Emmels Rechterbach Noir Ruys

1

Emmels Rechterbach Noir Ruys op historische kaarten 1776 – 2007

Willem Overmars Martine Lejeune Versie 9 27 maart 2012 Riou vzw

2

Inhoud 1 Inleiding..........................................................................................................................5 2 Het reliëf.........................................................................................................................7 2.1 Het “dak van de Ardennen”....................................................................................7 2.2 Het reliëf in de bovenloop van de Amel / Amblève................................................9 3 Geologie en bodem.......................................................................................................13 4 Regen, water en veen....................................................................................................14 5 De Ardennen voor 1776................................................................................................16 5.1 De prehistorie.......................................................................................................16 5.2 De Gallo-Romeinse tijd........................................................................................17 5.3 Frankische periode en feodaliteit..........................................................................18 5.4 De abdij van Stavelot-Malmedy...........................................................................19 5.4.1 Inleiding .......................................................................................................19 5.4.2 Bezittingen....................................................................................................19 5.4.3 Het middeleeuwse klimaat............................................................................21 5.4.4 De samenstelling van het Ardense bos..........................................................22 5.4.5 Boslandschap op lokaal niveau: Amblève.....................................................23 5.4.6 Natuurlijke rijkdom van bossen en bosgebruik in de Ardennen...................24 5.4.7 Wilde dieren en jacht.....................................................................................25 5.4.8 Bosbegrazing.................................................................................................26 5.4.9 Stilstaande wateren en waterlopen................................................................28 5.4.10 Watermolens................................................................................................29 5.4.11 Traditionele land/wijnbouw.........................................................................29 6 De bossen......................................................................................................................31 6.1 Overzicht 1770-1970............................................................................................31 6.2 De bossen aan de bovenlopen van de Amel..........................................................33 6.2.1 De bossen in 1776.........................................................................................33 6.3 Het oude bos 1776 – 1818....................................................................................35 6.3.1 Het Wolfsbusch op de Ferraris-kaart 1776....................................................35 6.3.2 Het Wolfsbusch op de Tranchot-Von Müflingkaart 1818..............................36 6.4 Nieuwe politieke grenzen, nieuwe economie, nieuwe bossen..............................37 6.4.1 Het Wolfsbusch op de kaart van de Preussische Landesvermessung 1890...39 6.5 Verschuivingen in het bosareaal............................................................................40 6.6 De bossen in de 20ste eeuw..................................................................................42 6.6.1 Het Wolfsbusch in 1925................................................................................42 6.6.2 Het Wolfsbusch in 2001 en 2007..................................................................43 6.7 Conclusie: de bossen.............................................................................................44 7 Hoge moerassen en ontwatering...................................................................................45 7.1 Conclusie hoge moerassen....................................................................................49 8 Moerasgebieden en zijbeken........................................................................................50 9 De dalvlaktes................................................................................................................52 9.1 Conclusie dalvlaktes.............................................................................................54 10 Menselijk ingrijpen.....................................................................................................55 10.1 Kunstmatige bevloeiingen en het Wiesenbauverein Emmelsthal.......................55 10.1.1 Het Wiesenbauverein Emmelsthal..............................................................56 10.1.2 Emmelstal I.................................................................................................56 10.1.3 Emmelsbachtal II........................................................................................57 10.1.4 III Oberselbach............................................................................................57 3

10.2 Opgeleide beken langs de Noir Ruys..................................................................60 10.3 Goudzoek concessies..........................................................................................62 10.4 Aanleg spoorweg 1884........................................................................................63 10.5 Dorpen en bebouwing.........................................................................................63 10.6 Conclusies menselijk ingrijpen...........................................................................63 11 Using historical maps..................................................................................................64 11.1 Korte beschrijving van de historische kaarten....................................................64 11.1.1 1761-1769 Carte de Cabinet des Pays-Bas Autrichiens (Ferraris)..............64 11.1.2 1803 - 1820 Kartenaufnahme der Rheinlande durch Tranchot und Von Müffling.................................................................................................................65 11.1.3 1801-1820 / 1930 Wald- Kultur- und Siedlungskarte der Rheinprovinz....65 11.1.4 1836-1850 Preussiche Uraufnahme.............................................................65 11.1.5 Carte Topographique de Belgique, 1846 – 1854.........................................66 11.1.6 1872-1888 Carte militaire de Belgique......................................................66 11.1.7 1893 Königliche Preussische Landes-Aufnahme 1895...............................66 11.1.8 1925 Carte topographique de Belgique......................................................66 11.1.9 1925-1945 Carte topographique de Belgique..............................................66 11.1.10 1989 Topografische kaart van België........................................................67 11.1.11 2001 Topografische kaart van Belgie........................................................67 11.1.12 Luchtopname Google Earth, 2007.............................................................67 12 Bijlagen.......................................................................................................................67 13 Bibliografie.................................................................................................................67 1.1 Internet.................................................................................................................69 1.2 Digitaal terreinmodel...........................................................................................69

4

1 Inleiding Het afvoeregime van beken wordt bepaald door het klimaat, de bodemgesteldheid, het reliëf, de begroeiing en het grondgebruik. In deze studie over de Rechterbach en de Emmels in de Belgische Ardennen wordt aan de hand van een reeks historische kaarten de ontwikkelingen in het grondgebruik bekeken. Eerst wordt een algemeen overzicht gegeven van de ontwikkelingen vanaf de prehistorie tot de Karolingische tijd. Vervolgens komt de periode van de abdijen Stavelot en Malmedy aan de orde. De eerste grootschalige kaart van het gebied stamt uit 1776, en met die kaart begint de kaartvergelijking. In een reeks van 8 kaarten uit de periode 1776 – 2007 worden een aantal elementen onder de loep genomen: bebossing, herbebossing, wegenaanleg, waterlopen, overstromingsvlaktes, meandering, drainage. De schaal van de kaarten ligt tussen 1:12.000 en 1:25.000. Deze schaal is nog net accuraat genoeg om de veranderingen in grondgebruik te bestuderen, ook al zullen sommige aspecten zoals detailontwatering al niet meer zichtbaar zijn op deze schaal. Op de specifieke problemen van het vergelijken van kaarten met verschillende legenda's en projecties, gemaakt met verschillende intenties en technieken wordt in een aparte paragraaf ingegaan. Er zijn twee periodes met grote veranderingen aan te wijzen. In het midden van de 19de eeuw vond er een spectaculaire verandering plaats in de bossen. De overgeëxploiteerde bossen die nog grote delen van het gebied bedekten werden grondig gereorganiseerd. Bosweides, hakhout, en loofhoutbossen werden voor een groot deel omgezet in naaldbossen. Voor de landbouw minder geschikte gebieden werden bebost met naaldhout. Bij de aanleg van de bossen werd een dicht net van boswegen en brandgangen aangelegd. Natte gebieden werden gedraineerd om ze geschikt te maken voor bosbouw. De kaarten van 1880 geven een duidelijk overzicht van de resultaten van deze veranderingen. Opmerkelijk is dat de verdeling tussen bos en landbouwgrond sinds die tijd nog vrijwel hetzelfde is gebleven. De tweede periode van grote veranderingen ligt in de laatste 50 jaar. De landbouw wordt intensiever, het wegennet wordt uitgebreid en gemoderniseerd, dorpen groeien en krijgen meer verhard oppervlak. Tegelijkertijd zijn er ook elementen die juist extensiveren: vloeiweides worden niet meer gebruikt, al te natte percelen worden verlaten en veranderen in natuurgebieden; molens verliezen hun economische betekenis en verdwijnen, inclusief hun sterke invloed op de beken. De studie wordt uitgevoerd ter ondersteuning van de ontwikkeling van een visie op het hydrologisch functioneren van het gebied. In het INTERREG IVB project AMICE zijn 2 projecten opgenomen waarbij gekeken wordt of retentie van water in de haarvaten van het bekensysteem een bijdrage kan leveren aan zowel het verminderen van overstromingen als aan het leveren van water in tijden van droogte. Bij Hotton wordt stroomafwaarts van het dorp Ny een dam aangelegd, waarachter een retentiereservoir ontstaat bij hoge afvoeren. Voor het gebied aan de Boven-Amblève is in 2004 door het WWF een studie uitgevoerd over de mogelijkheden om water in de brongebieden van beken vast te houden (Van Winden et al., 2003) en om de afvoer van water in de beekdalen te vertragen door de ruwheid te vergroten en het water tijdelijk in de overstromingsvlaktes te bergen (WWF, 2000). In de periode 2004-2011 zijn er in het kader van de samenwerking WWF – BNVS/Natagora – Riou vzw een aantal gebieden langs de Holzwarche, de Emmels, de Rechterbach en andere beken volgens deze ideeën ingericht. In het Amice – project wordt dit verder uitgebouwd en onderzocht. In samenwerking met de Région Walonne is een begin gemaakt met de opbouw van een meetnet, om de 5

effecten van de maatregelen te kunnen meten. In Recht is een weerstation geïnstalleerd en er zijn debietmeters geplaatst in de Emmels en in de Rechterbach. De gegevens uit deze metingen zullen door de universiteit Luik/Gembloux worden geïnterpreteerd. Het is de bedoeling dat de resultaten van deze studie door de universiteit van Luik/Gembloux verder uitgewerkt worden op hun hydrologische betekenis. Uiteindelijk is het de bedoeling inzicht te krijgen op de volgende punten: − wat is er de afgelopen eeuwen veranderd in het landgebruik. Dit is dus het onderwerp van deze studie. − wat zijn daarvan de consequenties voor de afvoer van water uit de Ardennen naar de Maas − wat kan er gedaan worden om de wateretentie te vergroten, zowel met renaturering van moerassen en beken als met technische middelen − wat kan er gedaan worden om het water zo lang mogelijk vast te houden in de bodem − wat zijn de mogelijkheden om de afvoer van beken te vertragen door de ruwheid van de overstromingsvlakte te vergroten, en water tijdelijk te bergen in de dalen − hoe kunnen zulke retentie- en vertragingsmaatregelen uitgevoerd worden door de beken natuurlijker te maken, de inzijg- en retentiegebieden te herstellen, en de brongebieden natuurlijker te laten functioneren. − Wat is de rol daarbij van natuurbeheer en natuurbeherende instanties, ic BNVS/Natagora − Voor zover vernatting van bossen en landbouwgebieden aan de orde is, wat zijn daarvan de finaciële consekwenties en hoe kunnen die worden opgevangen, bijvoorbeeld door (europese) financiële ondersteuning. Op afbeelding1, de overzichtskaart 'stroomgebieden” (voor groot formaat zie bijlage A) staan de stroomgebieden aan de Boven-Amel aangegeven: de Emmels, de Rechterbach, en, omdat deze beek een aantal specifieke kenmerken heeft, ter aanvulling de Zwarte Beek, de Noir Ruys.

6

Afb. 1. De bovenloop van de Amel / Amblève met de stroomgebieden van drie toevoerende beken: Emmels, Rechterbach en de Noir ruys. Basis: topografische kaart 2001. Zie ook bijlage A.

2 Het reliëf 2.1 Het “dak van de Ardennen” De Maas ontspringt op het Plateau van Langres, op een hoogte van ongeveer 400 meter. In de middenloop van de Maas komen er een aantal zijrivieren bij, waarvan de bronnen aanzienlijk hoger liggen: de Vesdre en de Amel/Amblève ontspringen op ongeveer 600 meter, de Rur en de Ourthe op ongeveer 500 meter. In dit nooroostelijk deel van de Ardennen en noordelijk deel van de Eifel valt bovendien veel regen: met 1200-1400 mm water valt er op de Hoge Venen het dubbele van wat er in het laagland valt. De Ardense zijrivieren voeren dan ook een flink deel van het Maaswater aan. (afb. 2) Afb. 2. Hoogtekaart van de Maas. Uit: Marcel de Wit, Van Regen tot Maas p.52.

7

Afb. 3. Hoogtekaart van de Noordelijke Ardennen / Nordeifel. Bron: Aster Global Digital Elevation Model AGDEM

Hoogtekaart van het “dak van de Ardennen”: Links boven het hoogste gebied van de omgeving, de Hoge Venen. Meer naar rechts de heuvels van de Nordeifel. Rond dit bergmassief ontspringen een reeks rivieren. Naar het zuiden en zuidoosten stromen de Our en de Kyll, die hun water via de Moezel naar de Rijn brengen. In het noorden liggen de Rur, de Urft en de Olef. In de linker benedenhelft liggen de beken van de bovenloop van de Amel/Amblève, met o.a. de Amel zelf, de Warche/Holzwarche, de Emmels, Rechterbach, Salm en Noir Ruys. De rechthoek op de kaart geeft het onderzoeksgebied voor deze studie naar historische kaarten aan. Langs 2 lijnen zijn profielen gemaakt, om de opbouw van het gebied te verduidelijken.

8

Afb. 4. Profiel A-A' op afb. 3. bron: AGDEM.

Links bij A de hoogte die de waterscheiding vormt tussen 3 stroomgebieden: de Rechterbach en de Salm, beide in het stroomgebied van de Maas, en de Rechterbach/Salm en de Our, de laatste in het stroomgebied van de Rijn. Het keteldal van de Rechterbach ligt ongeveer 100 meter boven het dal van de Amel, waarin de Rechterbach door een smalle kloof uitmondt. Op de doorsnede rechts van de Amel zijn de dalen van de Warche met zijrivieren te zien. Het terrein klimt vervolgens omhoog naar de top van de Hoge Venen. Afb. 5. De Hoge Venen in mei 2011, zich herstellend van de grote brand van een maand tevoren. De hoogste pieken van de Ardennen ontvangen het meeste regenwater en bestaan uit uitgestrekte venen.

Afb. 6. Profiel B-B'op afb. 3. bron: AGDEM.

Links het dal van de Emmels, door een kleine hoogte gescheiden van de Amel. In het midden het dal van de Warche, en de stijging naar de Nordeifel. Rechts een van de zijrivieren van de Rur, de Perlenbach, en het diepe dal van de Rur zelf. De Emmels en de Amel, het projectgebied van deze studie, liggen dus op een nhoogte van tussen de 450 en 500 meter op de zuidwestelijke flank van het Ardense plateau dat tot bijna 700 meter hoog is.

9

2.2 Het reliëf in de bovenloop van de Amel / Amblève Op de overzichtskaart “reliëf” (afb.7, een grotere versie in bijlage B) is de bovenloop van de Amel met de zijbeken volgens de topografische kaart van 2001 getekend op een kaart met het reliëf van het gebied.

Afb. 7. Stroomgebieden aan de bovenlopen van de Amel in relatie tot het relief. Bron: Aster GDEM

Een schematische tekening maakt de opbouw van het gebied duidelijk. (afb. 8) Afb. 8. Schematische weergave van de bovenloop van de Amel / Amblève. (bron:Van Winden et al., 2003)

10

Bovenste niveau De bovenloop van de Amel en de Emmels liggen op flanken van de Ardense hoogvlakte. Op het schema is dat het bovenste niveau. Het is een landschap met brede dalen en glooiende heuvels. Hier stroomt de Amel door een dal met brede dalvlaktes. De rivier wordt door zijbeken, o.a. de Emmels gevoed. Afb.9. Dalvlakte van de Amel tussen Deidenberg en Montenau. Mei 2011.

De dalvlakte is hier breed en vlak, moerassig ook omdat het water zich hier verzamelt. De heuvels die de dalvlakte begrenzen zijn niet hoog, met licht glooiende hellingen. Afb. 10. Doorsnede A-A' (zie bijlage B) door de bovenloop van de Amel. Bron: Aster GDEM.

Doorsnede A – A' op afbeelding 7. Links het dal van de Our en de waterscheiding met de Rijn. In het midden twee takken van de Emmels ter weerszijde van een heuvel, en rechts de Amel.

11

Middelste niveau Voorbij Montenau verandert het karakter van de Amel. Het riviertje loopt in een nauw dal betrekkelijk steil naar beneden. (afb 11-12). Op afbeelding 8 is dit het middelste niveau van het schema.

Afb. 11. Steil en nauw dal van de Amel voorbij Montenau. Mei 2011.

Afb. 12. Doorsnede B-B' (afb. 7, bijlage B) door het nauwe dal van de Amel. Bron: Aster GDEM.

12

De bovenlopen van de Rechterbach hebben eenzelfde soort karakteristieken als het dal van de Amel boven Montenau en de Emmels: flauw glooiende heuvels en relatief brede dalvlaktes. Bij het dorp Recht (Burg op afb. 14) komen de verschillende bovenlopen bij elkaar. Vandaar verdwijnt de Rechterbach in een steil smal dal (afb. 15) om op het tweede niveau van het schema (afb. 8) in de Amel te stromen. Afb. 13. Het dal van de bovenloop van de Rechterbach. mei 2011.

Afb. 13 Doorsnede C-C'(bijlage B) door het dal van de Rechterbach. (AGDEM)

Afb. 15. Het nauwe en steile dal van de Rechterbach tussen het dorp Recht en de Amel. Bron: AGDEM

13

Laagste niveau Stroomafwaarts van de instroom van de Rechterbach in de Amel (die hier nu Amblève heet), bij Ligneuville, verbreedt het dal zich weer. De foto (afb. 16) is genomen tijdens het hoogwater van 2 januari 2003. De Amblève begint haar dalvlakte te vullen, en er stromen naast de hoofdstroom nu meerdere hoogwatergeulen door het dal. Deze situatie is te zien op het laagste niveau van het schema op afb. 8. Afb. 16. Het dal van de Amblève benedenstrooms van de Rechterbach tijdens het hoogwater van 2 januari 2003.

3 Geologie en bodem De ondergrond van de Oostkantons bestaat uit zeer oude gesteenten uit het Primair. Het gebied bevindt zich tussen het kalkbekken van de Eifel en het Cambro-Silurisch massief van Stavelot, op de zuidoostflank van dat laatste. De lagen zijn over het algemeen ZWNO gericht en worden jonger naar het ZO toe. In het westen zitten we nog net op de oostelijke rand van het massief van Stavelot. Het dorp Recht ligt hier nog net op. Het grootste deel van het gebied bevindt zich op gestenten uit het Onder-Devoon. Het Gedinniaan, waar ook het dorp Weimes/Waimes op ligt, vormt een vrij smalle strook die uit schisten en filliet bestaat. Daarna volgt een vrij brede strook Siegeniaan, waar de plaatsen Elsenborn, Bütgenbach, Amel en SanktVith op liggen. Het bestaat hoofdzakelijk uit fylliet en kwartsschist. Weer jonger is de laag Emsiaan waar Manderfeld, Reuland en het hele bekken van de Our op liggen. Het bestaat uit schisten, fylliet, kwartsiet en zandsteen. De lagen werden vervolgens geplooid en opgestuwd tijdens de Hercynische orogenese. Later, in het Secundair, werd alles afgevlakt en ontstond de schiervlakte van het Ardens massief. In het Kwartair werden er eerst leemlagen afgezet tijdens het Pleistoceen. Het daarop volgende Holoceen is de periode van recente alluviale en colluviale afzettingen en van de vorming van de veenpakketten. De geologie van het gebied en de bodemopbouw zijn uiteraard belangrijk voor het begrijpen van het functioneren van het gebied. Deze kaartstudie is evenwel niet de plek om hier verder diep op in te gaan. Twee belangrijke feiten worden hier gememoreerd: − in dit deel van de Ardennen bestaat de ondergrond uit ondoorlatend gesteente. Het water dat op het gebied valt, zakt dus niet weg naar een diepere ondergrond. − Op het gesteente ligt slechts een dunne bodem. Regenwater dat op het gebied valt en in de bodem trekt, stroomt langs de hellingen ondergronds af naar de beekdalen, die daardoor moerassig zijn.. Op de flanken van de heuvels treedt het grondwater op allerlei plekken aan de oppervlakte en vormt bronnetjes en kleine beeklopen. 14

4 Regen, water en veen Afb. 17. Schema van regen tot beek. Bron:Van Winden et al., 2003

Op afbeelding 17 is het watersysteem schematisch weergegeven. Het regenwater valt op het gebied. Een deel verdampt. Een deel stroomt oppervlakkig de helling af, en een deel dringt in de bodem. Het water in de grond stroomt door de bodem over de ondoorlatende ondergrond traag naar de dalbodem. Daar onstaan bronnetjes en kleine zijbeekjes. De dalvlakte is de plek waar het water zich verzamelt. De hoofdbeek wordt gevoed door grondwater en door de zijbeekjes.

15

Afb.18. Het keteldal van de Rechterbach. Terreinmodel met de hoogtegegevens van de ASTER GDEM satelliet.

Op topografische kaarten staan hoogtelijnen aangegeven die de globale hoogteverschillen van het gebied aangeven. Op een digitaal terreinmodel van het dal van de Rechterbach is dit uiterst gedifferentieerd reliëf zichtbaar gemaakt. Regenwater dat op de hoge gebieden in de bodem dringt, zal ondergronds naar beneden afstromen. Maar als er afvoerloze laagtes in het terrein voorkomen, of er zich ondoorlatende obstakels voordoen, kan de afvoer van het water stagneren. Op zulke plekken gaat zich in dit natte klimaat hoogveen vormen. De grootste venen zijn te vinden op de Hoge Venen, maar overal in het gebied komen hoog in de heuvels kleinere en grotere venen voor. Het watervasthoudend vermogen van veen is zo groot, dat het in staat is om als een heuvel boven het omliggend gebied uit te groeien. De venen zijn echte sponzen: ze zuigen het water op, houden het vast, en geven het maar langzaam weer af. Op afbeelding 19 zijn helemaal onderaan de afbeelding veenafgravingen te zien die hoog op het plateau liggen.

16

Afb. 19. Het dal van de Rechterbach met veenafgravingen op de Trnchotkaart van 1818. Veenafgravingen zijn aangeven met 3 rechthoekjes. Helemaal beneden op de kaart liggen de hoge terreinen. Vandaar gaat het gebied langzaam omlaag tot aan het dorp Recht.

Op de hellingen is een ander proces werkzaam. Hier stroomt het water ondergronds de helling af. Het water komt van boven, en wordt aangevuld met regenwater dat op de helling zelf valt en in de grond dringt. Op een bepaald moment is de hele bodem verzadigd met water, en moet dat water wel uit de grond treden. Dat kan in de vorm van een bron met aansluitend beekje zijn, maar soms zijn het ook grote moerassige plekken op de hellingen. Ook op zulke plekken heeft veen een grote kans om zich te ontwikkelen. Op de hellingen op afbeelding 19 zijn de venen op de gearceerde hellingen en in de dalvlaktes van de beken te zien. Het water dat de hellingen af komt, verzamelt zich in de dalvlaktes van de beken. Ook daar is dus een grote kans op natte plekken en veenvorming. Venen die worden ontwaterd, vergaan. Gezonde venen zijn nat en zuur, dat conserveert de venen. Als venen door drainage en turfwinning leeglopen, treedt er zuurstof toe tot het plantaardig materiaal. Dat gaat oxyderen en vergaat. Een deel gaat als CO2 de lucht in. Een ander deel levert voedingsstoffen, die ten goede komen aan de planten (bomen). Uiteindelijk verdwijnt het veen grotendeels en komt het terrein lager te liggen.

17

5 De Ardennen voor 1776 Deze historische kaartstudie begint bij de kaart van Ferraris van 1776, op een moment waarop de grote ontbossingen en de degeneratie van de resterende bossen al lang een feit waren. Om een beeld te krijgen van wat er in de eeuwen daarvoor is gebeurd, wordt in dit hoofdstuk een kort geschiedkundig overzicht gegeven. Hierbij wordt vooral ingegaan op het vroegere landgebruik in het gebied dat ons interesseert. Hoe zag het landschap eruit in de periodes voor er kaarten beschikbaar waren? Het gaat over de Ardennen in het algemeen en waar mogelijk meer specifiek over de Oostkantons en omgeving. Het is niet mogelijk en ook niet de bedoeling om een volledige studie te maken van alle beschikbare literatuur over de geschiedenis van de Ardennen, maar enkel om te proberen een beeld te krijgen van hoe het studiegebied er in historische tijden heeft uitgezien en hoe het door de plaatselijke bewoners gebruikt werd. Er wordt relatief veel aandacht besteed aan de abdijen van Stavelot-Malmedy, omdat die van hun stichting rond 650 tot hun bloeiperiode in de 12de-13de eeuw een grote invloed gehad hebben op hun omgeving. Aan de hand van hun charters is het mogelijk eenglimp op te vangen van het middeleeuwse Ardense landschap. Deze schets is hoofdzakelijk gebaseerd op Hoyois, 1949-1953 en Arnold, 2006.

5.1

De prehistorie

Na de laatste ijstijd, tijdens het Preboreaal (10.000 – 8000 BC) raakten de Ardennen bedekt met een woud dat bestond uit wilgen, berk en Pinus (Gérard, 1951). In het daaropvolgende Boreaal (8000 – 5.500 BC) was er eerst een periode met praktisch uitsluitend Pinus, gevolgd door een warmere, waarin hazelaar sterk op de voorgrond treedt. Tijdens het Atlanticum (5.500 – 2300 BC) was het warmer dan nu en bestond het bos voornamelijk uit eik, olm en linde. Dit is ook de periode van de neolithische culturen. In het daaropvolgende Subboreaal (2.300 – 500 BC), dat overeenkomt met de Bronstijd, verdwijnen olm en linde ten voordele van beuk, els en op de hoger gelegen delen ook zilverspar. Vanaf het Subatlanticum komt het klimaat overeen met dat van vandaag en wordt het bos gedomineerd door beuk. Er is weinig bekend over de menselijke bevolking in de Ardennen tijdens de prehistorie. Over het paleolithicum valt niets te melden en de neolithische culturen zijn vooral bekend van de gebieden rondom de Ardennen. Het gaat dan over verspreide vondsten langs de Ourthe, de Semois en de Sûre, die wijzen op menselijke aanwezigheid gedurende die periode. Ook langs de Amblève en haar zijrivieren waren er nederzettingen. Ze waren met elkaar verbonden door prehistorische wegen die ook de bossen van de Ardennen doorsneden. Het was een bewoond, maar dunbevolkt gebied. Het was wel zo dat, ondanks de lage bevolkingsdichtheid, er toch grote begeleidende populaties van vee en andere dieren waren. Deze grote groepen dieren veranderden de plantengroei: al in de prehistorie waren mensen het bos-ecosysteem aan het omvormen. Tijdens de Brons- en IJzertijd vestigden Keltische groepen zich in de Ardennen en dan vooral in de Hoge Ardennen, tussen Malmedy en de Baraque Fraiture. Hun nederzettingen waren klein, maar niet geïsoleerd. De Keltische begraafplaatsen die

18

verspreid over de Ardennen te vinden zijn, wijzen op de aanwezigheid van een aanzienlijke Keltische bevolking. Uit die tijd stammen ook veel sporen van goudexploitatie (talrijke restheuveltjes langs een aantal zijrivieren van de Amblève en de Salm) en verschillende versterkte vluchtplaatsen, waarvan de meest typische zich in Salm-Château bevindt. Een andere is de Tchession in Xhoffraix. Toen de Romeinen de Ardennen bereikten, vonden ze een gebied dat al gedeeltelijk ontbost en in cultuur gebracht was. Om het te veroveren bedienden ze zich van bestaande wegen. Er zijn verschillende bekende Keltische wegen: een volgt de kam waarop Bovigny, Gouvy en Cherain gelegen zijn; een andere gaat van de Salm-Château naar de goudexploitaties langs de zijrivieren van de Boven-Amblève. De Romeinen hebben deze wegen gebruikt voor verkeer en ook om hun nederzettingen (fundi) af te bakenen.

5.2 De Gallo-Romeinse tijd Op het ogenblik dat de Ardennen de geschiedenis ingaan, lijken ze zowel een geschikt toevluchtsoord te zijn als een doorgangsgebied voor legers. De campagne van Cesar tegen de Eburonen leert ons iets over de fysiognomie van de Ardennen in die tijd. De cavalerie kon erdoorheen, maar Ambiorix beschikt ook over wagens: er zijn dus op zijn minst berijdbare pistes. Cesar geeft zijn leger ook toestemming om te plunderen; dat betekent dat er op zijn minst iets te plunderen was, en waarschijnlijk ook vee. Bovendien weet men dat het lokale paardenras een zekere reputatie had. Cesar lijkt te zijn opgetrokken vanuit een plaats tussen Keulen en Bonn om de Maas te bereiken. Hij zou dus door de Hoge Venen getrokken zijn, wat betekent dat er preRomeinse doorgangen bestonden door dit weinig toegankelijke gebied. De ‘Via Mansuerisca’ en de 'Vecquée' (van Baraque Michel tot net ten Z. van Luik ) zouden al uit de Keltische tijd dateren. Twee 'Romeinse' heirbanen zijn hier van belang, omdat ze als as voor een groot aantal zijwegen zouden dienen. De eerste verbond Reims met Keulen. Bij Denonchamps kruiste ze de weg TongerenTrier, bereikte Bastogne, Thommen, Amel (villa regia Amblava), Bullingen (villa regia Bullinga), Krinkelt en liep dan Duitsland binnen. Dit werd de belangrijkste weg door de Ardennen. Een tweede was de 'Via Mansuerisca', die van Maastricht naar Trier. Ze ging dwars door de Hoge Venen en verbond Romeinse en Franksiche nederzettingen naar het noorden en zuiden. In het hart van de Ardennen werd zelfs niet de moeite genomen de valleien te volgen: de Romeinse wegen kruisten rivieren, gingen dwars over de Hoge Venen zonder zelfs een bocht rondom de moerassen. Uit de Gallo-Romeinse tijd zijn enkele ‘villae’ bekend. Het waren in de eerste plaats veehoudersbedrijven. De paarden van de Treviren waren beroemd en ook het lokale 19

schaap werd hoog gewaardeerd. Er waren ook varkens en toen al werden Ardense hammen uitgevoerd naar Italië. Er was ook huisindustrie: werktuigen, potten, glaswerk werden zoveel mogelijk ter plaatse gemaakt. De villae kwamen vaak gegroepeerd voor, vooral rondom het Ardense Massief. Er zijn villae bekend van Amblève (Montenau), Theux, Vielsalm, …. Romeinse huizen werden zowel in de valleien gebouwd als op de plateaus, tot een hoogte van 600 m, zoals in Bihain. Toch blijft het gebied vrij dunbevolkt, zeker vergeleken bij wat men in de omgeving vindt (steden als Trier, Reims, Aarlen, Tongeren, ..). De Romeinen vermeden over het algemeen de Hoge Venen; de nederzettingen in Theux en Amel zijn redelijk geïsoleerd. Er waren wel wegen, maar de bevolking is niet massaal gevolgd; daarvoor was het klimaat te ruig vergeleken met dat van bijvoorbeeld de Famenne. De Ardennen hebben wel een rol gespeeld in de Romeinse beschaving, maar vooral omdat ze, gelegen in de belangrijke driehoek Riems-Trier-Keulen, geprofiteerd hebben van de uitzonderlijke ontwikkkeling van dit deel van het rijk. Het bleef voor de mensen van die tijd toch vooral een donker bos.

5.3 Frankische periode en feodaliteit Op een bepaald moment werkte de Rijn niet meer als barrière en werd ook dit deel van het Romeinse rijk overspoeld door Germanen. In 406 zorgde een grote invasie voor een definiteve volksverhuis. Intussen waren de Ardennen overigens weer zeer weinig toegankelijk geworden. De villae waren verdwenen, zonder dat men precies weet hoe en wanneer, maar er is geen enkele villa bekend die tijdens de Frankische tijd nog bewoond was. Vanaf de 3de eeuw worden de Romeinse wegen verlaten. De hindernis gevormd door de beboste moerassen van de Ardennen beïnvloedt de Frankische invasie en kolonisatie. Franken vestigden zich wel in de Famenne, niet in de Ardennen. De Ardennen zoals ze er toen uitzagen hadden ook niets aantrekkelijks voor een indringer. «Gespaard omwille van hun armoede» blijven ze «de natuurlijke burcht van de hele regio». Dit gold vooral voor de noordwestflank. Op de oostflank van de Ardennen ging het er anders aan toe. Aan die kant hebben andere Franken (les Francs Ripuaires) het massief niet omzeild. De heuvels en de wouden vormden voor hen geen belemmering en ze drongen er diep in door. Aan Duitse zijde werd het bos aangetast. De open plekken werden groter, er werd bos gerooid en de immigratie ging verder. Door zich verder westwaarts te verspreiden, naderde de Germaanse bevolking de Romaanse tot ze buren werden. Tengevolge van deze verschillende vestigingen had het Ardense woud zich beetje bij beetje versnipperd; het grote woud splitste zich op in individuele massieven. Toch blijft er ten zuidoosten van Luik een grote blok bos bestaan dat zijn 'primitieve' uiterlijk bewaart. Het was dus geen gesloten gebied. Er waren een heleboel eigendommen van abdijen en landgoederen. Als Karel Martel in 716 bij Amel de Neustriens verslaat, worden een aantal andere plaatsen genoemd: Glains bij Vielsalm, Thommen, Theux en nog andere.

20

Vanaf de Karolingische periode lijkt de bevolking in de Ardennen sterk te zijn gestegen. Dat valt af te leiden uit de talrijke toponiemen die uit die tijd dateren.

5.4 De abdij van Stavelot-Malmedy 5.4.1 Inleiding (bron: wikipedia en E. Arnold) Rond 648 stichtte de heilige Remaclus, met steun van de Merovingische koning Sigibert III en hofmeier Grimoald de abdijen van Stavelot en Malmedy. De monniken waren leden van de Benedictijnerorde. Remaclus werd ook de eerste abt. De kloosters kregen van de koning grondbezit in de Ardennen. Door uitbreidingen van het grondgebied werd Stavelot het geografische centrum en de hoofdstad van het gebied. Toen de Karolingers aan de macht kwamen, kregen de abdijen ook hun steun. Ze waren natuurlijk strategisch gelegen nabij Aken en Keulen, twee belangrijke Karolingische centra. Uit de late 9de eeuw stammen de eerste aanwijzingen over de omvang van de twee huizen: 49 monniken in Malmedy en 50 in Stavelot. Naar de normen van die tijd betekende dit dat de abdijen niet echt floreerden, maar het wel behoorlijk goed deden. De bloeitijd van Stavelot was de periode van de 10e tot de 12e eeuw. Abt Poppo (10201048) was een hervormer in de traditie van Cluny. Hij kreeg de leiding over 17 andere abdijen, waaronder Echternach en Sankt Gallen. In de 11de eeuw wordt het cultureel belang van Stavelot steeds duidelijker. De Maasvallei was het centrum voor abdij- en kerkscholen en Luik was een belangrijk literair en cultureel centrum: de zetel van de 'Mosan' kunst. Abt Wibald (1130-1158) was diplomaat in dienst van de keizers en opdrachtgever van talrijke kunstwerken. Hij werd ook abt van Corvey (bij Höxter). Na de dood van abt Wibald werd Stavelot-Malmedy een rijksvorstendom. Het gebied omvatte de kloosters en steden Stavelot en Malmedy en het graafschap Logne. In Stavelot-Malmedy waren de geestelijke en wereldlijke macht in één hand verenigd, net zoals dat het geval was bij de rijksabdij Thorn en het prinsbisdom Luik. De monniken en de laatste abt van Stavelot-Malmedy vluchtten in 1792 voor de Franse troepen. In 1796 werden de abdijen opgeheven, de kerk van de abdij van Stavelot werd gesloopt, er resteert alleen nog een toren. 5.4.2 Bezittingen De tweeling-abdijen zouden in de loop van de volgende eeuwen een grote invloed hebben op het landschap in de omgeving. Aan de hand van de verschillende charters kan een beeld bekomen worden van landschap en landgebruik. Het oprichtingscharter werd in 648 door Sigibert ondertekend en bepaalde het kerngebied van de abdijen en de wettelijke privileges van de monniken. Sigibert financierde de bouw van beide abdijen en gaf aan Remacle en de monniken een stuk grond dat zich 12 'milia' uitstrekte rondom de abdijen. De monniken mochten niet gestoord worden en het was verboden om te bouwen op de abdijgronden. Dit verbod gold natuurlijk niet voor de monniken; die mochten hun eigen gronden wel ontwikkelen, er nederzettingen en boerderijen bouwen en het bos kappen.

21

Een generatie later, in 670 werd de oorspronkelijke gift door Childeric gehalveerd en werden nieuwe grenzen getrokken. Deze actie verminderde de oppervlakte forestis die door de abdijen gecontroleerd wordt van 12 tot 6 milia rond de abdijen. Dit zou vervolgens beschouwd worden als hun kerneigendom. Het oorspronkelijke gebied van 12 milia werd nooit in detail beschreven, maar van sommige eigendommen is bekend dat ze erin lagen, omdat ze door Childeric aan de forestis van de abdij onttrokken werden. Een ervan is de koninklijke curtes van Amblève. Van het gebied dat binnen de 6 milia lag werden precieze grensclausules opgesteld. Men kon ze gebruiken om langs de grenzen van het gebied te wandelen; bomen, wegen, rivieren, bossen, velden en alle nederzettingen komen voor in deze beschrijvingen. Dit zijn de kerneigendommen van de abdijen binnen de grote forestis: Van de abdij van Malmedy tot Setchamps en van Setchamps loopt de grens langs de via Mansuerisca tot het punt waar de Warchenne stroomt, en van diezelfde Warchenne omhoog tot waar die in de Steinbach vloeit, en langs Steinbach omhoog tot de Amblève. Dan stroomopwaarts langs de Amblève door de forestis van Wolfsbusch tot waar de Emelsbach verschijnt en dan tot waar die samenkomt met de Rechtbach. Dan langs diezelfde beek tot het dorp Recht, en van Recht door de forestis die Helmin roboretum scheidt van Audastviler. Dan door het midden van die forestis tot Joyeuse Fagne en dan van Joyeuse Fagne langs de Ennal, die zich dichtbij de abdij van Malmedy bevindt. Van daar langs diezelfde Ennal, omhoog tot de plaats waar hij samenkomt met de beek de Glain, en achter de Glain tot Arbrefontine. En van Arbrefontine naar de Amblève dicht bij de Siggino Aviaco,waar Gerelaicus een koninklijke visserij had. En dan langs diezelfde Amblève tot waar de Roanney erin komt en dan langs de Roanney tot in de Hautes Fagnes. Van daar door het midden van de forestis van diezelfde Haute-Fagnes, tot de weg die via Mansuerica genoemd wordt en vandaar langs diezelfde weg terug naar Setchamps. Volgens de meest recente inzichten zou 1 milia overeenkomen met 1473 meter. Een groot gedeelte van ons studiegebied lag dus in de directe invloedssfeer van de abdijen.

Afbeelding 20. Het kerngebied van de abdijen Stavelot-Malmedy. Foto genomen in het museum van de abdij van Stavelot.

22

Andere 7de-eeuwse charters tonen aan dat de abdijen deel uitmaakten van een levendige sociale en economische gemeenschap. Een koninklijk charter, door Sigibert III ondertekend rond 650, bevestigt bijvoorbeeld de contole van de abdijen over het belangrijke dorp Germigny (circa 25 km NO van Reims). De eigendom in Germigny omvatte 'alle huizen, gebouwen, slaven bedienden, gelden, velden, wateren en alle structuren en toebehoren. Abt Wibald (abt 1130-1158) maakte een lijst van alle eigendommen en belangen van Stavelot en Malmedy. Zijn overzicht toont aan dat Stavelot 400 en Malmedy 328 'manses' controleerden rond 1130, waaronder acht en een halve manses in Amel/Amblève. Stavelot’s 'advocacy' had nog 300 extra manses in naam van de abdij; de abdijen bestuurden 46 kerken, onder andere die van Amel en Longia. Het interessantst zijn de lijsten van de taxen en tienden waar de abdijen recht op hadden. Amel moest bijvoorbeeld twee wagenladingen wijn leveren, Longia twee pond 'metaal', de molen van Malmedy een wagenlading wijn en de kerk van Amel moest was, kaas en brood leveren. De gebiedsgrenzen die Wibald opgeeft, lijken nog erg op de vroeg-middeleeuwse uit de 7de eeuw. In de 16de eeuw was het gebied van het abdijvorstendom Stavelot-Malmedy ca. 600 km2 groot; het was verdeeld in drie administratieve districten: − De postellerie Malmedy, bestaande uit de stad Malmedy en de banne Waimes en de banne Francorchamps. − De postellerie Stavelot, bestaande uit 14 dorpen − Het graafschap Logne, verdeeld in vier kwartieren: Hamoir met 7 dorpen, Ocquier met 6 dorpen, Comblain met 5 dorpen en Louveigné met twee dorpen.

Afbeelding 21 Het abdijvorstendom Stavelot-Malmedy in de 16de eeuw (uit Wikipedia)

5.4.3 Het middeleeuwse klimaat Gedurende de 20ste eeuw bedraagt het jaargemiddelde in de Ardennen 7°C, valt er meer dan 1m neerslag (toenemend met hoogte), zijn er tussen 26 en 38 sneeuwdagen sneeuw en duurt de vriesperiode van 4 oktober tot 16 mei. 23

Het middeleeuwse klimaat en weer lijken niet echt verschillend te zijn geweest (misschien extremer) en de Ardennen kenden extreme weersomstandigheden. Op 1 juni 1555 bijvoorbeeld doodde een storm veel vee en wild, maar ook mensen in de omgeving van Franchimont. Een klimaatstudie van middeleeuws Duitsland (1000-1500), vooral gebaseerd op archiefonderzoek, suggereert dat, ondanks de algemeen geldende ideeën over een middeleeuws optimum, de periode van 1000-1180 de langste periode van koude winters kende in de laatste 1000 jaar. In de Ardennen wordt deze algemene trend ondersteund door pollenonderzoek, dat rond 1150-1200 een toename van Beuk laat zien, een soort die het goed doet in koudere perioden. Er wordt wel een warmere fase onderscheiden van 1181-1200, maar dan volgden er weer ongewoon koude winters gedurende de jaren 1230. In het algemeen lijkt er eerder sprake te zijn geweest van een algemene trend van koude, strenge winters in de hoge middeleeuwen. Deze werden gevolgd door koude en vochtige lentes. In de periode van 1000-1200 waren er lange cycli van vochtige lentes, die vaak leidden vaak tot overstromingen, waarvan er veel gedocumenteerd zijn. 5.4.4 De samenstelling van het Ardense bos Net zoals weer en klimaat, is ook de reconstructie van de biota in de middeleeuwse Ardennen moeilijk; ze kunnen vaak slechts in heel algemene termen beschreven worden Philippe Gérard (1951) geeft een samenvattingen van enkele pollenstudies in de Ardennen. Volgens een algemeen schema waren in het Subboreaal (Bronstijd, ca 2300 BC – ca 500 BC) beuk, els, eik en zilverspar de dominante soorten. Vanaf het Subatlanticum (IJzertijd), een periode die rond 500 BC begint, wordt het klimaat vergelijkbaar met dat van vandaag. Het bos bestaat dan vooral uit beuk, hoewel die in het Subboreaal haar hoogtepunt bereikte; verder komen, in mindere mate, eik, els en berk voor, die in de periode ervoor beter vertegenwoordigd waren. Den en haagbeuk zijn er slechts sporadisch, terwijl es, populier en esdoorn ontbreken. Dat laatste kan echter te maken hebben met het feit dat het pollen van deze soorten weing resistent is. Het bos zal er dan onregelmatig hebben uitgezien, zowel wat soortensamenstelling, leeftijd als oppervlakte betreft. Het was ook geenszins statisch. Als tengevolge van storm, brand of menselijke tussenkomst de dominante, schaduwminnende beuk verdween, werd die vervangen door de meer lichtminnende eik en berk. In de recentere lagen vermindert het aandeel van bospollen vrij plotseling: het bos verdwijnt om plaats te maken voor heide door tussenkomst van de mens. Al in de allereerste fasen van de prehistorie was de mens bezig met het bos te veranderen. Hoewel de bevolkingsdichtheid laag was, werden mensen sinds het Neolithicum vergezeld van hun vee, dat veel talrijker was en behoorlijke schade kon aanrichten aan het bos. In de IJzertijd was de grond, behalve akkers (er was al hakbrandcultuur) en woningen, gemeen bezit dat begraasd werd door runderen, schapen, geiten en varkens. In de Romeinse tijd was ons studiegebied bevolkt door de Eburonen of de Treviren; die laatste waren bekende paardenfokkers. Er werden wegen aangelegd en er ontstonden nieuwe nederzettingen, dat alles ten koste van het bos. Toch zal de invloed op het bos gedurende de Romeinse tijd eerder beperkt geweest zijn en vooral erg plaatselijk, vanwege het toch onherbergzaam karakter van de Ardennen. Tussen 250 en 650 nam het bos toch weer toe, zodat in de schenkingsacte van de abdijen staat dat ze opgericht 24

worden «in het grote, eenzame Ardense woud dat vol zit met wilde beesten». Het is pas in de middeleeuwen dat het bos echt wordt aangetast en er grote heideterreinen voor in de plaats komen. Verschillende pollendiagrammen van individuele plekken in de omgeving van de abdijen van Stavelot en Malmedy geven een beeld van de variatie in de soortensamenstelling van het bos. Een monster van de Hoge Venen bij Sètchamps toont niet alleen een algemene dominantie van Beuk op de hoger gelegen delen, maar ook hoe de boombedekking veranderde door de eeuwen heen (Noël, gebaseerd op Damblon 1969). Van 150-200 AD was beuk de dominante soort, met 36% van het boompollen, tegenover 18% voor els en 9% voor berk. Rond AD 700 was beuk nog steeds dominant (32%), maar berk (10%) was belangrijker geworden dan els (8%) die op de terugweg was; rond AD 1200 echter was els weer belangrijker dan berk. In Lierneux was er tijdens het Subboreaal en Subatlanticum er een opvallende toename van beuk, met een piek in het begin van het Subatlanticum (ca 500 BC), wanneer beukenpollen goed is voor bijna 50% van het afgezette stuifmeel. Hoewel beuk de meest algemene boom blijft in Lierneux, was er ook veel els, die eerder een soort is van natte, lagergelegen riviervalleien. Mettertijd werd berk steeds algemener, net zoals eik, hoewel hun populaties nog steeds veel kleiner waren. Een opvallend verschillend soortprofiel werd gevonden voor een plaats bij Malmedy langs het riviertje Chôdires: hier was els veel prominenter dan beuk en berk. Bij tijden maakte het in de Middeleeuwen tot 50-70% uit van de pollenvondsten, terwijl berk en beuk blevens steken op slechts ongeveer 10%. Dit hangt natuurlijk samen met de ligging langs een rivier(tje). 5.4.5 Boslandschap op lokaal niveau: Amblève De rivier en het domein (curtis) van Amblève verschijnen vaak genoeg in verschillende bronnen om het mogelijk te maken het landschap van de Ardennen te beschrijven op lokaal niveau. In de onmiddelijke omgeving van de abdijen, stroomde de Amblève door een heuvelachtige, beboste streek. De rivier, die voor een deel de grens vormde van de kerngebieden van Stavelot en Malmedy, stroomde oost-west door het landschap, door de Venen, langs Stavelot en voorbij de Wolfsbusch, een prominente, beboste heuvel, bedekt met beuk en zilverspar. Vroege charters van de abdij associëren Amblève duidelijk met het bos van de Ardennen: de abdijen waren opgericht ‘’in foreste fisci Arduenna super fluvium Amblava’’ Toen in 670 het oorspronkelijke toegekende gebied gehalveerd werd, werd ook de curtis Amblève onttrokken aan direct toezicht van de abdijen; deze gebeurtenis levert een eerste beeld op van landschap en topografie. Steile heuvels omringden de grazige riviervalleien, waar op sommige plaatsen ook stroken moerasland voorkwamen. Nadat ze de Wolfsbusch gepasseerd was, stroomde de Amblève langs een nederzetting met dezelfde naam. Het domein of villa Amblève lag ingenesteld tussen de rivier en haar bijriver de Möderscheiderbach. De beddingen van beide rivieren waren moerassig en de kerk van Amblève lag 20 m hoger. Hij was omringd door een kleine muur rond een groot stuk land met terrassen op de helling. 25

Achter de kerk steeg de hoogte snel tot 49 m boven rivierniveau. De villa, veilig in de meer vruchtbare riviervallei was ‘omringd door een dicht bos op de hoogtes en verdedigd door heuvels' . De omringende bossen waren dicht, donker en schaduwrijk en vol wilde dieren zoals herten, everzwijnen en wolven. Hoewel omringd door bossen, lagen er langs de river vruchtbare laaggelegen zones. De villa Amblève ‘’was genoemd naar de rivier, die veel diensten en goederen leverde en in het bijzonder een overvloed aan gras’’. Menselijke aanwezigheid was duidelijk voelbaar in het landschap. Bossen werden beheerd om tegemoet te komen aan menselijke noden, de natuurlijke weilanden langs de rivier werden omrasterd en groter gemaakt en zowel grasland als bos werden omgezet tot akkers. Dit beeld uit de Passio Agilolfi van een gemengd landschap met landbouw en begraasd bos wordt bevestigd door latere documenten. Een 13e of 14e eeuws dispuut over eigendomsrechten ondersteunt de relatie rivier - weiland: de portarius van de abdij bezat weidegronden langs de Amblève. Rasters, wegen, bruggen en irrigatienetwerken zouden als een netwerk in het natuurlandschap gelegen hebben. De villa lag op de Romeinse weg Keulen-Reims en sporen van de nabijgelegen via Mansuerica zijn nog steeds zichtbaar in een naburige nedezetting. In de Romeinse tijd was er in elk geval een stenen brug over de Amblève. Stroomopwaarts van de villa was er minstens een watermolen en de villa omvatte niet alleen boerderijen, maar ook woonhuizen en een kerk. 5.4.6 Natuurlijke rijkdom van bossen en bosgebruik in de Ardennen Middeleeuwse bossen werden beheerd om allerhande activiteiten mogelijk te maken en de verschillende boscategorieën weerspiegelen deze verschillende gebruiksvormen. Er waren grosso modo bossen die onderhouden werden om regelmatig woudproducten te leveren, andere om dieren te kweken en nog andere die gereserveerd waren voor jacht. Op die manier konden tijdens de middeleeuwen hele bossen beschreven worden als bos om de kappen (silva caedua). Bossen die dienden om dieren te kweken waren over het algemeen van twee types: ofwel waren het eiken- en beukenbossen (silva glandifera) die dienden om kudden varkens te voeden, ofwel waren het bossen waarin grote delen begraasd (silva pascua) werden door (rund)vee en schapen. Als dichtbeboste regio voorzagen de Ardennen in een hele reeks basisbehoeften van de landbouwgemeenschappen. Het waren bronnen van ruw materiaal zoals hout voor bouw en brandstof, maar ook van vis, mineralen en dieren. De auteur van de Vita Remacli beschreef deze natuurlijke weelde en noteerde dat vanaf de eerste nederzetting «de stromen en rivieren vol vis zaten, de bodem zeer vruchtbaar was en dat het vee op veel plaatsen kon grazen. Het land was beroemd omwille van de vele wijngaarden, vruchten en hout, en de overvloed aan gewassen». Er waren grosso modo twee categorieën gebruiksrecht. De eerste is het recht op basisbehoeften zoals verwarming, woning, houtskool, begrazing, 'panage' en 'essartage'. Daarnaast waren er minder belangrijke rechten zoals het verzamelen van dode bladeren, twijgen, kruiden, vruchten, omgevallen bomen en het recht op plaatsen voor houtskoolmijlers.

26

Brandhout was een basisbehoefte en zorgde voor warmte en energie in de middeleeuwse huishoudens. Hout en houtskool daarentegen vormden het fundament van de industriële productiviteit. Bijna iedereen had dus een soort van gemeen recht om brandhout voor dagelijks gebruik te verzamelen. Dit gemeen recht in de bossen varieerde van gebied tot gebied, maar kwam over het algemeen overeen met het recht op de basisbehoeften. De abdijen hadden regelmatige en grootschalige behoefte aan brandstof. De abdij had direct recht om brandhout te oogsten in een aantal bossen. De villa van Stavelot moest de abdij regelmatige tienden betalen. Toen de behoeften van de abdij toenamen, kon deze verplichting ook vervuld worden door de levering van twee karrenvrachten brandhout, drie maal per jaar. In grotere brandstofbehoeften kon ook voorzien worden door houtskool te maken; dit hing nauw samen met het beheer van de bossen en wouden. Het kan goed zijn dat Stavelot's 'hout om te branden' in feite diende om houtskool mee te maken en niet direct in de kachels verdween. De middeleeuwse vraag naar brandstof leidde niet tot grootschalige ontbossing, omdat er verschillende vormen van hakhoutbeheer werden toegepast. Dit leidde tot een heterogeen bosbeeld: er was hakhout, in verschillende stadia van ontwikkeling, er was hakhout met overstaanders en er was nog opgaand bos. De kapcyclus van hakhout kon variëren van 3 tot 25 jaar, wat bos van zeer verschillende leeftijden opleverde. Door hakhoutbeheer komt er meer open ruimte in het bos. Dit heeft invloed op de soortensamenstelling, omdat de lichtminnende boomsoorten bevoordeeld worden. Het zorgt er ook voor dat er meer weidegrond beschikbaar komt. Zo komt het dat de bossen rondom de abdijen van Stavelot en Malmedy, en middeleeuwse bossen in het algemeen, ook weiland en open plaatsen omvatten. Hierdoor kon er een grote variatie aan huis- en wilde dieren leven, zoals herten, wolven, everzwijnen, beren en ook kleinere zoals eekhoorns. Hakhoutbeheer was wijdverspreid, niet alleen in de Ardennen, maar in grote delen van Europa. Middeleeuws bosbeheer maakte ook op verschillende manieren gebruik van opstaanders. Eiken, beuken en andere nootdragende bomen leverden voedsel voor varkens, maar ook voor mensen. Overstaanders produceerden fruit en vruchtendragende bomen werden gekweekt in boomgaarden, tenzij als een deel van een afzonderlijke tuin of naast andere beheerde stukken bos zoals hakhout. De charters geven niet aan of de kloosterdomeinen boomgaarden hadden, maar de abdijen zelf hadden er wel. Het is bijvoorbeeld bekend dat de boomgaard van Stavelot ommuurd was; mogelijk was hij ook geïrrigeerd. 5.4.7 Wilde dieren en jacht Het dichte bos van de Ardennen lijkt een plaats te zijn geweest waar een heleboel wilde dieren leefden. Dit wordt ondersteund door archeologische opgravingen in de Ardennen, die overblijfselen van hert, ree, everzwijnen, vossen en misschien aurochs aan het licht hebben gebracht. Een enkele plek in Wellin, die al in 650 bewoond was, leverde beenderen op van everzwijn, hert, ree, vos en sperwer. Waarschijnlijk zaten de middeleeuwse bossen vol wolven. Er bestaan geen middeleeuwse gegevens over aantallen wolven in de streek, maar hun significante aanwezigheid wordt gesuggereerd door het aantal keren dat ze vermeld worden in 27

literaire bronnen. Op het einde van de 18de eeuw werden er in 4 jaar tijd nog 387 wolven gedood door bosbouwers. In de Ardennen, zoals in andere bossen, leefden ook herten. Op verschillende tijden werden deze dieren gejaagd als voedsel, voor hun waardevolle pels en als sport voor de hogere klasse. Ze werden bovendien ook nog bejaagd omdat ze, net zoals wolven, een bedreiging vormden voor de landbouw. De herten profiteerden van de openingen in het bos die mede ontstaan waren door menselijke nederzettingen en rooien van bos. Ze vormden dus concurrentie voor de bosbegrazing door huisdieren en konden ook gewassen en jong hakhout verwoesten. De Ardennen zijn lang bekend geweest omwille van hun rijkdom aan wilde zwijnen; (de Romeinen aten al graag Ardense ham). Everzwijnen waren praktisch niet te onderscheiden van gedomesticeerde varkens, behalve door hun grootte. Door de halfwilde 'pannage' omstandigheden zal er ook vaak bastaardering zijn opgetreden. Wilde en tamme zwijnen aten mast en vruchten en vormden dus concurrentie voor landbouwactiviteiten. Een bijna toevallige opmerking in Wibald’s correspondentie laat toe een glimp op te vangen van veranderende populaties wilde dieren in de loop van de middeleeuwen. In een brief van 1149 aan een collega abt, vraagt Wibald twee paar konijnen om mee te kweken. Van oorsprong Afrikaans, worden konijnen algemeen in Spanje in de 11de eeuw en spreiden ze zich snel tot in Noord-Frankrijk en Groot-Brittanië. Dit komt overeen met het rooien van veel bos over heel Europa en een afname van eekhoorn en andere pelsdieren. Konijnen werden gewaardeerd als alternatieve pelsbron, wat op zijn beurt leidde tot het verlies van meer bos ten behoeve van waranden. Hoewel er geen ander bewijs is voor het bestaan van een warande in Stavelot, is het zeer wel mogelijk dat Wibald er een wou starten. Als dat zo was, kon deze beslissing grote gevolgen hebben voor het lokale bosmilieu. 5.4.8 Bosbegrazing In pre-industrieel Europa waren bossen vooral belangrijk voor de veestapel ; het waren de belangrijkste graasgronden. De documenten van Stavelot en Malmedy tonen dat de monniken bossen en wouden associeerden met begrazing door huisdieren en de waarde van deze praktijk erkenden. 'Pannage' was de meest verspreide vorm van bosbegrazing in de middeleeuwen. Pannage staat voor seizoensbegrazing van groepen varkens op eikels, noten en bessen. In de vroege middeleeuwen was pannage een belangrijke economische factor ; zowel de varkens als het land waarop ze 'mastten' had een financiële waarde. De betekenis van pannage voor de vroeg-middeleeuwse economie wordt onderschreven door wetteksten, waarin de bescherming van varkens wordt vastgelegd. Deze teksten tonen ook in welke mate de varkens en de pannage invloed hadden op andere onderdelen van de landbouweconomie. In de Bourgondische wet werd compensatie voorzien voor de schade die door varkens werd aangericht. Vijftiende-eeuwse data van Stavelot tonen iets van de manier waarop pannage geregeld was in de regio. Het was beperkt tot twee periodes. De eerste, de 'levende pannage' duurde van 1 oktober tot 21 december of 6 januari; de dieren leefden dan van eikels en andere 'levende' bosgewassen. Mensen die gedurende die periode pannage toepasten, 28

moesten hiervoor betalen. De tweede periode duurde de hele winter lang en dan moest er niets betaald worden. Pannage was een erg aantrekkelijke vorm van bosbegrazing, omdat het kon gecombineerd worden met hakhoutbeheer. Varkens leefden immers van de producten van de oudere, volgroeide bomen Die bossen, waarvoor 'varkensbepalingen' overleven in de verslagen van Stavelot suggereren dat de abdijen heel veel pannage toepasten. Een andere aanwijzing voor het belang van door varkens beweide bossen, is het bestaan van lokale plaatsnamen die wijzen op pannage. Er was bijvoorbeeld een villa die Porcaritias (Porcheresse, gem Daverdisse, Lx) genoemd werd en een andere heette Glaniacus (Glain-lez-Bovigny, tussen Bovigny and Beho, omgeving Gouvy). Varkenseenheden In Stavelot werden wouden van elkaar onderscheiden door de toevoeging van eigenschapswoorden vanaf de late 9de eeuw. Daarvoor worden de boseigendommen enkel onderscheiden van andere, niet-bos eigendommen, door de termen silva en forestis. Opmerkelijk is dat na 950 verschillende silvae werden beschreven in termen van bona en optima, of 'goede' en 'beste' kwaliteit. Ze werden ook omschreven volgens hun grootte, maar het is moeilijk om daar iets van af te leiden. Behalve eenheden waarmee de oppervlakte van het land gemeten werd, waren andere eenheden in gebruik in de bossen van Stavelot; de productiviteit van het land werd aangegeven aan de hand van het aantal varkens dat kon grazen in een bepaald gebied. In Sigudis’ 'beste bos' bijvoorbeeld, konden in 891 1000 varkens grazen; dit is veruit de grootste groep die vermeld wordt in de nog bestaande documenten. Er zijn andere voorbeelden bekend uit 915 en 927. De vroeg- en hoog-middeleeuwse gewoonte om bossen en wouden te waarderen volgens hun 'varkenswaarde' is goed bekend, omdat het ook gebruikt wordt in Engeland’s Domesday Book. Beboste gebieden omvatten ook veel en rijke weilanden, hetzij langs rivieren of in open plekken. Bosbegrazing was mogelijk zeer gunstig voor de middeleeuwse economie, aangezien het creëren van meer open plaatsen in hakhoutbos leidde tot meer grasland. De ondergroei van het bos kon ook begraasd worden door vee; dat at ook boombladeren of kon gevoed worden met afval en snoeihout. Stavelot had in elk geval verschillende eigendommen, zoals de villa van Lernov/Lierneux, waar koeien werden gekweekt; de landbouwinfrastructuur daar omvatte koestallen. Veel van de eigendommen van Stavelot-Malmedy integreerden akkers en bos. Charters geven aan dat zowel Brabuis als Mormont (gemeente Erezée, N van prov. Lx) weiland en bos hadden. Schapen zijn een goed voorbeeld van de flexibiliteit van het landgebruik door middeleeuwse landbouwers, omdat ze meestal geassocieerd worden met vlaktes en weiland, vooral in landschappen die geschikt waren voor gemengde bosbegrazing. Hoewel geen enkel wettelijk document van Stavelot duidelijk aantoont dat er schapen zouden gegraasd hebben in de bossen, bestaat er weinig twijfel over dat de monniken 29

ook schaapskudden zouden geïntegreerd hebben in de cyclus van bosbegrazing. Verschillende eigendommen van Stavelot en Malmedy hadden schaapskudden. Wellin, dat een bos bezat, moest aan de abdij een jaarlijks tribute van 40 rammen betalen. Van een andere eigendom is bekend dat er een kudde van meer dan 100 schapen was. 5.4.9 Stilstaande wateren en waterlopen Water was een centrale behoefte voor landbouw; het was nodig voor irrigatie van gewassen, om dieren te drenken, als energiebron voor molens en er leefde vis in. Als belangrijke landeigenaren oefenden de abdijen controle uit over de wateren in het gebied; veel charters gaan over gebruiksrecht van lokale wateren, zowel stromend als stilstaand. De monniken haalden inkomsten uit natuurlijke rivieren, stromen en vijvers. In 660 gaf Koning Sigibert III de abdijen het recht om scheepstol te innen in twee regionale rivierhavens. De meeste vis die in de middeleeuwen gegeten werd, was riviervis en de monniken maakten actief gebruik van deze bron. Omdat vissen op de rivier niet altijd betrouwbaar was, gebruikten en bouwden de monniken in veel gevallen fuiken, visvijvers en molenvijvers. Het vroegste overlevende document van de abdijen van Stavelot en Malmedy gaat over de overdracht van een koninklijk bos, Uriacense (Orgeo, gem. Bertrix, Lx) genaamd, naar de abdijen, samen met de koninklijke visserij die erin lag. In Leignon pasten de monniken een rivier aan, zodat er een molenvijver ontstond. Andere documenten tonen aan dat deze molenvijvers ook gebruikt werden voor viskweek, soms compleet met professionele vissers. De monniken bouwden ook complexe systemen van kanalen en watergreppels voor drainage. Deze zorgden zowel voor de aanvoer van vers water en de afvoer van afvalwater, bijvoorbeeld voor doopvonten, sanitair en drinkwater. De monniken van Stavelot bouwden en onderhielden een aquaduct en verkregen op die manier een gecontroleerde en regelmatige wateraanvoer. Zeer vroeg in de geschiedenis van de abdij veranderde Remacle op zijn minst een natuurlijke bron in een fontein die geschikt was om door mensen gebruikt te worden. In een geval goot Remacle lood in een natuurlijke bron nabij Malmedy, waardoor een stabiele waterstroom vloeide vanuit een eerder opgedroogde bron. Dit verwijst zonder twijfel naar de techniek om loden buizen te gebruiken om drukleidingen te maken, een techniek die gebruikt werd in veel Duitse abdijen in de vroege middeleeuwen. In het bijzonder in een heuvelachtig, bebost gebied als de Ardennen, met arme bodems en veel regen, hangt de vruchtbaarheid van het gewas af van menselijke tussenkomst. De monniken erkenden het belang van het kunstmatig verhogen of controleren van de natuurlijke watertoevoer en monastieke landeigenaars hadden de mogelijkheden en de tijd die nodig was om effectieve, grootschalige drainage- of irrigatiesystemen te ontwikkelen. De monniken van Stavelot blijken zo'n systeem gebouwd te hebben; in een brief aan de afwezige abt Wibald, legt de deacon de veranderingen uit die hebben plaatsgevonden in de infrastructuur. Onder andere was een waterwerk of irrigatie system ‘’aquae ductus’’ herbouwd en was er een muur gebouwd rondom een nieuwe appelboomgaard. Hoewel niet specifiek met elkaar verbonden, suggereert dit dat het water minstens gedeeltelijk gebruikt werd voor irrigatie vande boomgaard. 30

5.4.10 Watermolens Tegen de Karolingische periode tonen monastieke polyptychen dat door het hele rijk de meeste boeren toegang hadden tot molens binnen 5 km van hun dorpen. De polyptych van St.-Germain-du-Pré bijvoorbeeld, lijst 84 molens op in het bezit van de abdij. De twee molens van Germigny (bij Reims) worden voor het eerst vermeld in 650, maar zijn nog ouder. Hoewel de Cisterciënzen het best gekend zijn voor hun hydraulisch kunnen, tonen Stavelot en Malmedy dat de oudere Benedictijner huizen evengoed waterlopen konden beheren en controleren en hiermee zelfs landschappen konden veranderen. 5.4.11 Traditionele land/wijnbouw Het landbouwlandschap van Stavelot en Malmedy en hun dependences was complex, met verschillende gebruiksvormen van bos, samen met veelteelt, graanteelt en wijnbouw. Hoewel zowel bebouwde als braakliggende akkers vermeld worden in de de clausules van de landgoederen van Stavelot en Malmedy, is er weinig bekend over de teelten en de productiemethodes. De andere belangrijke productievorm was wijnbouw. De charters die Stavelot’s en Malmedy’s eigendommen oplijsten, geven aan dat een groot aantal ervan wijntaksen moesten betalen, o.a. de molen van Malmedy, die aan de abdij geen graan moest betalen, maar een karrevracht wijn (ca 1131). Ook Amel moest twee karrenvrachten wijn leveren.In de onmiddellijke omgeving van de abdij van Malmedy werd dus graan en wijn geproduceerd; er was ook grasland en bos. 5.5. Volgende eeuwen: weinig gebeurtenissen Reeds in de loop van de feodale periode doet zich een evolutie voor die leidt tot meer vrijheid in de 13e eeuw. Mensen kregen steeds vaker de kans een eigen boerderij te bezitten. Mensen van buiten de Ardennen kwamen zich niet gewillig vestigen in de eindeloze bosgebieden en ruigten die het gebied onaantrekkelijk maakten. Om volk hierheen te krijgen, moest het voordelen en privileges krijgen. Zo mochten mensen zich voorgoed vestigen op de gegeven gronden en ze uitbaten als hun eigendom; bovendien mochten ze voor zichzelf en voor hun dieren gebruik maken van de ongecultiveerde gronden, de weidegronden en de bossen in de omgeving. In ruil daarvoor moesten de nieuwe bewoners de heer allerhande diensten bewijzen: belastingen en renten, oven- en molentaxen, herendienst bij de teelt en de wacht bij het kasteel, militaire diensten. Dit was een politiek die de prinsen en monniken eeuwenlang toepasten met betrekking tot hun eigendommen in de Ardennen, die dus een groot aantal ‘vrije boeren’ telden. Op die manier ontstonden overal in de Ardennen nieuwe nederzettingen. Rond enkele abdijen en kastelen werden grotere dorpen gevormd, die min of meer onder bescherming van de abdij stonden. Op die manier werden de Ardennen geleidelijk aan bevolkt. Dit had tot gevolg dat het bos zich steeds verder terugtrok doordat de open plekken groter werden en de gehuchten zich vermenigvuldigden. De Ardennen kwamen tot leven, maar nog zeer beperkt vergeleken met wat gebeurde in het laagland; er waren bijvoorbeeld geen grote steden. 31

De Ardennen waren nog steeds weinig aantrekkelijk: Petrarca heeft het in de 14e eeuw over een verschrikkelijk zwart bos; Mercator zegt hetzelfde, maar vindt dan weer dat dit goegemaakt wordt door het vele wild. Het is dus vrij normaal dat een gebied dat zo weinig aantrekkelijk is, ook praktisch zonder geschiedenis blijft. Er waren geen steden om haar op te hitsen, geen prinsen die haar wilden hebben, zelfs eigenlijk geen getuigen die er zich voor interesseerden. De Ardennen bewaarden hun antieke, geïsoleerde karakter.

32

6 De bossen 6.1 Overzicht 1770-1970 Op het eind van de achttiende eeuw waren grote delen van het gebied van de Ardennen en de Eifel, ondanks de ontbossingen in de periode daarvoor, nog altijd bedekt met bos. Afb. 22. Bossen in België in 1777 en in 1970. Volgens Tallier, 2004. p 9. In deze twee eeuwen is de hoeveelheid bos in de Ardennen flink toegenomen.

Op de kaarten van Ferraris zijn deze bossen duidelijk aangegeven. Tallier (2004) stelde een overzicht samen van de bossen uit die tijd op de schaal van België. De bossen die op deze kaart te zien zijn, stonden aan het einde van een lange periode van overexploitatie en degeneratie. Van de uitgestrekte onaangeroerde bossen waar Caesar van spreekt en de “plaats van verschrikking en eenzaamheid waar het vol wilde beesten zit”, zoals de Ardennen genoemd werden in het charter van Sigebert III bij gelegenheid van de stichting van de abdij van Stavelot in het jaar 650, is weinig over. Sinds de middeleeuwen was het bosgebruik weinig veranderd. Bos leverde nog steeds hout voor zeer veel doeleinden. Op de boerderijen was hout nodig voor verwarming, om te koken, als bouwhout en voor het maken van afscheidingen. Om leer te looien was looistof nodig, dat vooral uit eikenbast werd bereid. Daarvoor werden grote oppervlaktes bos veranderd in hakhoutbossen, waar men om de 10-15 jaar de jonge eikenstammen velde om er de bast van te oogsten. De stammetjes werden gebruikt om er houtskool van te branden. De ijzerindustrie die overal in de Eiffel / Ardennen van belang was, had enorme houveelheden houtskool nodig. Pas in de industriële ijzerproduktie na de industriële revolutie werd steenkool gebruikt. Houtskool was ook van belang bij de glasfabricage, en bij allerlei lokale industriële processen.

33

Zaaghout was nodig voor de scheeps-en woningbouw. Dit houtgebruik overbelastte de bossen in het gebied, en zorgde voor gedegenereerde bossen. De landbouw zorgde voor een nog grotere aanslag op het bos. Voor akker- en weidebouw geschikte gebieden werden al in de middeleeuwen ontdaan van het bos (zie hoger). In de overgebleven bossen werd ‘essartage’ en/of ‘ecobuage’ toegepast. Het gaat in beide gevallen om een techniek waarbij een perceel bos geschikt werd gemaakt voor een of hooguit twee seizoenen gewasteelt. Het is zo dat na het kappen van een perceelhakhout, er een open terrein ontstaat dat, omdat het zo'n 20 jaar heeft kunnen rusten, geschikt was als akker. De grond moet er wel voor worden klaargemaakt en dat gebeurt door de essartage: het verbranden van al het op de bodem overgebleven plantenmateriaal (kruidige ondergroei, takjes, bladeren, bramen). Het werk start in augustus als de zon al fel de grond verbrandt. Al het plantenmateriaal wordt eerst grondig gedroogd en in een egale laag over de bodem verspreid. Op een dag met gunstige wind wordt het vuur aangestoken: het is een loopvuur dat zich snel over het klaargemaakte perceel verspreidt en een laagje as achterlaat. Dat wordt gemengd met de aarde en daarna kan er gezaaid worden. Ecobuage is een variant op dit procédé en komt overeen met wat gewoonlijk hakbrandcultuur genoemd wordt. Hierbij wordt het te verbranden materiaal niet over het perceel verspreid, maar er worden, nadat het gedroogd is, kleine kegelvormige hopen mee gemaakt die vanbinnen opgevuld worden met mos. Op een avond wordt het vuur aangestoken en branden alle kegels. Het zijn een soort kleine houtskoolmijlers, waarin een trage verbranding optreedt. Het resterende verkoolde materiaal wordt vervolgens over het perceel verspreid en ingewerkt zoals bij de essartage. Essartage, met loopvuur, wordt toegepast nadat een opgaand bos gekapt is, op plaatsen waar men verder geen rekening moet houden met bosbouw, want het vuur gaat overal doorheen. Ecobuage past beter bij het hakhoutbeheer, omdat hier de stronken gespaard worden die opnieuw moeten uitlopen. Op de vrijgekomen 'sarts' wordt rogge geteeld. Er wordt over het algemeen een goede opbrengst bekomen van een goede kwaliteit. Er wordt zelden een tweede jaar geteeld, omdat men dan riskeert de jonge opslag te beschadigen bij het oogsten. Eventueel wordt er wel nog brem gezaaid, maar vaak wordt het perceel aan zijn lot overgelaten. Als er brem gezaaid wordt, mag het perceel gedurende een paar jaar, tot de brem geoogst kan worden, niet begraasd worden. Essartage was van levensbelang voor de inwoners, maar het was natuurlijk wel een aanslag op het bos, waar de boseigenaars niet zo gelukkig mee waren. Het was een praktijk die in het grootste deel van de Ardense bossen werd toegepast. Daarenboven werden de bossen ook nog beweid door runderen, paarden, schapen en geiten, als een natuurlijk verlengstuk van de heide. Hoewel die bosbegrazing soms beperkt werd in de tijd en het aantal dieren dat toegelaten werd, was het zo van levensbelang voor de lokale bevolking, dat het op een of andere manier altijd wel toegestaan werd. Op de duur was er op vele plaatsen nauwelijks nog onderscheid tussen de heide en het begraasde, zeer ijl geworden bos. Daarnaast bleef ook pannage een courante praktijk en werd de strooisellaag uit de bossen gehaald om als stalstrooisel te worden gebruikt. Ten opzichte van de situatie op het eind van de 18de eeuw is de oppervlakte bos in 1970 toegenomen. (afb. 20 , onderste kaart). Het lijkt erop dat er sprake is van continuïteit in het bosbeheer, maar dat is niet zo.

34

Het overgeëxploiteerde bos van rond 1770 dat voor een groot deel uit eik bestond, veranderde tegen het einde van de 19de eeuw in goed georganiseerd en beheerd productiebos waarin naaldhout de boventoon voerde. Er is dus wel steeds bos geweest, maar dat bos is totaal van samenstelling, beheer en productiviteit veranderd.

6.2 De bossen aan de bovenlopen van de Amel 6.2.1 De bossen in 1776 Op de kaarten van Ferraris (afb. 23, bijlage C ) is de situatie van het bos op het eind van de achttiende eeuw in het studiegebied af te lezen.

35

Afb. 23. Kaart van Ferraris met daaroverheen in blauw geprojecteerd de beeklopen volgens de topografische kaart van 2001. Bron: 1761-1769 Carte de Cabinet des Pays-Bas Autrichiens (Ferraris). Koninklijke Bibliotheek, Brussel. uitgave Gemeentekrediet België. (zie ook bijlage C) Afb. 24. Legenda Ferraris kaart, bostypern.

In de legenda van de Ferrariskaart komen 3 types bos voor: eikenhakhout, opgaand loofbos en naaldbos (afb. 24). Wanneer de gedigitaliseerde contouren van deze bostypes op de Ferrariskaart geprojecteerd worden op de hoogtekaart van het gebied (afb. 25) wordt duidelijk dat vooral de hoogtes met bos begroeid zijn. De beekdalen en de zijdalen en de flanken van het dal zijn in gebruik als begraasde gemeenschappelijke gronden. Bij de huizen in de dorpen liggen tuinen en akkers. Steile dalen zijn ook met bos begroeid. Enkele heuveltoppen zijn onbegroeid.

36

Afb. 25. Hoogtekaart van het studiegebied, met eroverheen geprojecteerd het bos zoals dat op de Ferraris-kaart staat. (zie bijlage D)

37

6.3 Het oude bos 1776 – 1818 Op de heuvel tussen de Rechterbach en de Emmels ligt een groot bos, het Wolfsbusch. (zie afb. 7) waar de Amel aan de noordkant aan voorbij stroomt. Het was al een 'forestis' in de tijd dat de kerneigendommen van de abdijen Stavelot-Malmedy werden vastgelegd (zie hoofdstuk 5). Aan de hand van dit gebied wordt de ontwikkeling van het bos tot 1776 en 2007 gevolgd. 6.3.1

Het Wolfsbusch op de Ferraris-kaart 1776

Afb. 26. Het Wolfsbusch op de kaart van Ferraris.

Rechts op de kaart ligt het dorp Montenau, waar de Amel in noordelijke richting doorheen stroomt. Boven de 'E' op de kaart buigt die beek naar links. De dikke dubbele lijn erlangs geeft de politieke grens onder het ancien régime aan: in het noorden het Principauté Stavelot – Malmedy, en aan de zuidkant het Duché de Luxembourg. Een deel van dat bos bestaat uit opgaand loofbos, in het noordelijk deel komt ook hakhout voor. Het reliëf is met een donkere arcering aangegeven. Het dorp Montenau, in het dal van de Amel bestaat uit een paar huizen, met kleine akkertjes of tuinen eromheen. De flanken van de heuvel, tot aan de bosrand bestaan uit gemeenschappelijke weidegronden. Door het bos lopen twee veldwegen. Het bochtige verloop ervan toont dat de wegen de grilligheden van de topografie volgen.

38

6.3.2 Het Wolfsbusch op de Tranchot-Von Müflingkaart 1818

Afb.27.Kartenaufnahme der Rheinlande durch Tranchot und Von Müffling, Staatsbibliothek Stiftung Preussischer Kulturbezitz, Berlin. Kopie Landesvermessungsamt Nordrhein-Westfalen, 1973. 1810 – 1816-1818. (Zie bijlage E) Afb. 28. Het Wolfsbusch in 1818.

Op de kaart van Tranchot – Von Müffling (1818) (afb. 27, bijlage E) is er aan de situatie van het bos weinig veranderd. Op de uitsnede van de kaart (afb.28) is de bossamenstelling van het Wolfsbusch beter af te lezen. In het noordelijk deel bestaat het bos uit opgaande bomen met veel open plekken ertussen, kenmerkend voor een (over)begraasd bos. Het zuidelijk deel van het Wolfsbusch is fijner gearceerd, daar is eikenhakhout te vinden. Aan de oostkant (bij Montenau) en de westkant zijn op de kaart groen-roze vlekken te zien. Deze legenda-eenheid staat voor woeste grond waar bosschages zijn opgeschoten. Vanuit Montenau lopen veldwegen door het bos.

39

6.4 Nieuwe politieke grenzen, nieuwe economie, nieuwe bossen

Afb. 29. Carte topographique de la Belgique. VanderMaelen 1846-1854. Veranderende politiek : Het westelijk deel van het projectgebied is Belgisch, het oostelijk deel in Pruissisch. (bijlage F)

Op het eind van de achttiende eeuw werden er pogingen ondernomen om het (gemeenschappelijk) grondbezit te herstructureren. Ook werd er geëxperimenteerd met nieuwe bosbouwtechnieken. Deze politiek werd door de nieuwe regimes in de 19de eeuw voortgezet ( Wiesemes 2000) Na de val van het Franse Keizerrijk werd op het congres van Wenen (1815) een geheel nieuwe politieke indeling van Europa gemaakt. De westkant van het projectgebied, alles ten westen van de Rechterbach, behoorde voortaan bij het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden, dat tot 1830 zou bestaan, en vanaf 1830 bij het Koninkrijk België. Het gebied ten oosten van de Rechterbach werd toegedeeld aan het Koninkrijk Pruissen. In 1919 werden in het kader van het verdrag van Versailles de zogenaamde Oostkantons bij België gevoegd. Sindsdien behoort het hele studiegebied tot België. Gedurende de 19de eeuw veranderden ook de sociaal-economische omstandigheden sterk. Dat kwam ook tot uiting in de betekenis van bos en hout voor de samenleving. Tijdens de industriële revolutie nam de behoefte aan ijzer sterk toe. Houtskool uit de bossen was niet meer toereikend voor de hoeveelheden ijzer die geproduceerd werden. De hoogovens schakelden over op steenkool. Daardoor nam de vraag naar hout voor houtskool af. Tegelijkertijd ontstond er een nieuwe vraag naar hout. De negentiende eeuw was de eeuw van de spoorweg en bij de aanleg ervan waren enorme hoeveelheden houten bielzen nodig. De steenkool voor de nieuwe industrie werd gedolven in mijnen; er ontstond een nieuwe, grote vraag naar hout van naaldbomen voor de mijnen. De bestaande bossen konden eenvoudigweg niet aan de nieuwe vraag voldoen. Tegelijkertijd groeiden de steden sterk. De extensieve landbouwmethodes op de gemeenschappelijke gronden en de bosbeweiding leverden al bijna niet genoeg voedsel voor de eigen bevolking, laat staan dat er extra voedsel geproduceerd werd. Er ontstond een grote behoefte om de productiviteit van landbouw en bosbouw te vergroten. 40

Ondanks grote verschillen in politiek en beleid tussen België en Pruissen, kwamen aan beide zijden van de grens soortgelijke maatregelen tot stand. In België werd door de wet van 25 maart 1847 over de ontginning van de woeste gronden een heel nieuwe grondpolitiek mogelijk. In Pruissen werd in 1855 een “Eifelkulturfonds” ingericht. In beide gevallen ging het erom de armoede van de bevolking te bestrijden, de agrarische produktie te verhogen, en de bossen te herstructureren. Ondanks protesten van de bevolking, die hun gemeenschappelijke weidegronden zagen verdwijnen, werd de nieuwe inrichting van het land met kracht doorgevoerd.

Afb. 30. Carte Militaire de Belgique, 1888-1892. Rivierlopen 2001. (Bijlage G) Afb. 31. Königlich Preussische Landes-Aufnahme 1893. Rivierlopen 2011. De bossen op deze oorspronkelijk zwart-wit kaart zijn groen ingekleurd. (Bijlage H )

41

Wat het bos betreft, kwam het nieuwe beleid er op neer dat bos op goede bodems werd ontgonnen tot landbouwgrond. De bestaande bossen werden compleet gereconstrueerd. Loofhout werd op grote schaal vervangen door naaldhout. Volgens Wiesemes (2000) waren de armste bodems ongeschikt geworden voor de eik. Eén bosbouwkundige omloop met naaldhout zou de bodemvruchtbaarheid zo verbeteren, dat daarna eik weer mogelijk zou zijn. Slechte landbouwgronden werden bebost, waardoor er in de praktijk een forse uitbreiding van het bosareaal tot stand kwam. De vele natte gebieden, vaak op de top van de heuvels en de hoogvlaktes, werden gedraineerd en ontwaterd. Er werd een heel nieuwe infrastructuur van bosbouwwegen en brandgangen aangelegd om de bossen te kunnen exploiteren. Vaak werkten deze wegen ook ontwaterend. Hakhout verdween bijna helemaal, zeker toen op het eind van de 19de eeuw chemische looistoffen de plaats van eikenlooistof innamen. De eik verloor door deze overschakeling op chemische looistoffen veel van zijn waarde, waardoor de omschakeling naar eikenteelt niet van de grond kwam. 6.4.1 Het Wolfsbusch op de kaart van de Preussische Landesvermessung 1890 Afb. 32. Kön.Preussische. Landesvermessung detail: Wolfsbusch.

Op de Belgische topografische kaart van 1888 (afb. 30) en de Pruissische Landesvermessungskarte van ca. 1890 (afb. 31) is het resultaat van deze nieuwe politiek te zien. Het Wolfsbusch was toen Pruissisch, zodat de Pruissische kaart hier is afgebeeld (afb. 32) Rechts op de kaart ligt Montenau, aan de nieuwe spoorlijn Aken-St.Vith die in 1883-1884 werd aangelegd. Het hele bos is doorsneden door nieuw aangelegde bosbouwwegen / brandgangen in een regelmatig patroon, hoewel de oude veldwegen vanuit Montenau ook nog zichtbaar zijn. Grote delen van het bos bestaan uit gemengd loofen naaldbos. Kennelijk waren de open plekken in het bestaande bos doorgeplant met naaldhout.

42

6.5 Verschuivingen in het bosareaal

Afb. 33. Het oude bos van de Ferraris kaart 1776 en het nieuwe bos volgens de Belgische en Pruissische kaarten van 1890. (bijlage I)

De oppervlakte van het studiegebied bedraagt 24.000 hectare. De oppervlakte bos voor dat gebied op de Ferrariskaart van 1776 bedraagt ruim 7.900 ha. Op de combinatie van de Belgisch-Pruissische kaarten van ca. 1890 is de oppervlakte bos ruim 10.100 ha. (Afb. 33, bijlage I)

43

44

Afb. 34. Oud en nieuw bos in relatie tot het reliëf. (bijlage J)

De bossen die in 1776 al bestonden, zijn geherstructureerd en opnieuw ingeplant. De nieuwe bossen liggen vooral op de toppen en de flanken van de heuvels.

45

In het natte klimaat van de Ardennen hebben zich in de loop der tijd venen gevormd, vaak op de top van de heuvels. Op de Tranchot-kaart van 1818 blad Recht staat met een legenda-eenheid van rechthoekjes aangegeven waar veen werd afgegraven. Op afbeelding 35 is een uitsnede gekozen van de bovenloop van de Noir ruys, waar het veen hoog in de heuvels te vinden was. Afb. 35. Aanduiding van veenafgravingen aan de bovenloop van de Noir Ruys. Tranchotkaart 1818.

Bij de 19de-eeuwse bebossingscampagnes zijn deze van oorsprong onbeboste venen ontwaterd door er drainagegreppels door te graven. Vervolgens zijn ze beplant met naaldhout. (afb. 36) Afb. 36. Gedraineerde en beboste moerassen (Fagne – Venn) op de top van de heuvels in de bovenloop van de Noir Ruys. Topogragische kaart 1989. Zie afb. 47 en bijlage M.

46

6.6 De bossen in de 20ste eeuw

Afb. 37. Topografische kaart van België 1925. (bijlage K)

Bij het Verdrag van Versailles in 1919 werden de Oostkantons bij België gevoegd. Daarom staat het hele plangebied vanaf die datum weer op één kaart. (afb.37, bijlage K) 6.6.1 Het Wolfsbusch in 1925 Afb. 38. Het Wolfsbusch op de topografische kaart van 1925. Zie afb. 37 en bijlage L.

Na de grote veranderingen in het midden van de negentiende eeuw veranderde er daarna nog maar weinig aan het bos. Het wegen- en padenpatroon bleef nagenoeg ongewijzigd. (afb. 38 en 39 ) In de loop van de twintigste eeuw werden verschillende nieuwe edities van de topografische kaart gemaakt. Deze worden hier niet getoond, tot de kaart die het einde van de twintigste eeuw weergeeft, de topografische kaart van 2001.

47

6.6.2 Het Wolfsbusch in 2001 en 2007 Afb. 39. Het Wolfsbusch op de topografische kaart vaan 2001. Zie bijlage N.

Op de topografische kaart van 2001 (afb 39) is de boswegenstructuur van de kaart van 1890 op veel plaatsen nog goed te herkennen. Loofhout heeft op deze kaart een lichtere tint groen dan naaldhout. Het Wolfsbusch blijkt grotendeels uit naaldhout te bestaan, met een aantal horsten loofbos erin. Aan de randen is de oppervlakte sinds 1890 toegenomen. De spoorbaan door Monteneau is veranderd in een wandel- en fietspad.

Afb. 40. Het Wolfsbusch op de luchtfoto van Google Earth, 2007.

In 1997 is het beheer van de bossen in Wallonië wettelijk gewijzigd. Er wordt gestreefd naar meer natuurlijke bossen met een grotere biodiversiteit. Moerassige plekken mogen niet meer ingeplant worden met naaldhout en langs beken moet een strook vrij blijven van naaldhout. De vereniging Natagora/BNVS (Belgische Natur- und Vogelschutzgebiete) streeft naar het behoud van de vochtige beekdalen inclusief de relaties met de zijbeken en de hoger gelegen moerassen. Door hun acties zijn heel wat naaldhoutbosjes op moerassige gronden verwijderd. Dit streven wordt ondersteund door het WWF. 48

Afb. 41. Luchtopname Google Earth 2007, met de contouren van het bos op de kaarten van 1890.Bijl. L

In de loop van de 20ste eeuw is er nog ongeveer 1500 ha bos bijgekomen in het projectgebied. De hoofdlijnen van de verdeling bos en agrarisch gebied zijn gelijk gebleven (afb. 41, bijlage L)).

6.7 Conclusie: de bossen Bos is in het gebied van de Rechterbach en de Emmels door de eeuwen heen een stabiele factor. Vanaf 1776 nam de oppervlakte toe van 7900 tot 11.700 ha. Het bos veranderde evenwel onherkenbaar van samenstelling en inrichting. Het bos werd geconcentreerd op de armste gronden. De standplaats werd ontwaterd en er werd een vrij dicht netwerk van boswegen/brandgangen aangelegd. Het opgaand eikenbos en eikenhakhout werd op grote schaal vervangen door naaldhout. De belangrijkste wijzigingen vonden plaats in het derde kwart van de 19de eeuw, toen zowel in het Belgische als in het Pruissische deel van het gebied de omzetting van het bestaande bos werd uitgevoerd, en de eerste uitbreidingen tot stand kwamen. Deze maatregelen zijn van betekenis voor de waterhuishouding van het gebied. Door de toegenomen oppervlakte van het bos en door de verandering naar naaldhout, zal de verdamping sterk zijn toegenomen. Regenwater dat op de naalden van de bomen valt, zal eerder weer verdampen. Een deel van het regenwater dat door de bomen wordt opgenomen, zal door de naalden weer in dampvorm aan de lucht worden afgegeven. De natte venen op de top en de flanken van de heuvels zijn bij de bebossing voor een groot deel gedraineerd. Daardoor is de sponswerking van het gebied verminderd. Water dat in de bodem dringt, zal snel weer in de drainerende greppels tevoorschijn komen en snel worden afgevoerd naar de beken.

49

7 Hoge moerassen en ontwatering In de studie ‘Bergen bij de bron’ (Van Winden et la., 2003) staat een schema van de hydrologie zoals deze zich in het golvende landschap van de Boven-Amel, de Emmels en de bovenloop van de Rechterbach voordoet (afb. 17). De ondergrond is grotendeels ondoorlatend en er ligt een dunne bodemlaag op. In tijden van regen dringt het water de grond in. Bovenop de heuvel stagneert het water vaak, waardoor er venen kunnen gevormd worden. Langs de flanken van de heuvels zakt het water ondergronds langzaam de heuvel af. Beneden in het dal verzamelt het zich en er ontstaat een breed brongebied. Ook in het dal trekt veel water ondergronds het dal af, maar bovenin vormt zich een klein beekje waar het water dat aan de oppervlakte is gekomen, versneld afstroomt.

50

Aan de hand van de serie kaartuitsnedes wordt hierna in detail bekeken hoe dit principe in de praktijk werkt. Afb. 42. “In der Eidt“ op de Ferrariskaart van 1776. Zie afb. 19 en bijlage C.

Gekozen is voor een locatie aan de bovenlopen van de Emmels. Daar ligt een heuvel, “In der Eidt”. Aan weerszijden ligt een toevoerende zijbeek van de Emmels. De twee takken komen net benedenstrooms van de heuvel bij elkaar. Op de kaart van Ferraris (afb. 42) is op deze heuvel een klein bosje zichtbaar (B. Cité). Dat bosje ligt op het hoogste punt; het regenwater dat daar valt dringt in de bodem, maakt daar ter plekke vochtige gebieden, en trekt ondergronds langzaam de heuvel af. Het bosje is aan drie kanten omgeven door laagtes, waar het water dat ondergronds de hellingen afloopt aan de oppervlakte komt en beekjes vormt. Uiteraard komt er ook van de overkant van het beekdal water naar beneden gestroomd. Al bovenop de heuvel is het zó nat, dat er in een zijdalletje al bijna op de top een beekje ontspringt. De beekdalen bestaan uit moerassige weilanden, de flanken van de hellingen uit begraasde gemeenschappelijke gronden. Door het gebied lopen enkele veldwegen.

51

Afb. 43. “In der Eidt” op de Tranchotkaart van 1818. Zie afb. 25 en biojlage E.

De kaart van 1818 (afb. 43) bevestigt deze gebiedsopbouw. Eén van de wegen is inmiddels half verhard, ook hier is het zijbeekje dat uit de flank van de heuvel komt duidelijk zichtbaar. In het dal van de Emmels is links de Emmelser Mühle getekend. In de moerassige dalvlakte, waar de Emmels meanderend doorheen stroomt, zijn rechte sloten in de richting van de molen gegraven. De groenige vlekken op de heuvel duiden op struikopslag en jonge bomen in begraasd gebied. Afb. 42. Preussische Landesaufnahme 1892. De bovenlopen van de Emmels (moerassige gebieden modern lichtblauw ingekleurd). Zie afb. 31 en bijlage I.

Op de kaart van 1892 (afb.42) zijn de grote veranderingen van het midden van de 19de eeuw zichtbaar. Het bestaande bos is doorgeplant met naaldhout en ook op de vroegere open plekken is naaldhout ingeplant. Er zijn bosbouwontsluitingswegen aangelegd. Op de flank van de heuvel, boven het zijdal, is een boerderij “In der Eidt” gebouwd. Toch zijn er ook nog stukken woeste grond die nog niet bebost zijn. Voor het eerst zijn er op deze kaart hoogtelijnen te zien. Het dal bij het woord 'Emmels' ligt op 470 m hoogte, de top van de beboste heuvel op 510 meter; er is dus 40 m hoogteverschil. Rechts loopt een nieuwe weg St.Vith-Amel. Dwars door het gebied loopt de spoorweg Aachen – St. Vith uit 1883-84. In het Archief in Eupen zijn de documenten van de aanleg van deze spoorlijn bewaard gebleven, inclusief een serie kaarten op schaal 1:5000. Op die kaarten is te zien dat de Emmels op verschillende plekken is verlegd naast de spoorwegdam; er zijn ook allerlei andere details van de dalvlakte van de Emmels op te zien. De kaarten worden dan ook aanbevolen voor een vervolgstudie.

52

53

54

55

Afb. 45. “In der Eidt” op de topografische kaart van 1925. Zie afb. 37 en bijlage L.

Op de topografische kaart uit 1925 zijn voor het eerst de natte gebieden met een blauwe arcering aangegeven. Opvallend is, dat zich aan de linkerkant van het bosgebied, vlakbij het hoogste punt van 520 meter zo'n moeras bevindt. Dat is dus een inzijgpunt, waar het regenwater de grond in trekt. Ook rechts van “In der Eidt” ligt zo'n natte plek, weliswaar iets lager, maar toch nog altijd 20 m boven de dakbodem er naast. In de dalvlaktes van de Emmels en zijriviertjes komt dat water in de blauw gearceerde plaatsen weer gedeeltelijk boven de grond. Op een aantal plekken, bijvoorbeeld rechts van “In der Eidt” en op diverse plaatsen in de dalvlakte zijn rechte ontwateringssloten gegraven. Links op het kaartfragment, bij de Emmelser Mühle is een stelsel van kanaaltjes zichtbaar ten behoeve van de molen, wellicht ook voor vloeiweiden. (Overigens is het mogelijk dat in de bossen en moerassen een detailontwatering aanwezig is, die niet op een kaart op schaal 1:25.000 zijn aangegeven.) Afb. 46. “In der Eidt” op de topografische kaart van 1989. Zie afb. 47 en bijlage M.

Op de kaart van 1989, waarop vochtige gebieden nog steeds duidelijk zijn aangegeven, zijn de 2 hooggelegen inzijggebieden op een klein stukje na niet meer terug te vinden. Vrijwel het hele gebied is nu bedekt met naaldbos. Kennelijk zijn de hooggelegen moerasjes ontwaterd en ingeplant. De boerderij is verdwenen en vooral in het noordelijk deel is het wegenpatroon ook veranderd. (mogelijk heeft dit iets te maken met het feit dat bij het Ardennenoffensief in december 1944 – januari 1945 zwaar om deze heuvel is gevochten. Veel in deze omgeving is toen verwoest.)

56

Afb. 47. Topografische kaart van 1989. Zie bijlage M. Afb. 48 Topografische kaart van 2001. Zie bijlage N.

57

Afb. 49. “In der Eidt”op de topografische kaart van 2001. Zie afb. 47 en bijlage N. Waterlopen versterkt weergegeven.

Op de topografische kaart van 2001 is te zien, dat er van het oorspronkelijke loofhout nog maar weinig over is. De natte plekken op de heuvel zijn grotendeels verdwenen. Op verschillende plekken wijzen drainagesloten erop, dat het grondwater versneld wordt afgevoerd naar de beek in het dal.

Afb. 50. “In der Eidt”op de luchtopname van Google Earth, april 2007. Waterlopen volgens de topografische kaart van 2001. Zie afb. 41 en bijlage O)

De satellietfoto van Google Earth uit 2007 laat de moerassen langs de bovenlopen van de Emmels zien. In het bos zijn verschillende kapvlaktes te zien. Grote delen van de beekdalen zijn nu natuurreservaat, in eigendom bij Natagora/BNVS of de Région Walonne, Division Nature et Forêts. Er worden maatregelen genomen om het water in de moerasgebieden vast te houden.

7.1 Conclusie hoge moerassen Bij de grote herstructurering van de bosgebieden in de 19de eeuw zijn de venen op de hoge plateaus voor een zeer groot deel gedraineerd. Dat betekent dat de spons-capaciteit is afgenomen. Bij veel neerslag stroomt het water van de hoogtes sneller naar de beken in het dal. In droge tijden is de voorraad water in de hooggelegen sponzen sterk verminderd. “In der Eidt” is een laat, 20e-eeuws voorbeeld hiervan.

58

8 Moerasgebieden en zijbeken Afb. 51. Hoogtekaart van het stroomgebied van de Emmels volgens ASTER GDEM. Geschreven hoogtes en beken volgens topografische kaart 2001. T530 betekent: heuveltop op 530 m hoogte. De moerassige plekken volgens de topografische kaarten van 1925, 1989 en 2001.

Op afbeeldingen 51 en 52 is een poging gedaan om de moerassige plekken in het gebied in relatie te brengen met de hoogteligging. Hier uit zich het probleem dat topografische kaarten op schaal 1:20.000 en 1:25.000 eigenlijk niet geschikt zijn om zulke details weer te geven. De kaarten verschillen onderling sterk in de legenda eenheid 'moeras', en het is duidelijk dat er nog stukken moeras aan de bovenlopen van sommige zijbeken moeten zijn, die op geen van de gebruikte kaarten staan aangegeven. Ondanks deze beperking zijn de drie types natte zones goed terug te vinden: in de heuvels, langs de zijbeken en in de dalvlaktes van de beken.

59

Afb. 52 Stroomgebieden van de Rechterbach en de Noir Ruys geprojecteerd op de hoogtekaart (Aster Gdem). Beeklopen volgens topografische kaart 2001. Moerassige plekken volgens topografische kaarten 1925, 1989 en 2001.

60

9 De dalvlaktes Ook voor het in detail bekijken van de dalvlaktes is de detaillering van de moderne topografische kaarten op schaal 1:20.000 en 1:25.000 niet groot genoeg. De historische kaarten, met een andere projectie en geometrie eronder wijken nog sterker af. Toch kunnen er voorzichtig een aantal conclusies worden getrokken.

Afb. 53. Dalvlakte van de Amel tussen Amel en Deidenberg, Ferrariskaart 1776. Van beneden komt de Meyeroderbach in de Amel uit.In blauw is de loop van de beken in 2001 aangegeven.

De dalvlakte van de beek in 1776 (afb 53) is als grasland weergegeven. De meandering is indicatief aangeduid, en mag niet als een gedetailleerde opname bekeken worden.

Afb. 54. Dalvlakte van de Amel op de tranchotkaart van 1818.

Ook op de tranchotkaart (afb. 54) wordt de dalvlakte van de beek zonder verdere details als grasland weergegeven. De hellingen zijn sterk gearceerd aangeduid. Er worden ald wat meer details van de beek getoond. Het ontbreken van detaillering in de dalvlakte op de kaart betekent niet dat er geen afrasteringen, afwaterings- of bevloeiingsslootjes waren. Het betekent alleen dat de kartograaf ze, als ze er al waren, niet op kaart gezet heeft.

61

Afb. 55. De dalvlakte van de Amel op de Preussische KartenAufnahme van 1892.

De Pruisische kaart van 1892 (afb. 55) toont al wat meer detail. De hoofdlijnen van de loop van de Amel aan de zuidkant van het dal corresponderen met de loop van de beek in 2001. Aan de details, zoals de meanderbochten, is te zien dat de beek toen op een zelfde manier meanders maakte. Afb. 56. Dalvlakte van de Amel op de topografische kaart van 1825.

Op deze kaart staat de eerste detaillering van de dalvlakte: een moerassig gebied, een groeve, en afrasteringen.

Afb. 57. Dalvlakte van de Amel op de topografische kaart van 1989.

Op de kaart is zijn de natte plekken gedetailleerder weergegeven. Bovendien zijn er sloten te zien, die voor ontwatering of voor bevloeiing gebruikt kunnen zijn.

62

Afb. 568 Dalvlakte van de Amel op de topografische kaart van 2001.

Twee meanders die op eerdere kaarten staan aangegeven zijn op deze kaart doorgebroken: helemaal rechts is in de loop van de Amel een bocht afgesneden; hetzelfde is het geval helemaal links op dit kaartje, bij de letters K1.

Afb. 59. zie bijlage P. De dalvlakte van de Amel op de luchtfoto van Google Earth, 7 april 2007. In donkerblauw de loop van de Amel in 2001. In lichtblauw de sloten en greppels in de dalvlakte.

Uit de detaillering in het terrein op deze luchtopname blijkt dat er van alles in de dalvlakte is gebeurd, dat niet eerder zichtbaar was op de hier geraadpleegde kaarten. Daarvoor moeten andere bronnen geraadpleegd worden, zoals van de weideverbeteringsplannen van het eind van de 19de eeuw, of, voor de Emmels, van de detailplannen voor de aanleg van de spoorlijn in 1884.

9.1 Conclusie dalvlaktes Voorzichtige conclusies zijn: de hoofdbeek heeft steeds een morfologische activiteit behouden (meandering); de dalvlaktes zijn over het algemeen onbebouwd gebleven; er

63

is van alles gedaan voor verbetering van het landbouwkundig gebruik, zoals ontwatering en bevloeiing. In principe dienen ze nog altijd als waterberging bij hoge afvoeren.

10 Menselijk ingrijpen Uit de voorgaande hoofdstukken moge duidelijk zijn, dat de mensen overal in het gebied ingegrepen hebben in de waterhuishouding ten behoeve van een zo goed mogelijk grondgebruik. Op basis van het reliëf, de neerslag, en de eigenschappen van bodem en ondergrond is er een hoofdordening in het landschap te zien. Bossen op de toppen van de heuvels, waar de bodems schraal zijn, en er hooggelegen venen voorkomen. Akkers en weilanden bevinden zich op de hellingen, waar de bodems het droogst zijn. Grondwater stroomt daar ondergronds naar beneden en regenwater dat op het gebied valt kan ook snel worden afgevoerd. Tenslotte liggen er weilanden in de periodiek overstroomde dalvlaktes. Daar is ontwatering het moeilijkst, omdat het water er van alle kanten heen stroomt. Als overgang tussen de landbouwgronden op de hellingen en de dalvlaktes kunnen de vele diepere en ondiepere zijdalen beschouwd worden, waar het water al op de helling aan de oppervlakte treedt. Overal is aan het watersysteem gewerkt. Er zijn beekjes in duikers gelegd, brongebieden zijn gedraineerd, bosgebieden met greppels ontwaterd. Op hellingen zijn dammetjes aangelegd, zodat er poeltjes ontstonden om het vee te drenken. Water is afgeleid uit beken om hooilanden te bevloeien en vruchtbaarder te maken. Er zijn in dit waterrijke gebied veel molens te vinden die allemaal manieren hadden om door stelsels van gegraven kanalen water naar hun raderen te brengen. Aan de hand van voorbeelden zal getoond worden om wat voor werken het zoal ging.

10.1 Kunstmatige bevloeiingen en het Wiesenbauverein Emmelsthal Hooi was voor de Ardense landbouwer van levensbelang. Zonder hooi kon zijn veestapel de winter in de stal niet overleven. De hoeveelheid hooi bepaalt het aantal stuks vee dat de winter doorkomt. Mensen hadden er dus heel veel voor over om aan goed hooi te komen. Een klein gedeelte kwam van kleine graslandjes rondom het huis die zorgvuldig onderhouden en bemest werden en die gedurende het groeiseizoen vijf tot zes sneden hooi opleverden. Dit voorzag in de dagelijkse behoefte aan groenvoer: als ze terugkwamen in de stal, kregen de dieren enkele kruiwagens vers groen gras. Een ander deel kwam van de braakliggende akkers, waar in de eerste jaren nog een beetje hooi kon gewonnen worden. De beste graslanden lagen langs de beken en rivieren. Om ze te onderhouden en eventueel groter te maken, werd gebruik gemaakt van alle geschikte water, tot het kleinste siepje toe. Overal waar het ook maar enigszins mogelijk was, werd in de winter en vroege lente kunstmatige bevloeiing toegepast. Op een zeer ingenieus uitgedachte manier wordt hetwater zo omgeleid en langs een stelsel van kanaaltjes gevoerd, om zich tenslotte over het hele perceel te verspreiden. Daarna werd het terug afgevoerd naar een hoofdsloot. Soms, als het kon, werd hierbij ook gebruik gemaakt van het afvalwater van de dorpen.

64

Kunstmatige bevloeiing heeft niets te maken met waterkwantiteit, maar alles met kwaliteit. De basisdoelstelling was het verkrijgen van meer en beter hooi. Hiervoor is bemesting nodig. Dat is precies wat men met bevloeiing bekomt: de in het water opgeloste voedingsstoffen, komen ten goede aan het grasland. Dit leverde een betere opbrengst, zonder dat men daarvoor gebruik moest maken van de veel te kostbare en zeldzame stalmest. Een tweede voordeel van bevloeien is dat het groeiseizoen wat langer wordt en het gras eerder begint te groeien. Bevloeiing was algemeen in de Ardennen (Hoyois 1949-1953, Lambert 1963, Malbrouck, 1970), maar ook in de Kempen (Burny 1999). Lambert schrijft bijvoorbeeld dat de hooilanden die op de Ferrariskaart voor de Ardennen zijn ingetekend, alleen voorkomen op plaatsen waar bevloeid kon worden. Elders kwam er loofbos of heide voor. Mignot & De Meulemeester (2004) stellen zich de vraag hoe oud deze techniek zou kunnen zijn. Volgens hen was het beheer van water nauw verbonden met de bewoningsgeschiedenis en wel vanaf het begin. Het door hen bestudeerde gebied (Daverdisse-Wellin, in de Ardennen), was sinds 747 eigendom van de abdij van Stavelot. Er zijn volgens deze auteurs twee documenten die dateren van voor het jaar 1000, die wijzen op het bestaan van bevloeiing. De polyptiek van de abdij van Prüm, opgesteld in 893, over het domein van Villance op de Lesse, vermeldt bij de inkomsten een grasland dat 100 karrenvrachten hooi kon opbrengen. Het Getijdenboek van Utrecht, gekopieerd rond 820-835 en misschien afkomstig van het scriptorium van Reims, dateert van dezelfde tijd als de polyptiek met betrekking tot Villance. Er zijn verschillende illustraties die scènes uit het dagelijkse leven voorstellen; een ervan toont een hooioogst. Een tweede document is een charter van de abdij van Stavelot uit 926 waarin staat dat de opbrengst van een grasland langs de Lesse tussen Resteigne en Chanly drie karrenvrachten hooi bedraagt. Het kan volgens de auteurs niet anders dan dat dit gaat over een bevloeid hooiland. 10.1.1 Het Wiesenbauverein Emmelsthal Op grond van het Eifelkulturfonds uit 1855 zijn in de jaren daarna een hele reeks verbeteringswerkzaamheden uitgevoerd. Op verbetering van de bossen is al ingegaan. Op het einde van de 19e en begin 20e eeuw werden grote inspanningen gedaan om de landbouwopbrengst van de valleigraslanden te verbeteren. Er werden zowel droogleggingen doorgevoerd als bevloeiingssystemen aangelegd. Deze werkzaamheden werden door de provincie en het Rijk gecontroleerd en financieel ondersteund. Het waren projecten van een grootte-orde die we ons nu nog nauwelijks kunnen voorstellen. Er werden langs de Emmels 3 projecten uitgevoerd. Oorspronkelijk zou het project het hele Emmelsdal tot aan de monding in de Amel omvatten. Omdat een gedeelte van het dal echter doorsneden werd door het geplande tracé van de spoorlijn van Weismes naar St.-Vith, werd als eindpunt de monding van de Kalenbron in de Emmels genomen. Deze projecten dienden twee doelen. Om te beginnen was er de verbetering van de landbouwproductie, maar het was ook een werkverschaffingsmaatregel in een structureel zwak gebied (afb. 60). 10.1.2 Emmelstal I Dit project werd uitgevoerd in de bovenloop van de Emmels, van ‘Vennchen’ in OberEmmels tot aan de veedrenkplaats aan de Hauptstrasse in Nieder-Emmels met een totale oppervlakte van 40.48 ha. De werkzaamheden begonnen in 1884. 65

Afb. 60. Wiesen Melorationsplan Ober Emmels. (Wiesemes 2010)

Op het Melorationsplan (afb 60) aan de bovenloop van de noordelijke tak (zie afb. 63) van de Emmels is in de beek een stuwtje geplaatst, te herkennen aan een zwart dwarsstreepje. Het opgestuwde water wordt aan beide kanten in een gegraven sloot geleid: Zuleiter 3 en Zulieter 4. Vanuit de Zuleiter worden de graslanden bevloeid. Het water wordt opgevangen in Ableiter, en vandaar weer naar de beek gevoerd. 10.1.3 Emmelsbachtal II Het tweede project was nog groter (53.60 ha). (afb 61) Het omvatte het gebied vanaf de brug in Nieder-Emmels tot aan de monding van Kalenbron bij het spoorwegvak richting Born. Zowel de Emmels als de zijbeken waren bij het project betrokken. Dit project startte nog voor het eerste afgerond was. Het gebied was onderverdeeld in verschillende sluistrajecten. Het gebruik van het water was streng gereglementeerd: iedere dag mochten andere gebruikers het water aftappen. Dit wijst er wel op dat het hier om bevloeiing ging en niet om drainage. De sluisjes stonden op een aanvoergreppel en de mensen mochten om beurten hun percelen bevloeien. Het Höhenplan hieronder gaat over het stuk dat An der Eidt grenst. Het detail (afb 61) geeft weer het sluisje in de beek, en het systeem van Zu- en Ableiter weer. 10.1.4 III Oberselbach Een volgende fase betrof het natte terrein gelegen aan de weg naar Recht, het gebied waar ook de waterleiding gepland was. De oppervlakte bedroeg 12.67 ha. Het gaat hier om de ontwatering van een nat gebied, misschien in het kader van de werken aan de waterleiding. Ook dit project valt buiten het studiegebied. Wiesemes 2010 vermeldt niet wat er precies gebeurde en wat de werkzaamheden inhielden. Natuurlijk weten we ook niet hoe het gebied eruit zag voor die grootschalige 66

en van bovenaf geregelde inrichting. Hoogstwaarschijnlijk waren er al een serie kleine bevloeiingen/drainages. In de tekst staat dat het gaat om het verbeteren van de opbrengst van de valleigraslanden (Talwiesen). Dat betekent dat er al opbrengst was, dat er dus al gehooid werd. Dit zijn dus niet de eerste aanpassingen aan het waterhuishoudingssysteem in die vallei.Dit wordt ook bevestigd door Johann Wiesemes zelf tijdens een gesprek in oktober 2011. Volgens hem werd een reeds bestaande structuur alleen versterkt en sterker gereglementeerd.

67

Afb. 61. Melioration des Emmelsbachthales unterer Teil. Detail.. Wiesemes, 2010.

Afbeelding 62. Uitsnede uit de Ferrariskaart ter hoogte van de vallei van de Emmels.

Op de Ferrariskaart (afb. 62) wordt de dalvlakte van de Emmels als grasland aangegeven. Volgens Lambert (1963) is al het grasland dat op de kaarten van Ferraris staat hooiland dat bevloeid wordt. Dit versterkt de visie van Wiesemes dat het Wiesenbauverein een bestaande situatie versterkt heeft en dat de graslanden in de vallei van de Emmels eeuwenlang als hooiland beheerd zijn geweest. De bevloeiing in dit deel van de Emmelsvallei stopte in de jaren 1950, maar er zijn nog steeds sporen van de vroegere greppels terug te vinden (afbeelding **). Of er nu nog een merkbare invloed bestaat op de vegetatie zal mogelijk blijken uit de resultaten van de botanische monitoring die eveneens in het kader van de AMICE

68

project uitgevoerd wordt (rapportage verwacht begin 2013).

Afbeelding 63. Sporen uit het verleden.

De stippellijn toont het hoofdaanvoerkanaal van de bevloeiing in de vallei van de Emmels, in het gebied dat overeenkomt met het unteren Teil van de werkzaamheden van eind 19de eeu. De bolletjes tonen de sporen van vroegere goudzoekersactiviteit (bron: Maljean, 1994).

69

10.2 Opgeleide beken langs de Noir Ruys Water dat over de bodem van een dal stroomt heeft betrekkelijk geringe waarde. Om de arbeidskracht van water te kunnen gebruiken moet het van een hoogte over een molenrad naar beneden vallen. Ook om te bevloeien is minstens enig reliëfverschil nodig. Om dat voor elkaar te krijgen gebruikte men 'opgeleide' beken. Stel een beek stroomt door zijn dal en gaat daarbij over een bepaalde lengte 10 meter naar omlaag. In de dalwand wordt vervolgens dan een kanaaltje gegraven, dat over diezelfde afstand maar 1 meter naar beneden gaat. Het kanaal begint op gelijke hoogte met de beek, maar op het eind ligt het 9 meter boven de beek. Daar kan dan een molen gebouwd worden om de kracht van het water te gebruiken. Opgeleide beken werden op zeer grote schaal gebruikt. Sommige zijn nog steeds in gebruik, van andere zijn de resten nog maar nauwelijks te herkennen. Een bijzonder mooi voorbeeld is te vinden langs de Noir Ruys. (afb. 64 en 65) Afb. 64. Stroomgebied van de Noir ruys op de topografische kaart van 1989.

Het zuiden van het stroomgebied van de Noir Ruys ligt op een hoogte van 565 – 500 meter. Daar liggen op de heuvels voormalige venen, die ontveend, bebost en ontwaterd zijn. (zie afb. 35 en 36). Op afb. a is de hoofdbeek op de bodem van het dal in blauw aangegeven. De moerassen aan de bovenloop met de ontwateringskanalen zijn in rose aangegeven.Helemaal onderaan op de kaart, op het onderste roze vlak, ontspringt op de rechteroever de eerste opgeleide beek, aangegeven in rood, op een hoogte van ongeveer 550 m. Ruim een km vererop is de blauw gekleurde hoofdbeek 60 meter gezakt, terwijl de roodgekleurde beek maar 45 meter is gezakt. De opgeleide beek loopt langs de boerderij Houvegné, en voedt even verderop de gracht van het Château des Fagnes. Dit kasteeltje ligt precies op de waterscheiding van de Noir Ruys en de Rechterbach. Het is niet onmogelijk dat dit water vroeger de even verderop gelegen molen van 70

Francheville aandreef. Op het punt waar de hoofdbeek van de Noir Ruys is gedaald tot 440 meter, takt opnieuw een zijbeek af, nu op de linkeroever. Op de linkerflank van het steile dal loopt deze opgeleide beek naar het dorp Beaumont. Daarkomt het aan op een hoogte van ongeveer 390 m. Beaumont ligt op de rand van het dal van de Amblève, die onder in de dalvlakte stroomt op ongeveer 320 meter hoogte. Zo komt dus een hooggelegen dorp, aan de rand van een wijds dal, aan water in de dorpsfontein. Afb. 65. De Noir Ruys als dorpsfontein van Beaumont, 70 meter boven de Ambléve in het dal beneden.

Afb. 66. Schema van de Noir Ruys met opgeleide zijbeken. Blauw is de hoofdbeek, rood de eerste opgeleide beek, en groen de tweede opgeleide beek.

Door het stelsel van opgeleide beken wordt water minder snel afgevoerd. Het blijft langer hoger in het landschap aanwezig, en kan vandaar op de hellingen onder de opgeleide beken opnieuw infiltreren in de bodem.

71

10.3 Goudzoek concessies In de Keltische tijd werd in veel Ardense valleien en dan vooral in de zijrivieren van de Amblève en de Salm goud geëxploiteerd. Hoe rijk die aders waren is moeilijk te zeggen, maar het feit dat er al een Keltische weg loopt van Salm-Château naar die goudexploitaties langs de zijrivieren van de Boven-Amblève, wijst erop dat ze toch belangrijk waren. Langs die valleien zijn ook nu nog resten in de vorm van afvalhoopjes van die vroegere activiteit aan te treffen. Toen dit feit eind 19de eeuw bekend raakte, ontstond er een nieuwe goudzoekersrage die duurde tot de vooravond van de eerste wereldoorlog. Er werden zelfs concessies afgeleverd (afb 67). Omdat de opbrengst gering was, verdween algauw het enthousiasme. In de vallei van de Emmels zijn nog een aantal afvalhoopjes van goudzoekers terug te vinden (zie afbeelding 63 uit Maljean). Ze stammen niet uit de Keltische tijd, maar wel van het begin van de 20e eeuw. Afb 67. Kaart van enige goudconcessies tussen Recht en Montenau, ca 1910

Afb. 68. Goldwäsche bei Recht

bron: Das Eiffelgold, http://www.geomontanus.com/seiten/recht_bergbau.htm

72

10.4 Aanleg spoorweg 1884 In het Staatsarchiv Eupen bevinden zich kaarten op 1:5000 van de aanleg van de spoorlijn door het Emmelstal in 1884-1886. Daarop is te zien waar de Emmels is verlegd. Ook zijn er allerlei details over de waterhuishouding te vinden. Dit materiaal vraagt om nadere studie.

10.5 Dorpen en bebouwing De ruimtelijke opbouw, dus de heuvels en de dalen, de bossen en de weilanden, en heel het watersysteem is tot dusver bepalend geweest voor de opbouw van het landschap. De boerderijen staan op plekken waar geen overstromingen komen, de dorpen liggen op hoogtes naast de beekdalen. Het gebied heeft nog altijd een hoge mate van samenhang, een sterke duidelijke en oeroude structuur.

10.6 Conclusies menselijk ingrijpen Zoals ieder cultuurlandschap is het landschap keer op keer aangepast aan de behoeften en de inzichten van mensen. Van het oerbos vol wilde dieren tot nu is het landschap telkens opnieuw aangepast aan de wensen en ideeën van nieuwe generaties. Nu is er opnieuw een verandering aan de gang. De landbouw is minder geïnteresseerd in de dalvlaktes. De natuurbescherming ziet van de andere kant voor die natte valleien een grote rol voor het bereiken van haar beschermingsdoelstellingen liggen. De dorpen en andere bebouwing zijn de afgelopen jaren sterk vernieuwd en gemoderniseerd. Het waterbeheer, altijd heel belangrijk maar vanouds van lokale betekenis, krijgt er een regionale/(inter)nationale dimensie bij: vasthouden van water in natte tijden tegen overstromingen benedenstrooms, opsparen van water om in droge tijden nog water te kunnen naleveren.

73

11 Using historical maps Comparing maps from different ages is a tricky business. Maps were made with different goals and different techniques. A map for military use shows other features than a map made for travelling, or to register land use. If a piece of marshland appears on one map, and not on another, this might simply mean that the mapper was not instructed to map marshland. In that case the conclusion that the marshland disappeared is false. A map should be analysed for the interests and instructions of the map makers, and only from this perceptive conclusions may be drawn. The world is a sphere and a map is a plane – map makers always have to find a solution for the problem of making a flat surface out of a segment of a sphere. There are many solutions for this problem, depending on the scale of the map, and on the use of the map. The Ferraris maps of 1776 used another projection than the Tranchot maps of 1818. The Belgian state in 1888 used another projection for there military maps than the Prussian state did in 1890, so these maps do not fit, and superimposing the maps shows differences in location of features. In the 18th (Ferraris) and early 19th centuries a good nation-wide triangulation was not yet available, and this shows in the maps as distortions in the relative position of features on the map. Only from the Belgian and Prussian maps of 1890 onwards a good triangulation of the maps is available. A last category of errors is caused by the media and techniques used by the reproduction of the maps. Printing may cause errors. Paper shrinks and expands. Scanners as well can distort maps during scanning. Combining different scanned maps to a map of a larger area, is difficult, and may cause errors. Digitising scanned paper-based maps to virtual vectorised maps causes errors. The exact calibration of scanned paper-based maps on a common digital base map is often impossible. The starting point for this map study is the Belgian topographical map of 2001. The Belgian Lambert projection is used. For the study area the paper maps where scanned and combined. In Autocad / Bricscad the Belgian grid for the study area was drawn from x= 263000 y = 109000 in the lower left corner to x= 283000 y= 121000 in the upper right corner. The scanned map of 2001 was calibrated into this grid. From this scanned map several features: streams, forests and part of the infrastructure were digitised to a vector map. This vector map was used to calibrate the historical maps to more or less the same scale and position. There is a digital technique for adjusting maps to fit onto other maps called rubbersheeting. By rubbersheeting the relative position of features of the map can be changed in order to make them fit on another map. This however causes uncontrollable distortions. The authenticity and integrity of the original map gets lost. Rubbersheeting is not used.

11.1 Korte beschrijving van de historische kaarten In the archives a series of 12 maps were found in the range 1:20.000 – 1:25.000. 11.1.1 1761-1769 Carte de Cabinet des Pays-Bas Autrichiens (Ferraris) Koninklijke Bibliotheek Brussel. The original scale of this map is 1:11.520

74

Used was the reproduction of this map, published by Pro Civitate / Gemeentekrediet in 1965 on the scale 1:25.000. The following maps were used: 215 Stavelot 235 Butgembach 250 Bullingen 216 Viel Salm 236 St Vith 11.1.2 1803 - 1820 Kartenaufnahme der Rheinlande durch Tranchot und Von Müffling. Staatsbibliothek Stiftung Preussischer Kulturbezitz, Berlin. The original scale of this map is 1:20.000. Used was the reproduction of this map, published by the Landesvermessungsamt Nordrhein-Westfalen, 1973 on the scale of 1:25.000. Scanned copies were found on the internet. 150 St Vith 1816 151 Schoenberg 1810 138 Recht 139 Heppenbach 11.1.3 1801-1820 / 1930 Wald- Kultur- und Siedlungskarte der Rheinprovinz

1:50.000 The maps are based on the map of tranchot, and published in 1930 by dr. E.Kuphal. Source: internet. (bijlage O) 42 Malmedy 43 Schleiden 48 St. Vith 11.1.4 1836-1850 Preussiche Uraufnahme 1:25.000. 75

From 1815 onwards parts of the region of Eifel-Ardennen was under Prussian rule. Between 1836 and 1850 a first map 1:25.000 was made. Regrettably the are of the Rechterbach and Emmels was not mapped, so this map is could not be used. Reproduction: Landesvermessungsamt Nordrhein Westfalen. 5502 Malmedy 5503 Bütgenbach 11.1.5 Carte Topographique de Belgique, 1846 – 1854 dressée sous la direction de Ph. Vander Maelen, Établissement Géographique de Bruxelles, 1:20.000 15-14 : Stavelot 15-15: Malmédy 19-2: Basse ... 19-3: Petit Hier 11.1.6 1872-1888 Carte militaire de Belgique 1:20.000, Institut Cartographique Militaire. Scanned reproductions by the Nationaal Geografisch Instituut, Brussels. Vielsalm LVI (56)/1, 1892-1902 Francheville L (50)/6 1886 Houvegnez LVI (56) 2, 1888 11.1.7 1893 Königliche Preussische Landes-Aufnahme 1895 Reproductions by Landesvermessungsamt Nordrhein-Westfalen Scanned copies were found on the internet. Recht 3260 Meyerode 3262 St.Vith 3311 11.1.8 1925 Carte topographique de Belgique 1:20.000, Institut Cartographique Militaire. Scanned reproductions by the Nationaal Geografisch Instituut, Brussels. Losheimergraben 50/3, 1932 Dreiherrn Wald 50/4, 1932 Malmédy 50/6, 1931 Stavelot 50/5, 1931 Bullange 50/8, 1932 Vielsalm 56/1, 1932 Recht 56/2 , 1931 St Vith 56/3, 1931 Schönberg 56/4, 1931 11.1.9 1925-1945 Carte topographique de Belgique 1:20.000, Institut Cartographique Militaire. Scanned reproductions by the Nationaal Geografisch Instituut, Brussels. Bütgenbach 50/7, 1945

76

11.1.10

1989 Topografische kaart van België

Nationaal Geografisch Instituur, Brussels 50/5-6 Stavelot-Malmédy 50/7-8 Buetgenbach 56/1-2 Recht 56/3-4 St Vith 11.1.11

2001 Topografische kaart van Belgie

Nationaal Geografisch Instituut, Brussel 50 7-8 Bütgenbach-Büllingen 50 5-6 Stavelot-Malmédy 56 3-4 St.Vith Amel 56 1-2 Vielsalm Recht 11.1.12

Luchtopname Google Earth, 2007

8th of April

12 Bijlagen Als bijlagen zijn de grote (pagina brede) kaarten op A3-formaat beschikbaar.

13 Bibliografie Arnold, E.F. 2006. Environment and the Shaping of Monastic Identity: StavelotMalmedy and the Medieval Ardennes. PhD Thesis, University of Minnesota. Bauwens, A. 2010. Amice WP2 – Rétention naturelle des eaux. Caractérisation cartographique de deux petits bassins versants sur le bassin de l'Amblève. Gembloux 2010. Branquart, E. et alii. 1997. Normes de Gestion pour favoriser la biodiversité dans le bois soumis au régime forestier. Complément à la circulaire no 2619 du 22 septembre 1997 relative aux aménagements dans le bois soumis au régime forestier. Burny, J. 1999. Bijdrage tot de historische ecologie van de Limburgse Kempen (19101950). Tweehonderd gesprekken samengevat. Publicatie van het Natuurhistorisch Genootschap in Limburg, reeks XLII, aflevering 1. Fickers, A. 2000. Von Wäldern, Tannenbäumen und Turnvätern. Naturzeit nr 1/2000 http://www.bnvs-ostbelgien.org/waldnutzung.shtml Fontaine, S. (avec la collaboration de R. Schumacker, R. Fabri et G. Ros) 1981. L’abîssage des prés dans les vallons de haute Ardenne nord-orientale. Hautes Fagnes 1981, 3: 117-140. Gérard, Ph. 1951. Etude de l'évolution forestière dans la Principauté de Stavelot et dans le Comté de Salm. Bulletin de la Société Royale Forestière de Belgique 58: 129-163.

77

Hoyois, G. 1949-1953 (impression anastaltique 1981). L’Ardenne et l’Ardennais. Evolution économique et sociale d’une région. Editions Culture et Civilisation, Bruxelles. 2 volumes. Lambert, J. 1963. Recherches phytosociologiques sur les prairies de la moyenne Ardenne. Agricultura XI, 2e série, n° 1. Lorenz, H. 2001. Sind keltische Goldwaschplätze durch Ortsnamen heute noch zu lokalisieren ? Zeitschrift "der Aufschluss", Jg. 52, Juli/Aug. http://www.vfmg-bergmark-wuppertal.de/index.php?option=com_content&view=article&id=21:sind-keltischegoldwaschplaetze-durch-ortsnamen-heute-noch-zu-lokalisieren-&catid=31:gold&Itemid=4

Malbrouck, J. 1970. Note sur un aspect de l’utilisation, dans le passé, de l’eau sur le plateau des Tailles: l’irrigation des prairies. Les naturalistes belges 51: 148-478. Maljean, J.-F., 1994. Etude floristique de la vallée de l’Emmels (Amblève, Belgique). Mémoire de fin d’études. Université Catholique de Louvain, Faculté des sciences agronomiques. Mignot, Ph. & J. De Meulemeester 2004. Usage de l'eau en Ardenne: la question d'origine des systèmes d'irrigation le long de l'Almache. De la Meuse à l'Ardenne 36: 95-108. Minke, A. 1996. Die wirtschaftliche Entwicklung des Grenzlandes Eupen-MalmedySt.Vith vom Ende des Ancien Régime bis 1940. IHK-Eupen Infoseiten. http://users.libero.it/rene.gommes/site/entwick.htm Nilson, E. 2006. Räumlich-strukturelle und zeitlich-dynamische Aspekte des Landnutzungswandels im Dreiländereck Belgien-Niederlande-Deutschland. Diss.Univ Aachen. Probst, G. De natuurreservaten van het Waalse Gewest in de houtvesterij St.-Vith. Presentatie gegeven op 1 oktober 2010. Rondeux, J. 1999. Les Aménagements forestiers en Belgique Méridionale (Wallonie): état des Lieux et Perspectives. Rev. For. Fr. Li – numéro spécial. Tallier, Pierre-Alain. Entre déboisements, boisements et reboisements, deux siècles d'histoire des forêts belges (1750-1950) in: Forêt Wallonne, no 68, 2004, p 8-19 http://www.foretwallonne.be/images/stories/pdffolder/fw68_8-19%5Bdeboisements %5D.pdf Van Winden, A., W. Overmars & W. Braakhekke 2003. Bergen bij de bron. Stroming bv, Nijmegen. Wiesemes, J. 2010. Chronik Emmels_Hünningen. Uitgave in eigen beheer. St. Vith. WWF, 2000. Bergen van Water. Waterbeheer als topsport. Zeist.

78

1.1 Internet Ardennenoffensief, gevechten om “In der Eidt”: http://www.battleofthebulgememories.be/en/stories/us-army/488-the-2nd-battalion517th-parachute-infantry-regiment.html

1.2 Digitaal terreinmodel ASTER GDEM: The Advanced Spaceborne Thermal Emission and Reflection Radiometer (ASTER) Global Digital Eleveation Model (GDEM) was developed jointly by the Ministry of Economy, Trade, and Industry (METI) of Japan and the United States National Aeronautics and Space Administration (NASA). 1999. The ASTER instrument was built by METI and launched onboard NASA’s Terra spacecraft in December 1999. The spatial resolution is 15 meters (m) in the horizontal plane, and a vertical accuracy of 20 meters. http://www.gdem.aster.ersdac.or.jp/

79

80