Evaluatieverslag Leader project Duurzame Waddeneilanden

Evaluatieverslag Leader project Duurzame Waddeneilanden. Inleiding Sinds de zomer van 2007 wordt er op de Waddeneilanden gewerkt aan een duurzame ontwikkeling met projecten op het gebied van energiebesparing en duurzame energieopwekking. Met de 5 eilandgemeenten Texel, Vlieland, Terschelling, Ameland en Schiermonnikoog is een stuurgroep gevormd bestaande uit wethouders en ambtenaren. Deze stuurgroep is eindverantwoordelijk voor de projecten waaronder het Leader+ project Duurzame Waddeneilanden. Dit evaluatieverslag geeft de stand van zaken weer van het Leader + project “Duurzame Waddeneilanden” per 1 december 2008. Het verslag is tevens bedoeld als achtergrondinformatie voor de 2e tender Waddenfondsaanvraag “Duurzame Wadden”. Ambitie Zelfvoorzienend in 2020 op het gebied van duurzame energie en water, dat is de ambitie van de gezamenlijke Waddeneilanden Vlieland, Texel, Terschelling, Ameland en Schiermonnikoog. Deze ambitie vormt een parapluprogramma voor uitvoeringsprojecten te realiseren binnen het kader van het Waddenfonds en andere financieringsbronnen. De inzet van Texel en de andere Friese Waddeneilanden rust op twee pijlers: duurzame versterking van de natuur en van de economie - met de ruimtelijke kwaliteit van het gebied als uitgangspunt. De ambitie is om in het Waddengebied innovatie en duurzaamheid met elkaar te verbinden tot een strategie van duurzame ontwikkeling. De waddeneilanden nemen hierbij als afgebakende geografische eenheden in een internationaal natuurgebied een unieke positie in. Op 5 oktober 2007 hebben de 5 waddeneilanden een Ambitiemanifest waarin bovenstaande ambitie verwoord staat overhandigd aan vertegenwoordigers van de provincies Noord Holland en Fryslân. De eilanden willen het niet bij loze woorden laten. We willen, samen met andere partijen, daadwerkelijk aan de slag. Dat betekent dat we concreet werk willen maken van het initiëren, stimuleren, ontwikkelen en uitvoeren van een veelvoud van projecten van allerlei verschillende stakeholders om deze ambitie waar te kunnen maken. Daarbij vormt de ambitie op het gebied van energie de hoofdmoot, waarbij niet alleen de duurzame productie, maar ook nadrukkelijk energiebesparing van belang is.

Doel van het project Vanuit projectideeën de eilander bevolking actief betrekken bij het onderwerp duurzame ontwikkeling en daarbij hun inbreng en het ontwikkelen van draagvlak op het eiland organiseren. Het Waddenfonds biedt mogelijkheden om duurzame ontwikkeling op de eilanden te stimuleren door opschaling naar concrete uitvoeringsprojecten. Sommige projecten zijn te kleinschalig om ingediend te worden voor het Wadddenfonds hier is een bundeling met andere projectvoorstellen een oplossing. Ter voorbereiding en begeleiding van concrete uitvoeringsprojecten voor het Waddenfonds is per eiland een Duurzaam Energieteam ingesteld. Dit team zorgt voor het initiëren, begeleiden, draagvlak ontwikkelen en implementeren van duurzame energieprojecten per eiland die passen binnen de ambitie "zelfvoorzienend in 2020 op het gebied van energie afval en water". Het project is gericht op de Friese Waddeneilanden, op Texel is de stichting

Eindverslag Leader project Duurzame Wadden december 2008 S.J. Boorsma -1-

Dit project wordt mede gefinancierd door de Europese UnieLEADER+

“duurzaam Texel” al een aantal jaren actief. De samenwerking tussen de DE teams onderling en met Texel zal tot een meerwaarde leiden. Dit project streeft meerdere doelen na. 1. instellen en faciliteren van het duurzame energieteam per eiland. 2. uitwerking ambitiestatement per eiland. 3. concrete projectaanvragen Waddenfonds realiseren. 4. kleinere voorbeeldprojecten uitvoeren. Het eerste jaar is fors ingezet op het ontwikkelen van draagvlak bij de bevolking. Met voorlichtingsbijeenkomsten, energiebeurzen, realisatie van voorbeeldprojecten, nieuwsbrieven, websites en diverse media is dit goed tot zijn recht gekomen. Door verbindingen te leggen met lokale initiatieven op het gebied van ver- en nieuwbouw zijn een groot aantal duurzame initiatieven tot stand gekomen. Voor een aantal projecten is aanvullende subsidie aangevraagd en inmiddels verkregen. De uitwerking van een energievisie per eiland hoe de weg naar zelfvoorzienendheid in 2020 er uit komt te zien is nog niet voldoende uit de verf gekomen en zal in 2009 verder vorm moeten krijgen. Hierbij ligt de nadruk op de grotere projecten. Uiteraard blijft er aandacht nodig voor energiebesparing en kleinere toepassingen in de gebouwde omgeving. Aandachtspunt hierbij is dat de subsidieregeling “duurzame warmte” op onderdelen niet toepasbaar is voor recreatieobjecten. Dit is een belemmering die bij VROM wordt aangekaart. Een geplande gezamenlijke bijeenkomst van alle DE teams op Texel is niet doorgegaan. Dit zal in 2009 opnieuw opgepakt worden om de samenwerking tussen de teams te bevorderen. Op projectniveau is er wel sprake van samenwerking, bijvoorbeeld het gelijktijdig oprichten van een energiecoöperatie. Duurzame Energieteams Het Duurzaam Energieteam bestaat uit een brede afspiegeling van de lokale bevolking met de doelgroepen; bewoners, bouwbedrijven, installateurs, architecten, vervoerbedrijven, natuur- terreinbeheerders, toerisme, horeca en de gemeente. Deze teams bestaande uit 7 á 10 leden zijn nu een jaar operationeel en hebben al diverse projecten in gang gezet. De meeste deelnemers zijn betrokken in een bestaand netwerk op het eiland met een grote achterban, hierdoor is er een veel groter bereik en draagvlak te realiseren. Het grootste deel is mannelijk maar op Terschelling is sprake van een 5 tal vrouwelijke deelnemers aan het team. Per DE team zijn er 10 tot 15 bijeenkomsten geweest in de projectperiode. Het enthousiasme binnen de teams is groot. Een aantal leden hebben besloten om een concreet project verder uit te werken.



Kleine voorbeeldprojecten Educatieproject op de school. In opdracht van de Duurzame Energieteams gaan onderwijs en energiespecialisten op bezoek bij alle groepen van de basisscholen. Dit project “doe Watt minder op school” is uitgevoerd op Vlieland, Terschelling en Ameland. Met de kinderen onderzoeken wat energie nu eigenlijk is, waar het vandaan komt en waarom en vooral hoe je er zo min mogelijk gebruik van kan maken. Tijdens de les zal blijken dat ook binnen de school nog heel wat te besparen is. Zorgvuldig omgaan met energie is niet alleen beter voor het milieu, maar ook nog eens kostenbesparend. Tijdens de les maken de kinderen de afspraak om samen met hun meester of juf te gaan letten op het energieverbruik in de school. In de pauze kunnen de lichten in de klas best uit, de computer die stand-by staat gebruikt onnodig stroom en waarom brandt er altijd licht in de lerarenkamer?? Binnen enkele weken komen de energiedeskundigen terug op school om te kijken of de kinderen en hun leerkrachten zich aan de energieafspraak houden. Niet alleen op school valt energie te besparen, ook thuis valt nog heel wat winst te behalen. In veel huishoudens zijn energie slurpende gloeilampen al vervangen door spaarlampen. De verlichting van de toekomst is de LED lamp. Deze lamp is nog energiezuiniger en geeft net zo veel en zo prettig licht als de ouderwetse gloei- en spaarlamp. Als cadeautje krijgen alle kinderen namens de Duurzame Energieteams van de Friese Waddeneilanden een LED lamp voor op hun eigen kamer. Hiermee krijgen de kinderen de mogelijkheid om zelf ook thuis iets aan het klimaatprobleem te doen. Door het vervangen van een traditionele lamp door een LED lamp gebruikt ieder kind op zijn kamer een dergelijk 90 % minder energie Dat is een jaarlijkse besparing van € 10, - op de energierekening, en een besparing van ongeveer 40 kilo CO2 uitstoot per jaar. De algemene informatie over ons klimaat en de noodzaak van energiebesparing is weergegeven in een kleurrijke brochure die alle kinderen mee hebben gekregen. Van de overgebleven gloeilampen is door de leerlingen een fraai kunstwerk gemaakt met een wens voor een duurzame toekomst. Om de LED lamp actie en de brochure mogelijk te maken is extra subsidie aangevraagd bij het PMJP.



EPA cursus De installateurs en bouwbedrijven op het eiland spelen een belangrijke rol in het proces van de verduurzaming op de eilanden. Op 3 van de 4 eilanden is aan deze ondernemers een EPA cursus voor woningbouw aangeboden. Dit om hun kennis op het gebied van energiezuinig en comfortabel bouwen op een hoger niveau te brengen. Als tegenprestatie gaan de ondernemers een energiescan van een aantal woningen op de eilanden uitvoeren. Door dit project ontstaat er een groot draagvlak bij de ondernemers over duurzame maatregelen en een kennisupdate op dit gebied. Vaak is de basiskennis niet toereikend op het gebied van duurzame energie installaties. Elektrische fiets op zonne energie Per eiland zijn specifieke projecten uitgevoerd. Een bijzondere is een elektrisch aangedreven fiets met zonnepanelen. Hierbij wordt de accu gevoed door zonnenergie. Dit is een zeer bijzondere uitvoering van een elektrische fiets die wordt aangeboden bij de lokale fietsverhuurder op Schiermonnikoog. LED stenen als oriëntatieverlichting De plaatsing van autonome LED stenen opgeladen door zonne-energie wordt toegepast op verschillende donkere plekken op meerdere eilanden. Dit beperkt de lichtuitstoot en is bedoeld als oriëntatieverlichting. Door het ingebouwde zonnepaneel en accu kan de lichtbron in zijn eigen energie voorzien. De LED stenen zijn ook geplaatst bij een aantal basisscholen.

Kleine windmolen Op Vlieland is een kleine windmolen geinstalleerd op het terrein van de camping. Dit heeft een grote uitstraling naar de toeristen, het gaat om een kleine design windmolen. De windopbrengst op de eilanden is bijzonder groot, het waait er bijna altijd. Hoewel de energieopbrengst beperkt is tot max. 500 Watt per uur gaat er een grote voorbeeldwerking van uit. In combinatie met energiezuinige LED verlichting is een fraai resultaat bereikt.

PR en communicatie Op alle eilanden zijn informatiebijeenkomsten georganiseerd voor bewoners en bedrijven. In verschillende vormen is de bevolking breed geinformeerd over de mogelijkheden van duurzame energietoepassingen. Er is op de eilanden veel belangstelling voor de toepasssing van LED verlichting, zonne energie en de toepasssing van kleinde windmolens. Ook het gedachtegoed van zelfvoorzienendheid op het gebied van energie en water vindt weerklank bij de lokale bevolking.



Energiebeurs Op Terschelling is een energiebeurs georganiseerd met wel 30 bedrijven lokaal en van de wal. Dit is een grootse happening geworden met een groot aantal bezoekers van het eiland en daarbuiten. De energiebeurs is gehouden in een loods op het bedrijventerrein. Met het aantal deelnemers kon deze beurs zich meten aan landelijk georganiseerde beurzen. De energiebeurs op Schiermonnikoog is wat minder omvangrijk uitgevoerd maar kon ook veel publiek verwelkomen. Met een elektrisch voertuig op PV is de burgemeester van de boot gehaald om de beurs te openen. Op beide beurzen was een overweldigende belangstelling van de lokale bevolking. Nadien zijn ook veel positieve reacties gehoord richting de organisatie. Waddenergiekrant Voor de PR en communicatie worden alle mogelijk media ingezet, van eigen website tot de lokale dorpsomroeper is betrokken om reclame te maken voor diverse activiteiten uitgevoerd in dit project. In juni is een gemeenschappelijke krant de "Waddenenergiekrant" met een oplage van 20.000 stuks aangeboden aan alle bewoners van de Waddeneilanden. Daarnaast zijn ook de toeristen voorzien van een krant. In deze krant zijn de meeste projecten beschreven die in uitvoering zijn genomen. De deelnemende bedrijven hebben meegewerkt aan een advertentie of redactionele bijdrage waardoor een complete krant kon worden uitgebracht.

Onderzoeksopdrachten. Er zijn een drietal onderzoeksopdrachten uitgevoerd; 1. toepassen van zonthermische installaties bij zwembaden op de Waddeneilanden. Zwembaden gebruiken veel energie voor de verwarming van het bad, het douchewater en de verlichting. Door het gebruik in de zomerperiode is het toepassen van zonnewarmte heel interessant. Voor elk eiland wordt gezocht naar het meest optimale systeem wat kan worden toegepast om de energievraag te beperken. Uit het onderzoek blijkt dat de terugverdientijd van de installatie minimaal 15 jaar is, dit maakt het lastig om tot een economisch verantwoorde investering te komen.



2. participatie in off-shore windenergie.

Nu het eerste off shore windpark bij Egmond aan zee gerealiseerd is wordt het areaal aan wind op zee fors uitgebreid. Dit onderzoek moet uitwijzen hoe windenergie op de Noordzee kan worden toegepast op het eiland. Hier zijn verschillende vormen voor van eigendomspositie als aandeelhouder of energiecoöperatie tot afnemer van groene stroom. De gedachte van een eigen energiecoöperatie op de eilanden wordt al verder vorm gegeven. Texel is er als eerste mee gestart en de anderen zullen spoedig volgen. Het advies is om als eilanden niet zelfstandig aan de slag te gaan met een off-shore windproject maar te participeren in nieuwe projecten van derden. Participatie in een nieuw project van enkele honderden MW is wel een mogelijkheid. Windenergie lijkt absoluut noodzakelijk om de doelstelling van zelfvoorzienendheid in te kunnen vullen. Hiervoor zullen vervolgstappen worden gezet. Windenergie is interessant als grote duurzame energie opwekking, hiermee is een belangrijke stap te zetten naar zelfvoorzienend in 2020. 3. toepassing van geothermie. Uit boorgegevens van de NAM blijkt er onder Terschelling op 2500 meter diepte water van 85 graden Celsius te zitten. Dit wordt op Terschelling “de Vulkaan” genoemd. Deze aardwarmte kan gebruikt worden om elektriciteit van te maken in een geothermische centrale. Een dergelijke centrale bestaat nog niet in Nederland. Hiermee kan de elektriciteit voor het hele eiland worden opgewekt en de restwarmte op het eiland worden ingezet. Dit is een quick scan naar de mogelijkheden van een dergelijke installatie. Geothermie is een veelbelovende optie om warmte van 80 tot 150 graden Celcius te benutten. Primair wordt gezocht naar de mogelijke elektriciteitswinning uit deze warmte middels het Kalina proces, secundair is de benutting van warmte voor verwarming van utiliteit, recreatie en woningbouw. Dit project krijgt een vervolg in een aanvraag bij het Waddenfonds dit moet de winbaarheid en de economische haalbaarheid nader in beeld brengen. Zo zijn de eerste stappen gezet en is er een groot enthousiasme op het eiland om de doelstellingen van zelfvoorzienend in 2020 te gaan halen.



1e tender Waddenfondsaanvraag Vlieland gehonoreerd. Van de bij het Waddenfonds aangevraagde projecten is het project Vlieland bespaart energie gohonoreerd en inmiddels in uitvoering genomen. In de nieuwe jachthaven wordt LED verlichting toegepast in de steigers. Vlieland onderscheid zich door een bijzonder lage lichtuitstoot en wil deze positie verder versterken. De energie die nodig is om deze zuinige LED verlichting in de steigers te laten branden wordt opgewekt door een 5 tal kleine design windmolentjes. Deze windmolens leveren meer dan voldoende energie om de oriëntatieverlichting te laten branden. De energie die over is kan aan het net worden geleverd. Voor het warme water van de douches in het jachthavengebouw wordt gebruik gemaakt van zonnecollector systemen, deze produceren bij normaal daglicht al warm water en bij direct zonlicht nog veel meer warmte. Hier wordt een energiebesparing van 50% bereikt met een forse beperking van de CO2 uitstoot. Op camping Stortemelk wordt de huidige dienstwoning van de stichting vervangen door een nieuwe woning. Hierin komen 6 studio’s voor het personeel en het resterende deel doet dienst als directeurswoning. De woning wordt uitgevoerd met een laag temperatuur systeem in de vorm van vloerverwarming in combinatie met een warmtepomp en thermische zonnecollectoren voor de warmwatervoorziening. Daarnaast worden 2 bestaande toiletgebouwen vervangen. Deze nieuwe toiletgebouwen worden uitgevoerd met thermische zonnecollectoren voor de verwarming van warm tapwater en een innovatief waterbesparend toiletspoelings systeem. In het zwembad wordt de bestaande TL verlichting vervangen door een energiezuinige hoogfrequent of LED uitvoering. Met behulp van thermische zonnecollectoren wordt warm tapwater gemaakt voor de douches. 27 bestaande huurwoningen in eigendom van de gemeente worden voorzien van een zonnecollector en boiler. Hierdoor is max. voor 50% in de eigen warmwaterbehoefte te voorzien. Door het grote aantal zonne-uren op de eilanden zijn deze systemen zeer goed toe te passen.



2e tender Waddenfondsaanvragen. Duurzaam Terschelling. In het natuurcentrum op Terschelling worden de publieksruimtes en de vitrines voorzien van LED verlichting. Dit resulteert in een beter verlichtingsniveau en een behoorlijke energiebesparing. Uit het vooronderzoek blijkt dat geothermie op Terschelling kansen biedt voor een duurzame energievoorziening. Een haalbaarheidsonderzoek is nodig als 1e fase naar de realisatie van de eerste Nederlandse elektrische centrale op basis van geothermie. Hiermee is 30% van de elektriciteitsbehoefte en 40% van de warmtebehoefte op Terschelling af te dekken. De restwarmte wordt ingezet voor de verwarming van utiliteitsgebouwen, zwembad en woonhuizen. Duurzaam Zorgcentrum de Stilen. Nieuwbouw van het zorgcentrum met een aanzienlijke verbetering van de EPC naar 0,83. De maatregelen zijn bouwkundig gericht op hogere isolatiewaarden van de bouwschil en 3 laagse beglazing. Met innovatieve CO2 gestuurde ventilatie wordt een grote energiebesparing gerealiseerd. Duurzame energie wordt opgewekt met zonnecollectoren (warmte) en zonnepanelen (elektriciteit). Het gebouw wordt half in een duin gebouwd waardoor er sprake is van een natuurlijke setting. Duurzaam Schiermonnikoog. In de jachthaven wordt duurzame energie opgewekt, zonnewarmte wordt ingezet voor verwarming van douchewater en wind in elektriciteit door kleine windmolens. Verlichting van de jachthaven te vervangen door groene vogelvriendelijke energiezuinige LED verlichting. Het zwembad is een grote energieverbruiker op het eiland. Met een innovatieve methode worden houtsnippers dmv een microbiologische oxidatie van houtsnippers omgezet in warmte. Dit resulteert in een CO2 besparing van 300% tov verbranding en dit proces geeft geen luchtemissies. De warmte wordt gebruikt voor het verwarmen van het zwembadwater. In een nieuwbouwijk op het eiland wordt energiezuinige en omgevingsvriendelijke LED verlichting toegepast. Biogas op Schiermonnikoog. Op Schiermonnikoog zijn 6 boeren gezamenlijk bezig met de ontwikkeling van een mestvergister waarvan het biogas uiteindelijk opgewerkt moet worden tot aardgaskwaliteit en in het aardgasnet geïnjecteerd wordt. Dit biogas is ook prima in te zetten in het openbaar vervoer, bagagevervoer en andere vormen van vervoer op het eiland. De boeren zijn er klaar voor, het is nu wachten op een aanpassing van de landelijke SDE subsidie waardoor het financieel verantwoord is om dit initiatief daadwerkelijk op te gaan starten. Deze installatie kan voor 40% voorzien in het huishoudelijk verbruik op Schiermonnikoog.



Aanvraag PMJP 30 energiezuinige woningen op Schiermonnikoog De Gemeente Schiermonnikoog mag de komende jaren 30 nieuwe (huur)woningen bouwen. De gemeente zet bewust in op huurwoningen om daarmee vooral ook voor eigen inwoners huisvesting te kunnen bieden. Met het oog op de doelstelling in 2020 is het dan ook bijna vanzelfsprekend dat de gemeente de wens heeft om op het gebied van duurzaamheid bij de bouw "alles uit de kast" te halen aan beschikbare technieken; voor Schiermonnikoog overigens allemaal nieuwe technieken. Deze aanvraag betreft investeringen in zonneboilers, warmtepompen en lage temperatuur verwarming. Ook wordt er een "referentiewoning" gebouwd. Het bezoekerscentrum is bij het project betrokken om daar voorlichting te geven over het energiegebruik in deze wijk. Ook voor bouwers en installateurs op de eilanden een kans een kennis op te doen op het gebied van duurzaam bouwen. Al deze voorzieningen maken - zeker op de eilanden - de woningen relatief duur waardoor de kans bestaat dat de woningen door een te hoge huurprijs onbereikbaar worden voor de beoogde doelgroep. WoonFriesland is bereid om een forse bijdrage te leveren. Doel: de realisatie van een duurzame wijk en daarmee voorlichting en bewustwording bij bouwers, bewoners en de vele toeristen die Schiermonnikoog bezoeken.

Aanvraag PMJP energiecoöperatie Terschelling en Ameland. Vanuit het DE team Terschelling en Ameland worden diverse initiatieven ontplooid die bijdragen aan een duurzame ontwikkeling gericht op zelfvoorzienendheid op het gebied van energie en water in 2020. Een interessante optie om grootschalig duurzame energie op te wekken is het gebruik van aardwarmte op grote diepte (geothermie). Binnen de kaders van het DE team Terschelling is een onderzoek gedaan naar de kansen voor winning en exploitatie van geothermie. De uitkomsten zijn dermate positief dat er nu een vervolgstap wordt voorbereidt. Dit in de vorm van een haalbaarheidsonderzoek waarvoor subsidie wordt aangevraagd bij het Waddenfonds. Als voorbereiding voor uitrol van dit geothermie project wordt gekoerst op een lokale energiecoöperatie. Dit is een coöperatief samenwerkingsverband waar bijvoorbeeld op het Deense eiland Samsö veel gebruik van gemaakt wordt. De eilanders kunnen als aandeelhouder van deze coöperatie participeren en duurzame energie afnemen. Op Texel is al een dergelijk energiecoöperatie actief, van de opgebouwde kennis en ervaring wordt veel gebruik gemaakt. De kern en het draagvlak van de organisatie bestaat uit bewoners, die actief zijn op basis van onderlinge samenwerking. Zij delen de overtuiging dat duurzame energie bijdraagt aan de toekomst van Terschelling en zijn bewoners. De basis voor de activiteiten is energie die op duurzame wijze wordt geproduceerd. De coöperatie werkt zonder winstoogmerk waarbij het voordeel van de ondernomen activiteiten primair ten goede komt aan de leden, en aan initiatieven tot productie van duurzame energie op Terschelling. De coöperatie wil zich opstellen als een (productie)-bedrijf met een sterk innovatief karakter waarbij ruimte wordt geboden aan experimenten, onderzoek en kennisverwerving. Decentrale duurzame energieopwekking, zelfvoorzienendheid en behoud c.q. creëren van werkgelegenheid op Terschelling zijn daarbij richtinggevend. Beide aanvragen zijn inmiddels gehonoreerd en in uitvoering genomen.



Spin off en toekomst. Bovengenoemde projecten zijn maar een deel van de effecten van het project Duurzame Waddeneilanden. Zo wordt bij nieuwbouw en verbouwplannen op alle eilanden de mogelijkheid van duurzame energietoepassingen afgewogen en het DE team ingeschakeld. In de discussie over mobiliteit staan bussen op aardgas, alternatieve brandstoffen voor de veerdiensten en elektrisch rijden met stip op de verlanglijst. Dit is ook de primaire rol van het team, het initiëren en ontwikkelen van draagvlak. In deze opzet zijn we met z’n allen dan ook zeker geslaagd. Voor de toekomst betekent het niet dat we nu kunnen stoppen met de DE teams. Communicatie en draagvlak zijn blijvend nodig om tot een stevige verankering te komen van het ambitiemanifest. Op het gebied van uitvoering zal er steeds meer resultaat komen in de uitvoering van nieuwe projecten en het ontwikkelen van kansen. De bereidwilligheid van de eilanders om het proces van zelfvoorziendheid te steunen is bijzonder groot. Met een koppeling naar duurzaam toerisme is het economisch voor de eilanden een uitdaging om zich op duurzame wijze in de toeristische markt te kunnen onderscheiden.

Voor de echt grote projecten is ook externe financiering nodig om deze projecten los te kunnen trekken op de eilanden. Hiervoor is extra slagkracht en betrokkenheid van de ministeries nodig om dit proces te mobiliseren. Dit heeft geleid tot het indienen van een waddenfondsaanvraag. Overleg met minister Cramer over dit onderwerp is zeer positief verlopen. Wij zien dan ook vol verwachting uit naar de uitkomsten van de ingediende Waddenfondsaanvragen om deze volgende stappen praktisch mogelijk te maken. Met vereende krachten is het zonder meer mogelijk om de doelstelling van 2020 gericht op zelfvoorzienendheid van water en energie waar te kunnen maken.



Evaluatieverslag Leader project Duurzame Waddeneilanden

Recommend Documents