ELEKTROMAGNETIKA TERAPAN ANALISIS VEKTOR DWI ANDI NURMANTRIS U N A N G S U N A R YA HASANAH PUTRI
AT I K N O V I A N T I
TUJUAN PEMBELAJARAN Setelah mempelajari materi ini diharapkan mahasiswa mampu : 1. Memahami konsep dan melakukan perhitungan skalar dan vektor 2. Memahami dan melakukan perhitungan aljabar vektor 3. Memahami dan melakukan perhitungan sistem koordinat 4. Memahami operasi kalkulus pada besaran vektor
POKOK BAHASAN 1. 2. 3. 4. 5. 6.
Skalar dan Vektor Aljabar Vektor Sistem Koordinat Perhitungan Skalar dan Vektor (Gradient, Divergen, Curl) Teorema Divergen Teorema Stoke
PERSAMAAN MAXWELL D.ds dv
.D
s
B .ds 0
.B 0 B E t D H E t
v
B E . dl t .ds s
s
D l H .dl s ( E t ).ds
http://www.glenlair.org.uk/who-was-james-clerk-maxwell
PERSAMAAN MAXWELL Mengapa Persamaan Maxwell?
1. 2. 3. 4. 5. 6.
Medan elektromagnetika dihasilkan Gelombang elektromagnetika dihasilkan Sebuah kapasitor menyimpan energi Antena meradiasikan atau menerima sinyal Medan elektromagnetika berpropagasi pada ruang Peristiwa ketika energi elektromagnetika merambat dari ujung waveguide menuju yang lainnya
SKALAR DAN VEKTOR Skalar → Besaran yang hanya memiliki nilai Contoh : temperatur, laju, jarak, dll a. Scalar Discrete Quantities : dapat dideskripsikan dalam nilai numerik b. Scalar Fields Quantities : magnitudo harus dideskripsikan sebagai suatu fungsi waktu dan/atau ruang
Vektor : Besaran yang memiliki nilai dan arah Contoh : medan listrik, medan magnet, gaya, kecepatan, posisi, percepatan, dll a. Vector Discrete Quantities : harus dideskripsikan sebagai nilai magnitudo dan arah
b. Vector Fields Quantities : kuantitas dari magnitudo dan/atau arah harus dideskripsikan sebagai fungsi waktu dan/atau ruang
SKALAR DAN VEKTOR Contoh Physical Quantity dalam skalar dan vektor :
Scalar Quantities a. b. c.
Berat Tinggi Temperatur
Vector Quantities a. Gaya b. Kecepatan
Scalar Fields a. b.
Berat dalam fungsi waktu Permukaan temperatur saat ini pada area tertentu
Vector Fields a.
Permukaan kecepatan angin
REPRESENTASI VEKTOR Secara simbolik kita dapat merepresentasikan sebuah vector quantity sebagai sebuah panah :
A C B
a. Panjang dari sebuah panah proposional dengan magnitudo vector quantity. b. Orientasi dari panah mengindikasikan arah dari vector quantity. c. Penamaan variabel pada vector quantity akan selalu dicetak tebal dan disertai overbar.
Dua buah vektor dikatakan sama jika kedua vektor tersebut memiliki magnitudo dan arah yang identik
REPRESENTASI VEKTOR A A aˆ A
Dengan :
A
aˆ A
adalah besar vektor A atau panjang vektor A (magnitudo vektor A) adalah unit vektor A atau vektor satuan searah A
Vektor satuan atau unit vektor menyatakan arah vektor, besarnya satu. A aˆ A ˆA 1 a A
ALJABAR VEKTOR Jika kita mengetahui aturan dari operasi vektor, kita dapat menganalisa, memanipulasi, dan membuat operasi vektor menjadi lebih sederhana. Vector Addition
A B C
1. Vector addition bersifat commutative-> A+B = B+A
2. Vector addition bersifat associative-> (X+Y) + Z = X + (Y+Z)
ALJABAR VEKTOR Komposisi Vektor Head to Tail
c
b d
e
c
d
a
b
e f
f a b c d e
a
ALJABAR VEKTOR Vector Substraction
Vektor negatif adalah vektor dengan magnitudo yang sama tetapi memiliki arah yang berbeda.
A-B = B-A ?
A + (-B) = A - B
ALJABAR VEKTOR Scalar-Vector Multiplication Perkalian skalar dan vektor adalah vektor!
aB C a B aˆ B
2. Scalar-vector multiplication is commutative: aB = B a 3. Multiplication of a vector by a negative scalar:
1. Scalar-vector multiplication is distributive:
-a B = a(-B)
a B+ b B = (a+b) B a B+ a C= a (B+C)
4. Division of a vector by a scalar is the same as multiplying the vector by the inverse of the scalar
B 1 B a a
ALJABAR VEKTOR Dot Product / Perkalian Skalar Dot product dari dua buah vektor didefinisikan sebagai berikut :
A B A B cos AB IMPORTANT NOTE: Dot product merupakan operasi yang melibatkan dua vektor, tetapi hasilnya adalah skalar 1. The dot product is commutative
A B B A
2. The dot is distributive product with addition
A B C A B AC
ALJABAR VEKTOR Dot Product / Perkalian Skalar
2 A A A A cos 0 A 3.
5.
A B A B cos 0 A B
4.
A B 0
6.
A B A B cos 180 A B
ALJABAR VEKTOR Cross Product Perkalian skalar dan vektor adalah vektor! Bagaimana menentukan arah vector A x B ? ^
A B an A B sin AB IMPORTANT NOTE: Cross product merupakan sebuah operasi yang melibatkan dua vektor, dan hasilnya juga berupa vektor
ALJABAR VEKTOR Cross Product 1.
A B aˆn A B sin 90 aˆn A B
3. The cross product is not commutative A B B A 4. The cross product is also not associative A B C A B C
2. A B aˆn A B sin 0 aˆn A B sin 180 0
5. The cross product is distributive A B C A B A C
ALJABAR VEKTOR Triple Product Triple product adalah penyederhanaan dari kombinasi dot dan cross products.
A BC A BC
IMPORTANT NOTE: Triple product A B C menghasilkan nilai skalar
The Cyclic Property
A B C C A B B C A Aturan perputaran menunjukkan bahwa triple product invarian terhadap pergeseran urutan vektor
ALJABAR VEKTOR Ayo uji kemampuan aljabar vektor Anda! Evaluasi ekspresi persamaan di bawah ini, dan tentukan apakah hasilnya skalar (S), vektor (V), atau tidak (N)!
IMPORTANT NOTE: Jika ekspresi persamaan awal menghasilkan vektor (atau skalar), maka setelah dilakukan manipulasi hasilnya juga vektor (atau skalar)
1.
(A . B) C
_____
2.
A + (B . C)
_____
3.
A . (B . C)
_____
4.
A (B x C)
_____
5.
B (A . C) – C (A . B)
_____
6.
A . (B x C) + C . (A + B)
_____
7.
A.BxC.D
_____
SISTEM KOORDINAT • Satu set skala yang terdiri dari 3 nilai skalar untuk mendefinisikan posisi dan 3 vektor satuan untuk mendefinisikan arah disebut Sistem Koordinat (Coordinate System)
• Tiga nilai skalar yang digunakan untuk mendefinisikan suatu posisi disebut titik koordinat (Coordinate) • Semua titik koordinat didefinisikan berdasarkan nilai suatu titik acuan yang disebut Titik pangkal (Origin) • Tiga Vektor satuan yang digunakan untuk mendefinisikan suatu arah disebut vektor Basis (Base Vector) Cartesian Coordinate
Cylindrical Coordinate
Spherical Coordinate
SISTEM KOORDINAT Sistem Koordinat Kartesian
y 1 z
z P( x, y, z )
origin
z 1 y
z
x x
x
y
y
x 1
• Kita dapat menentukan posisi (titik koordinat) titik P dengan 3 scalar values yaitu x, y, dan z • titik koordinat dari sistem kartesian merepresentasikan titik perpotongan dari bidangbidang dengan jarak tertentu dari titik pangkal
SISTEM KOORDINAT Sistem Koordinat Kartesian
Bagaimana menentukan arah vektor dari ruang 3D?
• Untuk menentukan arah dari suatu vektor, kita bisa menggunakan 3 vektor yang memiliki sifat orthonormal yang disebut Vektor basis Orthonormal : aˆ , aˆ , aˆ x y z a.Masing-masing vektor merupakan vektor satuan:
aˆ x aˆ x aˆ y aˆ y aˆ z aˆ z 1 b.Masing-masing vektor saling orthogonal:
aˆ x aˆ y aˆ y aˆ z aˆ x aˆ z 0 • Ketiga vektor basis harus memenuhi susunan sebagai berikut :
ˆx a ˆy a ˆz ; a ˆy a ˆz a ˆx ; a ˆz a ˆx a ˆy a
SISTEM KOORDINAT Sistem Koordinat Silinder
z
P( , , z )
origin
x
aˆ z
aˆ
aˆ
z y
• Kita dapat menentukan posisi (koordinat) titik P pada koordinat tabung dengan 3 nilai skalar, yaitu : Keterangan : 1) Nilai ρ menunjukkan jarak titik dari sumbu z (0 ≤ ρ <∞) 2) Nilai φ menunjukkan sudut perputaran mengelilingi sumbu z (0 ≤ φ < 2π) 3) Nilai z menunjukkan jarak titik dari bidang x-y (z = 0) (−∞ < z < ∞)
SISTEM KOORDINAT Sistem Koordinat Silinder • Untuk menentukan arah besaran vektor dengan menggunakan vektor basis.
aˆ aˆ aˆ z • Tidak seperti vektor dasar kartesian, vektor dasar silinder tergantung pada posisi ( aˆ aˆ ). • Himpunan vektor dasar harus diatur sedemikian rupa sehingga:
aˆ aˆ z aˆ ; aˆ z aˆ aˆ ; aˆ aˆ aˆ z
SISTEM KOORDINAT Sistem Koordinat Spherical
z
P( r , , )
origin
x
r y
aˆ r aˆ
aˆ
• Kita dapat menentukan posisi (koordinat) titik P pada koordinat bola dengan 3 nilai skalar, yaitu : Keterangan : 1) Nilai r (0 ≤ r <∞) menunjukkan jarak suatu titik dari titik asal 2) Sudut θ (0 ≤θ ≤ π) menunjukkan sudut yang dibentuk dari sumbu z 3) Sudut φ (0 ≤ φ< 2π) menunjukkan sudut perputaran mengelilingi sumbu z
SISTEM KOORDINAT Sistem Koordinat Spherical • Untuk menentukan arah besaran vektor dengan menggunakan vektor basis.
• Vektor basis spherical tergantung pada posisi ( aˆ r aˆ aˆ ) • Himpunan vektor dasar harus diatur sedemikian rupa sehingga:
aˆ aˆ aˆr ; aˆ aˆr aˆ ; aˆr aˆ aˆ
SISTEM KOORDINAT 1. Posisi suatu titik pada sistem koordinat Titik B berposisi pada ρ =2, φ =90o, dan z=4 atau A(2,3,4) pada koordinat tabung
Titik A berposisi pada x=2, y=3, dan z=4 atau A(2,3,4) pada koordinat kertesian Z
Z
4
Z=4
A 3
φ=90o
B
Y
Y
2
X
ρ =2
X
Coba gambar koordinat titik C pada koordinat bola dimana r=4, φ =90o, θ=45o !
SISTEM KOORDINAT 2. vektor pada sistem koordinat Dalam sistem koordinat, setiap vektor bisa dituliskan sebagai penjumlahan dari 3 vektor komponen Masing -masing dari 3 vektor komponen mengarah ke 3 arah orthogonal A Ax aˆ x Ay aˆ y Az aˆ z magnitude dari vektor A ditentukan oleh nilai scalar Ax , Ay , Az yang disebut scalar komponen dari vektor A A A aˆ A aˆ Az aˆ z Vektor Ax aˆ x , Ay aˆ y , Az aˆ z disebut vektor komponen dari vektor A ˆ ˆ ˆ A Ar ar A a A a • Menentukan Magnitude Vector:
A
Ax Ay Az
2
A A Az
2
Ar A A
2
2
2
2
2
2
2
• Menentukan vektor satuan searah vektor Ā
Ax aˆ x Ay aˆ y Az aˆ z A aˆ A 2 2 2 A Ax Ay Az
SISTEM KOORDINAT Latihan Soal 1. Gambarkan vektor berikut dalam sistem koordinat kartesian a) A = 3ax + 2ay + az berpangkal di M(0,0,2) b) B = 3ax + 2ay + az berpangkal di N(0,2,0) 2. Gambarkan vektor berikut dalam sistem koordinat silinder a) A = 3a + 2a + az berpangkal di M(2,0,0) b) B = 3a + 2a + az berpangkal di N(2,/2,0) 3. Gambarkan vektor berikut pada sistem koordinat bola a) C= 3ar + 2a + a berpangkal di M(2, /2, 0) b) D= 3ar + 2a + a berpangkal di N(2, /2, /2)
SISTEM KOORDINAT Latihan Soal Carilah Magnitude dan vektor satuan dari vektor dibawah ini
A 2aˆ x 1,5aˆ y
Jawab :
A
Ax Ay Az 2
2
2 2 1,52
2
6,25 2,5
A 2aˆ x 1,5aˆ y aˆ A 0,8aˆ x 0,6aˆ y 2,5 A
SISTEM KOORDINAT Transformasi Titik Koordinat Transformasi dari lokasi titik/koordinat dalam aturan koordinat kartesian ke koordinat silinder atau koordinat spherical atau verse versa.
z
x
r
y
SISTEM KOORDINAT Trasformasi Titik Koordinat Cartesian ke Cylindrical
Cartesian ke Spherical
Cylindrical ke Spherical
( x, y, z ) ( , , z )
( x, y, z ) (r , , )
( , , z ) (r , , )
x2 y2
r x2 y2 z2
y tan 1 x zz
y x x2 y2 tan 1 z
tan 1
r 2 z2 tan 1 z
Cylindrical ke Cartesian
Spherical ke Cartesian
Spherical ke Cylindrical
( , , z ) ( x, y, z )
(r , , ) ( x, y, z )
(r , , ) ( , , z ) r sin z r cos
x cos y sin zz
x r sin cos y r sin sin z r cos
SISTEM KOORDINAT Latihan Soal
1. Titik A(-3,-3,2) terletak dalam koordinat Cartesius. Tentukan : a. Tentukan koordinat titik tersebut pada koordinat tabung b. Tentukan koordinat titik tersebut pada koordinat bola
SISTEM KOORDINAT Transformasi Vektor Bagaimanakah cara mentransformasikan suatu vektor dalam koordinat kartesian, diubah/direpresentasikan dalam koordinat tabung dan bola, atau sebaliknya?? Vektor pada Koordinat Cartesian
A( x, y, z ) Ax aˆ x Ay aˆ y Az aˆ z Vektor pada Koordinat Silinder
A( , , z ) A aˆ A aˆ Az aˆ z Vektor Field di Koordinat Bola
A(r , , ) Ar aˆ r A aˆ z A aˆ
SISTEM KOORDINAT Transformasi Vektor aˆ z
aˆ r aˆ
aˆ
aˆ
aˆ
Cartesian ke Cylindrical
Cylindrical ke Cartesian
( x, y, z ) ( , , z )
( , , z ) ( x, y, z )
A Ax cos Ay sin
Ax A cos A sin
A Ax sin Ay cos Ay A sin A cos Az Az
A( x, y, z ) Ax aˆ x Ay aˆ y Az aˆ z A( , , z ) A aˆ A aˆ Az aˆ z A(r , , ) Ar aˆ r A aˆ A aˆ z
Az Az
SISTEM KOORDINAT Transformasi Vektor ( x, y, z ) (r , , )
Cartesian ke Spherical
Cylindrical ke Spherical
( , , z ) (r , , )
Ar Ax cos sin Ay sin sin Az cos
Ar A sin Az cos
A Ax cos cos Ay sin cos Az sin
A A cos Az sin
A Ax sin Ay cos
A A
Spherical ke Cartesian
(r , , ) ( x, y, z )
Ax Ar sin cos A cos cos A sin Ay Ar sin sin A cos sin A cos Az Ar cos A sin
Spherical ke Cylindrical
(r , , ) ( , , z )
A Ar sin A cos A A Az Ar cos A sin
SISTEM KOORDINAT Latihan Soal
1. Vektor Ā = 3â+4â+5âz berada pada sistem koordinat silinder dengan titik pangkal di (10,/2,0). Tentukan penulisan vektor ini pada sistem koordinat kartesian!
SISTEM KOORDINAT Aljabar vektor pada sistem koordinat Misalnya kita memiliki dua buah vektor pada koordinat kartesian :
Addition and Subtraction
Vektor-scalar multiplication
SISTEM KOORDINAT Aljabar vektor pada sistem koordinat Dot Product
Cross Product
aˆ x aˆ y aˆ z aˆ x aˆ y A B Ax Ay Az Ax Ay B B B x y z Bx B y
SISTEM KOORDINAT Latihan Soal 1. Diberikan tiga vektor pada sistem koordinat kartesian di bawah ini : A aˆ x aˆ y B aˆ x 2aˆ y 2aˆ z C aˆ y 2aˆ z tentukan hasil dari operasi-operasi vektor di bawah ini : a) A B d) A B e) A B b) B C f ) A BC c ) 4C
SISTEM KOORDINAT Elemen Perpindahan, Elemen Luas, dan Elemen Volume
1
2
3
SISTEM KOORDINAT Elemen Perpindahan, Elemen Luas, dan Elemen Volume 1 Elemen perpindahan
dL dxaˆ x dyaˆ y dzaˆ z
Elemen luas
dS x dydz ax
3
2
dS y dxdz a y dS z dxdy az
Elemen volume
dV dxdydz
Elemen perpindahan
dL d aˆ d aˆ dz aˆ z dS ddz aˆ Elemen luas dS ddz aˆ dS z dd aˆ z Elemen volume
dV dddz
Elemen perpindahan
dL dr aˆr rd aˆ r sin d aˆ dS r sin drd aˆ Elemen luas dSr r sin dd aˆr dS rdrd aˆ Elemen volume
dV r 2 sin drdd
KALKULUS SKALAR DAN VEKTOR GRADIEN Gradien dari suatu scalar field adalah suatu vektor yang magnitudenya menunjukkan perubahan maksimum scalar field tersebut dan arahnya menunjukkan arah dari peningkatan tercepat scalar field tersebut. Ilustrasi 1
Suhu adalah scalar field. Jika terukur suhu pada suatu titik X dari sebuah sumber lilin, maka gradien terhadap suhu di X adalah vektor A, bukan vektor B.
KALKULUS SKALAR DAN VEKTOR GRADIEN Ilustrasi 2
(a)
(b)
(c)
• Ketinggian/kontur permukaan bumi adalah scalar field h(x,y). • Jika kita melakukan operasi gradient terhadap h(x,y), maka akan menghasilkan vector field seperti gambar (c).
KALKULUS SKALAR DAN VEKTOR GRADIEN OPERATOR PADA SISTEM KOORDINAT GRADIEN PADA KOORDINAT KARTESIAN
GRADIEN PADA KOORDINAT TABUNG
GRADIEN PADA KOORDINAT BOLA
KALKULUS SKALAR DAN VEKTOR GRADIEN OPERATOR PADA SISTEM KOORDINAT CONTOH Jika : A( x, y, z ) x 2 B( x, y, z ) x 2 y 2 C ( x, y , z ) x 2 y maka : E A aˆ x aˆ y aˆ z x 2 y z x x 2 x 2 x 2 aˆ x aˆ y aˆ z x y z
2 xaˆ x
KALKULUS SKALAR DAN VEKTOR DIVERGENSI Untuk mengestimasi dan meng-kuantisasi vector-vector field, sering dengan cara mengukur aliran vector field tersebut (atau netto aliran masuk dan keluar) Divergensi mengamati unsur volume tertentu yang sangat kecil, mengamati apakah ada 'sumber' atau tidak di dalam volume tersebut Definisi dan simbol: Misalkan vector field yang diamati adalah vektor D
KALKULUS SKALAR DAN VEKTOR DIVERGENSI Hasil operasi divergensi adalah skalar, karena dot product Misalkan vector field yang diamati adalah vektor D maka:
KALKULUS SKALAR DAN VEKTOR DIVERGENSI PADA SISTEM KOORDINAT DIVERGENSI PADA KOORDINAT KARTESIAN
DIVERGENSI PADA KOORDINAT TABUNG
DIVERGENSI PADA KOORDINAT BOLA
KALKULUS SKALAR DAN VEKTOR DIVERGENSI PADA SISTEM KOORDINAT CONTOH jika :: ˆ A( x, y, z ) xa x B( x, y, z ) xaˆ x C ( x, y, z ) 5aˆ y maka : E A aˆ x aˆ y aˆ z xaˆ x y z x x x x aˆ x aˆ x aˆ y aˆ x aˆ z aˆ x y z x 1
KALKULUS SKALAR DAN VEKTOR CURL
Curl adalah ukuran seberapa besar putaran/pusaran/rotasi dari suatu vector field di sekitar titik tertentu Rotasi/pusaran terjadi jika adanya ketidakseragaman vector field Definisi dan simbol : Misalkan vector field yang diamati adalah vektor H
KALKULUS SKALAR DAN VEKTOR CURL
Curl adalah integral garis yang membatasi luas yang sangat kecil Curl digunakan untuk mengetahui vector field menembus permukaan diferensial yang sangat kecil, yang menyebabkan pusaran medan lain. Ilustrasi • Rapat arus J yang menembus permukaan dS menimbulkan suatu pusaran/rotasi medan magnetik H
KALKULUS SKALAR DAN VEKTOR CURL PADA SISTEM KOORDINAT CURL PADA KOORDINAT KARTESIAN
KALKULUS SKALAR DAN VEKTOR CURL PADA SISTEM KOORDINAT CURL PADA KOORDINAT TABUNG
KALKULUS SKALAR DAN VEKTOR CURL PADA SISTEM KOORDINAT CURL PADA KOORDINAT BOLA
KALKULUS SKALAR DAN VEKTOR CURL PADA SISTEM KOORDINAT CONTOH Jika :: A( x, y, z ) yaˆ x xaˆ y B ( x, y, z ) yaˆ x xaˆ y maka : E A aˆ x aˆ y aˆ z yaˆ x xaˆ y y z x aˆ x aˆ y aˆ z aˆ x aˆ y aˆ z aˆ x aˆ y x y z x y z x y y x 0 y x 0 y x
0 x y 0 x y aˆ x aˆ x aˆ y aˆ y aˆ z aˆ z z z x x y y x y 0 0 aˆ z aˆ z 1 1aˆ z 2aˆ z x y
KALKULUS SKALAR DAN VEKTOR IDENTITAS VEKTOR
( A.B) ( A.) B ( B.) A Ax(x B) Bx(x A)
xx A (. A) 2 A
x( A.x B) A.B B. A ( B.) A ( A.) B
(V W ) V W
Ax( B.xC ) ( A.C ) B ( A.B).C
.x A 0
( A.x B)C ( BxC ) A (C. A).B
.(V A) A.V V . A
x(V A) Vx A V x A
(VW ) V W W V
.( A.x B) B.x A A.x B
.V 2V
.( A. B) . A .B
xV 0
x( A. B) x A x B
TEOREMA DIVERGENSI v
F dV F dS s
TEOREMA DIVERGENSI
FLUX: adalah netto aliran yang menembus permukaan dengan arah normal terhadap permukaan
Close Surface
Open Surface
STOKE’S THEOREM Artinya, jika kita ingin mengintegralkan suatu vector field yang menembus suatu open surface atau seolah olah kita ingin menjumlahkan / mengintegralkan suatu pusaran di setiap titik pada suatu permukaan.
Hal tersebut sama saja dengan secara sederhana menjumlahkan /mengintegralkan ‘rotasi’ vector field tersebut pada sepanjang close contour yang mengelilingi surface tersebut.
STOKE’S THEOREM Contour/Garis tepi C adalah close contour yang mengelilingi permukaan/surface S. arah dari contour C didefinisikan dari vektor ds dan aturan putaran tangan kanan. Pada gambar disamping contour C berputar berlawanan jarum jam.
A closed contour adalah contour/garis tepi yang dimulai dan diakhiri pada titik yang sama
TERIMAKASIH