De Laet)
-
13 maart 2012 (Valentine Van den Boogaerde en Linda Steenackers)
-
15 maart 2012 (Tom Decaigny)
-
22 maart 2012 (Marc Bockstaele)
22
K. BEYENS en T. DECORTE, “Kwalitatieve dataverzameling” in J. GOETHALS en L. PAUWELS (eds.), Kwantitatieve en kwalitatieve criminologische onderzoeksmethodes: een introductie, Leuven, Acco, 2009, 113. 23 K. BEYENS en H. TOERNEL, “Mijnwerkers of ontdekkingsreizigers? Het kwalitatieve interview” in T. DECORTE en D. ZAITCH (eds.), Kwalitatieve methoden en technieken in de criminologie, Leuven, Acco, 2009, 202.
18
-
3 april 2012 (Laurens Van Puyenbroeck)
-
13 april 2012 (Joeri Van der Snickt)
-
19 april 2012 (Daniel Van den Bossche)
-
25 oktober 2012 (Tom Bauwens)
De vragen in de interviews vormden de aanzet tot het onderzoek. Ze dienden zodanig worden uitgezocht opdat ze zinvol konden gesteld worden in het kader van het onderzoek. Het preciseren
van
de
vragen
gebeurde
doorheen
het
literatuuronderzoek
en
de
evaluatievergaderingen, welke inzicht leverden in de theoretische kaders waarbinnen zich de vragen inzake het fenomeen lieten formuleren.
5.
Ethische aspecten van het onderzoek
Sociaal-wetenschappelijk onderzoek gaat steeds gepaard met het maken van ethische keuzes24. De onderzoeksmethodes die gebruikt worden (interviews, beslissingsanalyse) hebben als doel kwalitatieve gegevens te verzamelen via empirische studies. Deze studies verhelderen het onderliggend waardepatroon en de intrinsieke normen van specifieke actoren, werkzaam in strafrechtelijk veld. Wetenschappelijk gezien moeten alle vragen kunnen gesteld worden, wat echter niet betekent dat elk onderzoek mogelijk kan zijn25. Ten eerste spelen er ethische aspecten die de uitvoerbaarheid van onderzoek bij bepaalde respondenten beïnvloeden (bv. politie, advocaten, onderzoeksrechters zijn gebonden aan beroepsgeheim; zie verder). Daarnaast moet het onderzoek uiteraard aan essentiële kwaliteitscriteria voldoen. Onderzoek moet noodzakelijk zijn, nog niet eerder verricht, en voldoende kwalitatief zijn opgebouwd 26. Tegelijkertijd moet men zich bewust van zijn van het feit dat perfect onderzoek niet bestaat, en dat elk onderzoek inherente tekortkomingen vertoont27. Dit betekent dat onderzoek steeds geïnterpreteerd moet
24
J. MAESSCHALCK, K. BEYENS en T. DECORTE, “Ethische aspecten van criminologisch onderzoek” in J. GOETHALS en L. PAUWELS (eds.), Kwantitatieve en kwalitatieve criminologische onderzoeksmethodes: een introductie, Leuven, Acco, 2009, 184. 25 R. VERMEIREN, “Ethische aspecten van onderzoek” in A. SOETEMAN en F. VAN DEN BORN (eds.), Ethiek van empirisch sociaal-wetenschappelijk onderzoek, Amsterdam, Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen, 2007, 17. (onuitgegeven rapport) 26 Ibid., 19. 27 Ibid., 21.
19
worden in het licht van mogelijke beperkingen (inwerkingtreding wet te recent, te weinig respondenten,…).
Potentiële onderzoekssubjecten moeten voldoende en ondubbelzinnige informatie krijgen zodat ze op een geïnformeerde wijze kunnen beslissen om al dan niet te participeren (= informed consent)28. Bovendien moet de medewerking van de respondenten zich veruitwendigen in een akkoordverklaring tot audio-opname van het gesprek en woordelijke en/of verwerkte weergave van hun antwoorden in de masterproef. De ervaringen en stellingen van de geïnterviewden moeten met het nodige respect verwoord en wetenschappelijk onderbouwd worden in de thesis. Het publiceren van de resultaten is tot slot een belangrijk punt dat met grote omzichtigheid dient te worden gerealiseerd.
Het feit dat het onderzoek, dat aan bepaalde ethische aspecten moet voldoen, de methode hanteert van het interview van actoren, die elk binnen hun eigen beroepsgroep ook gebonden zijn aan de deontologie van hun vakgebied, maakt deel uit van een inhoudelijke ethische kwestie. Zowel de politie-inspecteurs die, in het kader van hun deontologische waarderegels, het recht op privacy van de geverbaliseerde personen moeten waarborgen, als de magistraten en de advocaten die gebonden zijn aan het beroepsgeheim, kunnen hun discours niet vrijuit illustreren met specifiek genoemde gevallen. Als men ervan uitgaat dat het beroepsgeheim de belangen van de samenleving dient, moeten de uitspraken van de actoren met de nodige discretie behandeld worden. Aangezien de verhouding ‘beroepsgeheim’ / ‘perscommunicatie’ nog een diepere dimensie krijgt in het licht van de uitoefening van de consultatiebijstand van de advocaat reeds in het prille begin van het vooronderzoek, zal de inhoudelijke betekenis van deze deontologische regel zelf voorwerp uitmaken van de casestudie. Het zal vragen doen rijzen naar de relativiteit van het beroepsgeheim en het al dan niet onderworpen zijn aan het geheim karakter van het vooronderzoek.
Het
eerbiedingen
van
het
beroepsgeheim
en
het
afleggen
van
28
J. MAESSCHALCK, K. BEYENS en T. DECORTE, “Ethische aspecten van criminologisch onderzoek” in J. GOETHALS en L. PAUWELS (eds.), Kwantitatieve en kwalitatieve criminologische onderzoeksmethodes: een introductie, Leuven, Acco, 2009, 188.
20
persverklaringen staan niet haaks op elkaar29. Als informatie niet als ‘geheim’ wordt afgesproken in de contractuele relatie tussen cliënt - advocaat, valt deze niet onder het beroepsgeheim en kan ze worden prijsgegeven.
6.
Besluit
Het doel van dit onderzoek is, zoals meermaals gezegd, het toetsen van de praktijk aan de nieuwe Salduzwet en de Europese rechtspraak ter zake. In concreto betekent dit het evalueren van de toepassing van de nieuwe wetgeving, die werd geïmplementeerd n.a.v. de uitspraken van het EHRM inzake de bijstand van een advocaat bij het politieverhoor, aan de hand van de resultaten van de ondervragingen van bovengenoemde kennisbronnen. Het onderzoeksobject in casu betreft de nieuwe feitelijke situatie op het vlak van politieverhoor en mogelijke implicaties ten gevolge van de nieuwe wettelijke maatregel. De onderzoeksoptiek hanteert een toetssteen op grond waarvan de gevolgen van de nieuwe wet (productevaluatie) worden beoordeeld30. Dit betekent dat een aantal beoordelingscriteria, gefundeerd op eisen die de praktijk (vanaf 1/01/2012) stelt, moeten worden vooropgesteld. Ten behoeve van het uitwerken van de onderzoeksoptiek werd een theoretisch kader ontwikkeld dat geschikt is voor een analyse van het onderzoeksobject, aan de hand van een voorafgaande relevante literatuurstudie. Een strategie bepalen in een onderzoek gaat in essentie over het zoeken naar de juiste formule als antwoord op de vraag hoe een onderzoek een externe waarde kan toevoegen aan zijn omgeving en zich intern moet ontwikkelen om dat mogelijk te maken. Via de methode van interviews wordt getracht de pijnpunten enerzijds en de positieve gevolgen anderzijds, die de betrokken actoren ondervinden bij de toepassing van Salduzwet, te achterhalen en duidelijk in kaart te brengen. De informed consent van de respondenten heeft zonder problemen gezorgd voor een duidelijke en goede verstandhouding tijdens de gesprekken en heeft bijgedragen tot het welslagen van de kernactiviteit van dit onderzoek. Hierbij werd de focus constant aangescherpt in functie van de missie en de visie van het project.
29
P. HOFSTRÖSSLER, “Beroepsgeheim, geheim van het onderzoek en persmededelingen door een advocaat” in M. BOCKSTAELE, E. DEVROE en P. PONSAERS (eds.), Salduz – Bijstand van advocaten bij verhoren, Antwerpen/Apeldoorn, Maklu, 2011, 97. 30 T. DECORTE, o.c., 74.
21
DEEL II: THEORETISCHE WEERGAVE VAN DE SALDUZWET
1. Overzicht Salduzwet in theorie: de vier categorieën Samengevat bestaat de Salduzwet erin om aan elke verhoorde persoon bepaalde rechten mede te delen, maar ook aan elke verdachte31 het recht te verlenen om vertrouwelijk overleg te kunnen plegen met een raadsman vóór het eerste verhoor en, bij een arrestatie, bijstand te krijgen van een advocaat tijdens het verhoor.
Het belang van de wet, in navolging van de arresten van het EHRM, schuilt in het feit dat de rechten van de verdediging geschonden zijn als er incriminerende verklaringen, afgelegd tijdens een politieverhoor zonder mogelijkheid van bijstand van een advocaat, gebruikt worden voor een veroordeling. Men riskeert een nietig proces.
De Salduzwet brengt wijzigingen aan in twee wetten: in het Wetboek van Strafvordering (Sv.) en in de Wet van 20 juli 1990 betreffende de Voorlopige Hechtenis (WVH). Vooral art. 47bis Sv., door de Wet Franchimont dd. 12 maart 1998 ingevoerd, werd herschreven en aangevuld (tot §7). In §1 tot §3 van dit art. 47bis onderscheidt de wetgever vier personele categorieën al naargelang het strafvorderlijk statuut, die corresponderen met bepaalde (nieuwe) rechten voor de verdediging. Het catalogeren in een bepaalde rubriek en het overhevelen van de ene naar een andere categorie (de zgn. wisselclausule) behoort tot de deskundigheid en de verantwoordelijkheid van de politie en dient met de grootste zorg aangepakt te worden, gelet op de juridische consequenties.
31
In zoverre de feiten die hem ten laste kunnen worden gelegd een misdrijf betreffen met een strafmaat van minstens 1 jaar.
22
Het variabel toepassingsgebied ratione personae is in de Salduzwet van doorslaggevende aard, gelet op de vraag wie recht heeft op de consultatiebijstand of verhoorbijstand en onder welke voorwaarden dit het geval is32. Om dit geheel van rechten en plichten aanschouwelijk te maken, wordt de wet hieronder in tabelvorm geschetst. Verklaring van de begrippen wordt verderop in dit deel uiteengezet.
Categorie
Artikel
Bijkomende rechten verdediging
I. iedere verhoorde
Art. 47bis §1 Sv.
zwijgrecht light
II. verdachte niet
Art. 47bis §2 Sv.
-zwijgrecht full
van hun vrijheid
(feiten die geen
-verhoor op schrift.
beroofd voor:
aanleiding tot
uitnodiging
-feiten < 1 jaar
aanhouding)
-afgifte letter of
-verkeersmisdrijven
Vóór eerste verhoor
Tijdens verhoor
= consultatiebijstand
= verhoorbijstand
van advocaat
van advocaat
rights (model 1)
III. verdachte niet
Art. 47bis §2, 3°
-zwijgrecht full
-vertrouwelijk
van hun vrijheid
Sv.
-verhoor op schrift.
overleg
beroofd voor:
(feiten die wel
uitnodiging
-afstand ervan door
feiten ≥ 1jaar (exc.
aanleiding tot
-afgifte letter of
meerderjarige in
rights (model 1)
ondertekend en
verkeersmisdrijven) aanhouding)
gedateerd document IV. verdachte wel
Art. 47bis §3 Sv.
-zwijgrecht full
-vertrouwelijk
bijstand bij
van hun vrijheid
= art. 2bis, 15bis
-afgifte letter of
overleg binnen 2 uur
verhoren binnen
beroofd
en 16 WVH
rights (model 2)
en max. 30 min
arrestatietermijn
(max. 24u tot
-inlichten
-afstand door
van 24u (48u bij
aanhoudingsbevel)
vertrouwenspersoon
meerderjarige in
verlenging), ook
-recht op medische
ondertekend en
tijdens
bijstand
gedateerd document
ondervraging door OR: toezicht mogelijk maken + onderbreking van max. 15 min
32
F. SCHUERMANS, “Het begrip ‘verdachte’ in de post-Salduzperiode” in F. GOOSSENS, H. BERKMOES, A. DUCHATELET en F. HUTSEBAUT (eds.), De Salduz-regeling: Theorie en praktijk, vandaag en morgen, Brussel, Politeia, 2012, 121.
23
De onderverdeling in categorieën wordt praktisch werkbaar geacht en zorgt voor houvast bij de politiemensen op het terrein. Wat niet in deze tabel is opgenomen zijn de mededelingen (per categorie) die de verbalisant voortaan moet plegen. Deze worden hieronder kort toegelicht.
Voor alle vier de categorieën begint het verhoor met de beknopte mededeling van de feiten waarover de persoon zal ondervraagd worden. Vervolgens wordt aan elke verhoorde (categorie I) zijn rechten medegedeeld. Er wordt hem meegedeeld dat: a) hij kan vragen dat alle vragen die hem gesteld worden en alle antwoorden die hij geeft, genoteerd worden in de gebruikte bewoordingen, b) hij kan vragen dat een bepaalde opsporingshandeling wordt verricht of een bepaald verhoor wordt afgenomen c) zijn verklaringen als bewijs in rechte kunnen worden gebruikt d) hij niet verplicht kan worden zichzelf te beschuldigen (= ‘zwijgrecht light’)
Al deze elementen worden nauwkeurig in het proces-verbaal van het verhoor opgenomen. Hoe hoger de graad van verdenking, hoe meer rechten de verdachte of aangehoudene mutatis mutandis kan doen gelden. Deze worden bij de aanvang van het verhoor bekend gemaakt via de ‘letter of rights’. De letter of rights staat voor de schriftelijke verklaring van de rechten, vóór het eerste verhoor overhandigd aan de personen van categorie II, III en IV, dus zowel aan aangehoudenen als aan niet-aangehoudenen (art. 47bis, §4). Het KB van 16 december 2011 tot uitvoering van hierboven vernoemd artikel voorziet 2 modellen van verklaring33. De verklaring van de rechten is vertaald in 52 talen, m.n. de officiële talen van de Europese Unie (23 talen) en de meest gebruikte minderheidstalen in Europa34.
Behalve de mededeling dat men niet verplicht kan worden zichzelf te beschuldigen, krijgt elke te ondervragen persoon uit categorie II, III en IV tevens de mededeling dat hij de keuze heeft om, na bekendmaking van zijn identiteit (-hierover kan men niet zwijgen-), een 33
V. DE SOUTER, “De verklaring van rechten: een vreemde eend in de ‘Salduz-bijt’?” in F. GOOSSENS, H. BERKMOES, A. DUCHATELET en F. HUTSEBAUT (eds.), De Salduz-regeling: Theorie en praktijk, vandaag en morgen, Brussel, Politeia, 2012, 60. 34 Ibid., 62.
24
verklaring af te leggen, te antwoorden op de hem gestelde vragen of te zwijgen. In de rechtsleer wordt dit ‘zwijgrecht zwaar’ of ‘zwijgrecht full’ genoemd. Volgens de COL 8/2011 (zie deel III, A, 1) maakt de bespreking van het zwijgrecht deel uit van het voorafgaandelijk vertrouwelijk overleg.
2. Wijziging van hoedanigheid Het veranderen van hoedanigheid, meer bepaald de transitie van getuige of slachtoffer naar verdachte of van verdachte die niet van zijn vrijheid wordt beroofd naar verdachte die wel van zijn vrijheid wordt beroofd, krijgt in de wet bijzondere aandacht. Artikel 47bis, §5, de zogenaamde wisselclausule, stelt immers dat in dergelijke gevallen de persoon moet ingelicht worden over de overeenkomstige rechten die hij dan bekomt (zie tabel). Aan een verdachte die eerst verhoord werd als categorie III en nadien, ten gevolge van nieuwe opgedoken bewijzen à charge, overgeheveld wordt naar categorie IV, worden al diens rechten toegekend overeenkomstig deze laatste categorie. Indien de wijziging van hoedanigheid in de loop van het verhoor gebeurt, moet de verbalisant dit verhoor onmiddellijk stopzetten35. De betrokkene wordt opnieuw verhoord in de juiste categorie met de daarbij behorende rechten. “Bijvoorbeeld slagen en verwondingen behoort tot categorie twee, omdat dit bestraft wordt met een straf van minder dan een jaar. Maar indien slagen en verwondingen arbeidsongeschiktheid tot gevolg hebben, verzwaart de strafmaat tot meer dan 1 jaar. Als men tijdens het verhoor telefonisch verneemt dat het slachtoffer naar het ziekenhuis werd gebracht en twee dagen werkonbekwaam werd verklaard, dan wordt het verhoor in categorie twee stopgezet en een verhoor hervat in categorie drie met de bijkomende rechten.” (Valentine Van den Boogaerde, inspecteur interventiedienst Lokale Politie)
Het ogenblik waarop dergelijke mutatie plaats vindt, staat niet in de wet omschreven. Het is derhalve van groot belang dat de ondervrager de omstandigheden van het kantelmoment zo nauwkeurig mogelijk beschrijft in het proces-verbaal van het verhoor teneinde latere 35
F. SCHUERMANS en M. BOCKSTAELE, “De nieuwe consultatie- en bijstandsregeling door een advocaat in het Belgische strafprocesrecht na de ‘Salduzwet’: een overzicht in vogelvlucht” in M. BOCKSTAELE, E. DEVROE en P. PONSAERS (eds.), Salduz – Bijstand van advocaten bij verhoren, Antwerpen/Apeldoorn, Maklu, 2011, 46.
25
betwistingen te voorkomen36. Ingeval van twijfel omtrent de mogelijkheid van arrestatie, is het aangewezen om vóór de aanvang van het verhoor te opteren voor de meest doorslaggevende regeling37.
3. Begripsbepaling De wetgever heeft vele begrippen niet nader omschreven. Nochtans is het verstrekken van een definitie, conform aan het normatief kader dat door de nieuwe wet wordt opgelegd, noodzakelijk om deze wet op het terrein te kunnen toepassen38. Het vertalen en interpreteren van Engelse woorden (EHRM) naar de Nederlandse taal (bv. access – toegang) heeft o.a. heel wat discussie in de rechtsleer en casuïstiek teweeggebracht. Gelet op de strafrechtelijke conotaties waaraan begrippen worden gekoppeld, is inzicht in de letter en de geest van de wet vereist om de semantiek van woorden als ‘verhoor’ en ‘verdachte’ zo goed mogelijk te omschrijven en te begrijpen. De kernprincipes van het Salduzarrest en de elementaire beginselen van de Europese rechtspraak moeten als uitgangspunt dienen voor de begripsbepaling, maar tegelijk moeten de definities verenigbaar zijn met de fundamenten van het Belgisch strafprocesrecht en het maatschappelijk bestel.
Hieronder worden de belangrijkste begrippen, die in Salduzwet naar voren komen maar niet nader gedefinieerd zijn, verklaard en aangevuld met extra informatie in het kader van de context van de wet. Het betrachten van een eensgezindheid tussen advocatuur, politie en magistratuur met betrekking tot de realiteit die schuilgaat achter bepaalde concepten is geen sinecure. Vele begrippen worden interpretabel omschreven. Een invulling van de wettelijke lacunes is derhalve wenselijk.
Verhoor duidt op een communicatie tussen enerzijds verhoorde en anderzijds politiediensten, ambtenaren met onderzoeksbevoegdheid en magistraten in het kader
36
Omz. COL 8/2011, 40. M. MINNAERT, “Politieverhoren in het post-Salduztijdperk” in F. GOOSSENS, H. BERKMOES, A. DUCHATELET en F. HUTSEBAUT (eds.), De Salduz-regeling: Theorie en praktijk, vandaag en morgen, Brussel, Politeia, 2012, 43. 38 Omz. COL 8/2011, 19. 37
26
van opsporing/onderzoek naar misdrijven39. Het is een ondervraging die een beschuldigde, verdachte of getuige door daartoe bevoegde ambtenaren ondergaat 40. In de nieuwe Salduzwet (ook de “Verhoorwet” genoemd) is het verhoor in strafzaken de uitoefening door de politie, parketmagistraat of onderzoeksrechter van hun respectieve opsporings-, magistrale- of onderzoeksbevoegdheden inzake misdrijven, voor zover die beheerst worden door de wettelijke bepalingen betreffende het verhoor in strafzaken 41, teneinde de waarheid te achterhalen. In het algemeen kan men stellen dat ‘verhoren’ die geen betrekking hebben op opsporing (het verzamelen van bewijselementen), vervolging of onderzoek buiten het bestek van de Salduzwetgeving vallen42. Hieruit blijkt dat indien er over elementen van het misdrijf wordt doorgevraagd de Saduzrechten moeten geactiveerd worden. Salduzverhoren hebben m.a.w. een strafrechtelijke finaliteit43.
In de COL 8/2011 wordt het verhoor dat het recht opent op bijstand van een advocaat, dus specifiek voor categorie IV, omschreven als: de ondervraging door de daartoe bevoegde persoon of gerechtelijke instantie van een persoon aangaande misdaden of wanbedrijven die hem ten laste kunnen worden gelegd waarvan de straf aanleiding kan geven tot het verlenen van een bevel tot aanhouding, met uitzondering van de verkeersmisdrijven, en/of waarvoor de verdachte van zijn vrijheid werd beroofd. Als men weet dat over het begrip ‘verhoor’ talloze literatuur is verschenen, is het cruciaal om in het kader van de nieuwe wetgeving een eenduidige pragmatische omschrijving te hanteren.
39
T. DECAIGNY, “De bijstand van een advocaat bij het verhoor”, Tijdschrift voor strafrecht, 2010, afl. 1, 5. M. BOCKSTAELE, “Verhoren, verklaringen afnemen en ondervragingen: Voorstellen tot definitie”, Vigiles, 2002, afl. 4, 110. 41 L. HUYBRECHTS, “Wat is een verhoor, vraagt U?” in M. BOCKSTAELE, E. DEVROE en P. PONSAERS (eds.), Salduz – Bijstand van advocaten bij verhoren, Antwerpen/Apeldoorn, Maklu, 2011, 59. 42 L. HUYBRECHTS, “Het verhoor onder de Salduzwet” in F. GOOSSENS, H. BERKMOES, A. DUCHATELET en F. HUTSEBAUT (eds.), De Salduz-regeling: Theorie en praktijk, vandaag en morgen, Brussel, Politeia, 2012, 112. 43 M. BOCKSTAELE, “Het contacteren van de advocaat en enkele verduidelijkingen over het begrip ‘verhoor’ en het verloop ervan in aanwezigheid van een advocaat” in F. GOOSSENS, H. BERKMOES, A. DUCHATELET en F. HUTSEBAUT (eds.), De Salduz-regeling: Theorie en praktijk, vandaag en morgen, Brussel, Politeia, 2012, 266. 40
27
In een amendement n.a.v. de parlementaire voorbereidingen van de wet, besproken in de Salduzwerkgroep, worden een aantal communicaties beschouwd als niet behorende tot het ‘Salduzverhoor’44: - verzamelen van de eerste inlichtingen tijdens eerste fase van het onderzoek op de plaats van het delict, zonder over te gaan tot een in verdenkingstelling. - spontane mededelingen (zelfs aangaande een feit dat aanleiding kan geven tot strafvervolging) zoals bv. in het kader van een hulpinterventie of een buurtonderzoek. - voorafgaande beknopte mededelingen en kennisgevingen van de feiten waarover men verhoord zal worden, zoals ook in de schriftelijke uitnodiging vermeld, in de betekenis van art. 47bis, §2. - opsporingsverrichtingen en onderzoeksdaden die geen ondervraging inhouden, zoals identiteitcontroles, fouilleringen, inbeslagnemingen, toestemming tot huiszoeking, afname celmateriaal, ademanalyse… Deze onderzoeksdaden verlenen bijgevolg geen recht op bijstand van een advocaat, behalve plaatsbezoeken georganiseerd met het oog op reconstructie van de feiten (art. 62 Sv.). - telefonisch ingewonnen inlichtingen, waarvan enkel een proces-verbaal van inlichtingen wordt opgesteld en oriënterende (telefonisch of schriftelijk) vragen zonder door te vragen over de elementen van het misdrijf.
Doel van het verhoor is niet alleen de waarheidsvinding, maar ook het fundamenteel recht van verdediging van de verdachte om gronden van ontlasting aan te halen45. Indien het verhoor kadert in een administratieve procedure wordt het niet beschouwd als een Salduzverhoor46. Voor het Europees Hof doelt het verhoor echter op alle onderzoekshandelingen waarbij de verdachte mag of moet aanwezig zijn47. Dit sluit ook het administratieve en disciplinaire verhoor in.
44
L. HUYBRECHTS, “Het verhoor onder de Salduzwet” in F. GOOSSENS, H. BERKMOES, A. DUCHATELET en F. HUTSEBAUT (eds.), De Salduz-regeling: Theorie en praktijk, vandaag en morgen, Brussel, Politeia, 2012, 113-117. 45 F. GOOSSENS en F. HUTSEBAUT, “Het begrip ‘ongeoorloofde druk of dwang’ bij verhoren: een (in essentie) jurisprudentiële afbakening” in F. GOOSSENS, H. BERKMOES, A. DUCHATELET en F. HUTSEBAUT (eds.), De Salduz-regeling: Theorie en praktijk, vandaag en morgen, Brussel, Politeia, 2012, 162. 46 M. BOCKSTAELE, “Het contacteren van de advocaat en enkele verduidelijkingen over het begrip ‘verhoor’ en het verloop ervan in aanwezigheid van een advocaat” in F. GOOSSENS, H. BERKMOES, A. DUCHATELET en F. HUTSEBAUT (eds.), De Salduz-regeling: Theorie en praktijk, vandaag en morgen, Brussel, Politeia, 2012, 267. 47 L. HUYBRECHTS, “Wat is een verhoor, vraagt U?” in M. BOCKSTAELE, E. DEVROE en P. PONSAERS (eds.), Salduz – Bijstand van advocaten bij verhoren, Antwerpen/Apeldoorn, Maklu, 2011, 64.
28
Verdachte is de persoon die ervan wordt verdacht een strafbaar feit te hebben gepleegd. Het is de persoon tegen wie ofwel een opsporingsonderzoek, ofwel een gerechtelijk onderzoek loopt48. In deze generieke betekenis wordt de term gebruikt als verzamelnaam voor alle categorieën van personen tegen wie een strafzaak loopt. Art. 6 EVRM heeft het over eenieder die leeft onder een tegen hem ingestelde strafvervolging en dus onder verdenking staat van betrokkenheid van strafbare feiten. De Salduzwet geeft als wettelijke aanduiding van verdachte de persoon waaraan misdrijven ten laste kunnen worden gelegd (art. 47bis, §2, eerste lid Sv.), en verleent dus
aan
het
begrip
inverdenkinggestelde
is
een een
ruimere
lading
verdachte,
maar
dan niet
inverdenkinggestelde. elke
verdachte
is
Elke een
inverdenkinggestelde49. Art. 47bis, §2, eerste lid Sv. heeft het over personen die niet van hun vrijheid zijn beroofd. Art. 2 WVH, waarnaar art. 47bis, §3 verwijst, heeft het over een persoon tegen wie ernstige aanwijzingen van schuld aan een misdaad of wanbedrijf bestaan. Deze strengere vereiste is van toepassing op verdachten die van hun vrijheid zijn beroofd50. Cruciaal in de wet is het moment vanaf wanneer de consultatie- en/of verhoorbijstand van toepassing wordt. De politie zal bij de eerste interventie moeten oordelen of een persoon een getuige dan wel een verdachte is51. Vanaf het moment dat iemand als mogelijke verdachte wordt gecatalogeerd op basis van concrete vermoedens van betrokkenheid bij een misdrijf, moeten de nodige rechten medegedeeld en toegepast worden. In dit verband is de strafmaat van het misdrijf van belang om te weten welke rechten de verdachte toebedeeld krijgt. De vraag wanneer iemand een misdrijf kan ten laste gelegd worden, blijft - bij ontstentenis van enige verklaring in de Salduzwet - een loutere feitenkwestie52.
48
C. VAN DEN WYNGAERT, Strafrecht en strafprocesrecht in hoofdlijnen, Antwerpen/Apeldoorn, Maklu, 2009, 587. 49 F. SCHUERMANS, “Het begrip ‘verdachte’ in de post-Salduzperiode” in F. GOOSSENS, H. BERKMOES, A. DUCHATELET en F. HUTSEBAUT (eds.), De Salduz-regeling: Theorie en praktijk, vandaag en morgen, Brussel, Politeia, 2012, 126-127. 50 F. SCHUERMANS, “Salduz: consultatie- en/of verhoorbijstand voor wie?” in M. BOCKSTAELE, E. DEVROE en P. PONSAERS (eds.), Salduz – Bijstand van advocaten bij verhoren, Antwerpen/Apeldoorn, Maklu, 2011, 74. 51 F. SCHUERMANS, “Het begrip ‘verdachte’ in de post-Salduzperiode” in F. GOOSSENS, H. BERKMOES, A. DUCHATELET en F. HUTSEBAUT (eds.), De Salduz-regeling: Theorie en praktijk, vandaag en morgen, Brussel, Politeia, 2012, 130. 52 Ibid., 132-133.
29
Opsporingsonderzoek is het vooronderzoek dat het meest wordt gebruikt in een strafproces. Het wordt gevoerd door de procureur des Konings en zijn hulpofficieren, zonder tussenkomst van de onderzoeksrechter. Het opsporingsonderzoek wordt afgesloten met een beslissing tot niet-vervolging of met een rechtstreekse dagvaarding voor het vonnisgerecht53. Sinds de Salduzwet wint het forensisch onderzoek aan belang teneinde bruikbare sporen te kunnen voorleggen als middel om het zwijgrecht te doorbreken54. Maar het verhoor an sich blijft de belangrijkste recherchetechniek in het politioneel opsporingsonderzoek. DNA-onderzoek of vingerafdrukken geven immers geen uitsluitsel over het motief van de dader55.
Gerechtelijk onderzoek is het vooronderzoek dat slechts in 10% van de gevallen (bv. bevel tot dwangmaatregelen) wordt aangewend in strafzaken. Het wordt gevoerd door de onderzoeksrechter op vordering van de PdK en verloopt onder de controle van de onderzoeksgerechten, n.l. de Kamer van Inbeschuldigingstelling (K.I.). Het gerechtelijk onderzoek wordt afgesloten door de Raadkamer in een aparte procedure, ‘regeling der rechtspleging’56. Behalve in gevallen van betrapping op heterdaad voor een wanbedrijf of misdaad, kan de onderzoeksrechter geen zaken bij zichzelf aanhangig maken.
Vermeldenswaardig is dat de Salduzwet een totaal nieuwe relatie tot stand brengt tussen enerzijds de balie en anderzijds de onderzoeksrechters, want ook tijdens de ondervraging door de OR (art.16, §2 WVH) heeft de verdachte recht op een advocaat. Hier verleent de advocaat eenzelfde verhoorbijstand, zoals voorzien in art. 47bis, §3. In de rechtsleer is men vanuit deze hoek overtuigd dat meer tegensprekelijkheid in dit stadium van de procedure de waarheid sneller aan het licht kan brengen57. Uitzonderlijk kan de OR afwijken van zowel de consultatiebijstand als van de verhoorbijstand in het
53
C. VAN DEN WYNGAERT, o.c., 575. L. VALCKENBORG en W. COENRAETS, “Salduz, de verhoorder verhoord?” in F. GOOSSENS, H. BERKMOES, A. DUCHATELET en F. HUTSEBAUT (eds.), De Salduz-regeling: Theorie en praktijk, vandaag en morgen, Brussel, Politeia, 2012, 212. 55 L. SMETS, “Het Salduz-arrest heeft nood aan een samenwerking tussen politie, advocatuur en magistratuur” in F. GOOSSENS, H. BERKMOES, A. DUCHATELET en F. HUTSEBAUT (eds.), De Salduz-regeling: Theorie en praktijk, vandaag en morgen, Brussel, Politeia, 2012, 287. 56 C. VAN DEN WYNGAERT, o.c., 576. 57 F. LUGENTZ, “De onderzoeksrechter en de Salduzwet” in F. GOOSSENS, H. BERKMOES, A. DUCHATELET en F. HUTSEBAUT (eds.), De Salduz-regeling: Theorie en praktijk, vandaag en morgen, Brussel, Politeia, 2012, 193. 54
30
licht van bijzondere omstandigheden van de zaak en voor zover er dwingende redenen zijn (art. 2bis, §5 WVH) (infra).
Vrijheidsberoving of arrestatie is de vrijheidsbeneming die aan de eigenlijke vrijheidsberoving door de onderzoeksrechter (= aanhouding) voorafgaat. Deze kortstondige vrijheidsbeneming mag niet langer dan 24 uren duren (art. 12 GW) en heeft tot doel de verdachte ter beschikking te stellen van de procureur des Konings of de onderzoeksrechter. Indien het een betrapping op heterdaad betreft, heeft de politie het recht iemand maximaal 24 uren van zijn vrijheid te beroven, waarna dit onverwijld aan de PdK meegedeeld wordt (art. 1, 4° Voorlopige Hechteniswet). Buiten betrapping op heterdaad beslist de PdK tot de vrijheidsbeneming van personen tegen wie ernstige aanwijzingen van schuld aan een misdaad of een wanbedrijf bestaan (art. 2 WVH) 58. In de Salduzwet wordt een essentieel onderscheid gemaakt tussen verdachten zonder vrijheidsberoving (art. 47bis, §2 Sv.) - personen vrij van komen en gaan -, en verdachten met vrijheidsberoving (art. 47bis, §3 Sv.)59 teneinde de consultatiebijstand en/of de verhoorbijstand te kunnen regelen (infra). Buiten de aanhoudingsgronden (zie bevel tot aanhouding), de bijzondere richtlijnen van de PdK en de specificiteit of de noden van het onderzoek, zal de politie de eerste beoordeling moeten doen omtrent de feiten en omstandigheden die aan het licht komen en die kunnen ten laste gelegd worden aan de verhoorde met al dan niet vrijheidsberoving tot gevolg60.
Bevel tot aanhouding is een maatregel dat door de OR wordt verleend enkel tegen een verdachte en slechts voor zover het 1) volstrekt noodzakelijk is voor de openbare veiligheid (d.w.z. een misdrijf met een straf van meer dan 15 jaar opsluiting, ofwel een misdrijf met een lagere straf maar met minstens één van de vier ernstige bijkomende redenen zoals recidivegevaar, vluchtgevaar, verduisteringsgevaar of collusiegevaar)61, 58
C. VAN DEN WYNGAERT, o.c., 1079. F. SCHUERMANS en M. BOCKSTAELE, “De nieuwe consultatie- en bijstandsregeling door een advocaat in het Belgische strafprocesrecht na de ‘Salduzwet’: een overzicht in vogelvlucht” in M. BOCKSTAELE, E. DEVROE en P. PONSAERS (eds.), Salduz – Bijstand van advocaten bij verhoren, Antwerpen/Apeldoorn, Maklu, 2011, 39-41. 60 F. SCHUERMANS, “Salduz: consultatie- en/of verhoorbijstand voor wie?” in M. BOCKSTAELE, E. DEVROE en P. PONSAERS (eds.), Salduz – Bijstand van advocaten bij verhoren, Antwerpen/Apeldoorn, Maklu, 2011, 83. 61 C. VAN DEN WYNGAERT, o.c., 1087. 59
31
2) indien het feit een correctionele gevangenisstraf van 1 jaar of meer tot gevolg kan hebben (art. 16 §1 WVH) en 3) er ernstige schuldaanwijzingen bestaan. De ondervraging gebeurt door de OR, met het huidig recht op bijstand van een advocaat voor de verdachte. Het aanhoudingsbevel moet gemotiveerd zijn (art. 16, §5 WVH en art. 12 GW) en moet binnen de 24 uur aan de verdachte worden betekend vanaf de effectieve vrijheidsbeneming. Bij overschrijding van deze termijn, wordt de verdachte in vrijheid gesteld.
Bevel tot verlenging (nieuw) is het bevel dat de onderzoeksrechter uitvaardigt om de termijn van 24 uur voor vrijheidsbeneming eenmalig te verlengen, ingeval van ernstige aanwijzingen van schuld aan een misdaad of een wanbedrijf en ingeval van bijzondere omstandigheden. Deze nieuwe periode van vrijheidsbeneming mag niet langer dan 24 uren duren vanaf de betekening van dit bevel en moet onmiddellijk worden meegedeeld aan de PdK (art. 15bis WVH). Het is van belang om in het dossier zoveel mogelijk gegevens te verzamelen om een mogelijke nieuwe termijn te kunnen verantwoorden zoals bv. een verhoor met vele verdachten en meerdere tolken. Indien hierdoor bepaalde rechten van de verdachte worden miskend, dienen deze bij de eerstvolgende ondervraging gewaarborgd te worden. Dat het mogelijk 48 uren duurt vooraleer een verdachte voor een rechter wordt geleid, is volgens het Grondwettelijk Hof, in overeenstemming met een met redenen omkleed bevel van de rechter (art. 12, 3de lid van de Grondwet)62. Niettegenstaande de wetgever dit niet expliciet vermeldt, is in de omzendbrief van het College van PG uitdrukkelijk opgenomen dat een bevel tot verlenging niet kan gevorderd worden via mini-instructie63, in tegenstelling tot het bevel tot medebrenging64.
Consultatierecht wordt in het kader van de verhoorprocedure binnen de Salduzwet gelinkt aan het tijdstip waarop dit recht wordt uitgeoefend, m.n. voorafgaandelijk aan het eerste (politie)verhoor. Dit recht is voorbehouden voor zowel verdachten zonder 62
S. DE DECKER, “Salduz: een regen van arresten in Straatsburg, slechts druppels in Brussel?” in F. GOOSSENS, H. BERKMOES, A. DUCHATELET en F. HUTSEBAUT (eds.), De Salduz-regeling: Theorie en praktijk, vandaag en morgen, Brussel, Politeia, 2012, 93. 63 K. VAN CAUWENBERGHE, “De ‘Salduzwet’: oplossing van het probleem, of nieuwe hindernissen?” in M. BOCKSTAELE, E. DEVROE en P. PONSAERS (eds.), Salduz – Bijstand van advocaten bij verhoren, Antwerpen/Apeldoorn, Maklu, 2011, 126. 64 Bevel tot medebrenging is een met redenen omkleed bevel van de onderzoeksrechter dat tot doel heeft een niet spontaan verschijnende getuige of verdachte met dwang voor zich te laten brengen met het oog op een ondervraging.
32
vrijheidsberoving (art. 47bis, §2 Sv.) als verdachten met vrijheidsberoving (art. 47bis, §3 Sv.). Door sommige auteurs wordt deze tussenkomst gedefinieerd als consultatiebijstand65. Het consultatierecht bestaat uit een vertrouwelijk overleg tussen advocaat en de verdachte (infra overleg).
Overleg betekent in de Salduzwet een vertrouwelijk gesprek tussen advocaat en verdachte, zowel bij de uitoefening van het consultatierecht (voorafgaandelijk aan eerste verhoor: maximaal 30 min) als bij de uitoefening van het bijstandsrecht (tijdens verhoor: maximaal 15 min onderbreking)66. Dossierinzage bij het overleg door de advocaat of de verdachte werd niet voorzien in de wet. Het voorafgaandelijk vertrouwelijk overleg, ter plaatse of telefonisch, heeft tot doel67: - het zwijgrecht van de verdachte effectief te maken - beslissen om al dan niet een verklaring af te leggen - informatie te geven inzake de procedure en de rechten van de verdachte in het algemeen - de zaak te bespreken en zijn verdediging te organiseren - te zoeken naar ontlastende bewijzen - de ondervraging voor te bereiden - morele ondersteuning Vanaf het contact met de gekozen advocaat of de permanentiedienst, dient het vertrouwelijk overleg, dat maximaal dertig minuten duurt, binnen de tijdspanne van twee uren plaats te vinden68. Hieruit valt af te leiden dat de advocaat anderhalf uur de tijd heeft om ter bestemming te zijn in plaats van twee uur, zoals vaak beweerd wordt.
Bijstandsrecht of de uitoefening van het recht om zich te laten bijstaan door een advocaat krijgt in de Salduzwet een procedureel aspect, m.n. tijdens de verhoren.
65
F. SCHUERMANS, “Salduz: consultatie- en/of verhoorbijstand voor wie?” in M. BOCKSTAELE, E. DEVROE en P. PONSAERS (eds.), Salduz – Bijstand van advocaten bij verhoren, Antwerpen/Apeldoorn, Maklu, 2011, 67. 66 T. DECAIGNY, P. DE JAEGERE en A. VERSTRAETE, “De inhoud van het consultatie- en bijstandsrecht: middelen, mogelijkheden en deontologie” in: P. DE HERT en T. DECAIGNY (eds.), De advocaat bij het verhoor: een stand van zaken, Kortrijk-Heule, UGA Publishers, 2010, 135. 67 F. SCHUERMANS en M. BOCKSTAELE, “De nieuwe consultatie- en bijstandsregeling door een advocaat in het Belgische strafprocesrecht na de ‘Salduzwet’: een overzicht in vogelvlucht” in M. BOCKSTAELE, E. DEVROE en P. PONSAERS (eds.), Salduz – Bijstand van advocaten bij verhoren, Antwerpen/Apeldoorn, Maklu, 2011, 46. 68 Artikel 2bis §1, 3° lid WVH.
33
De advocaat heeft het recht aanwezig te zijn bij alle verhoren die binnen de termijn van 24 uur (of 48 uur in geval van verlenging) plaatsvinden. Het recht op bijstand tijdens het verhoor geldt enkel voor de verdachten uit categorie IV, met name personen die van hun vrijheid zijn beroofd. Deze bepaling wordt geregeld in artikel 4 van de Salduzwet, dat een nieuw artikel 2bis toevoegt in de Voorlopige Hechteniswet. Dit artikel bepaalt dat de bijstand van de advocaat uitsluitend tot doel heeft toezicht mogelijk te maken op69: - de eerbiediging van het recht zichzelf niet te beschuldigen en de keuzevrijheid om een verklaring af te leggen, te antwoorden op de gestelde vragen of te zwijgen; - de wijze waarop de ondervraagde persoon tijdens het verhoor wordt behandeld, inzonderheid op het al dan niet kennelijk uitoefenen van ongeoorloofde druk of dwang; - de kennisgeving van de in artikel 47bis van het Wetboek van Strafvordering bedoelde rechten van de verdediging en de regelmatigheid van het verhoor.
Hij kan tevens vragen om al zijn opmerkingen aangaande de schendingen van de drie hoger genoemde doelen onmiddellijk (via beknopte melding) te akteren in het procesverbaal. Alhoewel de wet daar niets over zegt, mag de advocaat de verklaring herlezen bij afsluiten van het verhoor wanneer hij of zijn cliënt hierom vraagt70.
De wetgever heeft wel willen vermijden dat de ondervragingen tegensprekelijke debatten zouden worden waarin de advocaat tussenbeide zou kunnen komen om de cliënt te verdedigen71. In de memorie van toelichting bij het wetsvoorstel omtrent de Salduzwet wordt aangegeven welke situaties of handelingen niet zijn toegelaten72: - pleidooien houden - juridische betwistingen opwerpen of discuteren met de verbalisanten - het verhoor belemmeren of beïnvloeden - praten, fluisteren, overleg plegen met of tekens doorgeven aan de cliënt 69
Artikel 2bis §2, 3° lid WVH. M. BOCKSTAELE, “Het contacteren van de advocaat en enkele verduidelijkingen over het begrip ‘verhoor’ en het verloop ervan in aanwezigheid van een advocaat” in F. GOOSSENS, H. BERKMOES, A. DUCHATELET en F. HUTSEBAUT (eds.), De Salduz-regeling: Theorie en praktijk, vandaag en morgen, Brussel, Politeia, 2012, 279. 71 C. DE VALKENEER, “Enkele kritische bedenkingen bij de Salduzwet en de implementatie ervan” in F. GOOSSENS, H. BERKMOES, A. DUCHATELET en F. HUTSEBAUT (eds.), De Salduz-regeling: Theorie en praktijk, vandaag en morgen, Brussel, Politeia, 2012, 182. 72 Parl.St., Senaat 2010-11, nr. 5-663/1, Toelichting bij het wetsvoorstel, 23-24. 70
34
- antwoorden in de plaats van de cliënt - verzet aantekenen tegen het stellen van een vraag
Door vele auteurs wordt deze vorm van bijstand omschreven als verhoorbijstand.
Cautieplicht is de verplichting om de verhoorde te wijzen op zijn recht om te zwijgen teneinde zichzelf niet te incrimineren. In de Verenigde Staten heet de cautie ‘Mirandawaarschuwing’. Dit principe dat in 1966 werd ingevoerd door een arrest van het Hooggerechtshof (Miranda vs. Arizona), wordt nu voor het eerst ook in België geregulariseerd door de Salduzwet.
Het zwijgrecht houdt in dat de verdachte niet verplicht is om te antwoorden op de vragen die hem worden gesteld73. Het doel ervan is om te voorkomen dat een ondervraagde ongewild meewerkt aan zijn eigen veroordeling. Het zwijgrecht is dubbel verankerd. Behalve op het art. 6 EVRM kan het tevens stoelen op artikel 14.3.g van het Internationaal Verdrag inzake Burgerrechten en Politieke Rechten (IVBPR) dat bepaalt dat niemand kan worden gedwongen om tegen zichzelf te getuigen of een bekentenis af te leggen. Dit staat in de juridische praktijk bekend als het “verbod op zelfincriminatie” (nemo tenetur se ipsum accusare). Door de Salduzwet wordt dit zwijgrecht uitdrukkelijk ter kennis gebracht (= cautieplicht) aan elke verhoorde (alle categorieën). Zwijgrecht ‘light’ is het recht zichzelf niet te beschuldigen. Zwijgrecht ‘full’ is het recht zichzelf niet te beschuldigen en de keuzevrijheid om een verklaring af te leggen, te antwoorden op de gestelde vragen of te zwijgen. Een zwijghouding mag geenszins geassimileerd worden met een bekentenis of schuld74.
4. De notie ongeoorloofde druk of dwang Het begrip en de invulling van de notie “ongeoorloofde druk of dwang” verdient een aparte
73
F. GOOSSENS en F. HUTSEBAUT, “Het begrip ‘ongeoorloofde druk of dwang’ bij verhoren: een (in essentie) jurisprudentiële afbakening” in F. GOOSSENS, H. BERKMOES, A. DUCHATELET en F. HUTSEBAUT (eds.), De Salduz-regeling: Theorie en praktijk, vandaag en morgen, Brussel, Politeia, 2012, 162. 74 Ibid., 162.
35
behandeling in deze theoretische weergave, gelet op de relevante draagwijdte ervan in het kader van de Salduzwet. Zoals in de inleiding reeds werd aangehaald, werd de interpretatie van dit begrip relevanter geacht in het kader van de Staatsburgse rechtspraak dan in de Belgische rechtspraak en rechtsleer.
Straatsburg verbiedt foltering, onmenselijke of vernederende behandeling van personen (art. 3 EVRM) en transfereert dit onverkort op de verhoortechnieken75. Volgende praktijken als verhoormethodes worden bestempeld als foltering: verkrachting, herhaaldelijke vuistslagen en trappen, Palestijnse ophanging, handboeien op de rug, totale ontkleding voor open raam, onthouding van voedsel, samenspel van slagen en blinddoeken tijdens verhoren, toebrengen van elektroshocks…. Onmenselijke behandelingen zijn volgens het EHRM: lange tijd op tenen staan tegen de muur, bedekken van de hoofden, intens lawaai, ontzeggen van slaap, voedsel en drank,… Al deze praktijken worden door het Europees Comité ter preventie van folteringen en onmenselijke vernederende behandelingen of straffen (CPT) veroordeeld. Maar voor het EHRM zijn de bekentenissen, bekomen na lange hechtenis, waarbinnen de verdachte zijn raadsman niet kon spreken evengoed een schending van het recht op een eerlijk proces76.
De Belgische jurisprudentie is conform met de visie van het EHRM, m.n. de verklaringsvrijheid van de te verhoren verdachte. Het politioneel verdachtenverhoor wordt in grote mate beheerst door het principe van het zwijgrecht van de verdachte waarmee het pressieverbod rechtstreeks verband houdt77. Het pressieverbod houdt in dat de politie geen methoden mag aanwenden die de grens van geoorloofde druk (zoals herhaaldelijke aanmaningen om de waarheid te zeggen) overschrijden78.
75
F. GOOSSENS en F. HUTSEBAUT, “Het begrip ‘ongeoorloofde druk of dwang’ bij verhoren: een (in essentie) jurisprudentiële afbakening” in F. GOOSSENS, H. BERKMOES, A. DUCHATELET en F. HUTSEBAUT (eds.), De Salduz-regeling: Theorie en praktijk, vandaag en morgen, Brussel, Politeia, 2012, 155. 76 Ibid., 159. 77 F. GOOSSENS en F. HUTSEBAUT, “Het begrip ‘ongeoorloofde druk of dwang in artikel 4 van de Salduzwet” in M. BOCKSTAELE, E. DEVROE en P. PONSAERS (eds.), Salduz – Bijstand van advocaten bij verhoren, Antwerpen/Apeldoorn, Maklu, 2011, 171. 78 F. GOOSSENS en F. HUTSEBAUT, “Het begrip ‘ongeoorloofde druk of dwang’ bij verhoren: een (in essentie) jurisprudentiële afbakening” in F. GOOSSENS, H. BERKMOES, A. DUCHATELET en F. HUTSEBAUT (eds.), De Salduz-regeling: Theorie en praktijk, vandaag en morgen, Brussel, Politeia, 2012, 165.
36
Indringende ondervragingstechnieken kunnen de verklaringsvrijheid van de verhoorde in het gedrang brengen en zijn dus niet toegelaten. Voorbeelden hiervan zijn de hierboven beschreven vernederende behandelingen zoals voedselonthouding, overdreven belichting, verhoren onder constant lawaai enz. Over de duur van een verhoor bestaat geen wetsbepaling, maar als een langdurige en intensieve ondervraging het psychologisch breken van de weerstand tot doel heeft, kan dit aanzien worden als ongeoorloofde druk in strijd met art. 3 EVRM79. Bedrieglijke en deloyale verhoortechnieken zijn evenzeer verboden. Dit verbod spruit voort uit het principe dat het bewijs in strafzaken niet onrechtmatig verkregen mag zijn en derhalve wettig en loyaal moet zijn (art. 28bis, § 3, tweede lid Sv.). Belangrijk in deze optiek is dat, na de inwerkingtreding van de Salduzwet, het verhoren van een persoon over andere feiten dan diegene die hem medegedeeld worden (in navolging van art. 47bis, §1 Sv.) onwettig en nietig is80. Valse beloftes en leugens vanwege verbalisanten die verklaren dat de verdachte niet strafrechtelijk zou vervolgd worden en/of een gunstige behandeling zou krijgen, terwijl de beambten deze premissen niet kunnen vervullen, behoren tot deze illegale technieken. Dikwijls gebeurt het dat ‘zogezegde’ bekentenissen van mededaders gebruikt worden om de verhoorde tot een bekentenis aan te zetten. Gelet op de waarheidsvinding als fundamenteel doel van het verhoor, kan men concluderen dat dergelijke methode niet loyaal te noemen is. Welk gebruik van audiovisuele middelen (te onderscheiden van audiovisueel verhoor) de loyauteit van bewijsverzameling aantast, is niet echt duidelijk in de Belgische rechtspraak81. Men is het er wel over eens dat alle vormen van bedreiging, zowel mondeling als fysiek, verboden zijn, en aan de andere kant dat alle communicatievaardigheden van een verbalisant toegelaten zijn82.
De finale doelstelling van de bijstand van een advocaat is het recht op een eerlijke procesgang garanderen doordat de advocaat toezicht houdt op de manier waarop informatie wordt verkregen tijdens een verhoor. De advocatuur dient hierbij controle uit te oefenen op het gebruik van ongeoorloofde pressie. Los van de hierboven vermelde ‘ondubbelzinnig’ verboden handelingen, bestaat er noch in de wetgeving of rechtspraak, noch in de
79
F. GOOSSENS en F. HUTSEBAUT, “Het begrip ‘ongeoorloofde druk of dwang’ bij verhoren: een (in essentie) jurisprudentiële afbakening” in F. GOOSSENS, H. BERKMOES, A. DUCHATELET en F. HUTSEBAUT (eds.), De Salduz-regeling: Theorie en praktijk, vandaag en morgen, Brussel, Politeia, 2012, 168. 80 Ibid., 169-170. 81 Ibid., 173. 82 Ibid., 175.
37
wetenschappelijke literatuur overeenstemming over de invulling van dit begrip83. Volgens advocaat Mr. Van Puyenbroeck is het een onmogelijke opgave ter zake een definitie te distilleren of om een exhaustieve lijst van verboden verhoortechnieken op te stellen. Elk verdachtenverhoor is immers uniek en wegens de complexiteit en variëteit die eigen is aan het verhoor, dient het begrip ontoelaatbare druk geval per geval beoordeeld te worden84. “Er bestaat geen eenduidige definitie van ‘ongeoorloofde druk’, het hangt van elke concrete zaak af, van de situatie van de verhoorde, zijn persoonlijkheid, zijn achtergrond, het soort gepleegde feiten,... maar rekening houdend met al die factoren moet men de situatie als verhoorder en als advocaat bekijken en de vraag stellen of die persoon nog in staat om in alle vrijheid te beslissen om al of niet te antwoorden op een bepaalde vraag, om al of niet te spreken, of wordt hij zodanig onder druk gezet dat hij verplicht wordt een antwoord te geven. Het is een moeilijk in te schatten grens maar dat zou voor mij het criterium zijn.” (Laurens Van Puyenbroeck)
Dat de invulling van het begrip ongeoorloofde pressie volledig afhangt van de concrete omstandigheden eigen aan de zaak, wordt ook door andere advocaten in de afgenomen interviews beaamt. Desalniettemin formuleert Meester Van Puyenbroeck enkele essentiële en praktische richtlijnen die vanuit het perspectief van de bijstandverlenende advocaat, een bruikbare leidraad bieden voor zowel de advocaat als de politiebeambte, om met de kwestie van ongeoorloofde druk om te gaan. Zo stelt hij onder meer dat de advocaat er moet voor zorgen dat de omstandigheden van het verhoor gunstig zijn voor het behoud van de fysieke en psychische weerstand van de ondervraagde85.
Het fundamentele doel van het verhoor is de waarheidsvinding. Hierbij moet er van uitgegaan worden dat de politiediensten een degelijke opleiding in verhoortechnieken krijgen. Hoewel de politie steeds onderworpen is aan een strikt wettelijk kader, is er bij de technieken die de verhoorders aanwenden om de waarheid te achterhalen een zekere mate van druk toegelaten86. Vanaf wanneer deze druk of dwang kennelijk ongeoorloofd is, is voor interpretatie vatbaar.
83
L. VAN PUYENBROECK, “De invulling van het begrip ontoelaatbare druk bij het politioneel verdachtenverhoor” in M. BOCKSTAELE, E. DEVROE en P. PONSAERS (eds.), Salduz – Bijstand van advocaten bij verhoren, Antwerpen/Apeldoorn, Maklu, 2011, 155. 84 Ibid., 155. 85 Ibid., 161. 86 Ibid., 157.
38
Het lijkt evident dat de inschatting van dit criterium door de politie kan verschillen van de inschatting door een advocaat. De invulling van de notie ‘ongeoorloofde druk of dwang’ is in concreto de taak van de rechter en niet van de politie en/of de advocatuur 87. De advocaat kan melding maken van een mogelijke schending van de regelmatigheid van het verhoor, maar geen enkele rechter zal achteraf de grens van de ongeoorloofdheid op een objectieve wijze kunnen beoordelen. Dit zal leiden tot eindeloze discussies tussen de advocaat en de verbalisant. Het is dan immers woord tegen woord en bovendien plaatst het de advocaat in een bijzonder moeilijke positie: hij wordt dan namelijk getuige van een eventuele schending van de wettelijke voorschriften, waarvan hij als verdediger van de belangen van zijn cliënt moet vragen akte te nemen88. Advocaat Mr. Tom Bauwens illustreert deze controverse aan de hand van het principe ‘Nul n’est témoin sous la toge’ (onder zijn toga is men geen getuige). De vraag is dan hoe men tegelijk advocaat en getuige kan zijn in een zelfde zaak.
5. Minderjarigen Minderjarigen kunnen geen afstand doen van het consultatie- en bijstandsrecht. Omwille van de kwetsbaarheid verbonden aan hun leeftijd voorziet de Salduzwet in een versterkte bescherming voor minderjarigen. Dit principe werd opgenomen in een omzendbrief van het College van procureurs-generaal, COL 12/2011 betreffende de situatie van de minderjarigen en de personen die ervan verdacht worden vóór de leeftijd van 18 jaar een als misdrijf omschreven feit gepleegd te hebben. Deze omzendbrief, uitgevaardigd in aansluiting op de COL 8/2011 (die hierna aan bod komt), focust op de specifieke situatie in verband met het verhoor van minderjarigen89. Volgens de bepalingen van het College zouden volgende drie beginselen op de minderjarige toegepast moeten worden90: 87
F. GOOSSENS en F. HUTSEBAUT, “Het begrip ‘ongeoorloofde druk of dwang’ bij verhoren: een (in essentie) jurisprudentiële afbakening” in F. GOOSSENS, H. BERKMOES, A. DUCHATELET en F. HUTSEBAUT (eds.), De Salduz-regeling: Theorie en praktijk, vandaag en morgen, Brussel, Politeia, 2012, 151. 88 F. GOOSSENS en F. HUTSEBAUT, “Het begrip ‘ongeoorloofde druk of dwang in artikel 4 van de Salduzwet” in M. BOCKSTAELE, E. DEVROE en P. PONSAERS (eds.), Salduz – Bijstand van advocaten bij verhoren, Antwerpen/Apeldoorn, Maklu, 2011, 169. 89 P. RANS, “De toepassing van de Salduzwet op minderjarigen” in F. GOOSSENS, H. BERKMOES, A. DUCHATELET en F. HUTSEBAUT (eds.), De Salduz-regeling: Theorie en praktijk, vandaag en morgen, Brussel, Politeia, 2012, 69. 90 Omz. COL 12/2011 23 november 2011 van het College van procureurs-generaal bij de hoven van beroep – Addendum 2 aan omzendbrief COL 8/2011 betreffende de organisatie van de bijstand door een advocaat vanaf het eerste verhoor binnen het kader van het Belgisch strafprocesrecht – Situatie van de minderjarigen en de personen die ervan verdacht worden vóór de leeftijd van 18 jaar een als misdrijf omschreven feit gepleegd te hebben.
39
1) de minderjarige dient dezelfde rechten te krijgen als een meerderjarige; 2) gelet op het vermoeden van kwetsbaarheid dat samenhangt met de toestand van minderjarigheid is het voor de minderjarige onmogelijk om op rechtsgeldige wijze afstand van deze rechten te doen; 3) de minderjarige moet steeds de bijkomende rechten krijgen waarin de Jeugdbeschermingswet91 voorziet.
De wet sluit evenwel niet uit dat minderjarigen op schriftelijke uitnodiging kunnen verhoord worden (categorie III), waarbij de betrokkene krachtens artikel 47bis §2, vierde lid van het wetboek van strafvordering geacht wordt een advocaat te hebben geraadpleegd alvorens zich aan te melden voor het verhoor. Indien een minderjarige geen vertrouwelijk overleg heeft gehad met een advocaat, kan het verhoor niet aanvangen, gelet op het feit dat een minderjarige geen afstand kan doen van zijn consultatierecht. Het is echter de vraag op welke wijze er kan worden nagegaan of de uitgenodigde minderjarige, bij aanmelding op het politiebureau, daadwerkelijk voorafgaandelijk een raadsman geconsulteerd heeft. Dit zorgt voor veel onduidelijkheid op het terrein. Vanuit verschillende hoeken wordt de nood gesignaleerd om dit probleem op te vangen.
6. Besluit Een onderzoek naar de praktische implicaties van een wet is niet mogelijk zonder een theoretische synopsis van de wet. Bovengenoemd deel wordt dan ook gekenmerkt door een toelichting van de belangrijkste highlights van de wet aan de hand van begripsbepalingen en een aanschouwelijke tabel, gekend als de zgn. Salduz-trap. De verdeling van de wet in vier personele categorieën al naargelang het strafvorderlijk statuut, verleent corresponderende rechten aan elke categorie verhoorde. Het vergt dus de grootste zorg en waakzaamheid te bepalen in welke hoedanigheid iemand het politiekantoor binnenkomt voor ondervraging. Dat het definiëren van woorden als “verhoor” en “verdachte” in het kader van de Salduzwet voor heel wat discussie vatbaar is, blijkt uit voorgaande bijdrage. Een en ander hangt samen met het procedureel moment van kwalificatie als verhoorde of als verdachte met of zonder vrijheidsberoving. Wat onder “bijstand” wordt begrepen, roept eveneens een controverse op 91
Wet van 8 april 1965 betreffende de jeugdbescherming, B.S., 15 april 1965.
40
i.v.m. de rol van de advocaat tijdens zijn aanwezigheid bij het politieverhoor. Doorheen de rechtsleer heeft men gepoogd een lijst met verboden verhoortechnieken op te stellen, maar de notie ‘ongeoorloofde druk of dwang’ blijft een begrip met een subjectieve appreciatiegrond. Het is aan iedere individuele verhoorder en bijstandverlenende advocaat om in een concreet geval en rekening houdend met de specifieke kenmerken van elke verdachte aan te voelen of er sprake is van ongeoorloofde druk. Leidraad hierbij is de alertheid van de advocaat voor het behoud van de fysieke en psychische weerstand van de ondervraagde. Dit geldt des te meer voor minderjarigen, waarvoor de Salduzwet voorziet in een beschermd statuut, gelet op de kwetsbare positie verbonden aan hun leeftijd.
41
DEEL III: ORGANISATIE VAN DE SALDUZWET EN ANALYSE VAN DE PRAKTISCHE IMPLICATIES A. Reorganisatie van de verhoorprocedure 1. COL 8/2011 De toekenning en de implementatie van de logistieke en menselijke middelen zowel op niveau van de politiediensten, als op dat van de magistratuur en de balie vormen een belangrijke voorwaarde tot het welslagen van de Salduzwet. Hoe de politie zich moet gedragen tegenover de advocaat die nu bij het verhoor aanwezig is, zorgde voor een portie onzekerheid en omgekeerd had de advocatuur dezelfde spiegelvragen92. Dat een dosis gezond verstand en triviaal pragmatisme in het belang van alle rechtzoekenden cruciaal staat in deze nieuwe procedures, leed geen twijfel.
In dit licht werden richtlijnen uitgevaardigd door het college van procureurs-generaal (PG) middels een omzendbrief: COL nr. 8 van 23 september 2011. Deze omzendbrief (hierna afgekort als COL 8/2011), ontworpen door procureur-generaal Yves Liégeois, biedt een leidraad voor alle belanghebbende actoren inzake de organisatie van de bijstand door een advocaat vanaf het eerste verhoor binnen het kader van het Belgisch strafprocesrecht. Het is een onmisbaar instrument voor een vlotte implementatie van de Salduzwet. Dit meer dan 100 pagina’s tellende document omvat alle mogelijke richtlijnen, toelichtingen, interpretaties en aanwijzingen omtrent de Salduzwet.
92
D. ALLAERTS, “De leidraad voor de politie bij de toepassing van de Salduzwet” in F. GOOSSENS, H. BERKMOES, A. DUCHATELET en F. HUTSEBAUT (eds.), De Salduz-regeling: Theorie en praktijk, vandaag en morgen, Brussel, Politeia, 2012, 99.
42
Tal van informatiesessies werden gegeven en gedragscodes uitgewerkt (Leidraad voor toepassing van de Salduz-wetgeving binnen de burelen van de politie dd. 31.08.2011; Nota Gedragscode Salduz OVB dd. 12.04.2011, gewijzigd op 7.12.2011; Vademecum OBFG93 dd. 19.12.2011), geïnspireerd door deze COL 8/2011, om aan de meeste problemen het hoofd te kunnen bieden94.
2. Infrastructuur Het bijbouwen van consultatieruimtes is bij alle korpsen een investering geweest, rekening houdende met de vereiste van geluidsdichtheid. De inrichting van het lokaal dient immers de vertrouwelijkheid van het gesprek tussen de advocaat en zijn cliënt te waarborgen 95. Bij de inplanting van de consultatieruimtes moet tevens rekening gehouden worden met de ligging van de hoofdtoegang van het gebouw (waar de advocaat wordt ontvangen) en de aanvoer van de gearresteerde verdachten96, gelet op het gevaar voor ontvluchting en het veiligheidsaspect. Het consultatielokaal bestaat uit twee aan elkaar grenzende hokjes, van elkaar gescheiden en visueel verbonden door een plexiglas. In het verste hokje zit de verdachte, die door middel van gespreksgaatjes in de glaswand kan communiceren met de advocaat (en/of tolk) in het andere hokje. Om toezicht te houden op de veiligheid van de gearresteerde en de advocaat worden er camera’s of een geluidsdicht kijkglas geplaatst. De deontologische code schrijft immers voor dat de politie permanent alle personen die onder haar toezicht staan moet kunnen observeren ten einde hun veiligheid te waarborgen97. Op de interventiedienst van de Lokale Politie van Gent gebeurt deze observatie door middel van een videocircuit zonder geluid en zonder opname. Ook werden de camera’s zodanig geplaatst dat men niet kan gaan liplezen. Lokalen die tegelijk de vertrouwelijkheid van het consultatiegesprek, de veiligheid van de advocaat en het voorkomen van vluchtgevaar kunnen waarborgen zijn echter slechts in een
93
Ordre des Barreaux francophones et germanophone de Belgique D. ALLAERTS, “De leidraad voor de politie bij de toepassing van de Salduzwet” in F. GOOSSENS, H. BERKMOES, A. DUCHATELET en F. HUTSEBAUT (eds.), De Salduz-regeling: Theorie en praktijk, vandaag en morgen, Brussel, Politeia, 2012, 100-101. 95 Omz. COL 8/2011, 32. 96 E. CULO en M. BOCKSTAELE, “Infrastructuur en uitrusting van consultatie- en verhoorlokalen” in M. BOCKSTAELE, E. DEVROE en P. PONSAERS (eds.), Salduz – Bijstand van advocaten bij verhoren, Antwerpen/Apeldoorn, Maklu, 2011, 223. 97 K.B. van 10 mei 2006 houdende vaststelling van de deontologische code van de politiediensten. 94
43
beperkt aantal van de huidige politiegebouwen beschikbaar98. Een tekort aan financiële middelen is hier de voornaamste oorzaak.
3. Procedureel verloop van consultatie- en verhoorbijstand 3.1.
Contacteren van de advocaat
De politie moet de door de gearresteerde gekozen of een hem toegewezen advocaat contacteren. Dit gebeurt via de webapplicatie. Om de advocaat te verwittigen vult men in de gestandaardiseerde webpagina eerst de gegevens in van de verdachte (identiteit, natonaliteit, taal), dan de gegevens van de politiedienst en vervolgens of betrokkene al dan niet afstand van zijn Salduzrechten overweegt. Het invullen van de webapplicatie vraagt over het algemeen weinig tijd99. Als er een advocaat de opdracht heeft aanvaard, krijgt de politie daarvan melding. Vanaf dit tijdstip loopt de termijn van twee uur100. Tot er een advocaat is gevonden, moet de politie wachten. Binnen de politiediensten werd er besloten dat men het noodnummer belt indien er binnen de 45 minuten geen reactie komt vanuit de webapplicatie. Het contacteren van de raadsman voor niet-gearresteerde verdachten gebeurt niet via de webapplicatie101.
3.2.
Afstandsverklaring
Wanneer een verdachte afstand overweegt van zijn consultatie- en/of bijstandrecht, wordt de eerste aanzet hiertoe gegeven bij het invullen van de webapplicatie. Een dergelijke afstandsoverweging dient eerst telefonisch besproken te worden tussen de verdachte en de permanentie-advocaat die het dossier aannam. Dit noemt men het
98
L. MARES, “De implementatie van Salduz binnen de lokale politie” in F. GOOSSENS, H. BERKMOES, A. DUCHATELET en F. HUTSEBAUT (eds.), De Salduz-regeling: Theorie en praktijk, vandaag en morgen, Brussel, Politeia, 2012, 227. 99 http://www.dsb-spc.be/doc/pdf/Salduz3-nl.pdf, 48. 100 M. BOCKSTAELE, “Het contacteren van de advocaat en enkele verduidelijkingen over het begrip ‘verhoor’ en het verloop ervan in aanwezigheid van een advocaat” in F. GOOSSENS, H. BERKMOES, A. DUCHATELET en F. HUTSEBAUT (eds.), De Salduz-regeling: Theorie en praktijk, vandaag en morgen, Brussel, Politeia, 2012, 255. 101 Ibid., 253.
44
zogenaamde ‘afstandscontact’ (niet te verwarren met het telefonisch vertrouwelijk overleg). Indien de verdachte na dit telefonisch onderhoud bij zijn standpunt blijft, wordt zijn afstandsverklaring schriftelijk bevestigd in een daartoe bestemd document102.
3.3.
Veiligheidsmaatregelen
Bij de uitoefening van het recht op voorafgaandelijk vertrouwelijk overleg moeten de politiediensten de nodige veiligheid garanderen zowel voor de advocaat als voor derden. Er moet gecheckt worden of de advocaat niet in het bezit is van voorwerpen of stoffen die gevaarlijk kunnen zijn en/of die de verdachte kan gebruiken om te kunnen ontvluchten. In de COL 8/2011 worden een aantal voorschriften opgesomd: de advocaat moet alle elektronische (incl. GSM, Ipad…) en metalen voorwerpen achterlaten in een afgesloten kast en kan, na een veiligheidscontrole via een metaaldetector, enkel met pen en papier het lokaal betreden. Dit is binnen de advocatuur voor discussie vatbaar, evenals het fouilleren van de advocaat 103. Een huishoudelijk reglement, die de toegang van de advocaat in ieders belang regelt, kan hier voor soelaas zorgen.
4. Bijstand van tolken Het recht voor iedere verdachte om zich kosteloos te doen bijstaan door een tolk, indien hij de taal welke ter zitting wordt gebezigd niet verstaat of spreekt104, maakt deel uit van het recht op een eerlijk proces, bepaald in art. 6 van het EVRM. In het kader van de Salduzwet heeft de verdachte recht op een tolk zowel bij het vertrouwelijk overleg als bij het verhoor, teneinde zijn verklaringen als bewijs in rechte te kunnen gebruiken (art. 47bis, §1, 5°). 102
M. BOCKSTAELE, “Het contacteren van de advocaat en enkele verduidelijkingen over het begrip ‘verhoor’ en het verloop ervan in aanwezigheid van een advocaat” in F. GOOSSENS, H. BERKMOES, A. DUCHATELET en F. HUTSEBAUT (eds.), De Salduz-regeling: Theorie en praktijk, vandaag en morgen, Brussel, Politeia, 2012, 256. 103 L. MARES, “De implementatie van Salduz binnen de lokale politie” in F. GOOSSENS, H. BERKMOES, A. DUCHATELET en F. HUTSEBAUT (eds.), De Salduz-regeling: Theorie en praktijk, vandaag en morgen, Brussel, Politeia, 2012, 230-231. 104 Art. 6 §3(e) EVRM
45
De beëdigde tolk die bijstand verleent bij het politieverhoor wordt verondersteld zich te houden aan de verplichting om de informatie, waarvan hij kennis gekregen heeft tijdens het vertrouwelijk overleg, geheim te houden. Hij moet zich beperken tot het vertalen van wat tijdens het verhoor gezegd wordt. Vertalen houdt altijd een stukje interpretatie van de woorden in, wat op zich al wat complicaties kan teweeg brengen. De problematiek van het gebruik van tolken in de strafprocedure is niet nieuw. De beschikbaarheid van geschikte tolken leidde reeds vóór het Salduz-tijdperk tot heel wat moeilijkheden. Maar met de inwerkingtreding van de Salduzwet is de behoefte aan tolken aanzienlijk toegenomen105. Het grootste obstakel is evenwel de race tegen de tijd. Er moeten niet alleen advocaten binnen de twee uren paraat gevonden worden, maar tegelijk ook geschikte tolken, vooraleer het verhoor kan aanvatten. Vooral dossiers met meerdere verdachten die allemaal met dezelfde tolk moeten worden verhoord, veronderstellen een quasi- onmogelijke opdracht om binnen de 24 uren afgehandeld te geraken. In deze gevallen wordt vaak om een bevel tot verlenging verzocht. Aangezien de interventies van de tolken thans langer duren (dan vóór Salduz), zullen de vergoedingen en de gerechtskosten navenant zijn, wat ook de nodige discussies uitlokt. In de gevallen waarin tolken weigeren op te treden voor misdadigers, doet het oproepen van een nieuwe tolk de wachttijd uitlopen. Het is niet verplicht om zich te beroepen op dezelfde beëdigde tolk zowel voor overleg, als voor de bijstand, maar de COL 8/2011 beveelt dit wel ten stelligste aan.
B. Analyse van de praktijkvisie door de actoren In dit deel worden de implicaties die de Salduzwet met zich meebrengt geanalyseerd op basis van de antwoorden en percepties van de bevraagde actoren uit het werkveld. De voorziene moeilijkheden op terrein, te lezen in vakliteratuur en mediaberichtgeving, en de levendige debatten in de senaat hebben geleid tot het opstellen van de vragen (zie bijlage), met de centrale onderzoeksvraag steeds voor ogen: Waarborgt de praktische uitvoering van Salduzwet de beoogde rechten van de verdachte op een effectieve en efficiënte manier?
105
L. MARES, “De implementatie van Salduz binnen de lokale politie” in F. GOOSSENS, H. BERKMOES, A. DUCHATELET en F. HUTSEBAUT (eds.), De Salduz-regeling: Theorie en praktijk, vandaag en morgen, Brussel, Politeia, 2012, 227.230-231.
46
M.a.w. is de bijstand van een advocaat bij het politieverhoor binnen de huidige nieuwe contouren van de wet doelmatig en werkbaar? De antwoorden uit de 11 afgenomen interviews werden verwerkt per implicatie. Aangevuld met enkele citaten ter illustratie worden deze bevindingen vervolgens gekoppeld aan de resultaten van de evaluatierapporten van de Dienst voor het Strafrechtelijk Beleid (DSB)106. De DSB heeft sinds de inwerkingtreding van de wet de toepassing in de praktijk kwalitatief en kwantitatief opgevolgd.
1. Algemene impact op de interne werking 1.1.
Politie
De bevraagde politieambtenaren zijn zowel afkomstig van de interventiedienst als van de recherchedienst. Alle respondenten zijn het er unaniem over eens dat de Salduzwet voor vertragingen zorgt en een grote werklast met zich meebrengt. Het wachten op de advocaat leidt tot tijd- en capaciteitsverlies bij de politie. De verlengde procedure ten gevolge van het wachten op de advocaat wordt ook in het evaluatierapport van de DSB vermeld als belangrijkste impact op de dagelijkse werking van de politie. Verder worden er in dit rapport enkele opmerkelijke implicaties ingevolge de toepassing van de Salduzwet geconstateerd107: Een frappante vaststelling, aangegeven door zowel de Federale als de Lokale Politie, is dat er minder verhoren worden afgenomen in categorie IV wegens terughoudendheid ten aanzien van de zwaardere procedure voor de bijstand van een advocaat. De daling van het aantal vrijheidsberovingen ten voordele van de schriftelijke uitnodigingen (categorie III) kan beschouwd worden als de meest ingrijpende verandering ten gevolge van deze wet. Een andere impact op de interne werking van de politie is dat de strategie van het verhoor moet worden herbekeken in het licht van het nu vaker voorkomende gebruik van het zwijgrecht en in het licht van het voorafgaandelijk overleg, dat de verdachte de kans geeft zijn verhaal voor het verhoor op een meer uitgedachte wijze samen te 106
De Dienst voor het Strafrechtelijk beleid is een beleidsondersteunende dienst ten behoeve van de Minister van Justitie en de partners van het strafrechtelijk beleid. 107 http://www.dsb-spc.be/doc/pdf/Salduz3-nl.pdf, 47.
47
stellen. Bovendien is hierdoor ook de onderzoeksstrategie aangepast. Om het gebruik van het zwijgrecht te trachten doorbreken, wordt het eerste verhoor thans uitgesteld opdat men een maximum aan bewijselementen ter beschikking zou hebben vóór de start van het verhoor. Dit vergt bijgevolg een meer doorgedreven voorbereiding van een verhoor. “We gaan onze strategie wel veranderen. Nu gaan we dat verhoor meer naar achter plaatsen. We gaan meer telefonie-, sporenonderzoek, video-exploitatie doen, computer in beslag nemen enz. en pas op het einde verhoren. We gaan dus onze recherchemanier wel moeten veranderen.” (Marc Bockstaele)
Algemeen dient te worden opgemerkt dat de hele procedure veel tijd in beslag neemt en ertoe leidt dat de slagkracht op het terrein vermindert108.
1.2.
Magistratuur
De impact op de werklast van het parket en van de onderzoeksrechters vertaalt zich in een grotere tijdsdruk bij de uitoefening van hun werkzaamheden. Voor het parket betekent dit dat er bij een aanhouding of een geplande arrestatie veel meer dan voordien rekening moet worden gehouden met de termijnen. Bovendien vraagt de beslissing om iemand al dan niet voor te leiden een meer doorgedreven reflectie, omdat de ondervraging van een aangehoudene thans toch wel meer voeten in de aarde heeft. Eerste substituut procureur des Konings mevr. Steenackers vermoedt dat de nieuwe uitgebreide verhoorprocedure op termijn een daling van het aantal aanhoudingsbevelen tot gevolg zal hebben. Het feit dat er twee uur moet gewacht worden op de advocaat, verhoogt de tijdsdruk met als gevolg dat de parketmagistraat minder bewegingsvrijheid heeft, omdat men sneller moet beslissen met minder gegevens. “De wetgever heeft er niet voor geopteerd om de arrestatietermijn te verlengen naar achtenveertig uur en in de praktijk levert dat soms wel stressmomenten op. Nu moet het allemaal gewoon sneller dan vroeger, dus dat 108
http://www.dsb-spc.be/doc/pdf/Salduz3-nl.pdf, 49.
48
heeft voor ons wel implicaties. Het betekent ook voor de onderzoeksrechters dat ze iets langer zullen moeten blijven, totdat wij hebben voorgeleid.” (Kim De Laet)
In de evaluatieverslagen wordt er eveneens door de meeste parketten bekend gemaakt dat de wachttijden langer zijn geworden en er veel meer tijdsdruk is bij het voorleiden voor de onderzoeksrechter109.
Omtrent de impact op de interne werking bij de onderzoeksrechters wordt aangegeven dat er door het wachten op de advocaat veel tijd verloren gaat 110, wat maakt dat er nog meer dan vroeger op de termijn van 24u moet gelet worden en dat het soms moeilijk wordt om binnen die termijn alles gedaan te krijgen. De verhoren gaan eveneens later van start, waardoor de magistraten en de administratie langer in het gerechtsgebouw verblijven om de vorderingen af te werken111. Onderzoeksrechter Dhr. Daniel Van den Bossche bevestigt dat de magistratuur zal geconfronteerd worden een toegenomen aantal arbeidsuren doordat er meer verhoren na de normale werkuren zullen plaatsvinden.
Voor wat betreft de magistratuur kan men concluderen dat de materiële werklast in se min of meer gelijk blijft, doch de werkduur is toegenomen, wat op zich een werklastverhoging inhoudt.
1.3.
Advocatuur
Wat betreft de advocatuur situeren de praktische implicaties van de wet zich op twee verschillende vlakken. In de eerste plaats op organisatorisch vlak en ten tweede op financieel vlak. Voor de advocatuur was de organisatie van een permanentiedienst de grootste uitdaging. Die permanentie werkt via een webtoepassing die door de balie is ontwikkeld. De politie zoekt via deze webapplicatie een advocaat, waarna een callcenter verwittigd wordt, dat de advocaat opbelt.
109
http://www.dsb-spc.be/doc/pdf/Salduz3-nl.pdf, 89. Ibid., 102. 111 Ibid., 89. 110
49
Om aan de Salduzwet tegemoet te komen dienen advocaten met wachtdiensten te werken, waarin ze 7 dagen op 7, 24 uur op 24 permanent moeten zijn. Deze zgn. Salduz-permanentie heeft een aanzienlijke impact op de organisatie naar indeling van het werk en naar beschikbaarheid. Daarbij geeft het problemen op het vlak van vergoeding. Advocaat Mr. Tom Bauwens is specifiek voor de Brusselse balie twee jaar verantwoordelijk geweest voor het uitwerken van dat permanentiesysteem. Volgens hem is het grote probleem naar praktische implicatie dat de wetgever onvoldoende heeft stilgestaan bij de werkelijke impact. “U weet evengoed als ik dat men in het centrum van Brussel soms op twee uur nergens geraakt. Bovendien staat hier tegenover dat er tot op de dag van vandaag heel grote onduidelijkheid blijft bestaan over de vergoeding.” (Tom Bauwens)
Ook Mr. Laurens Van Puyenbroeck, advocaat aan de balie van Gent, stelt dat men in de twee en een half jaar voorafgaand aan de inwerkingtreding van de wet - sinds het arrest Salduz (dd. 27 november 2008) - veel meer tijd had moeten besteden aan het uitwerken van de praktische consequenties en de financiële vergoeding, in plaats van te debatteren over de zinvolheid van deze maatregel. “Men heeft dat niet gedaan, met alle gevolgen van dien. Dus financieel verwacht ik problemen én praktisch ook, dat zijn eigenlijk de twee grootste.” (Laurens Van Puyenbroeck)
Voor de advocaten zijn er twee mogelijkheden: ofwel schrijft men zich in binnen het systeem van de permanentie, ofwel stelt men zich gewoon beschikbaar om als advocaat opgeroepen te kunnen worden door een eigen cliënt. In het eerste geval is de werklast vanzelfsprekend enorm verzwaard. Daarom is de permanentiedienst eigenlijk enkel maar weggelegd voor advocaten die zich goed kunnen organiseren, meent Van Puyenbroeck.
Alle advocaten benadrukken dat de Salduz-permanenties een bijzonder zware bijkomende werklast met zich meebrengen. Voor de advocaten die binnen het systeem van de Salduz-permanentie opereren, manifesteert de toegenomen werklast zich 50
voornamelijk onder de vorm van beschikbaarheid voor juridische bijstand tijdens “lastige” werkuren (weekends, ’s avonds, ‘s nachts…) waardoor de combinatie met hun reguliere dossiers enerzijds en hun privéleven anderzijds moeilijk is, vooral voor advocaten in kleinere kantoren, waar men zich niet gemakkelijk kan laten vervangen. Derhalve vergt dit permanentiesysteem ook mentaal veel van de advocaat, temeer omdat er veelal geen evenredige verhouding ervaren wordt tussen ‘input’ en ‘output’, m.a.w. tussen hun investering in tijd en moeite, en de beperkte meerwaarde die ze ten opzichte van hun cliënt kunnen vervullen in een verhoorsituatie (de zgn. “bloempot”functie; infra). Nochtans is een aantal advocaten het daar niet mee eens. Ondanks de toegenomen werklast, vinden zij deze bijstand tijdens het verhoor toch nuttig en productief en erkennen ze de meerwaarde ervan omdat dit een betere kennis en opvolging van het dossier mogelijk maakt, wat hun (en dus hun cliënt) ten goede komt in het verder verloop van de vervolgingsprocedure112.
2. Voorafgaand vertrouwelijk overleg De Salduzwet geeft verdachten van categorie III en IV het recht op een vertrouwelijk overleg van 30 minuten met een advocaat, voorafgaand aan het eerste verhoor. Dit consultatierecht wordt door menig actor beschouwd als het meest cruciale punt van de wetgeving. Het wordt zelfs belangrijker geacht dan de verhoorbijstand, omdat dit voorafgaandelijk confidentieel gesprek de grootste waarborg van het door het EHRM beoogde bijstandsrecht inhoudt. “Dat eerste contact van de advocaat met de verdachte, dat eerste half uur: dáár gebeurt het. Daar kan een verdachte begeleid worden in de optie die hij zal nemen tijdens het verhoor. [...] Daar kan een stuk van de strategie van het verhoor bepaald worden, niet zozeer door de verdachte alleen, die daar zit te bibberen van schrik omdat hij gearresteerd is, maar vooral door de advocaat. Dit is eigenlijk het meest cruciale punt.” (Karel Van Cauwenberghe)
Wat betreft de infrastructuur kan over het algemeen worden gesteld dat een plaats voor dit vertrouwelijk gesprek werd voorzien. In de meeste politiekantoren zijn er zelfs specifieke middelen voorzien inzake het telefonisch vertrouwelijk overleg, d.w.z. een -al dan niet 112
http://www.dsb-spc.be/doc/pdf/Salduz3-nl.pdf, 118.
51
draadloos- geblokkeerd telefoontoestel zonder opname, dat geen andere telefoonoproepen toelaat, in een afzonderlijk geïsoleerd lokaal113. De infrastructuur bij de onderzoeksrechters en het parket is evenwel niet altijd optimaal114.
2.1.
Politie
Eerder werd gesteld dat het vaker voorkomende gebruik van het zwijgrecht door de verdachte een invloed heeft op de onderzoeksstrategie van de politie. Deze bevinding werd gerapporteerd in het evaluatieverslag van de DSB. Uit de zelf afgenomen interviews blijkt echter dat de politieambtenaren de stelling dat er meer beroep wordt gedaan op het zwijgrecht tegenspreken. Aan alle geïnterviewden werd gevraagd of hij/zij meent dat de bijstand van een advocaat tot gevolg heeft dat er minder vlug tot bekentenis zal worden overgegaan (of met andere woorden: dat verdachten nu meer gebruik gaan maken van hun zwijgrecht). De bevraagde politieambtenaren percipieerden dat dit niet zozeer het geval is in zaken waarin de politie over voldoende materiële bewijzen beschikt. “Ik heb zelfs de indruk dat advocaten vaak de verdachte overtuigen om toe te geven. Als een advocaat hoort tijdens het verhoor dat er materiële bewijslast is die niet te ontkennen valt, zal de advocaat vaak de cliënt aanraden om te bekennen en op die manier bijvoorbeeld een aanhouding te vermijden.”(Joeri Van der Snickt)
In dergelijke zaken wordt er ook veel minder waarde toegekend aan de bekentenis van de verdachte. Het is echter in zaken waarin er geen materieel bewijsmateriaal voorhanden is, dat de politie vreest dat de bekentenissen zullen verminderen, ten gevolge van het advies van de advocaat aan zijn cliënt om gebruik te maken van zijn zwijgrecht. Deze implicatie heeft volgens het DSB-evaluatierapport een impact op de politionele werklast: een meer doorgedreven voorbereiding van de verhoren is vereist opdat de ondervragers voldoende materiële bewijzen ter beschikking zouden hebben vóór de
113
http://www.dsb-spc.be/doc/pdf/Salduz3-nl.pdf, 48; http://www.dsb-spc.be/doc/pdf/Salduz3-nl.pdf, 58. 114 Ibid., 124.
52
start van het verhoor115. Dit verklaart de stijging van het belang van de technische wetenschappelijke politie. Het voorafgaandelijk zoeken naar materiële elementen kan echter niet altijd. Bij zedenzaken bijvoorbeeld zijn er geen bewijzen en moet men beginnen met een verhoor om op basis daarvan een onderzoek te kunnen instellen. Hoofdcommissaris van de FGP Dhr. Marc Bockstaele vreest dat die zaken waarvoor een verklaring van de verdachte noodzakelijk is, veel minder tot een veroordeling gaan leiden.
Het gegeven dat de bijstand van een advocaat tot gevolg heeft dat er meer gebruik wordt gemaakt van het zwijgrecht valt evenwel te nuanceren. De zware criminelen doen frequent beroep op hun zwijgrecht, maar dat was vroeger ook het geval. Het is dus niet altijd door toedoen van de advocaat. Verdachten zwijgen bijgevolg niet meer of minder dan vóór de Salduzwet116. Dit werd ook beweerd door hoofdcommissaris dhr. Marc Bockstaele. “Vóór Salduz hadden wij ook al van die gasten die weigerden verklaring af te leggen, terwijl wij bewijzen in overvloed hadden. Dat gaan wij nu nog hebben.” (Marc Bockstaele)
2.2.
Magistratuur
Afwijking van het recht op overleg Paragraaf 5 van het nieuwe ingevoerde artikel (art. 2bis) in de wet betreffende de voorlopige hechtenis stelt dat in het licht van de bijzondere omstandigheden van de zaak en voor zover er dwingende redenen zijn, de procureur des Konings of de gelaste onderzoeksrechter uitzonderlijk, bij een met redenen omklede beslissing, kan afwijken van het recht op voorafgaandelijk vertrouwelijk overleg en het recht op bijstand tijdens het verhoor. Wat die bijzondere omstandigheden en dwingende redenen kunnen zijn, werd echter in de wettekst niet verduidelijkt.
Volgens substituut procureur des Konings mevr. Kim De Laet gaat het om situaties waarin het slachtoffer in een levensbedreigende toestand verkeert of waarin de 115 116
http://www.dsb-spc.be/doc/pdf/Salduz3-nl.pdf, 47. Ibid., 99.
53
nationale veiligheid op het spel staat. In het wetsvoorstel beschouwt men ‘zware criminaliteit’ als bijzondere omstandigheden en dwingende redenen. Hoewel ‘zware crim’ een ruim begrip is, zijn deze gevallen echter zeer uitzonderlijk en is het aan de magistraat in kwestie om te motiveren in concreto waarom hij afwijkt van deze Salduz-rechten. “Bijvoorbeeld bij een ontvoering, [...] de prioriteit is om zo snel mogelijk het slachtoffer te vinden, men gaat geen twee uur wachten op een advocaat. Hetzelfde voor terrorisme bijvoorbeeld, de algemene veiligheid primeert op het wachten op die advocaat, [...] de levensgevaarlijke toestand waarin een slachtoffer zich mogelijks bevindt, gaat natuurlijk wel voor op de rechten die men kan hebben op basis van de Salduzwet.” (Kim De Laet)
Onderzoeksrechter dhr. Van Cauwenberghe uit zijn bedenkingen omtrent deze beslissing om af te wijken van het consultatie- en/of bijstandsrecht. Hij stelt zich de vraag of deze mogelijkheid überhaupt moest worden voorzien en welke consequenties dit kan hebben op het vlak van een eerlijke procesvoering117.
Uit het evaluatierapport van de DSB blijkt dat magistraten een dergelijke afwijking overwegen wanneer er een risico op collusie of verdwijning van bewijsmateriaal bestaat, betrokkenheid bij de feiten, terrorisme, gijzeling, enz. In de praktijk wordt het recht om af te wijken van het voorafgaandelijk vertrouwelijk overleg niet (of nauwelijks) toegepast118. Zwijgrecht Ook de parketten hebben reeds dossiers gehad waarin de advocaten hun cliënten adviseren om te zwijgen. Volgens mevr. Steenackers, eerste substituut procureur des Konings Antwerpen, hangt het al dan niet (vlugger) afleggen van bekentenissen na advies van de raadsman af van verschillende facetten, zijnde de ingesteldheid van de advocaat, de wijze waarop de advocaat overkomt bij de verdachte, de persoon van de verdachte en in welke mate dat
117
K. VAN CAUWENBERGHE, “De ‘Salduzwet’: oplossing van het probleem, of nieuwe hindernissen?” in M. BOCKSTAELE, E. DEVROE en P. PONSAERS (eds.), Salduz – Bijstand van advocaten bij verhoren, Antwerpen/Apeldoorn, Maklu, 2011, 125. 118 http://www.dsb-spc.be/doc/pdf/Salduz3-nl.pdf, 123.
54
deze zich bewust is van de feiten die hij/zij heeft gepleegd en de consequenties daarvan. Mevr. Linda Steenackers stelt vast dat er eigenlijk nogal lichtvoetig wordt omgesprongen met het gebruik van het zwijgrecht. Dit is naar haar opinie nooit in het voordeel van degene die verdacht wordt. Ze benadrukt het moeilijk te hebben met verdachten die aanvankelijk bepaalde zaken toegeven, maar zich na overleg met hun advocaat beroepen op hun zwijgrecht. Hierdoor zal het onderzoek immers onnodig langer duren. “Ik heb nog nooit geweten dat een zwijgrecht iemand voordeel gebracht heeft, integendeel. Want natuurlijk, een bekentenis is voor ons nooit genoeg geweest, dus ook nu niet, er wordt gewoon verder gezocht maar dan niet met medewerking van de verdachte.” (Linda Steenackers)
Ook onderzoeksrechter Karel Van Cauwenberghe merkt op dat er door de bijstand van een raadsman meer personen beroep doen op het zwijgrecht, en geen verklaringen wensen af te leggen. Dit gegeven zal echter niet noodzakelijk tot gevolg hebben dat er minder snel tot bekentenissen zal worden overgegaan. Het gaat hier immers om het eerste verhoor, onmiddellijk na arrestatie, waar er meestal heel weinig wordt prijsgegeven. De verhoren die nadien volgen en waar men meer objectieve confronterende gegevens ter beschikking heeft, leveren eventueel wel interessante informatie op. Doch bij deze navolgende verhoren is er evenwel geen bijstand van een advocaat meer voorzien, omdat die bijstand enkel plaatsvindt in de eerste stadia van iemands vrijheidsberoving. “Een keer dat stadium voorbij zit men in een ander verhaal ook” (Karel Van Cauwenberghe)
Sommige onderzoeksrechters ondervinden dat advocaten hun cliënten eerder aansporen om mee te werken tijdens het verhoor dan om gebruik te maken van hun zwijgrecht. Anderzijds wordt er aangegeven dat er bepaalde advocaten zijn die telkens inzage in het dossier vragen en verdachten laten weigeren om te spreken vermits er hun geen toegang tot het dossier kan (mag) verleend worden119.
119
http://www.dsb-spc.be/doc/pdf/Salduz3-nl.pdf, 100.
55
2.3.
Advocatuur
Omtrent de termijnbepaling voor het vertrouwelijk overleg meldde één advocaat dat de tijdspanne van dertig minuten te nipt is en verlengd zou mogen worden tot drie kwartier. Advocaat Jef Vermassen daarentegen acht een half uur voor het vertrouwelijk gesprek ruim voldoende, wat hem betreft. “Op zich moet dat voldoende zijn, want het is toch maar om de verdachte op zijn rechten te wijzen. De bedoeling is niet om zijn verklaring bij te sturen.” (Jef Vermassen)
Mr. Vermassen voegt er aan toe zijn cliënt te zullen aanraden de waarheid op te biechten en te vertellen wat hij weet. Niettemin vermoedt hij dat er andere advocaten zijn die verkiezen hun cliënten bij te staan in hun verklaring, ongeacht of ze de waarheid spreken, en hen zelf te laten beslissen of ze willen zwijgen of niet. De invulling die een advocaat geeft aangaande de wijze waarop hij bijstand verleent, kan dus volgens hem een impact hebben op een eventuele bekentenis of op de bewijsvoering in bepaalde zaken. Daarom is hij van oordeel dat het voorafgaand vertrouwelijk gesprek een risico inhoudt, omdat er daar met de verdachte afspraken kunnen gemaakt worden, die het verhoor kunnen beïnvloeden. De visie van advocaat Vermassen weerspiegelt de opvatting van onderzoeksrechter Van Cauwenberghe, welke in het begin van dit hoofdstuk werd weergegeven. Deze visie zou onrechtstreeks kunnen voortvloeien uit het scepticisme dat sommige actoren aanvankelijk hadden ten aanzien van de intrede van de advocatuur vóór het eerste verhoor. Er werd namelijk gevreesd dat door het voorafgaandelijk consult de verdachte niet meer spontaan en onbevangen verklaringen zou afleggen. Bij het begin van elk verhoor wordt aan de verhoorde persoon immers gevraagd om zijn ‘vrij verhaal’ van de feiten te vertellen. Deze spontane mededelingen zijn van fundamenteel belang om tot een kwaliteitsvol verhoor te komen120. Dit zou ertoe kunnen leiden dat de waarheidsvinding in het gedrang komt. De meeste advocaten menen echter dat het voorafgaandelijk overleg niet noodzakelijk een zodanige meerwaarde met zich
120
H. DAMS, “Het belang van een kwaliteitsvol (proces-verbaal van) verhoor” in M. BOCKSTAELE, E. DEVROE en P. PONSAERS (eds.), Salduz – Bijstand van advocaten bij verhoren, Antwerpen/Apeldoorn, Maklu, 2011, 195.
56
meebrengt, omdat ze geen inzage in het dossier krijgen bij het eerste contact met de verdachte. “Als dat gaat over een heel eenvoudig dossier is een half uur vaak zelfs te veel. Temeer ook omdat je als advocaat het dossier niet hebt gelezen. Je kan enkel algemene opmerkingen en richtlijnen geven.” (Tom Bauwens)
Aangezien ze geen toegang hebben tot het dossier, moeten de advocaten bovendien voorzichtig zijn wanneer ze het toepassen van het zwijgrecht aanbevelen. Het feit dat men niet over alle informatie beschikt, is voor andere advocaten dan weer een reden om het zwijgrecht aan te raden121.
3. Bijstand tijdens het verhoor Iedere van zijn vrijheid beroofde verdachte heeft sinds de inwerkingtreding van de Salduzwet recht op bijstand van een raadsman tijdens het verhoor. Dit is het gevolg van het zogenaamde ‘Salduzarrest’ waarmee het EHRM de krijtlijnen uitzet omtrent de bescherming van de verdachte tegen ongeoorloofde dwang van overheidszijde, opdat het recht op een eerlijk proces gewaarborgd wordt. De aanwezigheid van een onafhankelijke derde partij bij het verhoor beoogt een noodzakelijke vorm van verifieerbaarheid en transparantie122. De advocatuur dient hierbij toe te kijken dat de rechten van de verdachte worden gerespecteerd, toezicht te houden op het gebruik van ongeoorloofde druk of dwang en op de regelmatigheid van het verhoor. In het volgende hoofdstuk wordt gesteld dat de rol van de advocaat hierbij eerder passief is.
3.1.
Politie
Plaats van de advocaat Eerder werden de situaties opgesomd welke in de memorie van toelichting bij het wetsvoorstel ontoelaatbaar geacht worden (supra). Om het risico op deze niet toegelaten handelingen zo klein mogelijk te houden, werd bepaald dat de advocaat
121
http://www.dsb-spc.be/doc/pdf/Salduz3-nl.pdf, 116. L. SMETS, “Opleiding verhoortechnieken in het post-Salduz tijdperk: naar een universele nationale training?” in M. BOCKSTAELE, E. DEVROE en P. PONSAERS (eds.), Salduz – Bijstand van advocaten bij verhoren, Antwerpen/Apeldoorn, Maklu, 2011, 209. 122
57
plaats neemt schuin achter zijn cliënt. Deze dispositie onderstreept bovendien dat een verhoor geen debat is tussen de personen die aan een tafel zitten123. In de praktijk ziet men echter dat in de meerderheid van de gevallen de advocaat naast zijn cliënt plaatsneemt. De plaats van de advocaat tijdens het politioneel verhoor verschilt naargelang de zone en de ondervragende politieagent of de grootte van de verhoorzaal. De advocaten wensen naast hun cliënt te zitten in plaats van er schuin achter omdat ze dit contraproductief en denigrerend vinden. De meeste verhoorders staan ook toe dat de advocaten naast hun cliënt plaatsnemen aangezien ze de meerwaarde hiervan hebben begrepen (bijvoorbeeld om bekentenissen te verkrijgen)124.
Bij de zelf geïnterviewde Gentse politieambtenaren ligt dit anders. Inspecteur Valentine Van den Boogaerde voert aan dat de advocaat verzocht wordt om schuin achter de verdachte plaats te nemen en benadrukt hierbij dat dit de regel is die intern bij de politie geldt. Desalniettemin worden er toegevingen gedaan indien de advocaat dit voorschrift weigert, afhankelijk van de mate waarin de advocaat de interne regels respecteert. Vanuit het personeel bij de Gentse Lokale politie is er wel gevraagd om een vaste bank te installeren in het verhoorlokaal, zodat er geen discussie zou mogelijk zijn omtrent de plaats van de advocaat. Doch dit voorstel werd niet uitgevoerd. Hoofdcommissaris Marc Bockstaele daarentegen verplicht de raadsman om schuin achter de verdachte gaan zitten. Refererend naar de richtlijnen van de COL 8/2011 onderstreept dhr. Bockstaele dat deze maatregel zeer strikt wordt toegepast. De reden hiervoor illustreert hij aan de hand van een experimenteel rollenspel waarbij een professionele actrice die de rol van dader van een criminele brandstichting vertolkte, werd verhoord in aanwezigheid van een advocaat. Ze claimde echter de feiten niet gepleegd te hebben en vertelde de advocaat dat ze onschuldig was. Tijdens het verhoor diende de advocaat opzettelijk naast zijn cliënt te gaan zitten. De actrice - in haar rol als verdachte - bekende de feiten niet. Tijdens de nabespreking verklaarde ze dat ze niet tot bekentenissen overging doordat ze zich zodanig gesterkt en gesteund voelde door het non-verbale gedrag van haar advocaat. De advocaat zou, weliswaar onbewust, subtiel bevestigende signalen hebben geuit, die vanuit psychologisch standpunt de motivatie van de verdachte om niet te bekennen, kunnen verklaren. Het resultaat van 123 124
Omz. COL 8/2011, 61. http://www.dsb-spc.be/doc/pdf/Salduz3-nl.pdf, 115
58
dit rollenspel leverde voor Marc Bockstaele het argument om de advocaat uit het gezichtsveld van de verdachte te doen plaatsnemen. Hoewel men nergens in de rechtspraak van het Europees Hof van de Rechten van de Mens een bepaling omtrent de plaats van de advocaat zal aantreffen, werd de ‘schuin achter’-regel opgenomen in de richtlijnen van het College van procureurs-generaal.
Onderbreking van het verhoor Het verhoor kan gedurende maximaal 15 minuten onderbroken worden met het oog op bijkomend vertrouwelijk overleg, hetzij eenmalig op verzoek van de ondervraagde persoon zelf of op verzoek van zijn advocaat, hetzij bij het aan het licht komen van andere strafbare feiten dan deze die hem vooraf, als reden van zijn verhoor, verplicht ter kennis werden gebracht125.
In de praktijk wordt de onderbreking van het verhoor voornamelijk voor zware zaken gevraagd. Dit gebeurt meestal op verzoek van de advocaat, omwille van verschillende redenen: om zijn cliënt bij te sturen of te heroriënteren ten opzichte van zijn verklaringen of om overleg te plegen over nieuw aangehaalde feiten. Sommige politiediensten stellen vast dat verdachten zich na dit bijkomend overlegkwartier vaker op hun zwijgrecht beroepen126. Deze onderbreking mag niet verward worden met korte pauzes (zoals toilet- of rokerspauze), die de verhoorder meermaals kan toestaan, mits er geen overleg tussen advocaat en verdachte wordt gepleegd127.
3.2.
Magistratuur
Afwijking van het recht op bijstand Naar analogie met het voorafgaandelijk overleg, is er tot op heden nog geen afwijking van het recht op bijstand tijdens het verhoor gelast. De dwingende redenen die de
125
Artikel 2bis §2, 5° lid WVH. http://www.dsb-spc.be/doc/pdf/Salduz3-nl.pdf, 60. 127 M. BOCKSTAELE, “Het contacteren van de advocaat en enkele verduidelijkingen over het begrip ‘verhoor’ en het verloop ervan in aanwezigheid van een advocaat” in F. GOOSSENS, H. BERKMOES, A. DUCHATELET en F. HUTSEBAUT (eds.), De Salduz-regeling: Theorie en praktijk, vandaag en morgen, Brussel, Politeia, 2012, 280. 126
59
beslissing kunnen motiveren om van deze rechten af te wijken werden aangehaald in 2.2. (supra).
Plaats van de advocaat Parketmagistraat Kim De Laet haalt aan dat de advocaat een plaats heeft gekregen schuin achter de verdachte omwille van veiligheidsredenen. Voor de parketten vormt de plaats van de advocaat over het algemeen geen breekpunt. Teneinde discussies te vermijden, wordt toegestaan dat de advocaat naast zijn cliënt zit128. Ook bij de meeste onderzoeksrechters mag de advocaat naast de verdachte plaatsnemen. Dit belet dat de verdachte voortdurend omkijkt. Een andere reden is dat men geen signaal van wantrouwen ten aanzien van de balie wilt opwekken. Dit zou immers onterecht zijn aangezien deze onderzoeksrechters erop wijzen dat de meeste advocaten zich zeer correct gedragen129.
Onderbreking van het verhoor Ook bij de magistratuur wordt er opgemerkt dat de verdachte zich na een onderbreking van het verhoor met het oog op een bijkomend vertrouwelijk overleg in enkele gevallen beriep op zijn zwijgrecht. Anderzijds wordt door enkele parketten gemeld dat dergelijke onderbreking van het verhoor tot gevolg heeft gehad dat de verdachte tot bekentenissen overging130.
3.3.
Advocatuur
Plaats van de advocaat Wat betreft het plaatsnemen van de advocaat naast zijn cliënt kan men in zekere zin stellen dat de toelating hiervoor afhangt van zowel de ondervrager als de advocaat zelf. Deze zienswijze werd bevestigd door advocaat Mr. Tom Bauwens. Hij geeft aan nooit schuin achter zijn cliënt plaats te nemen en bevestigt dat de politie daarin flexibel is. “Ik neem altijd de stoel en zet er mij naast. Of men dit toestaat hangt ook af van politie tot politie, van dossier tot dossier, van advocaat tot advocaat. Op
128
http://www.dsb-spc.be/doc/pdf/Salduz3-nl.pdf, 78. Ibid., 97. 130 Ibid., 79. 129
60
de duur begint de politie hun pappenheimers bij de advocaten te kennen. Zij weten ook welke advocaten hiermee wel correct omspringen.” (Tom Bauwens)
Verantwoordelijkheid advocaat Mr. Van Puyenbroeck wijst op de enorm toegenomen verantwoordelijkheid voor de bijstandverlenende advocaat. Enerzijds is hij verantwoordelijk voor het advies dat aan de cliënt wordt gegeven tijdens het voorafgaandelijk overleg, anderzijds legitimeert zijn aanwezigheid bij het verhoor het verloop ervan en zelfs een eventuele bekentenis die er wordt afgelegd. Indien de advocaat niet is tussengekomen, wordt het immers moeilijk om de bekentenis achteraf in te trekken. Met andere woorden: deloyale handelingen van de verbalisanten (zoals misleidende beloftes om bekentenissen af te dwingen) kunnen als “gedekt” worden beschouwd indien de raadsman niet protesteert131. Wanneer de verdachte tijdens de ondervraging bekent, is zijn advocaat dus verantwoordelijk om te weten waarom zijn cliënt dat doet. Volgens Mr. Bauwens wordt die grotere verantwoordelijkheid van de advocaat overschat. Binnen de Salduz-opleidingen en gedragscodes van de OVB wordt er immers duidelijk gewezen op de voorzichtigheid waarmee eventuele tussenkomsten moeten worden uitgevoerd, temeer omdat men als advocaat geen kennis heeft van het dossier. Bovendien stelt hij dat het advies aan een cliënt behoort tot de beroepsverantwoordelijkheid van elke advocaat, ongeacht of dit in het kader van Salduz is of niet.
Wapengelijkheid tussen verhoorder en verdachte? De vraag of de bijstand van een advocaat heeft geleid tot wapengelijkheid tussen beide partijen wordt verdeeld beantwoord door de verschillende actoren. Volgens Mr. Laurens Van Puyenbroeck is dit zeker het geval wat betreft de fase van het verhoor, maar om de wapengelijkheid zoals die geïnterpreteerd wordt door het Europees Hof te realiseren is er evenwel nog veel werk aan de winkel. Volgens Mr. Tom Decaigny stoelt de toegenomen wapengelijkheid op de voorafgaandelijke consultatie, waar de advocaat suggesties voor bijkomend onderzoek kan doen. Mr. Bauwens daarentegen poneert dat er absoluut geen sprake is van wapengelijkheid, omwille van het verschil in kennis. De advocaat is misschien juridisch beter onderlegd
131
T. DECAIGNY, “De bijstand van een advocaat bij het verhoor”, Tijdschrift voor strafrecht 2010, afl. 1, 9.
61
dan de politie, maar de verbalisanten kennen de feiten. Zij beschikken over de processen-verbaal van vaststellingen. Sommige advocaten menen dat hun aanwezigheid psychologische ondersteuning biedt132.
Onderbreking van het verhoor De advocaat kan de onderbreking gebruiken om, indien de druk tijdens het verhoor te groot wordt, zijn cliënt te herinneren aan zijn recht om te zwijgen. Indien de verdachte na het overleg van 15 minuten toch wenst te bekennen, dan mag de advocaat dit niet beletten. Hij moet er enkel over waken dat de beslissing weloverwogen wordt genomen133. De meeste advocaten verklaren echter hun cliënt te zullen aansporen om de feiten te bekennen indien ze tijdens het verhoor vernemen dat er voldoende materiële elementen van de zaak aanwezig zijn.
Algemene beschouwing: In tegenstelling tot wat aanvankelijk gevreesd werd, maken de meeste actoren melding van positieve reacties omtrent de aanwezigheid van een advocaat tijdens het verhoor. Er worden op diens advies meer bekentenissen of medewerking van de verdachte vastgesteld door de politie. De aanwezigheid van de advocaat laat ook toe om te zien welke houding zijn cliënt heeft en hoe de politie te werk gaat. De parketten zien de advocaat, die zijn cliënt kan bijsturen indien deze de feiten ontkent, als facilitator134.
4. Rol van de advocaat bij het verhoor Het Hof van Cassatie heeft een duidelijke stelling genomen over de interpretatie van het begrip ‘bijstand’. Volgens Cassatie valt uit het Salduzarrest af te leiden dat de rol van de raadsman tijdens een verhoor beperkt blijft tot die van een bloempot. De advocaat mag met
132
http://www.dsb-spc.be/doc/pdf/Salduz3-nl.pdf, 115. M. BOCKSTAELE, “Het contacteren van de advocaat en enkele verduidelijkingen over het begrip ‘verhoor’ en het verloop ervan in aanwezigheid van een advocaat” in F. GOOSSENS, H. BERKMOES, A. DUCHATELET en F. HUTSEBAUT (eds.), De Salduz-regeling: Theorie en praktijk, vandaag en morgen, Brussel, Politeia, 2012, 278-279. 134 http://www.dsb-spc.be/doc/pdf/Salduz3-nl.pdf, 79-80. 133
62
andere woorden niet tussenkomen, noch praten of fluisteren, geen advies geven of oogcontact maken met zijn cliënt. Het Cassatiehof gebruikte de term ‘bloempot’ naar aanleiding van de stelling van de advocaat die omtrent deze kwestie een zaak aanhangig maakte.
4.1.
Politie
Volgens politiebeambte Joeri Van der Snickt heeft het Hof van Cassatie eigenlijk bevestigd wat er in de wettekst staat. De taak van de advocaat is toezien dat de rechten van de verdediging niet worden geschonden. Dit toezien impliceert niet dat de advocaat bijvoorbeeld tegen de politie kan zeggen dat een welbepaalde vraag niet mag gesteld worden. Hij mag evenmin advies geven over wat er moet geantwoord worden. Van der Snickt gaat akkoord met de opvatting dat de rol van de advocaat moet beperkt blijven tot ‘bloempot’, en dat deze zeker niet actief mag optreden.
4.2.
Magistratuur
Overeenkomstig de opvattingen van de politie vinden de parketmagistraten en onderzoeksrechters de passieve rol van de advocaat bij het verhoor eveneens terecht. “Volledig correct. Schoenmaker blijf bij uw leest.” (Linda Steenackers)
Kim De Laet geeft aan dat het de bedoeling is dat advocaten controle kunnen uitoefenen over eventuele ongeoorloofde beïnvloeding of intimidatie uit hoofde van de ondervragende magistraat of politiedienst, maar zij meent dat deze controlefunctie niet mag geïnterpreteerd worden als een actieve tussenkomst. Dat de advocaten zich gedurig zouden inmengen beschouwt zij als een belemmering van het onderzoek, omdat het de verbalisanten weerhoudt hun taak goed te kunnen uitoefenen. Zij vindt het persoonlijk reeds een grote garantie dat men controle heeft over de manier waarop het onderzoek gevoerd wordt. Toelaten om actief tussen te komen tijdens het verhoor zou een stap te ver zijn.
Karel Van Cauwenberghe benadrukt dat het gaat om het verhoor van een verdachte. Indien de rol van de advocaat actiever zou zijn dan ontstaat het scenario waarin de
63
advocaat eigenlijk de rol zou overnemen van de verdachte, waardoor het geen verhoor meer is. De bijstand wordt zijns inziens geleverd door het feit dat de advocaat op voorhand in een confidentieel gesprek de verdachte duidelijk maakt wat er staat te gebeuren, wat zijn mogelijkheden zijn en welke houding hij best aanneemt. Wat er in dit gesprek besproken wordt is geheel vertrouwelijk tussen de advocaat en zijn cliënt en dit houdt een ongelooflijk grote garantie in voor de verdachte, daar deze met kennis van zaken verklaringen zal afleggen. Om die reden hoort er niet voortdurend te worden tussengekomen tijdens het verhoor. Van Cauwenberghe brengt dan ook ter sprake dat men advocaten die toch willen tussenkomen, hoort te wijzen op hun taak en op het feit dat men zich aan de wet dient te houden.
Onderzoeksrechter Dhr. Van den Bossche sluit zich hierbij aan en benadrukt dat het niet de bedoeling kan zijn dat de dynamiek van het verhoor onderbroken wordt. De waarheidsvinding als finale doelstelling van het verhoor, vereist immers dat het een verhoor moet blijven.
4.3.
Advocatuur
Alle advocaten pleitten voor een actievere rol tijdens het verhoor maar zijn er zich evenzeer goed van bewust dat men de politie niet mag beletten haar werk te doen. ‘Actief’ wordt door de advocatuur niet geïnterpreteerd als ‘actief tussenkomen’ zodat het verhoor aan waarde inboet, maar als wezenlijke interferentie wanneer het nodig is. Elk van de bevraagde advocaten onderstreept het gegeven dat een verhoor een verhoor moet blijven en dat men niet hoort te antwoorden in de plaats van de verdachte of woorden in zijn mond te leggen. De advocaat mag zijn rol als ‘waakhond’ vanzelfsprekend niet misbruiken om andere belangen te dienen of om het verhoor te blokkeren. Mr. Tom Bauwens geeft niettemin aan dat de uitspraak van het Hof van Cassatie slechts een moreel gezag heeft m.b.t. een specifiek geval. Dit houdt in dat er een feitelijke precedentwerking is, maar geen juridische. In de praktijk is het zo dat men volgens hem wel degelijk kan tussenkomen.
64
Daarentegen meent advocaat Van Puyenbroeck dat er met eventuele tussenkomsten zeer voorzichtig moet worden omgesprongen en dat dit beperkt moet blijven tot extreme gevallen. Bij een verhoor dat correct verloopt, hoeft de advocaat immers niet op te treden.
De tussenkomst van de advocaat varieert ook naar gelang de persoon die de ondervraging leidt, die al dan niet duldt dat er opmerkingen worden gegeven tijdens het verhoor. Politiebeamten die daar geen problemen rond maken, zullen ook wat meer speelruimte bieden, des te meer in zoverre dit in hun belang is - wat meestal wel het geval is - dixit advocaat Tom Decaigny.
Vanuit de advocatuur wordt dikwijls beweerd dat de nationale wet niet beantwoordt aan de Europese rechtspraak en dat het EHRM een actieve invulling van het bijstandsrecht vooropstelt. “Men kan daar natuurlijk over discussiëren, wat houdt dat precies in? Maar uiteindelijk, als men de essentie van het bijstandrecht analyseert volgens hoe het toegepast wordt in andere landen en hoe het door de Europese rechtspraak geïnterpreteerd wordt, dan kan men niet anders dan besluiten dat dit een actieve invulling is.” (Laurens Van Puyenbroeck)
De antwoorden uit interviews sluiten aan bij de resultaten van de gesprekken die de Dienst voor het Strafrechtelijk Beleid voerde met advocaten van verscheidene lokale balies. De meeste van deze advocaten achten hun rol ruimer dan hetgeen in de wet en de omzendbrief van het College van procureurs-generaal is opgenomen. Tijdens het verhoor wensen ze immers actief te kunnen optreden om verduidelijkingen aan te brengen, vragen voor te stellen – zonder evenwel in de plaats van de verdachte te pleiten of te antwoorden – of bijkomende onderzoekshandelingen te vragen135.
5. Permanentiedienst en webapplicatie De advocaten staan op vrijwillige basis in voor de Salduz-permanentie, maar bij de Nederlandstalige balie in Brussel is het een stageverplichting voor de tweede- en derde 135
http://www.dsb-spc.be/doc/pdf/Salduz3-nl.pdf, 115.
65
jaarstagiairs. In de eerste maanden van de toepassing van de wet waren er geen of nauwelijks problemen met de permanentiedienst inzake beschikbaarheid van advocaten. Sinds eind maart hebben de Franstalige balies echter beslist om niet langer voor de Salduz-permanenties in te staan. Ze weigeren op te treden zolang er geen zekerheid bestaat over de vergoeding. Bijgevolg werden de meeste verhoren in Franstalig België afgenomen zonder de bijstand van een advocaat136. Sindsdien is er eveneens langs Nederlandstalige kant sprake van een verminderde inzet en motivatie van de advocaten om deel te nemen aan het permanentiesysteem. Dit vertaalt zich in een probleem op vlak van beschikbaarheid, meer bepaald voor het vinden van advocaten ’s nachts en tijdens het weekend en in zaken met meerdere aangehouden verdachten.
Vanaf begin augustus zouden de Franstalige balies terug actief zijn geworden in de permanentiedienst, doch op vrije basis.
Naast het functioneren van het permanentiesysteem, werd er bij de respondenten gepeild naar hun beoordeling van de webapplicatie.
5.1.
Politie
Omtrent de werking van de webapplicatie zijn de meeste politieagenten in het algemeen tevreden. Behalve enkele geïsoleerde incidentjes vallen er geen noemenswaardige of technische problemen te melden137. Eveneens geven de geïnterviewde politieambtenaren positieve feedback over de webapplicatie. Zo meldt diensthoofd LRP Joeri Van der Snickt dat er geen klachten zijn over dit webformulier. Het wordt bestempeld als een intuïtieve en efficiënte procedure voor het aanvragen van bijstand.
Ook de permanentiedienst wordt positief geëvalueerd. Volgens dhr. Van der Snickt zijn er voldoende wachtadvocaten ter beschikking. Het enige gesignaleerde probleem betreft de beschikbaarheid van jeugdadvocaten. Doordat er slechts een beperkt aantal advocaten gespecialiseerd is in jeugdrecht, kan het gebeuren dat er voor een
136 137
http://www.dsb-spc.be/doc/pdf/Salduz3-nl.pdf, 54. Ibid., 56.
66
minderjarige geen jeugdadvocaat beschikbaar is. Hij voegt er aan toe dat deze situatie zich slechts eenmalig heeft voorgedaan.
De meeste door de DSB ondervraagde politieagenten benadrukken dat de permanentiedienst in het algemeen goed werkt en dat er in de meerderheid van de gevallen een beschikbare advocaat in de webapplicatie wordt gevonden138.
5.2.
Magistratuur
Binnen de magistratuur wordt geen toegang tot de webapplicatie voorzien voor de parketten. Doch wat betreft het gebruik van de webapplicatie bij de onderzoeksrechters, stelt de Orde van Vlaamse Balies vast dat zij de webapplicatie veeleer weinig gebruiken139. In enkele arrondissementen maken de onderzoeksrechters immers zelf geen gebruik van de webapplicatie en wordt deze voor hen ingevuld door de politie140. Bij de zelf geïnterviewde onderzoeksrechters was dit evenwel niet het geval en werd er gevraagd naar hun ervaring omtrent het functioneren van dit systeem.
Onderzoeksrechter Van Cauwenberghe geeft aan enkele problemen te hebben ondervonden bij het gebruik van de webapplicatie. Zo meldt hij dat hoewel het webformulier werd ingevuld en verzonden, er geen advocaat kwam opdagen, doordat deze geen bericht had ontvangen. Dit was te wijten aan technische fouten in de software van het systeem, welke evenwel in de prille beginfase van de toepassing van de wet aan de orde waren. Deze gesignaleerde haperingen in het systeem worden niet door zijn Gentse collega Daniel Van den Bossche ervaren. De onderzoeksrechter wijst echter op een moeilijkheid inzake het bereiken van advocaten, doordat de webapplicatie enkel het telefoonnummer van de vaste lijn van de advocaat aangeeft. Hij acht het zeer onlogisch dat men via de webapplicatie niet over hun gsm-nummer kan beschikken, omdat de advocaat vaak na de kantooruren moet opgebeld worden, waarin deze dan enkel mobiel bereikbaar is. In tegenstelling tot de positieve beoordeling vanwege de politie, functioneert het systeem volgens de magistraten dus niet zo goed. 138
http://www.dsb-spc.be/doc/pdf/Salduz3-nl.pdf, 55. Ibid., 135. 140 Ibid., 94. 139
67
Tot slot dient er nog melding te worden gemaakt van een proefproject van de OVB, waarbij de webapplicatie thans reeds in enkele arrondissementen gebruikt wordt om een advocaat aan te stellen voor verdachten die niet van hun vrijheid beroofd zijn (categorie III) 141.
5.3.
Advocatuur
Hoewel de Nederlandstalige advocaten dezelfde eisen hebben dan de Franstalige advocaten, blijven ze wel instaan voor de Salduz-permanenties. Blijkbaar heerst er bij de Vlaamse balies een andere mentaliteit, waardoor niet direct naar het wapen van staking wordt gegrepen. Niettemin is er een verminderde beschikbaarheid van de Nederlandstalige advocaten waar te nemen sinds de staking van hun Franstalige collega’s. Ofschoon dit grote regionale verschil inzake bereidheid om deel te nemen aan de permanentiedienst, is het enthousiasme bij alle advocaten aanzienlijk bekoeld. De verminderde beschikbaarheid en de onvrede bij de advocaten is te wijten aan de zware werklast en de onvoldoende geachte vergoeding van hun prestaties142. Afgezien van het tekort aan beschikbare advocaten op sommige plaatsen in België, is het interessant na te gaan hoe de advocatuur het permanentiesysteem en de eventuele moeilijkheden die er uit voortvloeien ervaren. Volgens Mr. Decaigny heeft de permanentiedienst heel wat kinderziektes. Bovendien geeft de politie niet altijd de gekozen raadsman door aan de permanentiedienst.
6. Audiovisuele opname Nergens in de Salduzwet komt de mogelijkheid van audiovisuele opname van het verhoor ter sprake. Het wordt daarentegen in de COL 8/2011 beschouwd als een doeltreffend controlemiddel van het verloop van het verhoor en wordt bijgevolg als dusdanig aanbevolen. Desondanks worden verhoren tot op heden zelden audiovisueel ter controle opgenomen. De politievakbonden waren immers geen voorstanders voor deze praktijk. Het wordt
141 142
http://www.dsb-spc.be/doc/pdf/Salduz3-nl.pdf, 75. Ibid., 105.
68
overeenkomstig art. 112ter Sv. enkel gebruikt voor verhoren van minderjarige getuigen of slachtoffers143. De wet voorziet niet in een definitie van een audiovisuele opname van een verhoor. Uit de terminologie van artikel 112ter, §3 en 4 Sv. kan echter worden afgeleid dat de wetgever hier met ‘audiovisuele opname van het verhoor’ eigenlijk een ‘audiovisueel verhoor’ bedoelde144. Een audiovisueel verhoor is een videoverhoor waarbij de schriftelijke registratie van de verklaringen achteraf gebeurt. Dit betekent dat een schending enkel reactief kan worden vastgesteld. Bij een audiovisuele opname van een verhoor daarentegen (wat de Salduzdebatten indiceren) worden de verklaringen gelijktijdig met het vastleggen van verhoor uitgetypt145.
6.1.
Politie
Diensthoofd van de Lokale Recherchedienst Aalst Dhr. Joeri Van der Snickt ziet geen meerwaarde in het audiovisueel registreren van ‘Salduzverhoren’. Hij geeft aan dat een audiovisuele opname enkel gebeurt bij verhoren waarbij de mimiek van de ondervraagde belangrijk is, bijvoorbeeld wanneer een minderjarige verhoord wordt over seksuele misdrijven. In dergelijke ondervragingen is de uitstraling van het slachtoffer dikwijls belangrijker dan wat er gezegd wordt. Voor een gewoon verdachtenverhoor echter weegt de enorme kostprijs voor de installatie van de vereiste camera- en geluidsapparatuur niet op tegen het mogelijk voordeel van een audiovisuele opname. Hoofdcommissaris Marc Bockstaele daarentegen benadrukt voorstander te zijn van de audiovisuele opname en pleit voor het reglementeren van dit ‘gefilmd verhoor’.
Men kan concluderen dat er in de meerderheid van de gevallen geen audiovisuele opname gebeurt, behoudens de toepassing van artikel 112ter Sv. Slechts weinig politiediensten voeren de audiovisuele opname van het verhoor uit zoals dit in de COL
143
http://www.dsb-spc.be/doc/pdf/Salduz3-nl.pdf, 116. E. CULO en M. BOCKSTAELE, “Infrastructuur en uitrusting van consultatie- en verhoorlokalen” in M. BOCKSTAELE, E. DEVROE en P. PONSAERS (eds.), Salduz – Bijstand van advocaten bij verhoren, Antwerpen/Apeldoorn, Maklu, 2011, 227. 145 M. BOCKSTAELE, “Verhoren, verklaringen afnemen en ondervragingen: Voorstellen tot definitie”, Vigiles, 2002, afl. 4, 111. 144
69
8/2011 is omschreven. Er bestaat immers geen duidelijke en eenduidige wettelijke basis146.
6.2.
Magistratuur
Onderzoeksrechter Karel Van Cauwenberghe ziet de audiovisuele registratie als oplossing voor de discussie omtrent de vraag of er al dan niet door de verbalisant ongeoorloofde druk werd uitgeoefend op de verhoorde. De vaststelling van eventuele ontoelaatbare druk of onregelmatigheid van het verhoor zijn immers aan de subjectieve beoordeling van de advocaat toegewezen. Een schending van de rechten van de verdediging die de advocaat meent te hebben vastgesteld tijdens het verhoor, valt nooit achteraf objectief te controleren. Deze kwestie kan volgens dhr. Van Cauwenberghe enkel worden opgelost wanneer de audiovisuele opname verplicht wordt voor elk verhoor in het kader van de Salduzwet147. Dankzij deze opname als objectief controlemiddel kan men anticiperen op mogelijke betwistingen tussen de standpunten van de ondervrager en de advocaat. Karel Van Cauwenberghe wordt hierin bijgetreden door zijn Gentse collega, dhr. Daniel Van den Bossche, die het als een gemiste kans beschouwt dat men niet meteen geïnvesteerd heeft in de audiovisuele opname voor alle verhoren. Dit heeft immers tot gevolg dat de advocaat, die een door hem vastgestelde onregelmatigheid opwerpt bij de terechtzitting, zonder een audiovisueel bewijs zijn eigen verdedigingsmiddel ondermijnt.
Ook voor een onderzoeksrechter die bevraagd werd door de Dienst Strafrechtelijk Beleid, betekent de audiovisuele opname een controlemiddel op het verhoor, doch in de zin van controle op de politie. Deze onderzoeksrechter geeft aan dat de audiovisuele opname gebruikt wordt om de navolgende verhoren door de politie te controleren, aangezien er dan geen toezichthoudende advocaat meer aanwezig is148. In bepaalde arrondissementen worden de verhoren in principe nooit audiovisueel opgenomen,
omdat
volgens
de
onderzoeksrechters
van
deze
gerechtelijke
146
http://www.dsb-spc.be/doc/pdf/Salduz3-nl.pdf, 46. K. VAN CAUWENBERGHE, “De Salduzwet: oplossing van het probleem, of nieuwe hindernissen?” in M. BOCKSTAELE, E. DEVROE en P. PONSAERS (eds.), Salduz – Bijstand van advocaten bij verhoren, Antwerpen/Apeldoorn, Maklu, 2011, 124. 148 http://www.dsb-spc.be/doc/pdf/Salduz3-nl.pdf, 102. 147
70
arrondissementen de logistieke omkadering voor deze opname niet voldoet. Hoewel er in deze arrondissementen geen audiovisuele registratie gebeurt behoudens bij zeer zware gevallen, geeft een onderzoeksrechter echter aan voorstander te zijn van de audiovisuele opname, aangezien dit een bewijs levert voor de manier waarop de verdachte zich gedraagt tijdens een verhoor149. Dat het verhoor wordt opgenomen omwille van beeldmateriaal van het gedrag van de verdachte, in plaats van louter dat van de politie, werd ook aangevoerd door substituut van de procureur des Konings mevr. Kim De Laet. “In de zeer zware gevallen werd dat vroeger al gedaan, dan is het niet zozeer omwille van de controle op de politiediensten, maar vooral omdat het relevant is om een verdachte bezig te zien tijdens zijn verhoor. Die opname kan nog aan een analyse worden onderworpen.” (Kim De Laet)
De vaststellingen van de DSB bevestigen het eventuele gebruik van een audiovisuele opname door de parketten voor verhoren in het kader van art. 112ter van het wetboek van strafvordering (zware Assisenzaken) in plaats van ter controle in het kader van de Salduzwet. Desondanks is de meerderheid van de parketten voorstander van de audiovisuele opname van het verhoor, niet alleen als objectief controlemiddel die “woord-tegen-woord-discussies” (tussen verdachte, advocaat en verhoorder) het hoofd moet bieden, maar ook als beschermingsmechanisme voor de politie. Bovendien zou het openbaar ministerie de situatie beter kunnen inschatten, wat inzake gevoelige dossiers (met gevaarlijke verdachten of verdachten met psychische problemen) geen overbodige luxe is150.
Parketmagistraat Linda Steenackers is daarentegen niet te vinden voor het audiovisueel opnemen van verhoren. Ze beschouwt dit immers als een enorm groot wantrouwen naar de politie toe. “Ik vind dat we als magistraat voldoende vertrouwen moeten kunnen hebben in de politiemensen waarmee wij samenwerken.” (Linda Steenackers)
149 150
http://www.dsb-spc.be/doc/pdf/Salduz3-nl.pdf, 103. Ibid., 80.
71
6.3.
Advocatuur
Over het nut of de meerwaarde van de audiovisuele opname van het verhoor in het kader van het Salduzverhoor, bestaat geen eensgezindheid bij de advocatuur. Sommige advocaten zijn tegen deze praktijk omdat ze er het belang niet van inzien of vrezen dat de opgenomen en, gezien de situatie, eventueel nerveuze houding van de verdachte, wegens een slechte interpretatie, later nadelig kan zijn. Anderen vinden het daarentegen juist wel belangrijk dat het verhoor wordt opgenomen om het non-verbale gedrag en de houding van de verdachte te kunnen vatten. Bovendien is de opname ook een middel om het goede verloop van het verhoor en het correcte optreden van de politie tijdens het verhoor te kunnen nagaan. Sommige advocaten pleiten er zelfs voor om stelselmatig alle verhoren op te nemen. Anderen menen dat stelselmatige opname van het verhoor alleen voor welbepaalde misdrijven zou moeten voorbehouden worden, zoals politieke misdrijven, terrorisme en deelname aan criminele organisaties. De meeste advocaten benadrukken dat een opname hun aanwezigheid tijdens het verhoor evenwel niet kan vervangen151.
Hoewel de in deze studie geïnterviewde advocaten het er over eens zijn dat een audiovisuele opname interpretatiebetwistingen tussen politie en advocaat kan helpen voorkomen, verschillen de visies omtrent het nut van de audiovisuele opname. Meester Decaigny vindt dat de opname van het verhoor verplicht zou moeten worden maar dat het nooit een alternatief voor de bijstand van een advocaat kan zijn omdat er op het moment zelf niet kan ingegrepen worden. Bovendien vindt hij, net zoals Meester Van Puyenbroeck, die dezelfde mening deelt omtrent de wijze waarop de rechter ten gronde kan oordelen of er mogelijks sprake is geweest van ontoelaatbare pressie tijdens het verhoor, dat het absoluut aangewezen is om naast de bijstand van de avocaat alles te registreren omdat een opname van het verhoor een objectief controlemiddel biedt om latere discussies te kunnen beslechten. Beide advocaten onderstrepen dan ook de noodzaak om de audiovisuele -of minstens auditieve- opname wettelijk te verplichten.
151
http://www.dsb-spc.be/doc/pdf/Salduz3-nl.pdf, 116-117.
72
Volgens Mr. Bauwens daarentegen heeft de bijstand van een advocaat tijdens het verhoor niet als doel controle op het verloop ervan. Derhalve pleit hij ervoor om lijsten van misdrijftypes (met een strafdrempel van minstens één jaar) op te stellen waarbij er een opdeling moet worden gemaakt tussen enerzijds categoriëen van misdrijven waarvoor het aangewezen is dat de betrokkene bijstand heeft van een raadsman bij het verhoor en anderzijds de misdrijftypes die kunnen volstaan met een audiovisueel verhoor. Bepaalde misdrijven lenen zich immers naar zijn oordeel absoluut niet tot een bijstand, omdat de feiten zo specifiek zijn. In dergelijke gevallen beperkt de aanwezigheid van de advocaat zich tot het louter getuigen van het correcte verloop van het verhoor. Dit kan echter door een audio- of video-opname worden bewerkstelligd. Het zijn vaak technische materies, zoals bv. zware fiscale fraude, waarvoor de bijstand van een advocaat noodzakelijk is, gelet op de juridische, inhoudelijke en feitelijke meerwaarde ervan. Voor andere types van dossiers (bv. een kleine winkeldiefstal of een vandalenstreek) biedt de aanwezigheid van een advocaat bij het verhoor juridisch geen meerwaarde, maar zijn er voldoende garanties in ons Belgisch rechtssysteem om het correcte verloop van het verhoor te waarborgen, zoals de audiovisuele opname.
Mr. Vermassen acht het audiovisueel verhoor interessanter dan een ondervraging waar een advocaat bij aanwezig is, omdat dit de spontaneïteit weergeeft, de juiste woorden registreert en er niets kan aan gewijzigd worden.
7. Bevel tot verlenging In de wet van 20 juli 1990 betreffende de voorlopige hechtenis wordt door de Salduzwet het nieuwe artikel 15bis ingevoegd: het bevel tot verlenging. Hierbij kan de onderzoeksrechter eenmalig een met redenen omkleed bevel verlenen waardoor de aanhoudingstermijn van 24 uur kan verlengd worden tot maximum 48 uur. De vrijheidsbeneming die het gevolg is van dat bevel mag althans in geen geval langer duren dan vierentwintig uur, te rekenen vanaf de betekening van het bevel, welke dient te gebeuren binnen de eerste termijn van 24 uur152.
152
Artikel 15bis WVH.
73
Tijdens de nieuwe periode van vierentwintig uur heeft de persoon opnieuw het recht om gedurende dertig minuten andermaal vertrouwelijk overleg te plegen met zijn advocaat153.
7.1.
Politie
Hoofdcommissaris van de Gentse Federale politie Marc Bockstaele geeft aan dat er tot op heden in Gent nog geen enkel bevel tot verlenging uitgeschreven werd. Hij suggereert dat het voor de politie meevalt om alles binnen de tijdspanne van 24 uur rond te krijgen, mits de capaciteit opgedreven wordt. In een mogelijke situatie waarin verscheidene bendeleden moeten ondervraagd worden binnen de wettelijke aanhoudingstermijn, verklaart zijn collega bij de Lokale politie, Inspecteur Valentine Van den Boogaerde dat de termijn van 24 uur kan gerespecteerd blijven door een efficiënte organisatie. Diensthoofd van de recherchedienst van de Lokale politie te Aalst, Dhr. Van der Snickt voegt hieraan toe dat het eerste verhoor aan belang heeft ingeboet ten voordele van de materiële bewijslast. Bijgevolg kan de duurtijd van de verhoren die binnen de eerste 24 uur plaatsvinden ingekort worden.
7.2.
Magistratuur
Omtrent dit nieuwe artikel 15bis bestaat heel wat controverse, vooral in hoofde van onderzoeksrechters
en
parketmagistraten.
Onderzoeksrechter
Karel
Van
Cauwenberghe heeft wroeging met deze maatregel, die het mogelijk maakt de grondwettelijk verankerde termijn van vierentwintig uur te verlengen. Hij geeft dan ook aan dit met redenen omkleed bevel tot verlenging nooit te zullen toepassen. In de eerste plaats omdat hij vindt dat men aan een grondwettelijk principe niet zomaar op basis van een wet kan tornen. Hoewel de nieuwe situatie ertoe heeft geleid dat het nu in bepaalde situaties praktisch onmogelijk wordt alles binnen de 24 uren af te handelen, lijkt het hem zijns inziens zuiverder de grondwet aan te passen in plaats van dit brandje eenvoudigweg te blussen met een wetswijziging154.
153
Artikel 15bis WVH in fine. K. VAN CAUWENBERGHE, “De ‘Salduzwet’: oplossing van het probleem, of nieuwe hindernissen?” in M. BOCKSTAELE, E. DEVROE en P. PONSAERS (eds.), Salduz – Bijstand van advocaten bij verhoren, Antwerpen/Apeldoorn, Maklu, 2011, 125-126. 154
74
Het bizarre is dat het grondwetsartikel (art. 12 G.W.) voor herziening vatbaar werd verklaard, in functie van de arrestatietermijn op 48 uur te brengen155. De Europese rechtspraak aanvaardt zelfs 3 dagen als accepteerbare termijn om iemand van zijn vrijheid te beroven zonder rechterlijke tussenkomst. België is één van de weinige landen waar men nooit langer dan 24 uur kan gearresteerd blijven. Dhr. Karel Van Cauwenberghe beschouwt dit derhalve als een serieuze waarborg binnen ons rechtssysteem.
Om het ingaan van een nieuwe termijn van 24u te kunnen verantwoorden moeten er ernstige aanwijzingen van schuld aan een misdaad of wanbedrijf en bijzondere omstandigheden voorhanden zijn. In dit licht stelt hij zich de vraag welke de bijzondere omstandigheden kunnen zijn om dergelijke verlenging toe te staan. Als antwoord geeft substituut procureur des Konings Kim De Laet het voorbeeld van een Roemeense criminele organisatie met een groot aantal leden, die stuk voor stuk met een tolk moeten verhoord worden. Indien er daarbij voor elk van hen een advocaat moet gevonden worden en er bovendien geen tolken tijdig beschikbaar zijn, zullen de vierentwintig uren vrijheidsberoving in het gedrang komen. Het gaat dus om omstandigheden die eigen zijn aan de zaak of aan de persoon (zoals bijvoorbeeld een verdachte die in dronken toestand verkeert). “Het zal echt afhangen van zaak tot zaak en ook dan moeten wij natuurlijk de afweging maken: is het wel een dermate belangrijke zaak om hiervoor de vierentwintig uur te laten verlengen?” (Kim De Laet)
Mevr. De Laet suggereert dat de parketten in de mate van het mogelijke proberen geen gebruik te maken van deze maatregel, daar een vordering tot verlenging van de termijn enkel voorzien is in noodscenario’s, waarbij men een belangrijk dossier niet kan afgehandeld krijgen binnen de termijn van 24u.
Overeenkomstig de vaststellingen van de parketten uit het evaluatieonderzoek van de DSB, merken de bevraagde substituten op dat de onderzoeksrechters er zelf ook geen voorstander van zijn. De meeste onderzoeksrechters pleiten voor een restrictieve toepassing van deze maatregel, in uitzonderlijke situaties. De redenen waarvoor men 155
Verklaring van 7 mei 2010 tot herziening van de Grondwet, B.S., 7 mei 2010
75
het bevel tot verlenging overweegt betreffen het niet vinden van een tolk in zware dossiers of de noodzaak voor bijkomend onderzoek156.
Hoewel sommige actoren aangeven dat het niet altijd gemakkelijk is om de termijn van 24u vrijheidsberoving na te leven, hebben op heden slechts weinig parketmagistraten
een
bevel
tot
verlenging
gevorderd
en
hebben
weinig
onderzoeksrechters een bevel tot verlenging verleend157.
In het evaluatierapport wordt tevens ter sprake gebracht hoe er wordt omgegaan met tijdsdruk. Bepaalde parketten maken een onderscheid tussen dossiers “non significatif” en “significatif”. In het eerste geval wordt het verhoor uitgesteld. In het tweede geval wordt het dossier in onderzoek gebracht, waarbij de onderzoeksrechter ofwel de termijn van 24 uren verlengt, ofwel onmiddellijk zelf de verdachte verhoort158. Op enkele andere parketten wordt een tijdswinst verkregen door de verdachte zonder verhoor voor te leiden voor de onderzoeksrechter indien er voldoende bewijzen voorhanden zijn.
7.3.
Advocatuur
Dat het bevel tot verlenging in de praktijk zelden of niet wordt toegepast, wordt ook opgemerkt door de advocatuur. Mr. Tom Bauwens vindt dit echter vreemd, gelet op de hetze rond de Salduzwet waarin met argwaan wordt beweerd dat de termijn van de 24u vrijheidsberoving te kort is om alles op een volwaardige manier rond te krijgen. Hoewel hij het een mooie visie vindt dat onderzoeksrechters het er principieel moeilijk mee hebben dat een grondwetsbepaling kan gewijzigd worden bij wet, meent hij dat dit bevel tot verlenging niet indruist tegen dit principe. Artikel 12 G.W. bepaalt immers dat een persoon kan worden aangehouden krachtens een bevel van een rechter, dus wat hem betreft ziet hij hierin grondwettelijk geen bezwaar. Ook Mr. Tom Decaigny is van dezelfde mening dat de grondwet gerespecteerd wordt door art. 15bis WVH, maar voor hem ligt het probleem in de wettekst van het artikel, dat geen duidelijke criteria bepaalt. Bovendien sluit de wet niet uit dat het bevel tot verlenging 156
http://www.dsb-spc.be/doc/pdf/Salduz3-nl.pdf, 101-102. Ibid., 125. 158 Ibid., 85. 157
76
via mini-instructie mogelijk is. Hoewel na vele discussies in de voorbereidende werken beslist werd dat de verlenging niet kan gevorderd worden met een miniinstructie, acht hij het niet opportuun dat deze uitzondering niet wettelijk werd opgenomen.
8. Wedersamenstelling Het door de Salduzwet gewijzigde artikel 62 Sv. voorziet dat de onderzoeksrechter bij een wedersamenstelling zich thans eveneens laat vergezellen door de advocaat van de verdachte én de burgerlijke partij met hun advocaat. In de interviews werd de vraag gesteld wat de betrokkenen hiervan vinden. De meningen verschillen naar gelang de beroepsgroep.
8.1.
Politie
Voor de politie heeft de wijziging van artikel 62 Sv. tot gevolg dat een reconstructie nu heel wat meer middelen en voorbereidingen vergt dan voorheen. De organisatie van het plaatsbezoek met het oog op de reconstructie betekent dus een extra werklast. Tevens zal men in bepaalde zaken extra politiebewaking moeten voorzien wegens het verhoogde veiligheidsrisico omwille van de gelijktijdige aanwezigheid van verdachte en burgerlijke partij.
8.2.
Magistratuur
Zowel onderzoeksrechters als parketmagistraten vinden de aanwezigheid van de advocaat bij de wedersamenstellingen zeer onpraktisch. “Het is pure nonsens.”(Karel Van Cauwenberghe)
Ten eerste omdat de ruimtes waar de reconstructie van de feiten moet plaatsvinden zeer klein kunnen zijn. Het hoeft geen betoog dat de aanwezigheid van de onderzoeksrechter, de griffier, de procureur des Konings, de verdachte met politiebewaking, een forensisch deskundige en/of de wetsdokter en ten gevolge van de 77
nieuwe maatregel nu ook de advocaten en de burgerlijke partij, een enorme praktische hinder
met
zich
meebrengt.
Los
van
deze
praktische
problemen
stelt
onderzoeksrechter Karel Van Cauwenberghe zich vragen over het veiligheidsaspect. Nu de burgerlijke partij ook de wedersamenstelling zal bijwonen zal men genoodzaakt zijn om de nodige veiligheidsmaatregelen te nemen. Gelet op het feit dat een wedersamenstelling veelal emotionele toestanden teweegbrengt, kan immers verondersteld worden dat de aanwezigheid van zowel de verdachte als de burgerlijke partij bij de wedersamenstelling een bijzonder explosieve cocktail vormt159. Van Cauwenberghe is niet de enige onderzoeksrechter die benadrukt dat confrontaties tussen de verdachte en slachtoffers bij een wedersamenstelling tot ernstige incidenten kunnen leiden160. Verder uit hij zijn bedenkingen omtrent de ratio legis van de bijstand van de advocaat bij deze onderzoekshandeling. De wedersamenstelling is geen verhoor en heeft naar zijn persoonlijke overtuiging niets met Salduz te maken. De aanvulling in artikel 62 Sv. was niet opgenomen in het oorspronkelijke wetsvoorstel161. De wijziging van dit artikel kan wel worden gekoppeld aan de tendens om zoveel mogelijk tegensprekelijkheid in te lassen in het vooronderzoek. Dit doet bovendien vragen rijzen omtrent de rol van de advocaat bij de reconstructie van de feiten. Impliceert de door die wetswijziging ingevoerde tegenspraak een actieve rol tijdens de wedersamenstelling? Het nieuwe artikel voorziet dat de onderzoeksrechter zich laat vergezellen door de verdachte en de burgerlijke partij met hun advocaten. De wet biedt echter geen antwoord op de vraag wat de term ‘vergezellen’ nu juist inhoudt162. “Vergezellen, wat betekent dat? Een wedersamenstelling is geen gezellige uitstap. Ik vind het woordje op zich al totaal misplaatst.” (Karel Van Cauwenberghe)
159
K. VAN CAUWENBERGHE, “De nieuwe uitdagingen voor wedersamenstellingen” in F. GOOSSENS, H. BERKMOES, A. DUCHATELET en F. HUTSEBAUT (eds.), De Salduz-regeling: Theorie en praktijk, vandaag en morgen, Brussel, Politeia, 2012, 144. 160 I. DE LA SERNA, “La loi Salduz : la phrase judiciaire”, JT, 2011, 851. 161 K. VAN CAUWENBERGHE, “De ‘Salduzwet’: oplossing van het probleem, of nieuwe hindernissen?” in M. BOCKSTAELE, E. DEVROE en P. PONSAERS (eds.), Salduz – Bijstand van advocaten bij verhoren, Antwerpen/Apeldoorn, Maklu, 2011, 122. 162 Ibid., 123.
78
Of hieronder mag worden begrepen dat de advocaat kan tussenkomen, vragen kan stellen of de verdachte aansporen om niet op bepaalde vragen te antwoorden, kan men nergens uit de wetgeving afleiden. Evenmin zijn mogelijke uitzonderingen omwille van veiligheidsredenen gestipuleerd en werd er geen sanctie voorzien op het niet-naleven van deze nieuwe maatregel. Al deze aspecten nopen tot meer precisering en dienen wettelijk verduidelijkt te worden.
Ook onderzoeksrechter Daniel Van den Bossche stelt de meerwaarde van de aanwezigheid van de burgerlijke partij bij de wedersamenstelling in vraag. Hij beschouwt de aanvulling van artikel 62 Sv. zeer ondoordacht. Temeer omdat de wetgever onvoldoende heeft stilgestaan bij het emotionele aspect.
Geheel dezelfde bevindingen worden gerapporteerd in de Salduz-evaluatieverslagen: alle door de DSB bevraagde onderzoeksrechters wijzen op de praktische en organisatorische
problemen
ten
gevolge
van
de
nieuwe
situatie
bij
wedersamenstellingen. Ook deze onderzoeksrechters halen de logistieke problemen aan met betrekking tot het plaatsgebrek dat ontstaat bij de reconstructie van feiten die zich in een kleine ruimte hebben afgespeeld. Bovendien wordt er gewezen op de enorme voorbereiding die een reconstructie thans vraagt, waarbij specifiek professioneel
materiaal
vereist
is
(zoals
bijvoorbeeld
een
videoscherm,
geluidsapparatuur, zendertjes,...) opdat alle partijen de reconstructie naar behoren zouden kunnen volgen. Verder worden dezelfde bedenkingen gemaakt in verband met het veiligheidsaspect.
Desondanks vinden enkele onderzoeksrechters dat de aanwezigheid van de burgerlijke partij en van de advocaten wel een goede zaak is. Op die manier kan immers vermeden worden dat de advocaten tijdens het Assisenproces nog veel opmerkingen hebben over de reconstructie163.
8.3.
163
Advocatuur
http://www.dsb-spc.be/doc/pdf/Salduz3-nl.pdf, 101-102.
79
De advocaten zijn zeer tevreden met hun voorziene aanwezigheid bij de reconstructie van de feiten. Voor Mr. Tom Bauwens betekent dit een meerwaarde voor de kwaliteit van het werk van de advocaat. Hoewel hij vindt dat de advocaat absoluut niet dient tussen te komen tijdens de wedersamenstelling, acht hij diens aanwezigheid zeer belangrijk, omdat men dan als advocaat een beeld krijgt over de dynamiek van de feiten. “Je kan daaruit iets leren en je kan daardoor zeker een meerwaarde creëren ten aanzien van het voorbereiden van het pleidooi, de benadering van het dossier,... Je krijgt geheel een ander beeld dan het papieren beeld.”(Tom Bauwens)
Dit verschaft een juister inzicht in wat er zich daadwerkelijk op het moment van de feiten heeft afgespeeld en laat toe de zaak beter te begrijpen, wat een tijdswinst kan opleveren164. Bovendien draagt de aanwezigheid van de advocaat van de burgerlijke partij ertoe bij dat ook deze hierdoor met meer kennis van zaken kan pleiten tijdens de uiteindelijke rechtszitting165.
Ook advocaat Laurens Van Puyenbroeck, die voorstander is van zoveel mogelijk tegenspraak en aanwezigheid van alle partijen in de fase van het vooronderzoek, is de mening toegedaan dat het vernieuwde artikel 62 Sv. goede elementen bevat waaruit men kan leren.
Mr. Decaigny schaart zich volledig achter het principe van dit artikel, maar erkent tegelijk de onvoorzichtigheid waarmee de wetgever de aanpassing van betreffend artikel invoerde. Het uitgangspunt om alle handelingen waarbij een actieve betrokkenheid van de verdachte gevraagd wordt onder de Salduzwet te brengen, is perfect, maar er werden wat betreft de wedersamenstelling geen modaliteiten bepaald. De lapidaire wettekst voorziet bv. geen uitsluitsel voor slachtoffers die zich geen burgerlijke partij hebben gesteld. Dit zal in de rechtspraak tot menig discussie leiden.
164 165
http://www.dsb-spc.be/doc/pdf/Salduz3-nl.pdf, 118. Ibid., 102.
80
9. Samenwerking met andere actoren De nieuwe situatie die door de Salduzwet tot stand kwam, heeft ongetwijfeld geleid tot een cultuurschok inzake de verhouding tussen politie/magistratuur en advocatuur. Alle betrokken actoren dienen een wijze van coöperatie te installeren om op een constructieve manier met elkaar te kunnen omgaan166. De dagdagelijkse werking van de Salduzregeling zal immers afhangen van de manier waarop onderzoekers en advocaten zich tot elkaar leren verhouden167. Hoewel het nog te vroeg is om deze verhouding grondig te evalueren, lijkt de samenwerking tussen de verschillende actoren in de praktijk goed te verlopen. Bovendien kan men stellen dat door de invoering van de Salduzwet de communicatie tussen politie en advocatuur verbeterd is, daar beide actoren noodgedwongen meer zicht hebben gekregen op elkanders specifieke taak.
9.1.
Politie
De samenwerking tussen politie en advocatuur verloopt over het algemeen goed volgens alle bevraagde actoren. Dit werd ook bevestigd in de evaluatierapporten. De weinige incidenten met advocaten betreffen problemen van organisatorische aard (bv. advocaten die weigeren om GSM af te geven) en enkele gevallen waarin de advocaat naast zijn cliënt plaatsneemt, tussenkomt tijdens het verhoor of inzage van het dossier vraagt168. Volgens Dhr. Marc Bockstaele betreft het slechts een kleine minderheid van advocaten waarmee er soms discussies zijn. 90% van de verhoren die in aanwezigheid van een advocaat geschieden, verlopen evenwel vlekkeloos.
Voor de politie heeft de verhouding politie – advocatuur een cultuurverandering ondergaan in die zin dat er vóór de invoering van de wet geen contacten waren tussen beide. Doch het feit dat er nu meer samenwerking is tussen politie en justitie wordt beschouwd als een positieve evolutie. 166
L. SMETS, “Opleiding verhoortechnieken in het post-Salduz tijdperk: naar een universele nationale training?” in M. BOCKSTAELE, E. DEVROE en P. PONSAERS (eds.), Salduz – Bijstand van advocaten bij verhoren, Antwerpen/Apeldoorn, Maklu, 2011, 211. 167 PH. DAENINCK, “Over hete soep en nieuwe verstandhoudingen” in F. GOOSSENS, H. BERKMOES, A. DUCHATELET en F. HUTSEBAUT (eds.), De Salduz-regeling: Theorie en praktijk, vandaag en morgen, Brussel, Politeia, 2012, 244. 168 http://www.dsb-spc.be/doc/pdf/Salduz3-nl.pdf, 48.
81
“We hebben elkaar leren kennen, vroeger kwamen we nooit in contact met elkaar. Wij gaan nu een enquête uitvoeren over hoe de Salduzadvocaten de werking ervaren, met het oog op verbetering van onze eigen kwaliteiten. Het is eigenlijk nog een beetje voorbarig om daar al uitspraak over te doen, maar ik denk dat dit in de meeste gevallen van de twee kanten positief was. [...] We moeten eigenlijk die advocaten een beetje beginnen zien als medespelers in het gerechtelijk spel.” (Joeri Van der Snickt)
Zoals elke ingrijpende cultuurwijziging heeft ook deze evolutie naar structurele wederkerigheid tussen politie en advocatuur tijd nodig169. Hoofdcommissaris Marc Bockstaele meent dat omwille van het feit dat de politie tot voor kort nooit met advocaten heeft gewerkt en vice versa, het proces van coöperatie een aantal jaar in beslag zal nemen. “Wij kennen elkaar niet. We kwamen wel in contact met een advocaat tijdens een assisenzaak of met een curator bij een faillissement, maar dat was zeer zeldzaam. Het zijn dus twee werelden die elkaar moeten leren kennen; zowel de advocaten moeten onze methodes kennen, als wij moeten de aanpak van de advocaten leren kennen. Ik denk dat dit misschien twee tot drie jaren zal duren.” (Marc Bockstaele)
Wat het structurele overleg of de contacten met andere actoren betreft, werden in de meeste arrondissementen overlegplatformen opgezet. Bij de parketten werden referentiemagistraten en bij de politiediensten referentieagenten aangesteld om te antwoorden op de Salduz-vragen. Met het oog op een accuraat informatieverkeer en een betere verspreiding van de laatste nieuwigheden, worden alle relevante gegevens en FAQ op het Intranet van de politie geplaatst170.
9.2.
Magistratuur
169
L. SMETS, “Opleiding verhoortechnieken in het post-Salduz tijdperk: naar een universele nationale training?” in M. BOCKSTAELE, E. DEVROE en P. PONSAERS (eds.), Salduz – Bijstand van advocaten bij verhoren, Antwerpen/Apeldoorn, Maklu, 2011, 211. 170 http://www.dsb-spc.be/doc/pdf/Salduz3-nl.pdf, 47-48.
82
De onderzoeksrechters waren reeds meer dan een jaar vóór de inwerkingtreding van de wet bezig met de bijstand van een advocaat. In de aanloop naar de wet hadden reeds verhoren plaatsgevonden bij de onderzoeksrechter in aanwezigheid van een advocaat. Het merendeel van de onderzoeksrechters is het erover eens dat de samenwerking met de advocaten door toedoen van de Salduzwet aanzienlijk verbeterd is. Er is een vermenselijking van de rechtsgang opgetreden, tengevolge van een wederzijds respect voor ieders takenpakket. Ook de samenwerking met de politie wordt door de onderzoeksrechters positief onthaald171.
Wat het parket betreft bestaat in meerdere gerechtelijke arrondissementen een structurele samenwerking, voornamelijk met de politie waarmee er een maandelijks overleg is tijdens het arrondissementeel rechercheoverleg. Zowel met de politie als met de onderzoeksrechters wordt er op regelmatige basis vergaderd over de toepassing van de Salduzwet, met het oog op het aanreiken van oplossingen in geval van gesignaleerde problemen. Met de advocatuur blijkt er tot nu toe minder nood aan overleg te zijn. Niettemin benadrukken de parketmagistraten dat er sprake is van een goede samenwerking172.
Niettegenstaande er vroeger wel reeds contacten plaatsvonden tussen magistratuur en advocatuur, heeft eerste substituut procureur des Konings, mevr. Linda Steenackers, de indruk dat de communicatie thans gevoelig verbeterd en versoepeld is, doordat de advocaten zich nu meer betrokken voelen. Dit kan het onderzoek alleen maar ten goede komen.
9.3.
Advocatuur
De bereidheid om mee te werken, wordt onder andere toegeschreven aan de relatie tussen de advocaten en de politiediensten. Wat Mr. Bauwens betreft is dat altijd een zeer goede verhouding geweest. De nieuwe situatie noopte wel tot een aanpassingsperiode. De politie leefde jarenlang in de beslotenheid van hun politiecommissariaat, zonder enig toezicht van buitenaf. Dat is 171 172
http://www.dsb-spc.be/doc/pdf/Salduz3-nl.pdf, 103. Ibid., 90-91.
83
nu veranderd. Dat het gesloten imago van het verdachtenverhoor door de intrede van de advocaat als een nieuwe externe partij binnen de muren van het verhoorlokaal, aan banden gelegd wordt, moet echter niet noodzakelijk als negatief worden beschouwd, aldus Tom Bauwens. Niettemin werd hierover aanvankelijk zowel langs de kant van de advocatuur richting politie toe, als vice versa, veel misbaar gemaakt, die volgens hem onterecht was.
Mr. Van Puyenbroeck meent dat het vijandbeeld tussen politie en advocatuur dat vóór de Salduzwet (ongetwijfeld) aanwezig was, door deze regeling na verloop van tijd zal verdwijnen. Hij verwijst hierbij naar het voorbeeld van Engeland, waar de praktijk heeft aangetoond dat politie en advocatuur perfect kunnen samenwerken.
Hoewel strikt genomen advocaten als antagonisten van de politie worden aanzien in een strafonderzoek, duidt Mr. Tom Decaigny op de constructieve bijdrage die de advocatuur kan bieden voor het onderzoek (zoals het advies van de advocaat aan zijn cliënt om te bekennen).
10. Toepassing in inquisitoir rechtssysteem Het inquisitoir systeem - toegepast in de meeste continentale Europese landen - wordt gekenmerkt door een verticale processtructuur, waarbij een geschil aanhangig gemaakt wordt door de overheid, die het procesverloop bepaalt (in plaats van de procespartijen zoals bij het accusatoir systeem). Het onderzoek wordt verricht door de politiediensten onder leiding van een magistraat. De rechter oordeelt vrij en onafhankelijk over het strafdossier en leidt actief het onderzoek ten gronde. Het opsporingsonderzoek of het gerechtelijk onderzoek, voorafgaand aan de terechtzitting, gebeurt schriftelijk, geheim en niet-tegensprekelijk173. Het niet-tegensprekelijk karakter van de procedure schuilt in het feit dat de beklaagde geen mogelijkheid krijgt om de tegen hem verzamelde bewijzen te weerleggen en zich te verdedigen174.
173
M. BOCKSTAELE, “Verhoren, verklaringen afnemen en ondervragingen: Voorstellen tot definitie”, Vigiles, 2002, afl. 4, 116. 174 C. VAN DEN WYNGAERT, o.c., 566.
84
Een accusatoire rechtspleging - vooral in de VS en andere Angelsaksische (common law) landen van toepassing - veronderstelt dat politie en verdachte als twee gelijke partijen tegenover elkaar staan. De procespartijen hebben het proces volledig in handen en dienen elk van hun kant in te staan voor de verzameling en presentatie van het bewijsmateriaal 175. Alle onderzoekshandelingen (bv. getuigenverhoren) worden verricht op tegensprekelijke wijze, in aanwezigheid van alle partijen. De rechter moet hierbij enkel beslissen of de tenlastelegging bewezen is en heeft niet tot taak zelf de waarheid te vinden. De politie voert het onderzoek maar staat niet onder leiding van een Openbaar Ministerie. Een accusatoir proces verloopt openbaar t.a.v. de partijen en het publiek176.
De meest geuite kritiek op de Salduzwet is dat deze wet neigt naar een accusatoire strafprocedure welke niet toepasbaar zou zijn in een inquisitoir rechtssysteem, zoals in België bestaat. Hoewel men in de Straatsburgse rechtspraak inzake Salduz een accusatoire voorkeur van het Hof waarneemt, laat het EHRM de lidstaten de ruimte voor het bepalen van de modaliteiten binnen een rechtssysteem met specifieke nationale karakteristieken177. De vraag die gesteld werd luidde dan ook in hoeverre deze wet, die hoofdzakelijk toepassing vindt in een accusatoir systeem, zonder meer kan worden toegepast in een inquisitoir rechtstelsel, zonder een kwalijke blokkade te veroorzaken.
10.1. Politie De meeste arresten van het EHRM i.v.m. de schending van de rechten van de verdediging veroordeelden landen uit het Oostblok (Turkije, Cyprus, Oekraïne enz.) en enkele West-Europese landen (Verenigd Koninkrijk, Duitsland) met een accusatoire rechtspleging. Met de Wet Frachimont werd reeds een evolutie naar toenemende tegenspraak binnen het vooronderzoek op gang gebracht, de Salduzwet brengt nog meer accusatoire invloeden binnen in ons inquisitoir stelsel. Hoofdinspecteur Marc Bockstaele vindt de wet overbodig voor België aangezien er in ons inquisitoir rechtssysteem reeds voldoende controlemechanismen zijn ingebouwd die een billijke rechtspraak intenderen. Zowel de onderzoeksrechter die onpartijdig 175
M. BOCKSTAELE, “Verhoren, verklaringen afnemen en ondervragingen: Voorstellen tot definitie”, Vigiles, 2002, afl. 4, 116. 176 C. VAN DEN WYNGAERT, o.c., 565. 177 T. DECAIGNY, P. DE HERT en M. COLETTE, “De EHRM-dimensie van de Wet consultie- en bijstandsrecht: aanleiding en vigerend recht” in M. BOCKSTAELE, E. DEVROE en P. PONSAERS (eds.), Salduz – Bijstand van advocaten bij verhoren, Antwerpen/Apeldoorn, Maklu, 2011, 31.
85
gegevens verzamelt, de Raadkamer en de K.I. die elk controleren of alle onderzoekshandelingen correct zijn uitgevoerd, als een volksjury in het Hof van Assisen die de finale toetsing verricht, zijn filters die onbestaande zijn in Oostbloklanden en die ons land lijnrecht tegenover de Angelsaksische landen plaatsen. In België kan men nooit veroordeeld worden op basis van een (valse) bekentenis. Er is steeds ondersteunend bewijsmateriaal nodig. In een Angelsaksisch land zoals Amerika daarentegen loopt men het risico op de doodstraf op basis van een loutere bekentenis, die niet nader moet onderzocht worden. Dergelijke situaties zijn derhalve moeilijk transponeerbaar naar ons nationaal systeem.
10.2. Magistratuur “Het spijtige aan heel de Salduzwet is dat men eigenlijk vanuit Europa meer en meer common law aspecten begint te droppen in een systeem dat uiteindelijk op den duur met haken en ogen aan mekaar hangt.” (Daniel Van den Bossche)
Onderzoeksrechter Van den Bossche beaamt dat het adopteren van accusatoire elementen in een inquisitoir systeem niet evident is, gelet op de omvangrijke strafprocessuele en organisatorische gevolgen die deze implementatie teweegbrengt. In de praktijk stuit men voortdurend op allerlei moeilijkheden. Daarom onderstreept hij de noodzaak om vanuit de wetgevende macht de discussie aan te gaan om het hele systeem te herbekijken, waarbij men de keuze moet maken over de weg die men inslaat. Ofwel opteert men voor het behouden van het continentaal stelsel ofwel breekt men het open voor een totale hervorming naar het common law systeem. De huidige halfslachtige oplossing om deze twee rechtsstelsels te verenigen met een proliferatie van tussenprocedures heeft tot gevolg dat de duurtijd van elk dossier zodanig uitloopt dat de maatschappelijke relevantie van sommige zaken achterhaald raakt. Het invoeren van menig tegensprekelijke pointes brengt voor de magistratuur de nodige frustratie met zich mee doordat men moet vaststellen dat het gerechtelijk onderzoek niet meer vooruit gaat. Het principe van het common law systeem staat volgens hem haaks op het gerechtelijk onderzoek, in die zin dat het common law systeem totaal anders opgebouwd wordt dan ons huidig inquisitoir rechtsstelsel, waarbij de mogelijkheid tot tegenspraak zich ten gronde situeert. Bovendien is ook de infrastructuur in de 86
Angelsaksische landen afgestemd op hun nationale (accusatoire) rechtspleging. In Amerika bijvoorbeeld zijn de gerechtscentra zodanig geconcipieerd dat politie en parket samen zitten in hetzelfde gebouw waar advocaten ter beschikking zijn. Het organiseren van een permanentiedienst ter plaatse is een efficiënte oplossing om de wachttijden te omzeilen. Niettegenstaande de Grote Franchimont destijds werd afgevoerd, bracht dit de evolutie naar een meer accusatoir rechtstelsel op gang. Had de wetgevende macht echter toen de moed gehad om de Grote Franchimont erdoor te halen, zou de hele Salduzproblematiek zich thans niet hebben voorgedaan, aldus de onderzoeksrechter.
Volgens Mevr. Kim De Laet doet de Salduzwet geen afbreuk aan het inquisitoir karakter van ons rechtsstelsel. Het feit dat de advocaat een passieve rol toebedeeld kreeg bij (Salduz)wet, geaffirmeerd door het Hof van Cassatie (het zgn. ‘bloempotarrest’), wijst er op dat het rechtsbestel nog steeds niet tegensprekelijk kan worden genoemd, aldus de parketmagistraat. Het niet-tegensprekelijk karakter kan wel genuanceerd worden door de wet Franchimont, doordat men (achteraf) in de loop van het onderzoek bijkomende onderzoeksdaden kan stellen. Volgens bovengenoemde respondent is de procedure door dit punt wel al in de richting van een accusatoire rechtspleging geëvolueerd, maar duwt de Salduzwet de huidige procedure niet verder in die richting.
Volgens onderzoeksrechter dhr. Van Cauwenberghe past de Salduzwet daarentegen wel in een tendens om de Belgische rechtspleging meer en meer op te schuiven naar een accusatoir procedé, waarbij alles tegensprekelijk gebeurt. Niettemin verdedigt hij het behoud van het inquisitoir systeem, omdat het reeds de nodige garanties biedt voor alle partijen. Bovendien acht hij het ondoordacht en overdadig wijzigen van wetten c.q. geen goede zaak.
10.3. Advocatuur Advocaten die willen dat alle onderzoekshandelingen worden uitgevoerd op tegensprekelijke basis, zijn over het algemeen pleitbezorgers van een accusatoir systeem.
87
Mr. Laurens Van Puyenbroeck antwoordde resoluut dat de toepassing van deze wet in ons inquisitoir rechtssysteem zonder enig probleem mogelijk is. Hij vindt dat de kritiek hierover geuit wordt vanuit een zeer enge visie. Bijstand van een advocaat is een basisrecht dat aan elke verdachte toekomt, ongeacht het rechtssysteem van zijn land en mag dus niet beschouwd worden als een louter karakteristiek van het Angelsaksische strafrechtsdenken.
Ook advocaat Tom Decaigny weerlegt de kritiek dat de Salduzwet onverenigbaar zou zijn met een inquisitoire strafrechtsprocedure. Deze visie is volgens hem afhankelijk van de wijze waarop men beide rechtsstelsels definieert. Het probleem is dat men (onterecht) de tegenstelling maakt tussen inquisitoir als eenzijdig en accusatoir als tegensprekelijk. Mr. Decaigny, die zijn doctoraat weidde aan deze materie, stelt dat het eigenlijke onderscheid ligt in het feit dat bij de inquisitoire rechtspleging het onderzoek van bovenaf wordt opgelegd door de procureur des Konings of onderzoeksrechter, terwijl het onderzoek in het accusatoir of adversair stelsel gevoerd wordt door de partijen zelf, m.n. de politie en de verdachte die op gelijke voet tegenover mekaar staan. Zover zijn we echter nog niet. Ons rechtssysteem behoudt zijn inquisitoir karakter, doch (nu) met een zeer lichte neiging naar het adversaire, doordat er meer verantwoordelijkheid wordt gelegd bij de partijen zelf. Het invoeren van meer tegenspraak moet beschouwd worden als een bescherming van de verdachte en staat bijgevolg zijns inziens niet haaks op het inquisitoir systeem.
Binnen de advocatuur bestaan er echter tegenstrijdige opvattingen aangaande deze problematiek. Mr. Tom Bauwens is de mening toegedaan dat de implementatie van accusatoire elementen in een inquisitoir stelsel niet onbetwistbaar is. Hij illustreert zijn standpunt aan de hand van een vergelijking die hij al jaren gebruikt voor deze problematiek: “Ik vergelijk Salduz altijd met een applicatie van een Ipad (Apple) die men probeert te draaien op een Windows computer. Wat bedoel ik daar mee: ‘Salduz’, dat is eigenlijk een principe afkomstig uit het Angelsaksisch rechtssysteem, en men probeert dat zomaar eventjes in te pluggen in het Belgisch rechtssysteem, maar dat gaat niet.” (Tom Bauwens)
88
In Engeland bestaat het principe van “full disclosure”, d.w.z. dat de politie verplicht is de advocaat alle elementen (incl. proces-verbaal) te geven waarover zij beschikt. Dit is in België niet van toepassing. De politie mag in ons land niet ingaan op het verzoek van de advocaat tot inzage in het dossier, voor het eerste verhoor. De zogenaamde beoogde wapengelijkheid tussen de partijen is derhalve niet absoluut. Het invoeren van het accusatoir principe zonder er alle gevolgen aan te verbinden, stuit op weerstand bij Mr. Bauwens. Een gemengde benadering van twee verschillende rechtssystemen zorgt voor halfslachtige gevolgen.
11. Geheim van het onderzoek Doordat de Salduzwet voorziet in de aanwezigheid van een advocaat vanaf de eerste uren van het strafrechtelijk onderzoek, werd gevreesd dat vertrouwelijke informatie -voor zover deze niet valt onder de contractuele modalisering van zijn beroepsgeheim- aan derden zou kunnen meegedeeld worden. De advocaat is immers niet onderworpen aan het geheim van het onderzoek, zoals bepaald in de artikels 28quinquies, §1 en 57, §1 van het Wetboek van Strafvordering178. Deze artikelen bepalen dat ‘eenieder die beroepshalve zijn medewerking dient te verlenen’ aan respectievelijk het opsporingsonderzoek en het gerechtelijk onderzoek (magistraten, politiemensen, experts, griffiers,...) tot geheimhouding verplicht is, op straffe van toepassing van art. 458 Sw. De advocaat is evenwel geen ambtelijke actor in het onderzoek die professionele diensten aan het onderzoek of een onderzoeker verschaft179. Art. 47bis, §7 en art. 62, laatste lid Sv. verplicht anderzijds de advocaat tot geheimhouding van de informatie waarvan hij kennis krijgt door het verlenen van bijstand tijdens de verhoren, respectievelijk bij de wedersamenstelling van de feiten. Derhalve werd vermeden dat het geheime karakter van het (voor)onderzoek in het gedrang zou komen. De advocaat zal in de huidige context niet mogen communiceren met de pers, met familie of vrienden van de verdachte of met derden over hetgeen hij tijdens het verhoor of tijdens de wedersamenstelling heeft vernomen. In het belang van en met goedkeuring van de cliënt kan
178
F. LUGENTZ, “De onderzoeksrechter en de Salduzwet” in F. GOOSSENS, H. BERKMOES, A. DUCHATELET en F. HUTSEBAUT (eds.), De Salduz-regeling: Theorie en praktijk, vandaag en morgen, Brussel, Politeia, 2012, 201. 179 P. HOFSTRÖSSLER, “Beroepsgeheim, geheim van het onderzoek en persmededelingen door een advocaat” in M. BOCKSTAELE, E. DEVROE en P. PONSAERS (eds.), Salduz – Bijstand van advocaten bij verhoren, Antwerpen/Apeldoorn, Maklu, 2011, 105.
89
de advocaat wel mededelingen doen aan de pers. Maar het is niet omdat een advocaat de pers mag toespreken dat dit een vrijgeleide betekent om zijn beroepsgeheim te schenden. De hoedanigheid van advocaat impliceert immers in beginsel dat de deontologische verplichtingen ook tijdens de persverklaringen zullen moeten worden nageleefd180.
11.1. Politie Vóór de Salduzwet had de advocaat pas contact met zijn cliënt na het eerste verhoor. Nu hij reeds bijstand kan verlenen vanaf de beginfase van het onderzoek (en zelfs ervóór bij het voorafgaandelijk overleg) heeft een en het ander een invloed op het beroepsgeheim. Over hetgeen hij verneemt tijdens het eerste verhoor, mag de raadsman met niemand praten, omdat volgens Dhr. Bockstaele het onderzoek nog volledig moet opgestart worden. In deze prille fase wordt gesproken over wie nog zal moeten verhoord worden, of er al dan niet huiszoekingen zullen plaatsvinden,... De aanwezigheid van de advocaat tijdens dit verhoor (verhoorbijstand) valt puur onder het beroepsgeheim, stafbaar op basis van art. 458 Sw., in tegenstelling tot het voorafgaandelijk gesprek (consultatiebijstand), waar een contractuele relatie tussen cliënt en raadsman speelt. Dit vertrouwelijk overleg, dat zich vóór het eerste verhoor situeert en dus geen deel uitmaakt van het opsporings- of gerechtelijk onderzoek, behoort bijgevolg evenmin tot het geheim van het onderzoek. Dit heeft tot gevolg dat de advocaat -in afspraak met zijn cliënt- mag communiceren met de pers over de inhoud van het voorafgaandelijk consult. De advocaat moet hierbij echter zeer goed op zijn woorden letten en desgevallend extra op zijn hoede zijn wanneer hij persverklaringen aflegt. Bovendien kan de advocaat, al dan niet ter goede trouw, na het vertrouwelijk gesprek familieleden van de verdachte of derden inlichten. Hierdoor ontstaat een reële kans dat het onderzoek zal beïnvloed worden wanneer er bijvoorbeeld nog bewijsmateriaal moet gezocht worden181.
180
P. HOFSTRÖSSLER, “Beroepsgeheim, geheim van het onderzoek en persmededelingen door een advocaat” in M. BOCKSTAELE, E. DEVROE en P. PONSAERS (eds.), Salduz – Bijstand van advocaten bij verhoren, Antwerpen/Apeldoorn, Maklu, 2011, 113. 181 M. BOCKSTAELE, “De organisatie van het voorafgaandelijk consult” in M. BOCKSTAELE, E. DEVROE en P. PONSAERS (eds.), Salduz – Bijstand van advocaten bij verhoren, Antwerpen/Apeldoorn, Maklu, 2011, 131.
90
11.2. Magistratuur Zoals reeds werd aangehaald, blijven advocaten strikt genomen buiten het detectiegebied van de radar van het geheim van het onderzoek, zoals dit bedoeld wordt in art. 28quinquies, §1 en art. 57, §1 van het wetboek van Strafvordering. De advocaat mag dus – met als uitgangspunt het belang van zijn cliënt – aan de pers verklaringen afleggen, behalve over hetgeen de advocaat aan informatie heeft vernomen tijdens het verhoor van zijn cliënt en/of bij een wedersamenstelling (47bis, §7 en resp. art. 62, laatste lid Sv.). Laatstgenoemde verbodsbepalingen kunnen echter niet voorbijgaan aan het hogere belang dat de advocaat dient, nl. de bescherming van de rechten van zijn cliënt182, en beletten bijgevolg niet dat bepaalde informatie aan derden kan worden verstrekt. De vraag is dus of door de Salduzregeling, waardoor de advocaat in een veel eerdere fase informatie uit een strafdossier zal ontvangen, het geheime karakter van het inquisitoir vooronderzoek enigszins in het gedrang kan worden gebracht. Door de magistratuur wordt benadrukt dat “de grootste voorzichtigheid” geboden is wanneer de advocaat de pers te woord staat. Hij mag alleszins geen informatie uit het dossier prijsgeven. Volgens Karel Van Cauwenberghe behoort het tot de taak van de Orde van Advocaten om daar zeer strikt op toe te zien. Het gaat dan zowel over de vrijwaring van het geheim van het onderzoek als van het eigen beroepsgeheim, dat onder de deontologische regels van de advocatuur valt. Het is een moeilijke oefening om te bepalen wat dan nog wel kan worden vrijgegeven in verklaringen aan de pers. Onderzoeksrechter dhr. Van Cauwenberghe brengt ter sprake dat recente voorbeelden bovendien ook hebben aangetoond dat het afleggen van verklaringen in de pers niet altijd in het belang is van de verdachte.
Voor onderzoeksrechter dhr. Van den Bossche is het delicate evenwicht tussen het recht van de advocaat om verklaringen af te leggen en het bewaren van het geheim van het onderzoek zelfs een bijkomende reden om het (inquisitoir) systeem te veranderen. Er is immers materiële rechtsonzekerheid: de regels die bepalen wat er wel en niet in 182
P. HOFSTRÖSSLER, “Beroepsgeheim, geheim van het onderzoek en persmededelingen door een advocaat” in M. BOCKSTAELE, E. DEVROE en P. PONSAERS (eds.), Salduz – Bijstand van advocaten bij verhoren, Antwerpen/Apeldoorn, Maklu, 2011, 108.
91
de openbaarheid mag gecommuniceerd worden, ontbreken. Bij gebrek aan duidelijke criteria of richtlijnen hangt het van de persoonlijke perceptie af of een verklaring in de pers zowel het geheim van het onderzoek als het beroepsgeheim al dan niet schaadt. Dit geldt ook voor de advocatuur. Er wordt verwezen naar het recente voorbeeld van advocaat Jef Vermassen die in de pers bepaalde verklaringen aflegde over zijn cliënt in een strafonderzoek. De perceptie was dat hij te ver was gegaan, maar richtlijnen aan dewelke men de grens van het toelaatbare kan toetsen, zijn er niet. Het is een precaire evenwichtsoefening en het heeft ook te maken met het feit dat we in een hybride systeem zitten waar niemand echt goed weet wat mag en wat niet, aldus Van den Bossche. De advocaat die tussenkomsten verleent bij de politie, bijvoorbeeld in het kader van verhoorbijstand, mag die zaken niet naar buiten brengen. Maar ten behoeve en met instemming van zijn cliënt zou hij wel het -hem in het voorafgaandelijk overleg vertelde- “verhaal” van de cliënt in openbaarheid mogen brengen. De moeilijkheid ontstaat als bepaalde elementen uit dat verhaal ook aan bod kwamen tijdens het verhoor. Omwille van deze moeilijkheden zijn er advocaten die zich bewust zeer terughoudend opstellen t.o.v. de pers.
Eerste substituut Mevr. Linda Steenackers beschouwt als één van de basisvoorwaarden van de hele Salduzprocedure dat het geheim van het onderzoek gewaarborgd moet blijven. De betrokkenheid van de advocaat bij bepaalde onderzoekshandelingen in het gerechtelijk onderzoek, zoals de wedersamenstelling, impliceert dat het geheime karakter afhankelijk wordt van de deontologie van de advocaat en diens plichtsbewustzijn.
11.3. Advocatuur Volgens advocaat Tom Bauwens heeft de betrokkenheid van de advocaat in het vooronderzoek vanaf de beginfase geen implicaties voor diens communicatie met de pers, omdat het geheim van het strafonderzoek niet van toepassing is op de advocaat (supra). In de vierde paragraaf van art. 28quinquies en van art. 57 Sv. wordt de externe openbaarmaking van informatie door advocaten geregeld. Meester Bauwens vindt echter dat deze bepaling niet in het Wetboek van strafvordering hoort te staan. Gelet op de onafhankelijkheid van de advocatuur en haar autoregulering komt het toezicht
92
immers enkel aan de beroepsgroep zelf toe183. De deontologie van het beroep impliceert dat het onafhankelijke (media)optreden van een advocaat verantwoord is indien het de belangen van de cliënt nastreeft. Oneerbare motieven (bv. persoonlijke reclame) of ontoelaatbare persmededelingen moeten niet worden onderworpen aan de beoordeling en het toezicht van de overheid. Advocaten dienen louter aan zichzelf verantwoording af te leggen omtrent de beweegreden voor hun externe informatieverschaffing, aldus Mr. Bauwens.
C. Besluit In dit deel werd de praktische implementatie van de Salduzwet besproken aan de hand van de meest courante implicaties, waarover elf actoren hun professionele mening hebben geuit. De praktijkinterviews vormden de basis voor een kwalitatieve analyse van deze belangrijke topics. Met respect voor elke opinie afzonderlijk worden hieronder de opvattingen samengevat die de grootste gemene deler vertolken.
De impact van de wet op de interne werking weegt het zwaarst door bij de politie omwille van hun enorme capaciteit- en tijdsverlies. De grote werklast zorgt voor vertragingen in de rechtsgang en een daling van het aantal vrijheidsberovingen ten voordele van schriftelijke uitnodigingen. De onderzoeksstrategie wordt aangepast tengevolge van het zwijgrecht. Voor de magistratuur betekent de nieuwe procedure een langere behandelingstijd van elk dossier en leidt de grotere werkdruk tot minder aanhoudingen. De organisatie van een goed werkend permanentieapparaat was voor de advocatuur de grootste uitdaging. Zij zien hun werklast stijgen door permanent beschikbaar te moeten zijn. Dit heeft een impact op de interne werking wegens de combinatie van hun reguliere kantoorwerk met het toenemend aantal aanvragen tot bijstand voor verdachten. Het voorafgaandelijk vertrouwelijk overleg is het moment bij uitstek om de verdachte te informeren over al zijn rechten. Volgens de magistratuur wordt bijgevolg nu meer dan vroeger beroep gedaan op het zwijgrecht, volgens de politie gebeurt dit niet als er voldoende
183
P. HOFSTRÖSSLER, “Beroepsgeheim, geheim van het onderzoek en persmededelingen door een advocaat” in M. BOCKSTAELE, E. DEVROE en P. PONSAERS (eds.), Salduz – Bijstand van advocaten bij verhoren, Antwerpen/Apeldoorn, Maklu, 2011, 109.
93
materiële bewijzen voorhanden zijn. In dat geval zal de advocaat zijn cliënt adviseren om de feiten te bekennen, bv. in een bijkomend overleg tijdens een onderbreking van het verhoor. De meeste advocaten beschouwen de verhoorbijstand als een serieuze responsabilisering van hun opdracht. Een eventuele wapengelijkheid tussen verdachte en verhoorder kan niet volledig ontplooid worden, omwille van het gebrek aan inzage in het strafdossier waar de politie wèl kennis van heeft. De rol van de advocaat tijdens het verhoor wordt door de politie eerder als een passieve ‘bloempotfunctie’ geïnterpreteerd, terwijl de advocaten hun rol ruimer dan passieve ondersteuning beschouwen. De magistratuur argumenteert dat actieve tussenkomsten de dynamiek van de ondervraging zouden verbreken en scharen zich bijgevolg achter de uitspraak van het Hof van Cassatie. De webapplicatie wordt door de politie over het algemeen positief ervaren, daar waar de magistraten reeds technische problemen hebben ondervonden waardoor advocaten niet opdagen. De permanentiedienst kampt met een daling van het aantal beschikbare advocaten. Bij de politie is er geen eensgezindheid m.b.t. de audiovisuele opname van het verhoor. De magistratuur is sterk voorstander om dit gebruik verplicht in te voeren niet alleen als controle op de politie, maar vooral als oplossing voor de discussies over het al dan niet onregelmatige verloop van het verhoor. Volgens de advocaten vervangt een audiovisuele opname niet hun aanwezigheid waarbij een onmiddellijke interactie mogelijk is. Ook zij beschouwen de opname als een objectief controlemiddel om interpretatiebetwistingen te beslechten. Een aantal magistraten vinden de verlenging van de 24 uren vrijheidsbeneming onaanvaardbaar en tegenstrijdig met de Grondwettelijk verankerde aanhoudingstermijn. Zij verzekeren de waarborg voor de verdachte door geen bevel tot verlenging toe te passen, tenzij in noodscenario’s. In het kader van een wedersamenstelling spreken zij zich openlijk uit tegen de
aanwezigheid
van
advocaten
vanwege
de
praktische
hinder.
Omwille
van
veiligheidsredenen wordt ook de aanwezigheid van de burgerlijke partij bij de wedersamenstelling als zeer ondoordacht bestempeld. De advocaten zijn tevreden met hun voorziene aanwezigheid bij de reconstructie van de feiten. Het verschaft hen een juister beeld van de dynamiek van de feiten. De samenwerking tussen de actoren onderling wordt gunstig ervaren. Men krijgt meer zicht op en begrip voor elkaars taken. Iedereen is het erover eens dat het proces van structurele wederkerigheid wel zijn tijd nodig zal hebben, maar alle verwachtingen zijn positief. Justitie krijgt een menselijker gelaat.
94
De toepassing van de Salduzwet in een inquisitoir systeem wordt door de meeste actoren als een halfslachtig procedé aanschouwd aangezien men common law elementen invoert in een continentaal stelsel. Voor de ene is de Salduzwet in die zin totaal overbodig, voor de andere gaat de wet dan weer niet ver genoeg. Immers, indien de rol van de advocaat passief wordt aanzien en er geen inzage in de dossiers mogelijk is, dan is het tegensprekelijk karakter niet zo absoluut als men zoals sommigen met de Salduzwet bedoelde te creëren of alleszins niet in conformiteit met het EHRM. Volgens de politie is de advocaat is gebonden aan het geheim van het strafonderzoek voor wat betreft de verhoorbijstand, maar niet voor wat betreft de consultatiebijstand. In dit laatste geval staat hij in een contractuele relatie met zijn cliënt, wat hem de vrijheid geeft de pers te woord te staan in het belang van zijn cliënt. In beginsel is hij enkel gehouden door de deontologische verplichtingen van de beroepsgroep.
95
DEEL IV: STANDPUNTEN TEGENOVER DE SALDUZWET
Alle respondenten hebben hun persoonlijke appreciatie vanuit hun eigen beroepsveld ten aanzien van de Salduzwet uitgedrukt. De ene wat directer en openlijker dan de andere, maar allen met een eruditie, onderbouwd door een performant professionalisme.
Na reflectie over de percepties van de actoren aangaande hun persoonlijke standpunten ten aanzien van de Salduzwet, kan men voorzichtig stellen dat hun opinie grotendeels afhankelijk is van wat zij als wettelijke finaliteit van de wet beschouwen, deels aangestuurd door hun eigen beroepsmotieven.
1.
Politie
Vanuit politionele hoek werd de intrede van de Salduzwet als redelijk zwak en weinig constructief aangevoeld. Of de nieuwe maatregel de beoogde rechten van de verdachten op een efficiënte manier waarborgt, wordt zelfs negatief beantwoord. Een verhoor moet altijd goed zijn, met of zonder toezicht. Hoofdcommissaris FGP Gent, Dhr. Marc Bockstaele, ziet absoluut geen meerwaarde in de wet, die inboet op personeelscapaciteit en kostbare tijd. Vooral m.b.t. categorie IV kan men niet onmiddellijk overgaan tot het verhoren van de verdachte en gaat er heel wat tijd verloren door te wachten op een advocaat. Of de bijstand van een advocaat de kwaliteit van het verhoor én de waarheidsvinding ten goede komen, valt ook sterk te betwijfelen. Een audiovisuele opname van het verhoor zou, volgens Bockstaele, wel een afdoende tegemoetkoming kunnen zijn aan de beteugeling van ontoelaatbare druk en een mogelijke foutenmarge. 96
Er zal nog meer geld, mankracht en ruimte nodig zijn indien deze werking in de toekomst (uitbreiding EU-richtlijn) op alle verhoren zal toegepast worden. Het feit dat er voor de slachtoffers in de Salduzwet niets geregeld is, maar wel voor de criminelen (dixit Bockstaele), is een doorn in het oog van velen. Voor hem zou deze wet volledig mogen afgeschaft worden, gelet op het aanzienlijke capaciteit- en tijdverlies voor de politiediensten.
De interventiedienst bij de Lokale politie Gent, bij monde van Mevr. Valentine Van den Boogaerde, heeft de indruk dat de wet vooral in het leven werd geroepen om de politie te controleren, eerder dan de rechten van de verdachte te versterken, gezien de advocaat niet met zijn cliënt mag spreken tijdens het verhoor. Dat de slachtoffers, die door de Wet Franchimont slechts minimale rechten m.b.t. het verhoor kregen, volledig uit de boot van de Salduzwet vallen, is zeer betreurenswaardig. De aanwezigheid van een advocaat bij het verhoor moet ook niet per definitie als negatief bestempeld worden, maar het brengt heel wat administratieve rompslomp mee en het kost de maatschappij een aanzienlijke som geld.
Niettegenstaande hij de waarborg voor de rechten van de verdachte als finaliteit van de wet erkent, meent dhr. Joeri Van der Snickt, diensthoofd van de recherchedienst bij de Lokale Politie Aalst, dat de Salduzwet slechts gedeeltelijk tegemoet komt aan deze rechten van de verdediging. Hij vindt de onderverdelingen in de verschillende categorieën arbitrair en stelt het motief om iemand die een feit pleegt waarvan de strafmaat niet langer dan een jaar is, minder waarborgen te verlenen in vraag.
2.
Magistratuur
Onderzoeksrechter Dhr. Van den Bossche staat positief tegenover de Salduzwet in het algemeen. Wat hem wel stoort in de hele discussie van adaptatie van het verhoor is dat het formalistisch kader te fel wordt benadrukt ten nadele van de inhoudelijke filosofie van ‘Salduz’: zich behoeden voor wàt precies verklaard wordt tijdens een verhoor en de manier waarop onderzoekers omgaan met het zoeken naar de waarheid.
Met uitzondering van een aantal randbemerkingen, zoals de toezichthoudende rol van de advocaat en de procedure van de wedersamenstelling (supra), staat Dhr. Van Cauwenberghe, 97
onderzoeksrechter Antwerpen en Voorzitter van de Vereniging van Onderzoeksrechters, over het algemeen niet afwijzend tegenover de toepassing van de Salduzwet. De wet, die naar zijn mening grotendeels tegemoet aan de Europese rechtspraak, moet wel zonder risico op overkill - compatibel blijven met het Belgisch rechtssysteem, want ons systeem laat niet toe om alle rechten in handen van de verdediging te leggen.
Dat de Salduzwet in België niet nodig was, werd geopperd door een Antwerpse parketmagistraat. Hoewel het principe van het recht voor de verdachte op een eerlijke procesvoering absoluut te verdedigen is, kan men de nieuwe wettelijke maatregel overbodig noemen in onze nationale rechtsstaat. De vigerende wetgeving, o.a. met de wet Franchimont, biedt reeds meer dan voldoende waarborgen voor de verdediging om in te grijpen, alsook mogelijkheden voor de Raadkamer en de Kamer van inbeschuldigingstelling om controle uit te oefenen. Het beschermen van minderjarigen staat in ons land veel verder dan in Turkije. Wat met Yusuf Salduz gebeurd is, is ondenkbaar in België, waar men bovendien niemand kan veroordelen op basis van een loutere bekentenis, er is altijd een objectief element nodig. Een andere klok is te horen bij parketmagistraat Kim De Laet. Zij vindt het een goede zaak dat er een vorm van controle is ingebouwd bij het verhoor, maar zij acht de procedure niet mogelijk binnen de huidige contouren van de wet. De wetgever had er iets tegenover moeten stellen, zoals meer capaciteit verlenen aan de politie zodanig dat men bepaalde problemen kan overbruggen, ofwel de termijnen verlengen zodat de magistraten alles op een degelijke manier afgehandeld krijgen.
3.
Advocatuur
Van de advocaten is bekend dat zij meestal voorstanders zijn van de Salduzwet. Meester Bauwens, die mede verantwoordelijk is geweest voor de uitwerking van de implementatie van de wet voor de Brusselse balie, nuanceert zijn algemene visie op de veel besproken wet. Ten eerste mag de wet absoluut niet geïnterpreteerd worden als controlemiddel op de politie. Dit kan en mag niet de lezing van het Salduzarrest zijn. Men moet er van uitgaan dat de politie haar werk op een correcte manier uitvoert. De Salduzwet is wèl zeer nuttig in het kader van het verlenen van bijstand voor de verdachte.
98
Maar - zoals reeds werd toegelicht (supra; audiovisuele opname) - hierbij zou een onderscheid wenselijk zijn tussen de verschillende soorten misdrijven met het oog op de efficiëntie van de bijstand als verdedigingsmiddel. Een rendabel vertrouwelijk overleg zou dan moeten voorafgaan door een inzage van alle materiële elementen en vaststellingen door de advocaat alvorens zijn cliënt te spreken, en de bijstand kan maar effectief zijn als de advocaat de kans krijgt om daadwerkelijk en op gepaste wijze te interveniëren. Meester Van Puyenbroeck vindt de wet een verdienstelijke poging om meer rechten voor de verdachte te implementeren, maar is tegelijk van mening dat dit gebeurt zonder al te veel visie, meer uit noodzaak -opgelegd door Europa- en niet vanuit de overtuiging dat die rechten een meerwaarde hebben. Verder acht hij het toepassingsgebied van de wet te beperkt: de verhoorbijstand zou niet enkel voor het eerste, maar voor elk navolgend verhoor (al dan niet op vraag van de verdachte) moesten voorzien worden. Ook het criterium van vrijheidsberoving voor het recht op bijstand en de categorieke uitsluiting van de verkeersmisdrijven vindt hij niet verantwoordbaar. Een dergelijke wet is bovendien onwerkbaar als het niet opgevangen wordt door audiovisuele registratie of minstens een auditieve registratie. Met uitzondering van het voorafgaandelijk gesprek, waarover advocaat Mr. Jef Vermassen zijn bedenkingen uit, staat hij positief tegenover de Salduzwet. De essentie van de wet is, volgens Meester Vermassen, dat de aanwezigheid van de advocaat de sereniteit van de ondervraging wil bevorderen. Daarom vindt hij het goed dat een advocaat bij het verhoor is, omdat diens aanwezigheid zal resulteren in een vermindering van eventuele excessen door sommige ondervragers, waardoor de verhoren correcter verlopen.
Voor advocaat Tom Decaigny is de wet globaal genomen een stap vooruit, gelet op de uitbreiding van waarborgen voor de verdachte. Er is een apart overleg, bijstand voor een bepaalde categorie van verdachten, een duidelijke cautieplicht, enz., garanties die zeker essentieel zijn. Tegelijk houdt de wet beperkingen in voor wat betreft het recht op verhoorbijstand, met name de uitsluiting van diegenen die niet van hun vrijheid zijn beroofd, de begrenzing tot de eerste 24 uur en beperking tot de voorleiding bij de onderzoeksrechter en niet bij latere verhoren. Volgens Decaigny is de wetgever te restrictief geweest en mocht het toepassingsgebied nog verder reiken dan de huidige bepalingen. 99
DEEL V: CONCLUSIE EN AANBEVELINGEN
Deze masterproef beoogt geenszins de wet uit te leggen of terug te grijpen naar de oorzaak van het tot stand komen van de wet. Dit is geschiedenis. Hierover zijn al tal van studies, eindwerken en boeken geschreven. Dit neemt echter niet weg dat de voorbereidende werken, parlementaire
verslaggeving,
wetsvoorstellen
en
amendementen
grondig
werden
doorgenomen om de achterliggende motieven van de oprichting van de wet te kennen, en zodoende om de geest van de nationale wetgever en van het EHRM te achterhalen. Voorafgegaan door een theoretisch overzicht van de Salduzwet en de voornaamste begripsbepalingen, wil deze thesis, aan de hand van praktijkvisie en terreinonderzoek, de implementatiemoeilijkheden oplijsten na de inwerkingtreding en bekijken of de kinderziekten kunnen aangepakt en geremedieerd worden om tot een gezond instrument, dienstig voor alle partijen, te kunnen renderen. Al heel vlug werd een tweeluik geconstateerd in de opvatting over het ‘bijstandsrecht’ in de hoofden van de verschillende actoren: enerzijds de verdediging van de verdachte, anderzijds de controle op de politie. Op welke manier dit ook gepercipieerd wordt, de wetgever heeft de ‘bijstand van de advocaat bij het verhoor’ ingevoerd zowel om de verdachte beter te informeren, als om toezicht te houden op de regelmatigheid van het verhoor. Algemeen kan men concluderen dat elke beroepsgroep zo zijn eigen redenen heeft om positieve en/of negatieve kanttekeningen te maken bij deze nieuwe wetgevende maatregel die op 1 januari 2012 ons gevestigde rechtssysteem kwam teisteren. Maar, zoals elke storm, is ook ‘orkaan Salduz’ geluwd en kan men na 11 maanden werking voorzichtig beweren dat de implicaties niet zo dramatische vormen hebben aangenomen als aanvankelijk werd geprognosticeerd. Het spreekt vanzelf dat de centrale onderzoeksvraag niet kan resulteren in een sluitend en unaniem antwoord. Doorheen de literatuur en de interviews werd duidelijk dat de omgang met deze nieuwe rechten zowel voor de politie als voor de advocaten anders wordt ervaren en 100
beoordeeld. Daar waar de politie alle mogelijke logistieke en menselijke middelen moet inschakelen om de uitvoering mogelijk te maken en de voorbereidende forensische opsporingstechnieken, zoals DNA en vingerafdrukken, een belangrijkere plaats moet toebedelen in het recherchewerk, betekent het voor de advocatuur een tijdsinvestering waarbij de rechten van de verdachte moeten verdedigd worden in het kader van een nieuw soort samenwerking met de politie, die de beste resultaten naar waarheidsvinding oplevert in een structuur van wederkerigheid. Het besef dat de verhoorder bij de minste onregelmatigheid op de vingers kan getikt worden, is voor de politiediensten een doorn in het oog. De Salduzmodaliteiten mogen niet belemmerend werken in hun betrachting om misdrijven op te lossen. Over één ding kan men echter overduidelijk zijn: daar waar de politie zich in hun manier van verhoren gecontroleerd voelen door de verdediging, wordt de verhoorbijstand tot op heden door geen enkele advocaat als dusdanig aangewend. Alle advocaten zijn het erover eens dat de verhoren in ons land correct gebeuren en het gebruik van ‘ongeoorloofde druk’ in ons bestel niet aan de orde is. De advocatuur ziet zijn salduzopdracht eerder gericht op een efficiëntere doorstroming van informatie naar de verdachte toe, in het kader van een betere wapengelijkheid, maar nuanceert het absoluut karakter hiervan. Wat wel door alle partijen en ook door de buitenwereld als positief wordt ervaren is de tendens om het imago van het verborgen verhoorgebeuren transparanter te maken door de aanwezigheid van een advocaat.
Of de rechten van de verdachte tengevolge de Salduzwet op een effectieve manier worden verzekerd, wordt doorheen de interviews wisselend beantwoord. De Wet Franchimont biedt, volgens sommigen, al voldoende waarborgen en het invoeren van nog meer accusatoire elementen, waarvoor Salduz tekent, zou het Belgisch inquisitoir systeem kunnen hypothekeren. Een bekentenis zonder bewijslast, kan in ons land immers nooit tot een veroordeling leiden. Men kan concluderen dat de Salduzwet in feite een compromis is tussen enerzijds de beantwoording aan de EHRM-vereisten en anderzijds de intentie om het Belgisch rechtssysteem niet al te veel te verlammen. De Salduzwet is niet perfect, daarover is iedereen het eens. De meeste actoren hebben dan ook, in het kader van hun professionele expertise, de hiaten in de wet en de knelpunten in de praktische uitvoering, geëxpliciteerd en aangevuld met de nodige aanbevelingen, die tevens in het kader van een evaluatie na één jaar werking, aan het parlement zouden kunnen voorgelegd worden.
101
Op de vraag naar het doelmatig en werkbaar karakter van dit hervormde politieverhoor, wordt door de geïnterviewden genuanceerd gereageerd. In grote steden, zoals in Brussel, functioneert het Salduzverhoor moeilijker dan in kleinere arrondissementen. Heel wat bijkomende rechten maken het de verdachte comfortabeler en compliceren het werk van de politie, het openbaar ministerie en de onderzoeksrechters. De uitspraken dat ‘feitelijke straffeloosheid’ en/of uitstel van verhoren voor bepaalde misdrijven, n.a.v. een omzendbrief van het Brusselse parket, de criminaliteit zou aanmoedigen in plaats van ze te bestrijden, zijn uitgedoofde paniekkreten. In de mate dat de kritiek op de omzendbrief veronderstelt dat deze het bestaande vervolgbeleid ingrijpend kan wijzigen, berust deze beoordeling op verkeerde premissen. In Brussel is ook het capaciteitsprobleem van de advocaten het grootst, te weten dat de gebrekkige samenwerking met de OBFG een bijkomende zware opdoffer is voor het welslagen van de Salduzwet.
Maar waar iedereen zich meest aan ergert is dat men in gans de Salduzregeling niet gedacht heeft om bijkomende rechten aan het ‘slachtoffer’ toe te kennen. Dit had – gezien de actuele situatie – toch wel een serieuze meerwaarde betekend voor de benadeelden, wiens verklaringen nog steeds aan strenge formaliteiten zijn verbonden. Dat het verkeerscontentieux uit de consultatiebijstand wordt gehouden, zelfs al is de strafmaat meer dan een jaar gevangenisstraf, is volgens sommigen niet in overeenstemming met de geest van het EHRM. Of de Salduzregeling kan uitgebreid worden voor alle verkeersmisdrijven zou, volgens anderen, dan weer te ver leiden, gelet op de reeds besproken beschikbaarheidsproblemen van advocaten en tolken en de stijgende werklast van de verbalisanten. Het voorschrift van artikel 62 Sv. zou, volgens de onderzoeksrechters, met meer omzichtigheid en voorafgaandelijke grondige studie moeten herschreven worden, met het oog op de veiligheid van verdachte en derden. Het woord ‘vergezellen’ moet strikter gepreciseerd worden, alsook moet de sanctie, bij niet naleving van dit artikel, afdoend vastgesteld worden. De uitzonderingsmogelijkheid, in het licht van bijzondere omstandigheden en dwingende redenen (art. 2bis, §5 WVH), heeft de wetgever niet voorzien voor deze procedure, die nochtans ernstige incidenten tussen verdachte en slachtoffer kan veroorzaken. De garantie van de veiligheid van alle personen (advocaten, tolken…) in de consultatieruimte en de verhoorlokalen is (nog) niet in detail uitgewerkt. Het verdient voorts aanbeveling om een intensere studie uit te voeren van de problemen die er zijn bij verhoor van personen die reeds in de gevangenis verblijven. 102
Er heerst onduidelijkheid m.b.t. de geheimhouding van de informatie die de advocaat verkregen heeft tijdens het voorafgaandelijk consultatieoverleg. Naar de letter van de wet is de geheimhouding beperkt tot hetgeen de advocaat verneemt tijdens het verhoor. Dit vraagt een aangepaste wettelijke regeling, gelet op het feit dat informatiedoorstromingen nefaste gevolgen voor het onderzoek kunnen teweegbrengen. In het kader van de vereiste omzetting van de EU-richtlijn inzake het recht op vertaling en tolken in strafprocedures, dient het beroepsgeheim van de tolk ook binnen de Salduzwet aangepakt te worden, evenals zijn onpartijdigheid en onafhankelijkheid. De al dan niet verplichte invoer van audiovisuele opname van het verhoor is reeds fel bediscussieerd, en behoeft een definitieve beslissing. De duur- en rusttijden, alsook de termijn van 24 uur, zijn volgens velen te beperkt om de werkzaamheden optimaal te kunnen uitvoeren. Tenslotte stuurt de balie aan op passende oplossing voor het budgettair probleem en het pro deo fonds, dat niet meer toereikend blijkt.
Samengevat kan men concluderen dat niet alle situaties geregeld kunnen worden in wetten en omzendbrieven. Maar als alle justitiële actoren en advocaten hun maatschappelijke verantwoordelijkheid opnemen, kan men stellen dat de wet niet op drijfzand van contingentie is gebouwd, maar dat de input, zowel vanuit het EHRM als vanuit de nationale wetgever een output realiseert die op alle terreinen Salduzwaardig is.
103
Bibliografie ALLAERTS, D., “De leidraad voor de politie bij de toepassing van de Salduzwet” in GOOSSENS, F., BERKMOES, H., DUCHATELET, A. en HUTSEBAUT, F. (eds.), De Salduz-regeling: Theorie en praktijk, vandaag en morgen, Brussel, Politeia, 2012, 95-106. BEYENS, K. en DECORTE, T., “Kwalitatieve dataverzameling” in GOETHALS, J. en PAUWELS, L. (eds.), Kwantitatieve en kwalitatieve criminologische onderzoeksmethodes: een introductie, Leuven, Acco, 2009, 109-141. BEYENS, K. en TOERNEL, H., “Mijnwerkers of ontdekkingsreizigers? Het kwalitatieve interview” in DECORTE, T. en ZAITCH, D. (eds.), Kwalitatieve methoden en technieken in de criminologie, Leuven, Acco, 2009, 196-228. BOCKSTAELE, M., DEVROE, E. en PONSAERS, P. (eds.), Salduz – Bijstand van advocaten bij verhoren, Antwerpen/Apeldoorn, Maklu, 2011, 361 p. BOCKSTAELE, M., “Het contacteren van de advocaat en enkele verduidelijkingen over het begrip ‘verhoor’ en het verloop ervan in aanwezigheid van een advocaat” in GOOSSENS, F., BERKMOES, H., DUCHATELET, A. en HUTSEBAUT, F. (eds.), De Salduz-regeling: Theorie en praktijk, vandaag en morgen, Brussel, Politeia, 2012, 249-284. BOCKSTAELE, M., “Verhoren, Verklaringen afnemen en ondervragen: voorstellen tot definitie”, Vigiles 2002, afl. 4, 109-119. CULO, E. en BOCKSTAELE, M., “Infrastructuur en uitrusting van consultatie- en verhoorlokalen” in BOCKSTAELE, M., DEVROE, E. en PONSAERS, P. (eds.), Salduz – Bijstand van advocaten bij verhoren, Antwerpen/Apeldoorn, Maklu, 2011, 223-235.
104
DAENINCK, PH., “Over hete soep en nieuwe verstandhoudingen” in GOOSSENS, F., BERKMOES, H., DUCHATELET, A. en HUTSEBAUT, F. (eds.), De Salduz-regeling: Theorie en praktijk, vandaag en morgen, Brussel, Politeia, 2012, 235-246. DAMS, H., “Het belang van een kwaliteitsvol (proces-verbaal van) verhoor” in BOCKSTAELE, M., DEVROE, E. en PONSAERS, P. (eds.), Salduz – Bijstand van advocaten bij verhoren, Antwerpen/Apeldoorn, Maklu, 2011, 195-207. DECAIGNY, T., “De bijstand van een advocaat bij het verhoor”, Tijdschrift voor strafrecht 2010, afl. 1, 4-17. DECAIGNY, T., DE HERT, P. en COLETTE, M., “De EHRM-dimensie van de Wet consultatie- en bijstandsrecht: aanleiding en vigerend recht” in BOCKSTAELE, M., DEVROE, E. en PONSAERS, P. (eds.), Salduz – Bijstand van advocaten bij verhoren, Antwerpen/Apeldoorn, Maklu, 2011, 27-36. DECAIGNY, T., DE JAEGERE, P. en VERSTRAETE, A., “De inhoud van het consultatieen bijstandsrecht: middelen, mogelijkheden en deontologie” in DE HERT, P. en DECAIGNY, T. (eds.), De advocaat bij het verhoor: een stand van zaken, Kortrijk-Heule, UGA Publishers, 2010, 123-152. DECAIGNY, T. en VAN GAEVER, J., “Salduz: Nemo tenetur en meer…”, Tijdschrift voor strafrecht 2009, afl. 4, 201-212.
DECORTE, T., Methoden van onderzoek: Ontwerp en dataverzameling. Een handleiding, Gent, Academia Press, 2011, 265 p. DE DECKER, S., “Salduz: een regen van arresten in Straatsburg, slechts druppels in Brussel?” in GOOSSENS, F., BERKMOES, H., DUCHATELET, A. en HUTSEBAUT, F. (eds.), De Salduz-regeling: Theorie en praktijk, vandaag en morgen, Brussel, Politeia, 2012, 83-94.
DE HERT, P. en DECAIGNY, T. (eds.), De advocaat bij het verhoor: een stand van zaken, Kortrijk-Heule, UGA Publishers, 2010, 216 p. 105
DE LA SERNA, I., “La loi Salduz : la phrase judiciaire”, JT 2011, 848-851. DE SOUTER, V., “De verklaring van rechten: een vreemde eend in de ‘Salduz-bijt’?” in GOOSSENS, F., BERKMOES, H., DUCHATELET, A. en HUTSEBAUT, F. (eds.), De Salduz-regeling: Theorie en praktijk, vandaag en morgen, Brussel, Politeia, 2012, 49-63. DE VALKENEER, C., “Enkele kritische bedenkingen bij de Salduzwet en de implementatie ervan” in GOOSSENS, F., BERKMOES, H., DUCHATELET, A. en HUTSEBAUT, F. (eds.), De Salduz-regeling: Theorie en praktijk, vandaag en morgen, Brussel, Politeia, 2012, 179-186.
GOOSSENS, F., BERKMOES, H., DUCHATELET, A. en HUTSEBAUT, F. (eds.), De Salduz-regeling: Theorie en praktijk, vandaag en morgen, Brussel, Politeia, 2012, 770 p. GOOSSENS, F. en HUTSEBAUT, F., “Het begrip ‘ongeoorloofde druk of dwang’ bij verhoren: een (in essentie) jurisprudentiële afbakening” in GOOSSENS, F., BERKMOES, H., DUCHATELET, A. en HUTSEBAUT, F. (eds.), De Salduz-regeling: Theorie en praktijk, vandaag en morgen, Brussel, Politeia, 2012, 147-176. GOOSSENS F. en HUTSEBAUT, F., “Het begrip ‘ongeoorloofde druk of dwang in artikel 4 van de Salduzwet” in BOCKSTAELE, M., DEVROE, E. en PONSAERS, P. (eds.), Salduz – Bijstand van advocaten bij verhoren, Antwerpen/Apeldoorn, Maklu, 2011, 167-193. HOFSTRÖSSLER, P., “Beroepsgeheim, geheim van het onderzoek en persmededelingen door een advocaat” in BOCKSTAELE, M., DEVROE, E. en PONSAERS, P. (eds.), Salduz – Bijstand van advocaten bij verhoren, Antwerpen/Apeldoorn, Maklu, 2011, 95-118. HUYBRECHTS, L., “Het verhoor onder de Salduzwet” in GOOSSENS, F., BERKMOES, H., DUCHATELET, A. en HUTSEBAUT, F. (eds.), De Salduz-regeling: Theorie en praktijk, vandaag en morgen, Brussel, Politeia, 2012, 109-118.
106
HUYBRECHTS, L., “Wat is een verhoor, vraagt U?” in BOCKSTAELE, M., DEVROE, E. en
PONSAERS,
P.
(eds.),
Salduz
–
Bijstand
van
advocaten
bij
verhoren,
Antwerpen/Apeldoorn, Maklu, 2011, 53-66. LEYS, M., “De gevalstudie” in DECORTE, T. en ZAITCH, D. (eds.), Kwalitatieve methoden en technieken in de criminologie, Leuven, Acco, 2009, 173-194. LUGENTZ, L., “De onderzoeksrechter en de Salduzwet” in GOOSSENS, F., BERKMOES, H., DUCHATELET, A. en HUTSEBAUT, F. (eds.), De Salduz-regeling: Theorie en praktijk, vandaag en morgen, Brussel, Politeia, 2012, 187-208. MAESSCHALCK, J., BEYENS, K. en DECORTE, T., “Ethische aspecten van criminologisch onderzoek” in GOETHALS, J. en PAUWELS, L. (eds.), Kwantitatieve en kwalitatieve criminologische onderzoeksmethodes: een introductie, Leuven, Acco, 2009, 184195. MARES, L., “De implementatie van Salduz binnen de lokale politie” in GOOSSENS, F., BERKMOES, H., DUCHATELET, A. en HUTSEBAUT, F. (eds.), De Salduz-regeling: Theorie en praktijk, vandaag en morgen, Brussel, Politeia, 2012, 221-233. MINNAERT, M., “Politieverhoren in het post-Salduztijdperk” in GOOSSENS, F., BERKMOES, H., DUCHATELET, A. en HUTSEBAUT, F. (eds.), De Salduz-regeling: Theorie en praktijk, vandaag en morgen, Brussel, Politeia, 2012, 19-47. MORTELMANS, D., “Het kwalitatief onderzoeksdesign” in DECORTE, T. en ZAITCH, D. (eds.), Kwalitatieve methoden en technieken in de criminologie, Leuven, Acco, 2009, 74-177. PONSAERS, P. en DE WAELE, M., “Het EHRM en de zaak Salduz: Een steeds indringender vraag naar juridische bijstand tijdens het politieverhoor” in BOCKSTAELE, M., DEVROE, E. en PONSAERS, P. (eds.), Salduz – Bijstand van advocaten bij verhoren, Antwerpen/Apeldoorn, Maklu, 2011, 13-26. PONSAERS, P., PAUWELS, L. en DECORTE, T., “De steekproeftrekking in kwantitatief en kwalitatief onderzoek” in GOETHALS, J. en PAUWELS, L. (eds.), Kwantitatieve en 107
kwalitatieve criminologische onderzoeksmethodes: een introductie, Leuven, Acco, 2009, 6988. RANS, P., “De toepassing van de Salduzwet op minderjarigen” in GOOSSENS, F., BERKMOES, H., DUCHATELET, A. en HUTSEBAUT, F. (eds.), De Salduz-regeling: Theorie en praktijk, vandaag en morgen, Brussel, Politeia, 2012, 65-82. SCHUERMANS, F. en BOCKSTAELE, M., “De nieuwe consultatie- en bijstandsregeling door een advocaat in het Belgische strafprocesrecht na de ‘Salduzwet’: een overzicht in vogelvlucht” in BOCKSTAELE, M., DEVROE, E. en PONSAERS, P. (eds.), Salduz – Bijstand van advocaten bij verhoren, Antwerpen/Apeldoorn, Maklu, 2011, 37-52. SCHUERMANS, F., “Het begrip ‘verdachte’ in de post-Salduzperiode” in GOOSSENS, F., BERKMOES, H., DUCHATELET, A. en HUTSEBAUT, F. (eds.), De Salduz-regeling: Theorie en praktijk, vandaag en morgen, Brussel, Politeia, 2012, 119-138. SCHUERMANS,
F.,
“Salduz:
consultatie-
en/of
verhoorbijstand
voor
wie?”
in
BOCKSTAELE, M., DEVROE, E. en PONSAERS, P. (eds.), Salduz – Bijstand van advocaten bij verhoren, Antwerpen/Apeldoorn, Maklu, 2011, 67-94. SMETS, L., “Het Salduz-arrest heeft nood aan een samenwerking tussen politie, advocatuur en magistratuur” in GOOSSENS, F., BERKMOES, H., DUCHATELET, A. en HUTSEBAUT, F. (eds.), De Salduz-regeling: Theorie en praktijk, vandaag en morgen, Brussel, Politeia, 2012, 285-300. SMETS, L., “Opleiding verhoortechnieken in het post-Salduz tijdperk: naar een universele nationale training?” in BOCKSTAELE, M., DEVROE, E. en PONSAERS, P. (eds.), Salduz – Bijstand van advocaten bij verhoren, Antwerpen/Apeldoorn, Maklu, 2011, 209-222. VALCKENBORG, L. en COENRAETS, W., “Salduz, de verhoorder verhoord?” in GOOSSENS, F., BERKMOES, H., DUCHATELET, A. en HUTSEBAUT, F. (eds.), De Salduz-regeling: Theorie en praktijk, vandaag en morgen, Brussel, Politeia, 2012, 209-219.
108
VAN CAUWENBERGHE, K., “De nieuwe uitdagingen voor wedersamenstellingen” in GOOSSENS, F., BERKMOES, H., DUCHATELET, A. en HUTSEBAUT, F. (eds.), De Salduz-regeling: Theorie en praktijk, vandaag en morgen, Brussel, Politeia, 2012, 139-146. VAN CAUWENBERGHE, K., “De ‘Salduzwet’: oplossing van het probleem, of nieuwe hindernissen?” in BOCKSTAELE, M., DEVROE, E. en PONSAERS, P. (eds.), Salduz – Bijstand van advocaten bij verhoren, Antwerpen/Apeldoorn, Maklu, 2011, 119-127.
VAN
DEN
WYNGAERT,
C.,
Strafrecht
en
strafprocesrecht
in
hoofdlijnen,
Antwerpen/Apeldoorn, Maklu, 2009, 1286 p. VAN PUYENBROECK, L., “De invulling van het begrip ontoelaatbare druk bij het politioneel verdachtenverhoor” in BOCKSTAELE, M., DEVROE, E. en PONSAERS, P. (eds.), Salduz – Bijstand van advocaten bij verhoren, Antwerpen/Apeldoorn, Maklu, 2011, 155-166.
VAN PUYENBROECK, L. en VERMEULEN, G., "Het recht op bijstand van een advocaat bij het politieverhoor na de arresten Salduz en Panovits van het EHRM", Nullum Crimen 2009, afl. 2, 87-97. VAN PUYENBROECK, L. en VERMEULEN, G., “Hoe kan de bijstand van een advocaat bij het verhoor in de Belgische praktijk geregeld worden?”, Tijdschrift voor strafrecht 2009, afl.4, 212-219. VERMEIREN, R., “Ethische aspecten van onderzoek” in SOETEMAN, A. en VAN DEN BORN, F. (eds.), Ethiek van empirisch sociaal-wetenschappelijk onderzoek, Amsterdam, Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen, 2007, 17-22. (onuitgegeven rapport)
Omzendbrieven College van procureurs-generaal: Omz. COL 8/2011 23 september 2011 van het College van procureurs-generaal bij de hoven van beroep – Richtlijn inzake de organisatie van de bijstand door een advocaat vanaf het eerste verhoor binnen het kader van het Belgisch strafprocesrecht.
109
Omz. COL 12/2011 23 november 2011 van het College van procureurs-generaal bij de hoven van beroep – Addendum 2 aan omzendbrief COL 8/2011 betreffende de organisatie van de bijstand door een advocaat vanaf het eerste verhoor binnen het kader van het Belgisch strafprocesrecht – Situatie van de minderjarigen en de personen die ervan verdacht worden vóór de leeftijd van 18 jaar een als misdrijf omschreven feit gepleegd te hebben.
Wetgeving: Wet 8 april1965 betreffende de jeugdbescherming, het ten laste nemen van minderjarigen die een als misdrijf omschreven feit hebben gepleegd en het herstel van de door dit feit veroorzaakte schade, B.S. 15 april 1965.
Wet van 20 juli 1990 betreffende de voorlopige hechtenis, B.S. 14 augustus 1990.
Wet van 12 maart 1998 tot verbetering van de strafrechtspleging in het stadium van het opsporingsonderzoek en het gerechtelijk onderzoek, B.S. 2 april 1998.
K.B. van 10 mei 2006 houdende vaststelling van de deontologische code van de politiediensten.
Bron evaluatierapport: PENNE, H., RAES, A., DEVEUX, E., DELADRIERE, A., DE KEULENAER, S., FRANSSENS, M. & DECRAMER, K. (2012/06/29) Evaluatie Salduz Wet [WWW]. Dienst voor het Strafrechtelijk Beleid: http://www.dsb-spc.be/doc/pdf/Salduz3-nl.pdf [19/12/2012]
110
Bijlage BIJLAGE 1: VRAGEN INTERVIEWS Een grondige literatuurstudie vormde de aanzet tot het opstellen van een checklist. Hieruit werden vragen of thema’s gedistilleerd die aan bod dienden te komen tijdens het gesprek. Doorheen het onderzoek werd deze niet-limitatieve topiclijst op basis van voorafgaande interviews aangevuld. Bovendien varieerden enkele vragen naar gelang de beroepsgroep van de geïnterviewde. Hieronder worden eerst de gemeenschappelijke vragen voor elk van de 3 beroepsgroepen weergegeven, gevolgd door de vragen specifiek voor advocaten, politiebeambten of magistraten. Wat zijn de praktische implicaties van de wet voor de advocatuur? In hoeverre zijn de werkzaamheden van advocaten gewijzigd/toegenomen door deze nieuwe wet? Wat zijn de praktische implicaties van de wet voor de magistratuur? In hoeverre zijn de werkzaamheden van onderzoeksrechters (en procureurs des Konings) gewijzigd/toegenomen door deze nieuwe wet? Wat zijn de praktische implicaties van de wet voor de politie? In hoeverre zijn de werkzaamheden van politieambtenaren gewijzigd/toegenomen door deze nieuwe wet?
Hoe staat u persoonlijk tegenover deze Salduzwet? Vindt u dat de praktische uitvoering van deze nieuwe wettelijke maatregel de beoogde rechten van de verdachte op een effectieve en efficiënte manier waarborgt? Of m.a.w. is de bijstand van een advocaat bij het verhoor binnen de huidige nieuwe contouren van de wet doelmatig en werkbaar? Wat vindt u ervan dat er in deze wet aan de rechten van het slachtoffer werd voorbijgegaan?
111
Vindt u dat deze maatregel voor vertragingen zorgt binnen het strafonderzoek en zou een audiovisuele opname niet kunnen volstaan (om de rechten van de verdachte te beschermen)? Vindt u dat de audiovisuele opname verplicht moet worden gemaakt? Indien u de wet zou kunnen aanpassen, wat zou u willen veranderen (of schrappen)? Recentelijk heeft Cassatie (dd. 03/02/2012) de rol van de advocaat bij het verhoor beperkt tot “bloempot” (advocaat mag niet praten/fluisteren/oogcontact). Wat vindt u hiervan? Meent u dat de bijstand van een advocaat tot gevolg heeft dat er minder vlug tot bekentenis zal worden overgegaan? (En dat verdachten nu meer gaan gebruik maken van hun zwijgrecht dan voorheen?) Hoe functioneert de webapplicatie, permanentie balie? Wat vindt u van dit systeem? Wat is ongeoorloofde druk of dwang? Vanaf wanneer is druk of dwang ongeoorloofd? Wie bepaalt de schending en hoe wordt dat vastgesteld? De nieuwe situatie heeft ongetwijfeld geleid tot een cultuurwijziging inzake de verhouding tussen politie en advocatuur. Hoe is deze verhouding in de praktijk? In welke mate is de verhouding gewijzigd tegenover de situatie vóór de Salduzwet? Door deze nieuwe maatregel wordt de advocaat, die geregeld de pers te woord staat en persverklaringen aflegt, betrokken in het vooronderzoek. Komt het geheime karakter van het inquisitoir vooronderzoek hierdoor in het gedrang? Vindt u dat de aanwezigheid van de advocaat heeft geleid tot wapengelijkheid tussen beide partijen (evenwicht tussen politie en ondervraagde)?
112
Het door de Salduzwet gewijzigde artikel 62 Sv. stelt nu dat bij een wedersamenstelling de onderzoeksrechter zich eveneens laat vergezellen door de verdachte met zijn advocaat en de burgerlijke partij met hun advocaat. Wat vindt u hiervan? Biedt dit een meerwaarde voor het onderzoek? Hoe kan men de termijn van 24u vrijheidsberoving respecteren in een situatie waarin een criminele organisatie met een groot aantal leden met elk een advocaat + tolken dient ondervraagd te worden? Vindt u deze wet overbodig voor België, aangezien verhoorsituaties zoals in Turkije ondenkbaar zijn in België? Volstaat het een consultatie- en bijstandsrecht te organiseren tot en met de voorleiding bij de onderzoeksrechter, met uitsluiting van de latere verhoren? Wat vindt u van de criminologische relevantie van de Salduzwet? Er zijn er die beweren dat dit systeem zou kunnen leiden tot straffeloosheid (omzendbrief Bulthé).
Specifieke vragen voor de advocatuur: Kan u concreet schetsen hoe een voorafgaand vertrouwelijk overleg georganiseerd wordt en wat de functie van de advocaat is tijdens het verhoor? Heeft de advocaat een grotere verantwoordelijkheid? In welk opzicht? Zijn de termijnbepalingen voldoende? (vertrouwelijk overleg max. 30 min., advocaat moet binnen de 2uur aanwezig zijn) Wat zijn de financiële implicaties voor pro deo-advocaten? Quid permanentie Franstalige Balie?
113
Gelet op het geheime karakter van het vooronderzoek, welke implicaties heeft dit voor de communicatie met de pers? Komt het geheime karakter van het inquisitioir vooronderzoek hierdoor in het gedrang? Moet u meer op uw hoede zijn?
Specifieke vragen voor de magistratuur: Hoe verloopt de bijstand van een advocaat tijdens het verhoor bij de onderzoeksrechter in de praktijk? Mag de advocaat opmerkingen maken omtrent het al dan niet afleveren van een aanhoudingsbevel? Procureur des Konings Herman Dams uit de vrees dat het verzamelen van de details die het verhoor kwaliteitsvol maken en die het openbaar ministerie nodig heeft om succesvol te vervolgen, moeilijker te verkrijgen zullen zijn. Gaat de bijstandverlenende advocaat die noodzakelijke details doen verzwijgen, denkt u? En zal hierdoor de waarheidsvinding in het gedrang komen? Het door de Salduzwet gewijzigde artikel 62 Sv. stelt nu dat bij een wedersamenstelling de onderzoeksrechter zich eveneens laat vergezellen door de verdachte met zijn advocaat en de burgerlijke partij met hun advocaat. Wat vindt u hiervan? Zorgt dit voor hinder tijdens de reconstructie van de feiten of biedt dit een meerwaarde voor het onderzoek? De nieuwe ingevoerde paragraaf (§5) in de wet betreffende de voorlopige hechtenis stelt dat in het licht van de bijzondere omstandigheden van de zaak en voor zover er dwingende redenen zijn, de procureur des Konings of de gelaste onderzoeksrechter uitzonderlijk, bij een met redenen omklede beslissing, mag afwijken van het recht op voorafgaandelijk vertrouwelijk overleg en het recht op bijstand tijdens het verhoor. Wat zijn bijzondere omstandigheden en dwingende redenen? Wat vindt u van het nieuwe ingevoerde artikel 15bis in de wet betreffende de voorlopige hechtenis inzake het bevel tot verlenging? Grondwet aanpassen? Vordering tot verlenging van PdK onderzoeksrechter gelast met de zaak (mini-instructie)?
114
Specifieke vragen voor de politie: Hoe verloopt de bijstand van een advocaat tijdens het politieverhoor in de praktijk? o Hoe gebeurt de contactname met de advocaat? o Hoe (schriftelijk ‘letter of rights’ of mondeling?) en wanneer exact wordt de cautieplicht meegedeeld? o Het verwittigen van een vertrouwenspersoon, hoe gebeurt dit? o Is de registratie van het verhoor uitgebreider? Zijn er bijkomende opleidingen verhoortechnieken? In hoeverre zijn wijzigingen doorgevoerd met betrekking tot de infrastructuur en uitrusting van de consultatie- en verhoorlokalen? Budgettaire implicaties? Personele omkadering? Meer personeel nodig voor Salduzwet? Wat zijn de consequenties van de wijziging van hoedanigheid van de verhoorde?
115
BIJLAGE 2: ‘SALDUZWET’
13 AUGUSTUS 2011. - Wet tot wijziging van het Wetboek van strafvordering en van de wet van 20 juli 1990 betreffende de voorlopige hechtenis, om aan elkeen die wordt verhoord en aan elkeen wiens vrijheid wordt benomen rechten te verlenen, waaronder het recht om een advocaat te raadplegen en door hem te worden bijgestaan (B.S., 5 september 2011)
ALBERT II, Koning der Belgen, Aan allen die nu zijn en hierna wezen zullen, Onze Groet. De Kamers hebben aangenomen en Wij bekrachtigen hetgeen volgt:
HOOFDSTUK 1. - Algemene bepaling Artikel 1. Deze wet regelt een aangelegenheid als bedoeld in artikel 78 van de Grondwet.
HOOFDSTUK 2. - Wijzigingen van het Wetboek van strafvordering
Art. 2. In artikel 47bis van het Wetboek van strafvordering, ingevoegd bij de wet van 12 maart 1998, worden de volgende wijzigingen aangebracht:
1° De inleidende zin en punt 1. worden vervangen door wat volgt:
« § 1. Bij het verhoren van personen, ongeacht in welke hoedanigheid zij worden verhoord, worden tenminste de volgende regels in acht genomen:
1. Ieder verhoor begint met de beknopte mededeling van de feiten waarover de ondervraagde persoon zal worden verhoord en de mededeling aan de ondervraagde persoon dat :
a) hij kan vragen dat alle vragen die hem worden gesteld en alle antwoorden die hij geeft, worden genoteerd in de gebruikte bewoordingen; b) hij kan vragen dat een bepaalde opsporingshandeling wordt verricht of een bepaald verhoor wordt afgenomen; c) zijn verklaringen als bewijs in rechte kunnen worden gebruikt; d) hij niet verplicht kan worden zichzelf te beschuldigen. Al deze elementen worden nauwkeurig in het proces-verbaal van verhoor opgenomen. »;
116
2° Het artikel wordt aangevuld met de §§ 2 tot 7, luidende:
« § 2. Onverminderd § 1, wordt, vooraleer wordt overgegaan tot het verhoor van een persoon aangaande misdrijven die hem ten laste kunnen worden gelegd, aan de te ondervragen persoon op beknopte wijze kennis gegeven van de feiten waarover hij zal worden verhoord en wordt hem meegedeeld dat:
1° hij niet verplicht kan worden zichzelf te beschuldigen; 2° hij de keuze heeft na bekendmaking van zijn identiteit om een verklaring af te leggen, te antwoorden op de hem gestelde vragen of te zwijgen; 3° hij het recht heeft om vóór het eerste verhoor een vertrouwelijk overleg te hebben met een advocaat naar keuze of een hem toegewezen advocaat, in zoverre de feiten die hem ten laste kunnen worden gelegd een misdrijf betreffen waarvan de straf aanleiding kan geven tot het verlenen van een bevel tot aanhouding, met uitzondering van de in artikel 138, 6°, 6°bis en 6°ter, bedoelde wanbedrijven.
Indien de te ondervragen persoon over onvoldoende inkomsten beschikt, zijn de artikelen 508/13 tot 508/18 van het Gerechtelijk Wetboek betreffende de toekenning van de gedeeltelijke of volledige kosteloosheid van de juridische tweedelijnsbijstand onverminderd van toepassing.
Alleen de meerderjarige te ondervragen persoon kan vrijwillig en weloverwogen afstand doen van het in het eerste lid, 3°, bedoelde recht. Hij moet de afstand schriftelijk doen, in een door hem gedateerd en ondertekend document.
Indien het eerste verhoor op schriftelijke uitnodiging geschiedt, kunnen de in het eerste lid, 1°, 2° en 3° vermelde rechten, evenals de beknopte mededeling van de feiten waarover de te ondervragen persoon zal worden verhoord, reeds ter kennis gebracht worden in deze uitnodiging waarvan een kopie gevoegd wordt bij het proces-verbaal van verhoor. In dat geval wordt de betrokkene geacht een advocaat te hebben geraadpleegd alvorens zich aan te bieden voor het verhoor.
Indien het verhoor niet op uitnodiging geschiedt of indien bij de uitnodiging de in het vierde lid bepaalde elementen niet zijn vermeld, kan het verhoor op verzoek van de te ondervragen persoon eenmalig worden uitgesteld, teneinde hem de gelegenheid te geven een advocaat te raadplegen.
117
Al deze elementen worden nauwkeurig opgenomen in een proces-verbaal.
§ 3. Onverminderd de §§ 1 en 2, eerste lid, 1° en 2°, wordt aan eenieder die van zijn vrijheid beroofd is overeenkomstig de artikelen 1, 2, 3, 15bis en 16 van de wet van 20 juli 1990 betreffende de voorlopige hechtenis meegedeeld dat hij de rechten geniet die worden opgesomd in de artikelen 2bis, 15bis en 16 van dezelfde wet.
§ 4. Aan de in §§ 2 en 3 bedoelde personen wordt voor het eerste verhoor een schriftelijke verklaring van de in de §§ 2 en 3 bedoelde rechten overhandigd.
De vorm en inhoud van deze verklaring van rechten worden door de Koning bepaald.
§ 5. Indien tijdens het verhoor van een persoon, die aanvankelijk niet als verdachte werd beschouwd, blijkt dat er elementen zijn die laten vermoeden dat hem feiten ten laste kunnen worden gelegd, dan wordt hij ingelicht over de rechten die hij heeft ingevolge § 2 en, in voorkomend geval, § 3 en wordt hem de in § 4 bedoelde schriftelijke verklaring overhandigd.
§ 6. Tegen een persoon kan geen veroordeling worden uitgesproken die enkel gegrond is op verklaringen die hij heeft afgelegd in strijd met de §§ 2, 3 en 5 met uitsluiting van § 4, wat betreft het voorafgaandelijk vertrouwelijk overleg of de bijstand door een advocaat tijdens het verhoor.
§ 7. Onverminderd de rechten van verdediging is de advocaat verplicht tot geheimhouding van de informatie waarvan hij kennis krijgt door het verlenen van bijstand tijdens de verhoren zoals bepaald in de artikelen 2bis, § 2, en 16, § 2, van de wet van 20 juli 1990 betreffende de voorlopige hechtenis. Hij die de geheimhoudingsplicht schendt, wordt gestraft met de bij artikel 458 van het Strafwetboek bepaalde straffen. »
Art. 3. Artikel 62 van hetzelfde Wetboek, wordt aangevuld met twee leden, luidende : « Wanneer het plaatsbezoek georganiseerd wordt met het oog op de reconstructie van de feiten, laat de onderzoeksrechter zich eveneens vergezellen door de verdachte, de burgerlijke partij en hun advocaten. Onverminderd de rechten van verdediging, is de advocaat verplicht tot geheimhouding van de informatie waarvan hij kennis krijgt door het bijwonen van het plaatsbezoek met het oog op de reconstructie van de feiten. Hij die de geheimhoudingsplicht schendt, wordt gestraft met de bij artikel 458 van het Strafwetboek bepaalde straffen. »
118
HOOFDSTUK 3. - Wijzigingen van de wet van 20 juli 1990 betreffende de voorlopige hechtenis
Art. 4. Titel I, hoofdstuk I van de wet van 20 juli 1990 betreffende de voorlopige hechtenis wordt aangevuld met een artikel 2bis, luidende:
« Art. 2bis. § 1. Eenieder die van zijn vrijheid is beroofd overeenkomstig de artikelen 1 of 2 of ter uitvoering van een in artikel 3 bedoeld bevel tot medebrenging heeft vanaf dat ogenblik en vóór het eerstvolgende verhoor door de politiediensten, of bij gebrek hieraan door de procureur des Konings of de onderzoeksrechter, het recht om vertrouwelijk overleg te plegen met een advocaat naar keuze. Indien hij geen advocaat gekozen heeft of indien de advocaat verhinderd is, wordt contact opgenomen met de permanentiedienst die wordt georganiseerd door de Orde van Vlaamse balies en de « Ordre des barreaux francophones et germanophone », of bij gebrek hieraan door de stafhouder van de Orde of zijn gemachtigde.
Indien de te ondervragen persoon over onvoldoende inkomsten beschikt, zijn de artikelen 508/13 tot 508/18 van het Gerechtelijk Wetboek betreffende de toekenning van de gedeeltelijke of volledige kosteloosheid van de juridische tweedelijnsbijstand onverminderd van toepassing.
Vanaf het contact met de gekozen advocaat of de permanentiedienst, dient het vertrouwelijk overleg met de advocaat binnen twee uren plaats te vinden. Na het vertrouwelijk overleg, dat maximaal dertig minuten duurt, kan het verhoor aanvangen. Indien het geplande vertrouwelijke overleg niet binnen twee uren heeft plaatsgevonden, vindt alsnog een telefonisch vertrouwelijk overleg met de permanentiedienst plaats, waarna het verhoor kan aanvangen.
Enkel na vertrouwelijk telefonisch contact met de permanentiedienst, kan de betrokken meerderjarige na vrijheidsbeneming vrijwillig en weloverwogen afstand doen van het recht op vertrouwelijk overleg met een advocaat. De te ondervragen persoon doet schriftelijk afstand in een door hem gedateerd en ondertekend document. Minderjarigen kunnen geen afstand doen van dit recht.
Al deze elementen worden nauwkeurig opgenomen in een proces-verbaal.
119
§ 2. De betrokken persoon heeft recht op bijstand door zijn advocaat tijdens de verhoren die plaatsvinden binnen de bij de artikelen 1, 1°, 2, 12 of 15bis bedoelde termijnen.
De advocaat kan aanwezig zijn tijdens het verhoor, dat evenwel reeds een aanvang genomen kan hebben overeenkomstig de bepalingen van § 1, derde en vierde lid. De bijstand van de advocaat heeft uitsluitend tot doel toezicht mogelijk te maken op:
1° de eerbiediging van het recht zichzelf niet te beschuldigen en de keuzevrijheid om een verklaring af te leggen, te antwoorden op de gestelde vragen of te zwijgen; 2° de wijze waarop de ondervraagde persoon tijdens het verhoor wordt behandeld, inzonderheid op het al dan niet kennelijk uitoefenen van ongeoorloofde druk of dwang; 3° de kennisgeving van de in artikel 47bis van het Wetboek van strafvordering bedoelde rechten van verdediging en de regelmatigheid van het verhoor.
De advocaat kan onmiddellijk in het proces-verbaal van het verhoor melding laten maken van de schendingen van de in het derde lid, 1°, 2° en 3° vermelde rechten die hij meent te hebben vastgesteld.
Het verhoor wordt gedurende maximaal vijftien minuten onderbroken met het oog op bijkomend vertrouwelijk overleg, hetzij eenmalig op verzoek van de ondervraagde persoon zelf of op verzoek van zijn advocaat, hetzij bij het aan het licht komen van nieuwe strafbare feiten die niet in verband staan met de feiten die hem overeenkomstig artikel 47bis, § 2, eerste lid, van het Wetboek van strafvordering ter kennis werden gebracht.
Alleen de meerderjarige ondervraagde persoon kan vrijwillig en weloverwogen afstand doen van de bijstand van een advocaat tijdens het verhoor. Hiervan wordt melding gemaakt in het document bedoeld in het in § 1, vijfde lid, bedoelde document of in het proces-verbaal van het verhoor.
§ 3. Eenieder die van zijn vrijheid is beroofd overeenkomstig de artikelen 1, 2 of 3, heeft het recht dat een vertrouwenspersoon over zijn aanhouding wordt ingelicht door de ondervrager of een door hem aangewezen persoon, via het meest geschikte communicatiemiddel.
Als er ernstige redenen bestaan om te vrezen dat men door deze inlichting zou pogen bewijzen te laten verdwijnen, dat de betrokkene zich zou verstaan met derden of zich aan het optreden van het gerecht zou onttrekken, kan de procureur des Konings of de met het dossier belaste
120
onderzoeksrechter bij een met redenen omklede beslissing deze inlichting uitstellen voor de duur die noodzakelijk is om de belangen van het onderzoek te beschermen.
§ 4. Eenieder die van zijn vrijheid is beroofd overeenkomstig de artikelen 1, 2 of 3, heeft recht op medische bijstand.
Onverminderd het in het eerste lid bepaald recht, heeft deze persoon subsidiair het recht een onderzoek door een arts naar keuze te vragen. De kosten voor dit laatste onderzoek vallen te zijnen laste.
§ 5. In het licht van de bijzondere omstandigheden van de zaak en voor zover er dwingende redenen zijn, kan de procureur des Konings of de gelaste onderzoeksrechter uitzonderlijk, bij een met redenen omklede beslissing, afwijken van de in de §§ 1 en 2 bepaalde rechten. »
Art. 5. In dezelfde wet wordt in titel I een hoofdstuk II/1 ingevoegd, luidende : « Het bevel tot verlenging ».
Art. 6. In hoofdstuk II/1, ingevoegd bij artikel 5, wordt een artikel 15bis ingevoegd, luidende :
« Art. 15bis. De onderzoeksrechter, die handelt op vordering van de procureur des Konings of ambtshalve optreedt, kan een bevel verlenen tot verlenging van de in artikel 1, 1° of artikel 2 bedoelde termijnen.
De vrijheidsbeneming die het gevolg is van dat bevel mag in geen geval langer duren dan vierentwintig uur te rekenen vanaf de betekening van het bevel.
Het bevel is met redenen omkleed en kan slechts eenmaal verleend worden. Het vermeldt de gegevens die het ingaan van een nieuwe termijn verantwoorden, te weten:
1° de ernstige aanwijzingen van schuld aan een misdaad of een wanbedrijf; 2° de bijzondere omstandigheden van het voorliggende geval.
Het wordt aan de betrokkene betekend binnen een termijn van vierentwintig uren. Die termijn gaat in op het tijdstip dat wordt bepaald door artikel 1, 2° of 3°, of door artikel 2, 5°. Bij gebrek aan een regelmatige betekening binnen de termijn die de wet bepaalt, wordt de persoon vrijgelaten.
121
Het bevel tot verlenging wordt onmiddellijk meegedeeld aan de procureur des Konings. Er kan geen rechtsmiddel tegen worden ingesteld.
Tijdens de nieuwe periode van vierentwintig uur heeft de persoon het recht gedurende dertig minuten vertrouwelijk overleg te plegen met zijn advocaat. »
Art. 7. In artikel 16 van dezelfde wet, gewijzigd bij de wetten van 23 januari en 10 april 2003, 31 mei 2005 en 20 juli 2006, worden de volgende wijzigingen aangebracht:
1° In § 2 worden tussen het eerste en het tweede lid, drie leden ingevoegd, luidende :
« De verdachte heeft recht op bijstand van zijn advocaat tijdens de ondervraging. Alleen de meerderjarige verdachte kan hiervan vrijwillig en weloverwogen afstand doen. De onderzoeksrechter maakt melding van deze afstand in het proces-verbaal van het verhoor.
De advocaat mag opmerkingen formuleren overeenkomstig artikel 2bis, § 2, vierde lid.
De onderzoeksrechter verwittigt de advocaat tijdig van de plaats en het uur van de ondervraging die hij kan bijwonen. De ondervraging kan op het voorziene uur aanvangen, zelfs indien de advocaat nog niet aanwezig is. Als de advocaat ter plaatse komt, woont hij het verhoor bij. »;
2° In § 2 wordt in het tweede lid, dat het vijfde lid wordt, de eerste zin vervangen door de volgende zin:
« De onderzoeksrechter moet de verdachte eveneens meedelen dat tegen hem een aanhoudingsbevel kan worden uitgevaardigd en hij moet zijn opmerkingen en, in voorkomend geval, die van zijn advocaat ter zake horen. »;
3° Paragraaf 4 wordt vervangen door wat volgt:
« § 4. Indien de verdachte nog geen advocaat heeft, herinnert de onderzoeksrechter hem eraan dat hij het recht heeft een advocaat te kiezen en verwittigt hij de stafhouder van de Orde of diens gemachtigde. Van die formaliteiten wordt melding gemaakt in het proces-verbaal van verhoor. »
122
Art. 8. In artikel 18 van dezelfde wet wordt § 1, eerste lid, vervangen door wat volgt:
« § 1. Het bevel tot aanhouding wordt aan de verdachte betekend binnen een termijn van vierentwintig uur. Deze termijn gaat in hetzij op het tijdstip dat wordt bepaald door artikel 1, 2°, of 3°, of door artikel 2, 5°, hetzij, wanneer het bevel tot aanhouding is uitgevaardigd tegen een verdachte die van zijn vrijheid is beroofd op grond van een bevel tot medebrenging of op grond van een bevel tot verlenging, op het tijdstip van de betekening van dit bevel. »
Art. 9. In artikel 20 van dezelfde wet wordt § 1, gewijzigd bij de wet van 12 januari 2005, vervangen door wat volgt:
« § 1. Onverminderd het bepaalde in de artikelen 2bis, 15bis en 16, kan de verdachte onmiddellijk na zijn eerste verhoor door de onderzoeksrechter vrij verkeer hebben met zijn advocaat. »
HOOFDSTUK 4. - Inwerkingtreding
Art. 10. De Koning bepaalt de datum waarop deze wet of sommige van de erin vervatte bepalingen in werking treden.
Deze wet treedt uiterlijk op 1 januari 2012 in werking.
Kondigen deze wet af, bevelen dat zij met 's Lands zegel zal worden bekleed en door het Belgisch Staatsblad zal worden bekendgemaakt.
Gegeven te Nice, 13 augustus 2011.
ALBERT Van Koningswege : De Minister van Justitie, S. DE CLERCK Met 's Lands zegel gezegeld : De Minister van Justitie, S. DE CLERCK
123
