Een paradigmakloof overbruggen om elkaar te begrijpen

J. Schroën [email protected]

>

12 Een paradigmakloof overbruggen om elkaar te begrijpen Een aantal fundamentele kenmerken van de TCM komt overeen met kenmerken van de westerse systeemtheorieën. Deze systeembenadering zou de juiste methode zijn om de methodologie van de TCM te begrijpen.

J. Schroën Inleiding

reeds geaccepteerde paradigma. De Amerikaanse

Het woord wetenschap heeft een zo vanzelfspre-

wetenschapsfilosoof Thomas Kuhn (1962) noemt dit

kende betekenis gekregen, dat er zelden nog wordt

de “geloofsovertuigingen die door wetenschappers

stilgestaan bij wat er mee bedoeld wordt, of wat er

worden gedeeld”. Dit heeft tot gevolg dat data die

mee bedoeld zou kunnen worden.

niet binnen dit heersende wereldbeeld verklaard

Het woord wetenschap roept bij alle mensen die er

kunnen worden, als ‘abnormale bevindingen’ wor-

mee geconfronteerd worden, dezelfde beelden op –

den gezien (Van Lommel, 2007).

los van contexten, los van culturen.

Kunnen wetenschappers het zich permitteren, om

Wanneer we spreken over ‘wetenschap’ is het voor

data die buiten het geaccepteerde paradigma vallen,

iedereen helder dat we de westerse reductionis-

zomaar te negeren? Of moeten wetenschappers een

tische methodologie bedoelen waarmee we in de

open houding hebben ten opzichte van de werkelijk-

laatste 400 jaar onze werkelijkheid proberen te on-

heid in de breedste zin van het woord? De Duitse we-

derzoeken. Cultuur- en wetenschapsfilosofische ont-

tenschapsfilosoof en kernfysicus Werner Heisenberg

wikkelingen in West-Europa leidden tot de publicatie

(1958) was van mening dat hetgeen we waarnemen

van de Discours de la Méthode door René Descartes

niet de natuur zelf is, maar de natuur zoals die zich

in 1637, waarmee definitief het fundament gelegd

openbaart aan onze manier van vragen stellen. Dit

werd voor de wetenschappelijke methode zoals we

betekent, dat de juiste vraag stellen in de juiste

deze vandaag de dag kennen. Deze methode bleek

context, de primaire essentie is van een wetenschap-

zeer succesvol. Zo succesvol, dat het de hele wereld

per. En dus ook dat men eerst het te onderzoeken

veroverde en de vanzelfsprekende standaard werd

object op zijn eigenschappen analyseert en kent,

om alles om ons heen te onderzoeken.

om daarna een bijbehorende methodologie van

Maar betekent dit dat er dan ook maar één weten-

onderzoek te kiezen, die de integriteit van hetgeen

schap bestaat? Is er slechts één methode om de

onderzocht wordt, niet aantast.

werkelijkheid zo dicht mogelijk te benaderen?

Wil men tot een wetenschap komen die de gehele

De Amerikaanse psycholoog Abraham H. Maslow

werkelijkheid onderzoekt, erkent en beschrijft, dan

(1966) stelde: “if the only tool you have is a hammer,

zal men over zijn eigen paradigmatische grenzen

you tend to treat everything as if it were a nail”.

heen moeten stappen. Maar is onze wetenschap hier

Men ziet, dat wetenschappers de neiging hebben

toe in staat?

om verkregen data en theorieën zoveel mogelijk in

Wanneer wetenschap zich in een crisis bevindt, zien

overeenstemming te laten zijn met het bestaande,

we revoluties ontstaan, die het bestaande paradig-

tig jaargang 26

n

Deel 2: Ziekteopvattingen

173

>

J. Schroën

Een paradigmakloof overbruggen om elkaar te begrijpen

ma in twijfel trekken. Dit fenomeen hebben we aan

hier veel kritiek op geweest omdat het geen concrete

het begin van de 20 eeuw gezien in de natuurkunde

kennis zou opleveren. Capra’s argument hiertegen is

met de opkomst van de kwantummechanica en de

echter dat systeembenadering toch tot wetenschap

relativiteitstheorie. Eenzelfde fenomeen doet zich

kan leiden dankzij het feit dat er zoiets bestaat als

nu voor binnen de levenswetenschappen, waarbij

‘benaderende kennis’. Dat inzicht is cruciaal voor

onze theoretische modellen tekortschieten om de

alle moderne wetenschap. Het oude paradigma be-

complexiteit van organismen en hun onderlinge

rust op het Cartesiaanse geloof en de zekerheid van

relaties te analyseren. Na de Tweede Wereldoorlog

wetenschappelijke kennis. Het nieuwe paradigma

zien we dan ook de eerste systeemtheorieën ont-

onderkent dat alle wetenschappelijke begrippen en

staan die complexe structuren en samenhangen van

theorieën beperkte benaderingen zijn. Wetenschap

organismen doorgronden. We zien een verschui-

kan nooit een definitief begrip opleveren. Met deze

e

ving optreden van kwantiteit naar kwaliteit en van

wetenschapsbenadering bestaat er ook de mogelijk-

object naar relatie. Dit leidt tot een beschrijving van

heid om ‘abnormale bevindingen’ op te nemen in de

patronen. Systeemdenken gaat dus gepaard met

conclusies van wetenschappelijk onderzoek. John

een verschuiving van objectieve naar ‘epistemische

Warfield (2006, p. VII), emeritus hoogleraar aan de

wetenschap’, naar een raamwerk, waarin kennisleer,

George Mason University, en een van de grote den-

de manier van vragenstellen, een integraal onder-

kers uit de beginjaren van de systeemtheorieën, stelt

deel van wetenschappelijke theorieën wordt (Capra,

dat één van de fouten die men zou kunnen maken

1997). Vanuit de klassieke, gevestigde wetenschap is

bij de verdere ontwikkeling van systeemtheorieën de

Figuur 1 —Kleurenversie op pagina 357 Evolutie van wetenschappen

Systems thinking

174

Sciences

Western Medicine

Chinese Medicine

Sciences

Western philosophy of Science

Chinese philosophy of Science

Western philosophy

Chinese philosophy

Western culture

Chinese culture

Origin of Man

tig jaargang 26

n


J. Schroën


‘blindness to history’ is:

West-Europese. Als men het erover eens kan zijn, dat

“Some people thought about systems long ago.

er meerdere culturen zich op onze planeet hebben

There seems to be a strongly entrenched belief that

ontwikkeld, dan volgt hier logischerwijs uit, dat er

systems thinking originated in the last half of the

zich verschillende vormen van algemene filosofie

twentieth century. Virtually every important concept

uit deze culturen hebben ontwikkeld. En als dat zo

that backs up the key ideas emergent in systems

is, ontwikkelden zich dus ook verschillende vormen

literature are found in ancient literature and in the

van wetenschapsfilosofie. Verschillende vormen van

centuries to follow. It is time to recognize the contri-

wetenschapsfilosofie leiden tot cultuurspecifieke

butions of these elder scholars and factor them into

spelregels voor het bedrijven van wetenschap. Met

systems science where their presence is absolutely

als gevolg, dat er waarschijnlijk verschillende weten-

essential to a mature science”.

schappen zijn – of zo men wil – dat er één weten-

Het woord wetenschap verdient echter nog een

schap is, met verschillende door cultuur bepaalde

nadere beschouwing. Volgens de Nederlandse

paradigma’s (Figuur 1) (Greef, 2010).

>

wetenschapsfilosoof Gerard de Vries (1984) pretendeert wetenschap kennis te leveren die dichter bij

Het kubus-bal probleem

de waarheid ligt en die betrouwbaarder is, dan wat

Een dergelijk probleem tussen twee verschillende

men met meer alledaagse middelen vergaart of ons

culturele wetenschapsmodellen doet zich bijvoor-

uit overleveringen bekend is. Het is echter vervol-

beeld voor, wanneer men westers wetenschappelijk

gens de taak van de wetenschapsfilosofie, om een

onderzoek doet naar de werking en de methodolo-

karakterisering van wetenschappen te geven, en te

gie van traditionele Chinese geneeskunde (TCM).

onderzoeken in hoeverre de bijzondere aanspraken

Zowel in het westen alsook in China zelf, wordt in de

van wetenschap gerechtvaardigd zijn. Dat betekent

laatste decennia veel onderzoek gedaan naar TCM

dat de wetenschapsfilosoof de spelregels vastlegt

met wisselende resultaten. Voor een groot deel is dat

waarmee de topsporter c.q. wetenschapper zijn spel

te verklaren doordat er westerse, reductionistische,

kan spelen. Interessant is echter: waar put de weten-

methodes gebruikt worden op een niet-reductio-

schapsfilosoof uit om tot deze spelregels te komen?

nistisch wetenschapsmodel. Men zou de volgende

Ook hier heeft Gerard de Vries een visie op. Volgens

vergelijking kunnen maken: als wetenschapper krijgt

hem doet de moderne wetenschapsfilosoof zijn werk

men de opdracht om een rubberen bal te onderzoe-

in nauwe samenwerking met wetenschapshistorici

ken en aan te tonen, dat deze rubberen bal een bal

en een toenemende mate ook met sociologen,

is. Dit kan men, door aan te tonen dat de rubberen

terwijl de banden met de beoefenaren van de logica

bal kan stuiteren en rollen. Het probleem is echter,

van oudsher al sterk zijn. Verder is de wetenschaps-

dat de wetenschapper alleen gebruik mag maken

filosofie ingebed in de algemene wijsbegeerte en

van de regels en wetmatigheden die gelden binnen

ondervindt zij volgens de Vries zeker invloeden van

een kubus. Aangezien de bal van rubber is, en dus

ontwikkelingen die zich op dat brede terrein hebben

flexibel, kan men hem in de kubus stoppen en de

voorgedaan. Met andere woorden: wetenschap

bal zal zich aan de vorm en eigenschappen van de

wordt bepaald door spelregels die opgesteld worden

kubus aanpassen (Figuur 2). Het probleem dat zich

door wetenschapsfilosofen die hun wortels hebben

nu echter voordoet is dat de bal een aantal van zijn

in de algemene filosofie die bepaald wordt door de

eigenschappen verliest: hij kan niet meer rollen en

cultuur waaruit deze ontsproten is. Kan men dan

stuiteren. Hiermee heeft de wetenschapper aange-

stellen, dat er slechts één wetenschap is? Want dan

toond, dat de rubberen bal geen bal is. Vanwege het

zou men ook moeten concluderen, dat er slechts

feit, dat de wetenschapper binnen de regels van zijn

één cultuur op deze wereld voorkomt, namelijk onze

eigen paradigma is gebleven, heeft hij de integriteit

tig jaargang 26

n


175

>

176

J. Schroën


van het te onderzoeken object aangetast en geen

ten opzichte van de onderarm beweegt, zal deze

rekening gehouden met de volledige werkelijkheid.

dat niet kunnen verklaren, omdat het hier gaat om

Men zou de kubus hier kunnen vergelijken met

een beschrijving en niet om een verklaring. Beiden

westerse wetenschap, en de rubberen bal met

hebben een blinde vlek in hun methode, maar geluk-

traditionele Chinese geneeskunde. Wil men oprecht

kig zit deze niet op dezelfde plek, en zou men als

TCM-onderzoeken en leren kennen, zal men dus een

wetenschapper kunnen leren de verrekijker op twee

methode moeten vinden, die niets van de integriteit

verschillende manieren te hanteren.

van TCM aantast, maar tegelijkertijd wel binnen de

Deze anekdote geeft een goed beeld van het

kaders van de kubus past. Hiervoor dient men eerst

probleem dat zich voordoet, wanneer beide para-

de eigenschappen van TCM in kaart te brengen.

digma’s elkaar ontmoeten en men niet de ‘open

Dit wordt geïllustreerd aan de hand van een anekdo-

mind’ heeft om de verrekijker op een andere manier

te die master Yuen gebruikte om het verschil aan te

te gebruiken dan cultureel bepaald. Wanneer men

geven tussen een westerse wetenschappelijke bena-

niet focust op de verschillen maar op een mogelijke

dering en een klassieke Chinese wetenschappelijke

overbrugging van de kloof zoals die is aangegeven in

benadering. De metafoor die hij hiervoor gebruikte

Figuur 1, moet men gedetailleerder gaan kijken naar

was die van de verrekijker. Een westerse weten-

de karakteristieken van TCM.

schapper pakt de verrekijker om de horizon dichter-

TCM bestaat van oorsprong uit honderden verschil-

bij te halen en hierdoor meer detail te zien. Zo kan

lende scholen en stromingen die onder druk van

hij bijvoorbeeld de arm van een man waarnemen,

Mao onder één paraplu zijn samengebracht. Toch

en zien hoe de hand ten opzichte van de onderarm

hebben ze een gemeenschappelijk wereldbeeld

beweegt, het polsgewricht analyseren en de werking

als basis, namelijk het Taoïsme. Taoïsme heeft een

hiervan verklaren. De klassiek Chinese wetenschap-

non-lineaire, beschrijvende visie op de werkelijk-

per zal diezelfde verrekijker omdraaien, waardoor hij

heid, waarbij de nadruk ligt op de relaties en de

meer horizon ziet, en zal zien, dat de man naar zijn

kwaliteit in plaats van op het object en de kwantiteit.

vrouw zwaait die in de trein zit en vertrekt. Wanneer

Dit zagen we reeds eerder bij de beschrijving van

men de Chinese wetenschapper vraagt, hoe het

systeemtheorieën. Het roept dan ook de vraag op,

polsgewricht werkt, zal hij dat niet kunnen verklaren,

of systeemtheorie een mogelijke methodologie zou

aangezien zijn methode beschrijvend is. Vraagt men

kunnen zijn die de kloof tussen klassieke Chinese

echter de westerse wetenschapper, waarom de hand

wetenschap en westerse wetenschap kan overbruggen. Systeemtheorieën omvatten disciplines zoals zelforganiserende systemen, complexiteit, fractals,

Figuur 2 Thinking out of the box within the boundaries of the box

chaostheorie en dergelijke (Warfield, 2006).

De Tao van fractals De filosofische basis voor traditionele Chinese geneeskunde is het taoïsme. De waarneming en het begrijpen van de ritmiek van de wetmatigheden van de natuur staan centraal in deze filosofische benadering. Het holistische karakter van de TCM behelst dan ook dat het menselijke lichaam het universum is en het universum het menselijk lichaam. De beweging van de seizoenen is fysiologisch terug te zien in het menselijk lichaam. De mens is in de Tao-traditie

tig jaargang 26

n


J. Schroën


dan ook geen afspiegeling van het universum, maar het universum zelf: het universum en de mens heb-

>

Figuur 3 Tao-fractal

ben een fractale relatie. De karakteristieke eigenschap van een fractal is, dat hoe gedetailleerder men kijkt bij een grotere vergroting, men ontdekt, dat een deel dezelfde vorm heeft als het geheel. Een fractal is dan ook een meetkundig figuur, die zelfgelijkend is, dat wil zeggen opgebouwd is uit delen die min of meer gelijkvormig zijn aan de figuur zelf (Bassingthwaighte, 1994). Een andere eigenschap van een fractal is ‘scaling’: de gemeten eigenschappen zijn afhankelijk van de schaal waarop deze gemeten worden. En als laatste heeft een fractal ook een fractaldimensie. Deze geeft een kwantitatieve maat voor de zelfgelijkenis en scaling. Ons menselijk lichaam voldoet aan deze definitie van een fractal. Het bevat zelfgelijkenis en

de. Zowel de fysiologie, alsook de diagnostiek en de

scaling in ruimte en tijd. Bijvoorbeeld: de vertakkin-

pathologie worden beschreven vanuit de dynamiek

gen van de luchtwegen, waarbij de bronchiën zich in

van deze fractal.

steeds kleinere boomvormige structuren vertakken,

Een bijzondere fractal uit de wiskundige geschiede-

waardoor een maximale oppervlakte een zo klein

nis is de Cantor-set (Figuur 4). Deze fractal is zelf-

mogelijk volume krijgt. En niet alleen de luchtwegen,

gelijkend in ruimtelijk opzicht en wordt gekenmerkt

we zien het ook bij de bloedvaten, het zenuwstelsel

door de iteratie van het weghalen steeds van het

en bijvoorbeeld bij de windingen van de hersenen

middelste één derde van de lijn. Hiermee probeerde

(Bassingthwaighte, 1994). Naast deze voorbeelden

Georg Cantor (Aczel, 2000) inzicht te krijgen in het

van zelfgelijkenis en scaling in de ruimte, kent

fenomeen oneindigheid, waarbij hij een andere

het lichaam ook zelfgelijkenis en scaling in tijd.

eigenschap van iteratie, scaling en zelfgelijkenis

Bijvoorbeeld het ritme van het ionenverloop vanuit

aantrof, namelijk zelforganisatie. De Cantor-set heeft

de cel, maar ook het chaotisch gedrag van hartslag

een verbluffende gelijkenis met de taoïstische visie

en hersenfrequenties (Liebovitch, 1998). In de na-

op de oorsprong en ontwikkeling van ons univer-

tuur komen we deze fractals overal tegen: kustlijnen,

sum, waarbij uit de Wu Ji (een staat van zijn, waarbij

planten en wortelstelsels van planten, vloeistofdy-

geen tegenstelling aanwezig is maar toch is), de Tai

namica (Gleick, 2008). Een van de oudste weergaves

Ji ontstaat, waarbij alle tegenstellingen in perfecte

van een fractal is de Tai Ji (Figuur 3). Dit bekende Yin-

harmonie zich manifesteren, en dan uiteenvallen

Yang-figuur bevat alle karakteristieke eigenschappen

in het binaire systeem van Yin en Yang om zo de

van een fractal: zelfgelijkenis en scaling.

‘tienduizend dingen’ te vormen (Figuur 5).

De zwarte punt in het witte vlak en de witte punt in

Uit het feit dat de basis van het TCM-denken ge-

het zwarte vlak zijn eigenlijk kleinere Tai Ji-symbolen,

vormd wordt door het concept van Yin en Yang, dat

terwijl de Tai Ji zelf eigenlijk een punt is in een

zoals we hierboven zagen een fractalbeschrijving is,

grotere Tai Ji.

en het feit dat deze fractaltheorie consequent wordt

Het conceptdenken van de wetmatigheden van Yin

toegepast in de fysiologie, pathologie en diagnostiek

en Yang, weergegeven in de Tai Ji, vormt de basis van

van TCM, zou men kunnen concluderen dat systeem-

de filosofie van de traditionele Chinese geneeskun-

denken een mogelijke oplossing zou kunnen zijn om

tig jaargang 26

n


177

>

J. Schroën


de paradigmakloof tussen westerse wetenschap en

algemene categorieën met vragen over bijvoorbeeld

traditionele Chinese geneeskunde te overbruggen.

voeding, temperatuur, klachten van het hoofd, de

Een ander argument dat hiervoor pleit, is het feit dat

buik en dergelijke, en 2 specifieke categorieën

de Chinese klassieke teksten het menselijk lichaam

over gynaecologie en pediatrie. Maar het verzame-

en zijn processen beschrijven vanuit het gezichts-

len van patiëntgegevens hoeft tegenwoordig niet

punt van een dynamisch zelforganiserend systeem,

beperkt te blijven tot deze klassieke methodes.

zowel in hun visie op gezondheid, alsook in hun

Bloedanalyse, MRI-scan, röntgenfoto’s en andere

ideeën over ziekte.

moderne technieken kunnen ook informatie leveren die bruikbaar is voor de TCM-diagnose. Het gaat

Diagnose van een zelforganiserend dynamisch systeem

namelijk om hoe men de verkregen symptomen

Het woord ‘traditioneel’ in traditionele Chinese

men primair niet geïnteresseerd in de kwantitatieve

geneeskunde verwijst naar de compleetheid en

waarde van de symptomen, maar in hun onderlinge

eigenheid van het TCM-systeem. Het heeft een eigen

relatie. De verkregen symptomen worden door de

filosofie, diagnosticum en therapeuticum, die samen

TCM-arts gerangschikt volgens de principes van

een onlosmakelijk geheel vormen. Kenmerkend voor

verschillende historische geneeskundige scholen

TCM is het specifieke protocol dat een TCM-arts en

en tradities, zoals bijvoorbeeld Ba Gang (Acht

zijn patiënt samen doorlopen: allereerst verza-

Principes), ZangFu (orgaanleer), JingLuo (meridiaan-

melt de arts symptomen. Dit verzamelen gebeurt

leer). De rangschikking van de symptomen volgens

in de TCM volgens de 4 diagnostische methoden:

deze principes levert syndroomvorming op, die leidt

observeren (望 wàng), luisteren en ruiken (聞 wén),

tot een diagnose. Deze diagnose is dus niet verkla-

vragen (問 wèn) en voelen (切 qiè) (Maciocia,

rend van karakter, maar eerder beschrijvend. Uit de

2005), waarbij het pols voelen en de tong kijken

diagnose volgt het behandelingsprincipe, zeg maar

de bekendste technieken zijn. Bij de ondervraging

de ‘werkwoordsvorm’ van de diagnose. Wanneer de

wordt gebruikgemaakt van het 10+2-stelsel: 10

syndroomdiagnose bijvoorbeeld ‘Milt Qi-deficiëntie’

verwerkt en interpreteert. Binnen het TCM-protocol is

is, dan is het behandelingsprincipe ‘tonifieer Milt Qi’. Een logische, maar zeer essentiële tussenstap naar de behandeling, aangezien de behandeling de

178

praktische uitvoering van het behandelingsprincipe Figuur 4 Cantor-set

behelst. Dat betekent dat elke vorm van behandeling die in overeenstemming is met het behandelingsprincipe gezien mag worden als traditionele Chinese geneeskunde. Met andere woorden: de behanden=0 n=1 n=2 n=3

lingsmethoden in TCM zijn niet beperkt tot acupunctuur, Chinese kruidengeneeskunde, tuina (massage), Qi Gong en Tai Ji Chuan. Maar ook westerse fytotherapie, voedingssupplementen, allopatische medicatie en dergelijke zijn TCM-behandelingen mits in overeenstemming met het behandelingsprincipe, dat exact aansluit op de diagnose, die verkregen

n=4

is met behulp van een van de traditionele Chinese systeemtheorieën (Figuur 6). De TCM-diagnose is net als de behandeling niet

etc.

tig jaargang 26

n


J. Schroën


>

Figuur 5 Tao-schepping

Wu Ji

Tai

Yang

Yin

symptoomgericht, maar zoals we eerder zagen,

een stapsgewijze evolutie. Een periode van stabili-

syndroomgericht. Met syndroom bedoelen we in de

teit van het systeem, of dat nu als gezond of als ziek

TCM een verzameling fenomenologische verschijn-

ervaren wordt is niet relevant, wordt afgewisseld met

selen die statisch gezien een groep vormen en zich

periodes van instabiliteit, waarbij het systeem op

als een vaak terugkerend beeld manifesteren. In

zoek is naar een nieuw zelforganiserend evenwicht.

de TCM worden geen klachten als rugpijn, tinnitus,

Een bekend fenomeen is het lichaamsgewicht: tijden

hypertensie en dergelijke behandeld.

kan iemand een constant lichaamsgewicht hebben

Vanuit traditioneel Chinees oogpunt kunnen we het

en plots, zonder verandering van eetgewoontes of

lichaam als een zelforganiserend dynamisch even-

bewegingspatronen, kan het gewicht toenemen. Ook

wicht beschouwen. Wanneer het lichaam gezond

andersom, tijdens dieetkuren, is het een bekend

is reageert dit systeem (en al zijn subsystemen)

verschijnsel dat het lichaam niet in een constante

flexibel op prikkels van buitenaf. Deze flexibiliteit

lijn gewicht verliest maar dat doet met sprongen,

speelt zich af binnen een maximum- en een mini-

waarbij het voorkomt dat iemand blijft hangen rond

mumgrens. Reageert het lichaam als zelforganise-

een tijdelijk stabiel gewicht.

rend dynamisch systeem buiten deze grenzen, wordt

In de traditionele Chinese geneeskunde zijn spron-

het instabiel en tracht zich opnieuw te organiseren

gen van het ene stabiele stadium naar het andere

om zo een nieuw stabiel dynamisch evenwicht te

stabiele stadium binnen ons lichaam nauwkeurig be-

vinden. Dit kan door de persoon als niet prettig

schreven. Afhankelijk van de prikkel kan het systeem

ervaren worden en als ziekte worden benoemd. De

‘mens’ op verschillende manieren reageren, echter

ontwikkeling van gezondheid naar ziekte en verder

als zich de eerste symptomen van een disbalans van

naar ernstigere ziektebeelden vindt dus plaats via

het systeem manifesteren, dan creëert het systeem

tig jaargang 26

n


179

>

J. Schroën


Figuur 6 Diagnose en behandelingsprotocol

System theory: Ba Gang Zang Fu Jing Luo etc.

Symptoms Syndrome DIAGNOSE

Treatment principle

Treatment

180

nieuwe symptomen om een nieuw stabiel evenwicht

werkelijkheid niet, maar alle fenomenen worden wel

te bereiken. Deze symptomen roepen weer nieuwe

rond deze attractor gerangschikt. Dit ziet men ook

en andere reacties op totdat het systeem weer een

gebeuren in de syndroomtheorie van de traditionele

nieuwe balans heeft bereikt.

Chinese geneeskunde. Stel dat men de fenomenen

Stel dat er een Fenomeen 1 is met bepaalde karak-

vervangt door de symptomen S-1, S-2 enzovoorts.

teristieke eigenschappen en een Fenomeen 2 met

Deze symptomen hebben een statistische relatie

eigen specifieke eigenschappen. Wanneer beide

met elkaar.

fenomenen elkaar dicht genoeg naderen ontstaat er

Stel dat S-1 overeenkomt met ‘lage rugpijn’ en S-2

een interactie tussen beide, met een synergetisch

met ‘knieklachten’, dan blijkt uit waarnemingen

effect tot gevolg. Dit synergetisch effect zorgt ervoor,

dat de kans aanzienlijk is dat een van de andere

dat via een terugkoppeling naar Fenomeen 1 en

symptomen S-3 tot en met S-7 ‘oorsuizen’ is. Ook

Fenomeen 2, de karakteristieke eigenschappen van

blijkt uit de TCM-statistiek dat het hoogst onwaar-

beide fenomenen veranderen. Dat betekent dan

schijnlijk is dat een van de symptomen S-3 tot en

dat hierna het synergetisch effect ook verandert en

met S-7 ‘zuurbranden’ zal zijn. Er zijn binnen de TCM-

dus ook de feedback weer verandert en dus ook

syndroomtheorie symptomen die elkaar opzoeken

weer de karakteristieke eigenschappen van beide

en een stabiel dynamisch evenwicht zoeken, symp-

fenomenen. Stelt u zich voor dat we niet met 2

tomen die niet tot deze groep behoren zullen zich in

fenomenen te maken hebben, maar met 3 of 5 of 7.

een dergelijke geval niet of nauwelijks manifesteren

Deze fenomenen zouden elkaar gaan beïnvloeden,

(Figuur 7).

aantrekken, afstoten, versterken of verzwakken. Dit

Een attractor of aantrekker is in de systeemtheorie

getrek en geduw aan elkaar leidt ertoe dat er een dy-

iets waar een dynamisch systeem in de loop van

namische rangschikking van de fenomenen ontstaat

de tijd naar toe evolueert en daar vervolgens blijft,

rond een virtueel centrum, de attractor. Deze at-

ongeacht of er sprake is van enige verstoring van bui-

tractor wordt gevormd door de dynamische krachten

tenaf. Wanneer het systeem daar vervolgens blijft is

van de verschillende fenomenen en bestaat dus in

het in een dynamisch evenwicht. In dit geval in een

tig jaargang 26

n


J. Schroën


stadium van gezondheid of ziekte. Het systeem legt

rugpijn behandelen en kan hij ook geen oorsuizin-

zo een bepaald traject richting de attractor af. Dit

gen behandelen. Maar hij zal trachten het syndroom

traject kan bijvoorbeeld de vorm hebben van een pe-

uit zijn dynamisch evenwicht te halen en het weer

riodieke of, in het geval van een vreemde aantrekker,

in een chaotische toestand te sturen, waardoor het

een chaotische functie (Wikipedia, 2010). Wanneer

systeem zich opnieuw kan rangschikken rondom een

we het over een attractor in de TCM-syndroomtheorie

nieuwe attractor, bij voorkeur rondom de attractor

hebben, zien we dat het traject een chaotische

‘gezondheid’.

functie is. De precieze eigenschappen van dit traject

Een syndroom bestaat uit verschillende sympto-

verdienen zeker verder onderzoek in de toekomst.

men die in meer of mindere mate kenmerkend zijn

2500 jaar geleden was men zich in het oude China

voor dit syndroom. Zo zijn er ‘key symptoms’ die

hiervan bewust. Men gebruikte hiervoor alleen geen

het basisframe van het syndroom vormen, maar de

wiskundige terminologie. Om complexe systemen

symptomen van het 2e en 3e niveau helpen mee om

te beschrijven gebruikte men de poëtische taal

het dynamisch evenwicht stabiel te maken en te

van de toenmalige cultuur. Een symptoomcom-

houden. In Figuur 8 wordt een ‘key symptom’ aange-

plex met kenmerken als ‘lage rugpijn’, ‘zwakke

geven met een dikke verbindingsstreep.

knieën’, ‘oorsuizen’, ‘nachtzweten’, ‘hittegevoel in

Hoe dikker de verbindingsstreep hoe kenmerkender

de handpalmen, voetzolen en op het borstbeen’,

het is voor dit syndroom. In Figuur 8 ziet men dat het

‘namiddag-koorts’ was gerangschikt rondom een at-

syndroom P-1 twee ‘key symptoms’ heeft, namelijk

tractor met de dichterlijke naam ‘Nier Yin-deficiëntie’

S-1 en S-6. Het syndroom P-1 is stabiel door het

(Jiao, 2006). En natuurlijk bestaat er niet concreet

dynamisch evenwicht van de symptomen S-1 tot en

zoiets als een ‘Nier Yin-deficiëntie’, maar wordt dit,

met S-6. Een dergelijk syndroom is goed diagnosti-

net als een mathematische attractor, gevormd door

ceerbaar en ook de prognose voor de behandeling

de dynamische zelfordening van de symptomen.

is goed. Een probleem gaat zich voordoen bij het

Daarom zal een traditioneel Chinese arts nooit

verschijnen van een zogenaamd ‘bridge symptom’.

>

Brugsymptomen zijn symptomen die zowel bij het ene syndroom als bij het andere syndroom horen. Ze hoeven niet persé kenmerkend te zijn voor een syndroom. Wanneer een ‘bridge symptom’ verschijnt

Figuur 7 Symptomen dansen de attractor-dans

betekent dit dat het syndroom instabiel begint te worden en dat het ziektebeeld zich verder evolueert naar een ander syndroom of een syndroomcomplex gaat vormen. Stel dat het syndroom P-1 het eerder hierboven beschreven Nier Yin-deficiëntiesyndroom

S-2

is, maar dat zich nu na maanden de ‘stabiele S-1

S-3

symptomen’ S-1 tot en met S-6 vertoond te hebben, langzaam het symptoom S-7 ‘kouwelijkheid’ begint te vertonen. Dit kan er op wijzen dat de Nier Yindeficiëntie zich verder ontwikkelt naar een dieper

S-7

S-4

liggend syndroom, dat we kennen als Nier Yangdeficiëntie. Maar stel dat het symptoom S-7 niet ‘kouwelijkheid’ is maar ‘brandende, droge ogen’,

S-5

S-6

dan zou dit kunnen wijzen op het feit dat de Nier Yin-deficiëntie het Lever Yin niet meer voedt en zo de

tig jaargang 26

n


181

>

J. Schroën


Figuur 8 Syndroomcomplexvorming

S-2 S-1

S-3

P-1 S-5

S-4

S-8 S-6

S-7

P-2 S-9

S-10

182

weg vrijmaakt voor nieuwe symptoomcomplexen. S-7

Een ander gevolg van deze zelforganisatie is dat

‘brandende, droge ogen’ kan symptoom zijn bij Nier

symptomen zich kunnen rangschikken tot verschil-

Yin-deficiëntie, maar ook bij Lever Yin-deficiëntie.

lende syndromen en dat westerse ziektebeelden ge-

Hierdoor zullen zich gemakkelijk symptomen als S-8

differentieerd kunnen worden in verschillende TCM-

‘hypertensie’, S-9 ‘geïrriteerdheid’ en S-10 ‘drukkend

syndromen. Deze subtypering in TCM-syndromen

gevoel op het sternum’ bij S-7 aansluiten, waardoor

maakt het mogelijk om patiënten met westerse

er een nieuw complex ontstaat van twee syndromen:

ziektebeelden persoonlijker te benaderen en te

Nier en Lever Yin-deficiëntie (Figuur 8).

behandelen. Eén westers ziektebeeld kan gediffe-

Hoe complexer een systeem is, hoe meer brugsymp-

rentieerd worden in meerdere TCM-syndromen, maar

tomen er zijn, hoe lastiger het is om een patiënt te

ook geldt dat één TCM-syndroom een subtype kan

behandelen en stabiel te krijgen. In de praktijk zal

zijn van uiteenlopende westerse ziektebeelden.

het dan ook zo zijn, dat als een TCM-arts een brug-

Figuur 9 laat een dergelijk relatiepatroon zien. De

symptoom herkent, dan weet hij dat hij te maken

blauwe cirkels geven symptomen weer die zich vol-

heeft met een instabiel systeem of een complex

gens bepaalde patronen rangschikken rondom een

syndroombeeld.

TCM-attractor: de syndroomdiagnose, hier aange-

In de Chinese geneeskunde kennen we het principe

geven met gele cirkels. Men kan hier ook goed zien

van de ‘Ben’ en de ‘Biao’, van de ‘Stam’ en de ‘Tak’.

dat bepaalde symptomen bij meerdere syndromen

De stelregel voor de TCM-arts is: tracht altijd de

kunnen voorkomen. Zo zien we ‘droge ogen’ en

stam te behandelen en niet de tak. Indien het niet

‘occipetale hoofdpijn’ zowel bij ‘Stijgend Lever Yang’

anders kan, behandel dan eerst de tak, maar daarna

voorkomen alsook bij ‘Nier-Lever Yin-deficiëntie’. Dat

altijd de stam. Met andere woorden: tracht altijd het

betekent dan ook dat deze brugsymptomen ervoor

syndroom te behandelen, de attractor en niet het

zorgen dat de twee syndromen in deze netwerk-

symptoom (Deng, 1999).

analyse dicht bij elkaar liggen. Door een dergelijke

tig jaargang 26

n


J. Schroën


netwerkanalyse worden de onderlinge relaties en

fysiologische functies, weefsels en zelfs emoties.

dynamische processen van syndromen duidelijk

Om verwarring te verkomen zou het dan ook beter

zichtbaar.

zijn om bepaalde vakterminologie uit de TCM niet te

De groene cirkels zijn westerse ziektebeelden. Figuur

vertalen, maar als conceptterminologie te hand-

9 laat duidelijk zien dat verschillende westerse ziek-

haven. Zo zou men in plaats van het woord ‘Lever’

tebeelden dezelfde TCM-syndromen kunnen hebben,

beter het Chinese woord ‘Gan’ kunnen gebruiken,

maar dat de subtypering van deze ziektebeelden als

om verwarring tussen het westerse fysieke orgaan

geheel verschillend is.

en het concept orgaan uit de TCM te voorkomen.

>

Wanneer we het concept Gan nader beschouwen,

Meridiaantheorie: de illusie die realiteit is

blijkt dat van alles te omvatten: weefsels als nagels,

Traditionele Chinese geneeskunde is denken vanuit

pezen en ogen, maar ook fysiologische functies zo-

een concept. Iedere goed opgeleide acupuncturist

als de hormooncyclus, het zicht van de ogen en ook

en/of TCM-arts weet dat wanneer er in de klassieke

de emotie van woede, stress en frustratie behoort tot

medische teksten gesproken wordt over de ZangFu

het concept Gan.

(orgaanleer), men niet spreekt van de fysieke orga-

Ditzelfde geldt ook voor een substantie als bloed. In

nen en hun functie zoals westerse medische tekst-

de traditionele Chinese geneeskunde is bloed niet

boeken dat doen. Een orgaan is een verzameling

de rode substantie die door de aderen stroomt, maar

Figuur 9 —Kleurenversie op pagina 358 Netwerkanalyse van een ZangFu-diagnose

headache hypertension temporal headache dizziness irritability feeling of heaviness of the body vaginal discharge

Liver Yang rising

low backache

dry eyes

183

Kidney-Liver Yin xu

tinnitus

amenorrhoea occipital headache

bloating

Damp-Heat in Liver fullness of the hypochondrium

nausea nausea

no perspiration

bitter taste

blurred vision

no appetite muscle ache Liver Yang rising generating Wind deriving from Liver-Kidney Yin xu

coma

WindCold invasion in TaiYang

aversion to Wind chills

no sweating

tremor

diabetes II

tig jaargang 26

n


loose stools Damp in Middel Jiao lassitude

numbness extremities

>

184

J. Schroën


meer de functies die het bloed vervult. Ook hier zou

van de achterkant van het lichaam dat Yang is. Het

men beter het Chinese woord ‘Xue’ kunnen gebrui-

maximale Yang van het lichaam vinden we precies in

ken, om het conceptuele onderscheid te maken met

het midden van de achterkant van het lichaam. Deze

de fysieke substantie bloed.

strook wordt dan ook Tai Yang genoemd, oftewel

De fysiologie, anatomie, pathologie, alsook de

Groter Yang. Deze 6 zones lopen in elkaar over

diagnostiek en behandeling is conceptdenken. Toch

(Figuur 10, pagina 359).

is het voor veel acupuncturisten, met name in het

In Figuur 10 zien we dit in elkaar overlopen schema-

westen, een bijna vanzelfsprekendheid dat het meri-

tisch weergegeven, waarbij de Tai Yang (Groter Yang)

diaanstelsel wel degelijk fysiologisch is, op dezelfde

met blauw is aangegeven, Yang Ming (Helder Yang)

manier als ons neurofysiologisch netwerk. Maar

met geel en Shao Yang (Kleiner Yang) met groen. Net

waarom zou het JingLuo-systeem (het meridiaanstel-

als in de taoïstische traditie kan men zich deze zo-

sel) het enige niet conceptuele zijn binnen de TCM,

nes het beste als rivieren voorstellen, die elkaar tref-

terwijl de rest van het systeem wel conceptueel is?

fen. Het water van de verschillende rivieren zal zich

Professor Wang Xin-Lu van de Shandong TCM

mengen daar waar de rivieren elkaar ontmoeten.

University in Jinan, P.R. China, legde ooit uit dat een

Zo zal men in het gebied waar de Tai Yang-zone en

acupunctuurpunt een ‘leegte’ is, hij gebruikte de

de Yang Ming-zone elkaar ontmoeten gemengde ei-

Engelse term ‘void’. Een acupunctuurpunt is niets

genschappen aantreffen van beide zones. De meest

(leegte), waaromheen zich lichaamsfuncties en

zuivere, karakteristieke eigenschappen van een zone

weefsels rangschikken en tegelijkertijd creëert deze

zal men precies in het midden van een dergelijke

rangschikking van lichaamsfuncties en weefsels de

zone aantreffen. Wanneer men dit grafisch weergeeft

leegte, het acupunctuurpunt. Op een soortgelijke

laat dat een sinusachtige beweging zien waarbij de

wijze als de symptomen zich rangschikken rond

top, het maximum van een zone altijd in het midden

de attractor die in TCM ‘Lever Qi-stagnatie’ wordt

van de zone ligt. In latere teksten zien we dat deze

genoemd.

maxima worden weergegeven door een lijn door

In de taoïstische traditie is het lichaam het univer-

het midden van deze zones: de hoofdmeridianen

sum en het universum het lichaam. De ritmiek van

zoals we deze heden ten dage kennen. Men zou

de seizoenen, de beweging van dag en nacht, zijn

dus kunnen stellen dat een meridiaan een grafische

allemaal terug te vinden in de fysiologie van ons

weergave is van het ‘energetisch’ maximum van een

lichaam volgens de klassieke tekst van de Gele

specifieke zone. Dat betekent dus dat meridianen

Keizer over interne geneeskunde (Huang Di Nei Jing)

opgevat kunnen worden als concepten, attractoren

(Unschuld, 2003). Deze ritmiek van het universum

waaromheen zich over een groter gebied weefsels en

werd uitgedrukt in Yin en Yang. Yin, letterlijk de

functies organiseren. Dat betekent niet dat meridia-

schaduwkant van de berg, is het kalme, koele, intro-

nen niet bestaan. Ze bestaan wel degelijk, maar niet

verte. Terwijl Yang letterlijk de zonkant van de berg

als fysiek eigen entiteiten, maar zichtbaar en meet-

betekent en het extraverte, de hitte, de beweging

baar in de organisatie van het organisme. Vooral de

symboliseert. Om 12 uur ’s middags is het maximum

embryologie en de organisatie tijdens de ontwikke-

aan Yang en om 12 uur ’s nachts het maximum aan

ling van het embryo laat heel veel overeenkomsten

Yin. Deze afspiegeling van de beweging van de zon

zien met klassiek Chinees medische teksten.

aan de hemel vinden we in de medische teksten terug. Voordat er meridiaanafbeeldingen waren werd

Conclusie

het lichaam ingedeeld in 6 zones: 3 Yin-zones en

‘Thinking out of the box within the bounderies of the

3 Yang-zones, gelijk aan de beweging van de zon.

box’ (Figuur 2) vergt niet alleen heel veel creativiteit,

De voorkant van het lichaam is Yin ten opzichte

maar ook moed om buiten het gangbare te stappen.

tig jaargang 26

n


J. Schroën


Systeemtheorieën kunnen de nodige richting geven

n

en een basis leggen om deze brug te bouwen. Het

Doubleday: New York. n

Gleick J (2008) Chaos: making a new science.

n

Greef J van der et al (2010) Systems biology diag-

wetenschappelijke kracht moeten winnen. Maar zolang er met respect wordt omgegaan met de inge-

Capra F (1997) The Web of Life: a new scientific understanding of living systems. Anchor Books/

systeemdenken echter staat in het westen nog maar net in haar kinderschoenen en zal zelf ook nog aan

Penguin Books: London.

nieuze bouwwerken van de westerse en de Chinese

nostic principles as pillars of the bridge between

wetenschap kan ons dat alleen maar nieuwe inzich-

Chinese and Western medicine. Planta Med (in

ten opleveren. En ook deze nieuwe inzichten kunnen we benaderen vanuit de verschillende tradities.

press). n

De Amerikaanse TCM-arts Alex Tiberi legde ooit aan

Shu-De. Paradigm Publications: Taos. n

verschillende culturen omgingen met vernieuwingen

Press: Oxford. n

is dan het oude. In Azië is iets nieuws pas echt goed

Lommel P van (2007) Eindeloos bewustzijn: een wetenschappelijke visie op de bijna-dood erva-

wanneer ment kan aantonen dat het zijn oorsprong vindt in het oude. Beide manieren zijn noch goed

Liebovitch,LS (1988) Fractals and Chaos: Simplified for the Life Sciences. Oxford University

en het verleden. In het Westen is iets nieuws pas echt goed wanneer men kan aantonen dat het beter

Jiao Shu-De (2006) Case Studies on Pattern identification from the Personal Experience of Jiao

zijn studenten uit dat volgens hem het verschil tussen Azië en het Westen lag in de manier waarop de

ring. Uitgeverij Ten Have: Kampen. n

Maciocia G (2005) The Foundations of Chinese

noch fout. Ze zijn eigen aan de cultuur.

Medicine: A Comprehensive Text for Acupuncture

Datzelfde geldt ook voor deze poging om een brug te

and Herbalists. Elsevier Churchill Livingstone:

slaan over de paradigmakloof tussen onze westerse wetenschappelijke benadering en de traditionele

London. n

Maslow AH (1966) The Psychology of Science: A

n

Murakami H (2006) After Dark. Uitgeverij Atlas:

n

Unschuld PU Huang Di Nei Jing Su Wen (2003)

Chinese wetenschappelijke benadering. Er zullen hier nog vele discussies over gevoerd moeten en

Reconnaissance. Harper And Row: New York.

mogen worden.

Amsterdam/Antwerpen.

De Japanse schrijver Haruki Murakami omschreef dit treffend in zijn boek After dark: “De nieuwe dag

Nature, Knowledge, Imagery in an Ancient Chinese

mag voor de deur staan, maar de zware sleep van de

Medical Text. University of California Press:

oude is nog niet helemaal uit het zicht verdwenen.

Berkeley.

Zoals zout en zoet water elkaar bij een riviermonding

n

bestrijden, zo worstelen nieuwe tijd en oude tijd nu

Wolters-Noordhoff: Groningen. n

Warfield JN (2006) An introduction to systems

n

Wikipedia (2010) nl.wikipedia.org/wiki/Attractor

Literatuur

science. World Scientific Publishing: Singapore.

n

Aczel AD (2000) The Mystery of the Aleph. Pocket

n

Deng Tietao (1999) Practical Diagnosis in

Books: New York. Traditional Chinese Medicine. Livingstone: Edinburgh. Bassingthwaighte JB, Liebovitch LS, Bruce JW (1994) Fractal Physiology. Oxford University Press: Oxford.

tig jaargang 26

Vries G de (1984) De ontwikkeling van Weten schap: een inleiding in de wetenschapsfilosofie.

met elkaar.” (Murakami, 2006)

n

>

n


185

>

J. Schroën


Samenvatting Een paradigmakloof overbruggen om elkaar te begrijpen Om een ander wetenschappelijk systeem te begrij-

Wanneer men een aantal fundamentele karakte-

pen is het noodzakelijk om de juiste methode voor

ristieken van traditionele Chinese geneeskunde

de benadering van dat systeem te kiezen. Daarom

nader bekijkt, blijkt dat TCM veel overeenkomsten

dient men eerst het te onderzoeken object op zijn

heeft met kenmerken van onze westerse systeem-

karakteristieken te onderzoeken en dan een onder-

theorieën. Deze systeemtheorieën zouden mogelijk

zoeksmethode te kiezen die niet aan de integriteit

de juiste methode zijn om TCM te benaderen en te

van het te onderzoeken object tornt. Dit geldt zeker

bestuderen, om zo de methodologie van de traditio-

ook voor medische systemen uit andere culturen.

nele Chinese geneeskunde beter te begrijpen.

Summary Bridging a paradigm split for mutual understanding To understand a different type of scientific system

different cultures. There certainly seem to be many

it is necessary to choose both the right tools for ap

similarities between traditional Chinese medicine

proaching this system and characteristics of the sys-

and our Western system theories. System theory

tem without destroying the integrity of the system.

could possibly be the right tool to study traditional

This is certainly the case for medical systems from

Chinese medicine.

Key words fractal

n

network analysis

n

personalized medicine

n

systems theory

n

n

n

paradigm

self-organization

traditional Chinese medicine

186

tig jaargang 26

n


Een paradigmakloof overbruggen om elkaar te begrijpen

Recommend Documents