Essay In hoeverre is het mogelijk om menselijk gedrag te beïnvloeden doormiddel van subliminale boodschappen?
Melissa Legger 1621186 Periode B 17-12-2014 Content Design Madris Duric
Inleiding Subliminale boodschappen zijn overal. Maar kan je deze ook inzetten om daarmee het menselijk gedrag te beïnvloeden? Dit is iets wat ik mij af vroeg en graag zou willen onderzoeken. Ik ben benieuwd naar de werking van ons onderbewuste en hoeveel invloed dit heeft op ons uiteindelijke gedrag. Kan je dit ook beïnvloeden door zogenaamde subliminale boodschappen? En wat zijn deze eigenlijk? Op welke manieren kunnen ze worden ingezet en werkt dit ook echt? Er zijn al vele onderzoeken naar gedaan maar toch is het nog steesd niet duidelijk of het nou echt werkt. Verder kijk ik naar de verschillende technieken die er kunnen worden gebruikt bij subliminale boodschappen en waar deze vaak worden ingezet. Uiteindelijk wil ik voor mezelf, maar ook voor alle lezers duidelijkheid creëren over subliminale boodschappen en of het nuttig is om als CMD’er deze ook zelf in te zetten. Wellicht ga je na het lezen van dit essay zelf wel subliminale boodschappen maken/inzetten. Of juist helemaal niet. We zullen het zien. Veel leesplezier!
Wat zijn subliminale boodschappen?
Definitie subliminale boodschappen
Het woord subliminaal komt uit het Latijn: sub betekent ‘onder’ en limen staat voor ‘grens’. (Broersma, 2014) Subliminaal betekent dus: onderbewust, onder de bewustzijnsgrens. (Woorden.org Nederlands woordenboek, 2014) Als je het hebt over subliminale perceptie praat je over het onderbewust waarnemen van dingen. En bij subliminale boodschappen gaat het om een boodschap die wordt doorgegeven aan de menselijke geest, zonder dat de geest hier bewust van is. (Collinsdictionary.com, 2014)
Begin van subliminale boodschappen
Rond de jaren ‘50/’60 begon het gebruik van subliminale boodschappen. Vooral James Vicary, een Amerikaanse marketing man, staat bekend om zijn experiment welke hij in 1957 deed. Hij liet in een bioscoop tijdens een film de boodschappen ‘drink coca-cola’ en ‘eat popcorn’ zien. Dit liet hij op een zeer hoge snelheid zien (1/3000ste van een seconde) zodat de bezoekers zich er niet van bewust waren dat deze beelden getoond werden. Hierdoor namen ze de boodschap onbewust waar. Dit zou ze aansporen om meer popcorn en coca-cola te kopen. Tijdens dit experiment steeg de verkoop van cola en popcorn ook aanzienlijk (popcorn 58% meer en cola 18% meer.) Vicary beweerde dat, dat kwam door zijn subliminale boodschap tijdens de film. Dit experiment suggereerde dat het mogelijk is om op een subliminale manier het keuzegedrag van mensen te beïnvloeden. Hiermee zette Vicary het begrip ‘subliminale beïnvloeding’ op de kaart. Echter kwam hij vijf jaar later terug op zijn bewering. Hij liet weten dat hij zijn onderzoeksresultaten uit de mouw had geschud om zijn onderzoeksbureau nieuw leven in te blazen. Maar ondanks dit bericht was de angst voor subliminale beïnvloeding al niet meer te stoppen. In landen als Australië en Groot-Brittannië is het gebruik van subliminale boodschappen in reclame zelfs verboden. Ook in Nederland is in de Reclame Code vastgelegd dat deze beïnvloedingtechniek niet wordt geaccepteerd. (Broersma, 2014) Toch bleef het onderwerp steeds weer opduiken. Hieronder volgt een selectie met interessante gebeurtenissen, wat betreft subliminale beïnvloeding, door de jaren heen. Hier gaat het over visuele en auditieve subliminale boodschappen. Deze lijst toont aan dat men toch ergens wel gelooft in de werking van subliminale boodschappen. 1958 – Na de beweringen van Vicary werden er pogingen gedaan om zijn ideeën te ontkrachten. Een Canadees tv-station zendt een subliminale boodschap uit en interviewt vervolgens vijfhonderd mensen om te vragen of de boodschap daadwerkelijk effect heeft gehad. De geïnterviewden merkten toen inderdaad op dat ze honger en dorst kregen na het zien van het tv-programma. De subliminale boodschap (die voor de geïnterviewden geheim is gehouden) had alleen niets met eten en/of drinken te maken. De boodschap was namelijk: ‘Call now’. En het aantal telefoongesprekken was na het ontvangen van de subliminale boodschap, niet groter dan normaal. (Dijksterhuis, 2007) 1961 – Vance Packard concludeerde in zijn boek ‘Hidden Persuaders’, dat reclamemakers tussen filmframes onherkenbaar korte flitsen van etenswaren (bijvoorbeeld ijs) uitzonden waardoor de kijker steeds meer zin in eten kreeg en zelfs in dat specifieke product wat werd getoond. (Packard, 1957) 1967-1970 – Het gerucht gaat dat de band the Beatles subliminale boodschappen gebruikt om duidelijk te maken dat Paul McCartney is overleden. De manier waarop ze dit doen heet ‘backmasking’. Hierbij worden boodschappen ontdekt wanneer men muziek opneemt en die vervolgens achterstevoren afluistert. (Hifi.nl, 2014) Ook the Beatles zouden hier dus gebruikt van hebben gemaakt. Er zou een boodschap verstopt zitten in het nummer ‘Yellow Submarine’. Wanneer je het nummer achterstevoren zou afspelen, zou je ‘Paul is dead’ te horen krijgen. Maar ook in het nummer ‘Strawberry Fields Forever’ zou aan het eind ‘I buried Paul’ klinken. (Dijksterhuis, 2007) Ik heb dit natuurlijk zelf getest en ik hoor inderdaad aan
het eind van dit lied zachtjes ‘I buried’. Het woord ‘Paul’ hoor ik echter niet erg duidelijk. 1985 – De ‘zelfhulpindustrie’ ontdekt subliminale waarneming. Er komen cassettes op de markt met subliminale boodschappen die zouden moeten leiden tot verbetering van het geheugen en verhoging van het zelfvertrouwen. 1998 – Uit vrijgegeven documenten blijkt dat de CIA jarenlang heeft geëxperimenteerd met subliminale beïnvloeding. (Dijksterhuis, 2007) 1999 – De zelfhulpindustrie blijft komen met apparaten die men aan kan sluiten op de tv en computer. Deze apparaten laten allerlei gezondheidbevorderende subliminale boodschappen zien. Sommigen zouden helpen meer zelfwaardering te krijgen of af te vallen. Zelfs beweerden ze dat ze ernstige ziektes zoals kanker zouden genezen. 2000 – Tijdens de Amerikaanse presidentsverkiezingen streed George W. Bush tegen Al Gore. Bush liet zijn campagneteam een tv-spotje maken met daarin een subliminale boodschap. In dat spotje is Gore te zien terwijl subliminaal het woord ‘rats’ wordt getoond. Het was de bedoeling dat mensen de partij van Gore zouden associëren met ratten, zo zeiden de critici. (Boksvrij, 2011) (Dijksterhuis, 2007) 2000 – Uit onderzoek blijkt dat Amerikanen per jaar 70 miljoen dollar besteden aan subliminale zelfhulpspullen. (Dijksterhuis, 2007) Na deze gebeurtenissen te hebben bekeken vraag ik mij nog steeds af of deze boodschappen ook daadwerkelijk invloed hebben op je gedrag. Hoe werkt het onderbewuste eigenlijk? Heeft de onbewuste waarneming veel invloed op je uiteindelijke keuzes? Dit brengt ons bij mijn tweede deelvraag van dit essay.
In hoeverre wordt ons gedrag beïnvloedt door onze onbewuste waarnemingen? Je zou denken dat waarnemen en bewustzijn met elkaar hand in hand gaan. Dit is lang niet altijd het geval. Veel van wat je waarneemt heb je namelijk niet eens in de gaten. Je hebt twee verschillende manieren van waarnemen: bewust en onbewust. Als je iets bewust waarneemt is het onder de aandacht en wanneer je het onbewust waarneemt, nemen je hersenen het waar maar je weet dit zelf (nog) niet. Dit is van toepassing bij subliminale boodschappen. Prikkels uit de omgeving die onbewust binnenkomen kunnen van invloed zijn op ons gedrag. Tijdens onze waarnemingen filteren we de informatie die binnenkomt en vormen we zo een gedachtenpatroon. Dit gedachtenpatroon is opgebouwd uit beelden, geluiden, gevoelens, interne dialoog (woorden die je tegen jezelf zegt), geur en smaak. Het gedachtenpatroon, je houding en biochemische processen hebben een belangrijke wisselwerking met elkaar. Hieruit ontstaat je stemming en dit stuurt uiteindelijk je gedrag. Maar voordat het gedachtenpatroon of interne voorstelling wordt gevormd, wordt de informatie vanuit de buitenwereld gefilterd. Dan wordt op onbewust niveau een keuze gemaakt tussen de prikkels die doordringen tot de interne voorstelling en welke niet. Volgens het communicatiemodel van de “Mind Academy” filteren we de informatie op basis van ons begrip van tijd en ruimte, materie en energie, ons taalvermogen, onze herinneringen, beslissingen, metaprogramma’s (stijlen van waarnemen), waarden, overtuigingen en attitudes (onbewuste manier waarop je op iets reageert). Zie afbeelding 1 voor het communicatie model. (Communicatiemodel, 2014) Maar heeft je onbewuste waarneming ook invloed op je gedrag? We denken vaak dat het bewustzijn alles aanstuurt en dat ons gedrag begint met bewust genomen beslissingen. Dit is alleen niet zo. Bij het grootste deel van ons gedrag speelt je bewustzijn helemaal geen rol. Onze onbewuste waarneming is gevoeliger dan onze bewuste waarneming. En er zijn onbewust dingen te zien die we bewust gewoon niet kunnen zien. Er is een aantal subliminale fenomenen bekend die er inderdaad op wijzen dat subliminale waarneming meeweegt in je uiteindelijke gedrag. Bijvoorbeeld bij het ‘mere exposure effect’. Je spreekt van het mere exposure effect wanneer een persoon meerdere keren een stimulus aangeboden krijgt en deze dan steeds meer gaat waarderen. Mere exposure effect heeft ook invloed op sociaal gedrag. Hier werd een experiment mee gedaan. Een proefpersoon zag subliminaal een foto van een onbekende. Daarna moest hij met twee personen gaan discussiëren, maar zonder dat hij wist dat de foto die hij net had gezien van één van die twee personen was. Het bleek dat de proefpersoon het veel vaker eens was met de gesprekspartner van wie hij subliminaal een foto had gezien dan met de ander. Hij vond, zonder dat hij wist waarom, deze persoon aardiger, en was het daarom vaker met hem eens. Maar ook wanneer er subliminaal evaluatief wordt geconditioneerd kan het invloed hebben op ons sociaal gedrag. Bij evaluatief conditioneren wordt een neutrale stimulus gekoppeld aan een heel positieve stimuli of juist heel negatieve stimuli. De neutrale stimulus gaat dan mee met de gekoppelde stimuli en wordt dan dus positiever of negatiever gezien. Ook dit heeft Dijksterhuis onderzocht. Hij ging kijken of je bij mensen hun zelfwaardering kunt verhogen. En dit kan volgens hem. Als je mensen telkens het woordje ‘ik’ laat zien, en dit laat volgen door subliminaal aangeboden, heel positieve woorden, dan leidt dat tijdelijk tot een hogere zelfwaardering. (Dijksterhuis, 2007) Het onbewuste heeft dus wel invloed op ons gedrag. Maar hoe probeert men deze dan via subliminale boodschappen te beïnvloeden?
Op welke manier zie je subliminale boodschappen veel terug? Subliminale boodschappen worden gebruikt in muziek, advertenties, cartoons, films, video-clips en zogenaamde zelfhulpcassettes. Subliminale boodschappen kunnen dus zowel auditief als visueel worden gebruikt.
Auditieve subliminale boodschappen
Bij auditieve subliminale boodschappen gebruikt men vaak in liedjes de techniek ‘backmasking’ zoals eerder al benoemd. Maar ook worden er subliminale boodschappen gewoon uitgesproken (maar dan meestal op een laag volume). Ook wordt auditieve subliminale beïnvloeding verwerkt in zelfhulpaudiocassettes. Sinds de jaren 80 is dit zeer populair in vooral Amerika. Het heeft hier al 50 miljoen dollar door opgeleverd. De fabrikanten van deze tapes beloven de consument dat ze van verschillende psychische kwalen af kunnen komen door alleen maar naar die tape te luisteren. Door middel van subliminale aangeboden psychotherapie zou ze dit dan helpen. Wetenschappers zijn het effect hiervan gaan onderzoeken. En er zijn wel resultaten die suggereren dat mensen beïnvloedt kunnen worden door deze subliminaal aangeboden stimuli, echter, zijn deze resultaten wel aanvechtbaar. Omdat tijdens de test, die werd gedaan door Thomas en Benoit in 1992, er meerdere factoren waren die van invloed zouden kunnen zijn op het gedrag van de proefpersonen. De cassettes die ze te horen kregen hadden als doel de stemming van de proefpersonen positiever of negatiever te maken door middel van subliminale boodschappen, althans dat dachten de proefpersonen. Maar er stonden helemaal geen subliminale boodschappen op de cassettes. Toen bleek uit hun onderzoeksresultaten dat de proefpersonen die wel in subliminale beïnvloeding en subliminale perceptie geloofden, meer waren geneigd om “toe te geven” dat ze waren beïnvloed door de subliminale boodschappen dan de personen die er sceptisch over waren. Hieruit blijkt dus dat het er ook ligt aan wat je verwachting is over de werking van auditieve subliminale boodschappen. (Benoit & Thomas, 1992)
Visuele subliminale boodschappen
Visuele subliminale boodschappen kunnen op verschillende manieren worden getoond. Dit kan door tekeningen, woorden verscholen in een foto en/of tekening, een flitsend beeld tijdens een video en ook door middel van de manier waarop iemand zich kleedt, zijn handen houdt, of de bewegingen die hij/zij maakt (bijvoorbeeld in een videoclip). Wat mij opviel was dat subliminale boodschappen behoorlijk vaak worden gebruikt als marketing techniek. Bedrijven stoppen subliminale boodschappen in hun advertenties, reclamespotjes of logo’s. Als CMD student vind ik het interessant hoe bedrijven deze boodschappen in hun logo’s verwerken en wat voor motieven zij daar achter hebben.
Subliminale boodschappen verwerkt in logo’s
Er zijn verschillende bedrijven die in hun logo een subliminal¬¬e boodschap hebben gestopt. Dus of je het nou door hebt of niet, deze merken/bedrijven praten naar de “kijker” op verschillende levels. Als je een kijkje dichterbij sommige logo’s neemt, zal je subtiele, bijna niet te zien, marketing tactieken vinden. Op de volgende bladzijde vindt u een aantal voorbeelden.
Afbeelding 2 Krijg je al zin in chips? Het bedrijf heeft bij de letters ‘t’, ‘i’ en ‘t’, twee mannetjes verstopt die een gezellig feestje hebben met lekkere chips een salsa dip erbij. Dit doen ze zodat ze hopen dat je onbewust een gezellig en vrolijk gevoel krijgt bij dit merk. En natuurlijk zin krijgt in zo’n zelfde feestje met lekkere chips en salsa dip van Tostitos.
Afbeelding 3 Zie je de pijl die wordt gevormd door de letters ‘E’ en ‘x’? Hier probeert FedEx met een subliminale boodschap te inspireren met de gedachten van efficiëntie en voorwaartse beweging.
Afbeelding 4 Hier zie je een wielrenner in het logo terug. Al moet je hier wel goed voor kijken en is het op een subliminale manier gedaan. Ze willen je onbewust meegeven dat het hier gaat om de sport wielrennen.
Afbeelding 5 Zie jij de subliminale boodschap? Nee? Begrijp ik, ik zag hem namelijk ook niet. En als ik het logo wat meer inzoom? Misschien helpt dat.
Nog steeds niet? Geen probleem, ik zal hem voor je uitlichten. Deze subliminale boodschap verbaasde mij namelijk zeer.
Zoals je nu ziet is er een man afgebeeld in de poot van de kameel. Echter zit hier een seksuele tint aan verbonden. De man die verborgen zit in de poot van de kameel heeft namelijk een erectie. Waarom een man met een erectie wordt afgebeeld is niet duidelijk. Is het omdat sex sells? Of is het omdat de illuminati cult geobsedeerd is met seks en dit overal in terug laat komen? De tweede mogelijke reden is nog vrij wel onbekend. Dit brengt ons dan ook naar de laatste deelvraag van dit essay.
Welke symbolen worden vaak gebruikt in subliminale boodschappen en waarom? Zoals ik net dus al zei komt seks vaak voor in reclame-advertenties. Maar ook zag ik dit vaak terugkomen in cartoons, Disneycartoons zelfs. Ik zeg zelfs omdat dit mij erg verbaast. Ik ben een enorme fan van Disney en de films bevatten voor mij veel jeugdsentiment. Hoe kan het dat zij ook seksuele aspecten terug laten komen in de films? Maar nu eerst terug naar de reclame-advertenties. Door de jaren heen is seks als een verkooptool gebruikt. Het is al eens aangetoond dat wij als mensen reageren op bepaalde oerdriften. Eten is één van hen. Seks en voortplanting is zeker weten een ander. Dit onderliggende, vooraf geprogrammeerde gedragspatroon om te reageren op seksuele beelden, is zo sterk dat het nu al voor meer dan 100 jaar in reclame wordt gebruikt. In 1885 begon de zeepfabrikant W. Duke and Sons met kaarten met daarop erotische beelden in de verpakking van hun zeep te doen. De link tussen zeep en seks is best ver te zoeken maar toch werkte deze techniek erg goed. De zeep werd superveel verkocht. En sindsdien verwerken merken met opzet seksuele beelden in hun reclame-uitingen. Met in het bijzonder bij de producten als alcohol, parfum, auto-advertenties en mode. (Sugget, 2014) Een aantal voorbeelden van reclame-advertenties met erotische beelden erin verwerkt.
Afbeelding 6 Drie flesjes bier.
Afbeelding 7 Bier of billen?
Of toch niet?
Afbeelding 8 Citroenen of billen?
Maar niet alleen in reclame-advertenties worden seksuele subliminale boodschappen verwerkt maar ook in cartoons. En zoals ik al eerder zij naar mijn verbazing ook in Disney films. Ik laat een aantal beelden zien die op internet veel worden besproken.
Afbeelding 9 Afbeelding 10 Afbeelding 11 Afbeelding 9: Tijdens dit fragment ploft Simba neer op het gras en vliegen de bloemblaadjes omhoog. Terwijl dit gebeurt zie je heel kort en vaag het woord “sex” in beeld. Is dit een grap je van de makers van de film of heeft dit de zelfde bedoeling als die van de reclame? Afbeelding 10: Ook hier is het woord ‘sex’ verwerkt in de Disney cartoon. Afbeelding 11: In de eindscene van de film Monster & CO is een vreemde tekening te zien aan de muur... Maar waarom wordt dit toch in deze cartoons gedaan? Is dit een grap van de makers van de films of heeft dit de zelfde bedoeling als die van de reclame, namelijk sex sells? Zelf denk ik dat het tweede het geval is. Maar toen ik verder ging onderzoeken kwam het woord: illuminati steeds weer naar voren. Illuminati is een cult die wilt zorgen voor de ‘Nieuwe Wereldorde’. Mensen die hier lid van zijn aanbidden satan en proberen iedereen die niet van de illuminati is te beïnvloeden om zo de cult steeds groter te maken. (Enkicharity.com, 2014) Veel mensen denken dat de illuminati cult achter al deze subliminale seksuele boodschappen zitten. Zij schijnen de mensen hiermee te willen beïnvloeden. ,Of dit echt zo is vraag ik mij af. Wel zie ik veel symbolen terugkomen in films en videoclips wat ook weer naar de illuminati cult wordt geleidt (zoals driehoeken, ogen, duivel horens en het 666 teken). Dit zet mij dan wel weer aan het denken. Echter is illuminati zo geheim en vaag dat hier geen echt onderzoek naar kan worden gedaan. Je praat voornamelijk over aannames. Vandaar dat ik hier ook niet verder op inga. Het blijft allemaal mysterieus en misschien is dit maar goed ook.
Conclusie Nu ik al mijn deelvragen heb beantwoord ben ik veel meer te weten gekomen over subliminale boodschappen. Echter, uit mijn onderzoek (en uit die van vele anderen) is nog niet duidelijk of het gedrag van de mens daadwerkelijk kan worden beïnvloed door subliminale boodschappen. Wel ben ik erachter gekomen dat je onbewuste waarneming een grote rol speelt in je uiteindelijke gedrag. Het draait niet alleen maar om het bewuste. Daarom zou je kunnen zeggen dat subliminale boodschappen wellicht wel een invloed kunnen hebben op je gedrag. Aangezien er verschillende wetenschappers zijn die dit hebben onderzocht, en ze ook met verschillende resultaten komen, heb ik besloten om de voor- en tegens van de werking van subliminale boodschappen tegenover elkaar te zetten. Stelling: Subliminale boodschappen hebben een invloed op het menselijk gedrag.
Argumenten voor de stelling:
Uit verschillende onderzoeken (bijvoorbeeld die van Murphy en Zajoc) blijkt dat subliminale boodschappen wel invloed kunnen hebben op je gedrag. Tijdens hun test gebruikten ze priming om te toetsen dat onderscheid tussen positief en negatief gevoel gemaakt kan worden zonder er bewust van te zijn. Proefpersonen kregen eerst neutrale stimuli aangeboden in de vorm van Chinese tekens, daarna kregen ze affectieve primes te zien die bestonden uit foto’s van blije, vrolijke gezichten of fronsende, boze gezichten. Deze primes werden in de ene groep zo kort aangeboden dat ze niet bewust gezien konden worden (subliminale boodschap), en in de andere groep lang genoeg om goed te kunnen bekijken. Uit de resultaten bleek dat Chinese tekens die voorafgegaan waren door foto’s van fronsende gezichten als minder positief werden beoordeeld dan Chinese tekens die vooraf gegaan waren door foto’s van vrolijke gezichten. Deze effecten werden alleen bij de groep die de foto’s subliminaal aangeboden kregen gevonden. Een ander onderzoek wat aantoont dat subliminale boodschappen invloed op je kunnen hebben is die van Bar en Biederman (1998). Hier keken ze naar het herkennen van objecten. Proefpersonen kregen simpele tekeningen van voorwerpen subliminaal aangeboden. Uit de resultaten kwam hier naar voren dat de proefpersonen die de voorwerpen meerdere keren op dezelfde plaats werden aangeboden, ze steeds beter konden herkennen. Hieruit blijkt dus dat de informatie die subliminaal wordt aangeboden wel verwerkt wordt door de hersenen.
Argumenten tegen de stelling:
Subliminale boodschappen hebben geen invloed op het consumentengedrag. Hier is namelijk nog geen wetenschappelijk bewezen onderzoek voor. Wel zijn er vele onderzoeken die uitwijzen dat de subliminale boodschappen in reclame niet werken. In de meeste van deze onderzoeken werden subliminale woorden (bijvoorbeeld ‘honger’ of ‘dorst’) of plaatjes (van bijvoorbeeld een koekje) op een computerscherm aangeboden. Nadat de proefpersonen deze beelden hadden bekeken, werd er gekeken of de personen ook daadwerkelijk meer honger of dorst hadden en dus meer gingen eten of drinken. Bij andere onderzoeken werd gekeken of ze de keuze van de proefpersonen konden beïnvloeden door te kiezen voor een bepaald merk. Bij de gedane onderzoeken wezen de resultaten uit dat subliminale beïnvloeding waarschijnlijk niet werkt. (Dijksterhuis, 2007)
Persoonlijke conclusie
Toch zijn er dus wel een aantal onderzoeken gedaan waar wel degelijk naar voren komt dat subliminale beïnvloeding werkt. Maar zolang er zeven van de tien onderzoeken het tegendeel bewijzen kan het voor mij nog niet serieus genomen worden. En daarom zal ik het ook niet aanraden om het in een reclame-uiting te verwerken. Het heeft immers geen duidelijke werking. Echter het verwerken van een subliminale boodschap in een logo zoals bij het merk Tostitos is gedaan, wel een leuke toevoeging. Mits deze een gedachte hierachter heeft met een toegevoegde waarde of bijvoorbeeld een leuk weetje over het bedrijf. Toch kan ik hieruit concluderen dat we als designers niet er vanuit moeten gaan dat het plaatsen van subliminale boodschappen in uitingen altijd nut heeft.
Bronnenlijst Bar, M., & Biederman, I. (1998). Subliminal Visual Priming. American Psychological Society, 9, 464-468. Benoit, S. C., & Thomas, R. L. (1992). The Influence of Expectancy in Subliminal Perception Experiments. The Journal of General Psychology, 119, 335-341. Beyerstein, B. Subliminal Self-help Tapes: Promises, Promises... (1st ed.). British Columbia: University of British Columbia. Retrieved from http://homepages.se.edu/cvonbergen/files/2012/12/Subliminal-Self.pdf Boksvrij, S. (2011). Verborgen boodschappen - Complotten en samenzweringen. Complotten en samenzweringen. Retrieved 25 November 2014, from http://www.complot-samenzwering.nl/verborgen-boodschappen/ Bos, A. (2008). Het moderne onbewuste. Kennislink.nl. Retrieved 30 November 2014, from http://www. kennislink.nl/publicaties/het-moderne-onbewuste Captainhowdy.com,. (2014). Subliminal Images | Everything Exorcist. Retrieved 5 December 2014, from http://captainhowdy.com/media/subliminal-images/ Communicatiemodel, N. (2014). NLP Communicatiemodel | Onbewuste filters. Mindacademy.nl. Retrieved 31 November 2014, from http://www.mindacademy.nl/nlp/nlp-communicatiemodel Dijksterhuis, A. (2007). Het slimme onbewuste. Amsterdam: Bakker. (boek) Enkicharity.com,. (2014). What Is Illuminati? - EnkiCharity. Retrieved 17 December 2014, from http://www. enkicharity.com/what-is-illuminati.html Explorable.com,. (2014). Subliminal Messages - The Fraud about Selling Popcorn And Coke. Retrieved 25 November 2014, from https://explorable.com/subliminal-messages Green, D. (2013). 15 Corporate Logos That Contain Subliminal Messaging. Business Insider. Retrieved 16 December 2014, from http://www.businessinsider.com/subliminal-messages-in-12-popular-logos-2013-5?op=1&IR=T Hifi.nl,. (2014). Subliminale waarneming. Retrieved 5 December 2014, from http://www.hifi.nl/artikel/5912/ Subliminale-waarneming.html Love, D. (2011). The Shocking Drink And Incredible Coke History Of Subliminal Advertising. Business Insider. Retrieved 16 December 2014, from http://www.businessinsider.com/subliminal-ads-2011-5?op=1&IR=T Mayer, B., & Merckelbach, H. (1998). Zijn subliminale priming-effecten op emotie therapeutisch uit te buiten? (1st ed., pp. 110-111). Retrieved from http://arnop.unimaas.nl/show.cgi?fid=2754 Media Research Center,. (2014). Bush Leads in Poll, Jennings Sees. Retrieved 25 November 2014, from http://www.mrc.org/biasalerts/bush-leads-poll-jennings-sees-new-enthusiasm-kerry-1052004#3 Murphy, S. T., & Zajonc, R. B. (1993). Affect, Cognition, and Awareness: Affective Priming With Optimal and Suboptimal Stimulus Exposures. Journal of Personality and Social Psychology, 64, 723-739. NPO Wetenschap,. (2005). Blinde emoties. Retrieved 30 November 2014, from http://www.npowetenschap.nl/nieuws/artikelen/2005/juli/Blinde-emoties.html
NPO Wetenschap,. (2007). Onzichtbare aandachttrekkers. Retrieved 25 November 2014, from http://www. npowetenschap.nl/nieuws/artikelen/2007/maart/Onzichtbare-aandachttrekkers.html Onbewuste invloeden op gedrag. (2013) (1st ed., pp. 7-8). Utrecht. Retrieved from http://www.crow.nl/documents/kpvv-kennisdocumenten/onbewuste-invloeden-op-gedrag.aspx Packard, V. (1957). The hidden persuaders (p. 62). New York: D. McKay Co. Pegg, D. (2011). 25 Famous Logos With Hidden Images. List25. Retrieved 14 December 2014, from http:// list25.com/25-famous-logos-with-hidden-images/2/ Strawberry Fields Forever Backwards. (2014). Retrieved from https://www.youtube.com/watch?v=Z9pGRtP9WsI Subliminal messages the Beatles. (2014). Retrieved from https://www.youtube.com/watch?v=09SdN_ a1JO8 Suggett, P. (2014). Does Sex Really Sell?. About. Retrieved 17 December 2014, from http://advertising. about.com/od/advertisingprojects/a/Sex-In-Advertising.htm QuickLOL.com,. (2014). Disney Subliminal Messages Collection. Retrieved 17 December 2014, from http://quicklol.com/disney-subliminal-messages-collection/ Yellow Submarine. (2014). Retrieved from https://www.youtube.com/watch?v=dl94WhnKs7E
