DUURZAAM VASTGOED NIEUWSKRANT

DUURZAAM VASTGOED NIEUWSKRANT Zomereditie juni 2010 - PROVADA-special

DE KEUZE VAN DE DUURZAME HUURDER

73% KANTOORGEBRUIKERS VINDT DUURZAME HUISVESTING BELANGRIJK

ONDERZOEK LEGT VERSCHILLEN NIEUWBOUW – BESTAANDE BOUW BLOOT

“Kijk naar de implementatie van Duurzaam Inkopen, nieuwbouw die richting energieneutraal gaat en de toenemende leegstand en je beseft: niets doen is geen optie meer. Daarom hebben we in deze PROVADA-special van de Duurzaam Vastgoed Nieuwskrant veel informatie bijeengebracht om u te ondersteunen bij het verduurzamen van vastgoed.” Jo Daemen, Manager Energiebesparing Utiliteitsbouw Agentschap NL

PROVADA 2010

Transavia, UPC, TNT en CBW-Mitex kozen recent voor de huur van een zeer duurzaam nieuwbouwkantoor. DHV, AT Osborne en Ernst & Young gaven de voorkeur aan het verduurzamen van bestaande panden. Welke keuze is eigenlijk het beste voor het milieu? Om deze vraag te beantwoorden verrichte W/E adviseurs in opdracht van Agentschap NL een onderzoek dat wetenschappelijk de verschillen in milieubelasting kwantificeert. Twee referentiekantoren van 3.000 respectievelijk 18.000 m2 uit de bouwjaren 1980, 1990 en 2000 zijn doorgerekend op vijf scenario’s: huren zonder wijzigingen, lichte renovatie, ingrijpende renovatie, sloop en nieuwbouw en nieuwbouw plus leegstand en latere sloop. De focus van de studie lag op de milieuaspecten energie en materiaal gebruik; financiële en sociale aspecten zijn buiten beschouwing gelaten.

Ondanks de economische situatie vinden aanzienlijk meer Nederlandse kantoorgebruikers duurzame huisvesting belangrijk dan twee jaar geleden. Bij 73% van de Nederlandse kantoorgebruikers staat duurzaamheid inmiddels hoog op de agenda. Dat is bijna een verdubbeling ten opzichte van de 38% van mei 2008. Dat blijkt uit onderzoek van Jones Lang LaSalle onder 163 Nederlandse kantoorgebruikers. 83% van de huurders is bereid om bovenop de huurprijs een premie te betalen voor energiebesparing, gezondheid & comfort, lagere servicekosten en een beter imago. 86% is inmiddels ook al aan de slag met het opstellen van plannen of het uitvoeren van concrete acties voor het verduurzamen van de huisvesting. Eigenaar-gebruikers lopen hierin voorop. Het JLL rapport is te vinden op de website www.JLL.nl onder ‘Onderzoek’.

De resultaten van de studie tonen aan dat alle varianten die geen groen energielabel opleveren een beduidend hogere milieubelasting geven. De verschillen zijn meer dan een factor 2. Voor deze gebouwen is duidelijk: niets doen is geen optie meer. Opmerkelijk is dat de varianten ingrijpende renovatie en sloop in combinatie met nieuwbouw elkaar weinig ontlopen in milieubelasting. Andere overwegingen zullen hier de doorslag geven. De studie maakt ook duidelijk dat de combinatie nieuwbouw en leegstand relatief slecht scoort. Het onderzoek is begeleid door een klankbordgroep met vertegenwoordigers van IVBN, NEPROM, Rgd, ING REIM, TNT Real Estate en DTZ Zadelhoff. Het rapport inclusief managementsamenvatting vindt u op www.duurzaamvastgoedportal.nl.

Signaalfunctie Rijksgebouwendienst is groot JLL noemt de Rijksgebouwendienst als belangrijk voorbeeld. “De duurzaam inkoop eis dat te huren accommodaties minimaal label C moeten hebben, is een zeer sterk signaal dat in de markt veel heeft losgemaakt. Een klant als de Rgd hou je nu eenmaal graag binnenboord of je wilt ze juist graag als nieuwe klant binnenhalen”, volgens onderzoekers Macke en Langbroek in het FD van 17 mei.

Integrale milieubelasting bij de vijf scenario’s

Ook dit jaar organiseren Agentschap NL, Triodos Bank, Dutch Green Building Council en PROVADA weer het PROVADA Green Forum: drie dagen vol nieuws en debatten over duurzaam vastgoed tijdens de PROVADA 2010. De verslagen zijn te vinden op www.duurzaamgebouwd.nl. Alle presentaties, verslagen, filmpjes en persberichten zijn te vinden op www.provadagreenforum.nl.

1 2 3 4 5

een pand in ongewijzigde vorm huren; een pand na lichte renovatie huren een pand na ingrijpende renovatie huren een nieuwbouwpand huren & slopen bestaande pand een nieuwbouwpand huren & slopen bestaande pand na leegstand.

Schaduwprijs in € per m2 BVO per jaar

Energie

Materialen

Rekenstudie CO2-reductiepotentieel Agentschap NL en de Rijksgebouwendienst hebben gezamenlijk DHV een rekenstudie laten uitvoeren naar het CO2-reductiepotentieel van het Duurzaam Inkoop beleid op de Rgd-voorraad kantoorgebouwen. Dit wordt ook geëxtrapoleerd naar scenario’s waarbij per 2015 label B wordt gevraagd, waarbij de Rgd een derde van de voorraad afstoot en waarbij 20% van de markt het overheidsbeleid volgt. De Duurzaam Inkoop criteria staan op www.agentschapnl.nl/duurzaaminkopen.

IVBN FORMULEERT DUURZAAMHEIDSDOELSTELLINGEN

8,0 6,0 4,0 2,0 0

1

2

3

4

Bouwjaar 1980

5

1

2

3

4

Bouwjaar 1990

ROTTERDAMSE GROENE GEBOUWEN

www.duurzaamvastgoedportal.nl ondersteunt u met informatie over rendement, techniek en wetgeving

De gemeente Rotterdam is in april een openbare aanbesteding gestart om de komende jaren haar vastgoed te verduurzamen en de CO2-uitstoot sterk te verminderen. In het programma 'Rotterdamse Groene Gebouwen' wordt de gemeentelijke vastgoedportefeuille per gebouwgroep duurzamer gemaakt door energiebesparende maatregelen te treffen.

5

1

2

3

4

5

Bouwjaar 2000

De IVBN heeft doelstellingen voor het verduurzamen van de bestaande voorraad afgekaart met de leden. Het gaat om energiereductie van 25% in 2020 en 3% energiereductie per jaar vanaf 2011. Bij het verduurzamen moeten tenminste twee energiesprongen gemaakt worden of moet het gebouw aan het C-label voldoen. Volgens Hans Copier, voorzitter van de IVBN Taskforce Duurzaamheid, zijn de eisen die IVBN stelt in sommige opzichten strenger dan op dit moment de Rijksgebouwendienst heeft geformuleerd. Bron: PropertyNL februari 2010.

Aangezien gemeentelijke zwembaden grootverbruikers zijn van energie en water is ervoor gekozen om met deze gebouwgroep als pilotproject te starten. De gemeente gaat hiervoor een EnergiePrestatieContract afsluiten met een Energy Service Company (ESCo). De ESCo is verantwoordelijk voor de investeringen en voor het realiseren van de energiebesparing. Rotterdam is de eerste gemeente in Nederland die gebruik maakt van deze manier van publiek private samenwerking. www.rotterdam.nl/groenegebouwen

Agentschap NL PROVADA SPECIAL 1

DUURZAAMSTE HOGESCHOOL De Haagse Hogeschool in Delft is met een indrukwekkende GreenCalc+ score van 256 de meest duurzame hogeschool van Nederland. Bovendien is het de eerste onderwijsinstelling met een Energielabel A++. Architect Syb van Breda: “De grootste duurzaamheidslag hebben we gemaakt door een extreem compact, goed geïsoleerd en slim ontwerp te maken. Het leverde een gebouw op dat niet alleen een laag

FINANCIËLE REGELINGEN VOOR DUURZAME UTILITEITSBOUW Nieuwe Groenregeling Nu ook voor grote nieuwbouwkantoren en voor renovatie Op 30 maart is de nieuwe Groenregeling van het ministerie van VROM in werking getreden. Voor zeer ambitieuze nieuwe gebouwen is het voordeel in de nieuwe regeling tot drie keer zo groot geworden. Het bedrag dat groen gefinancierd kan worden is opgetrokken van € 400 naar € 600 per m2 bvo. Daarnaast is de beperking tot 5.000 m2 per project komen te vervallen. Nieuw in de regeling zijn de mogelijkheden voor duurzaam renoveren. Het voordeel neemt hierbij toe naarmate er meer energie wordt bespaard. Projecten met een Groenverklaring komen bovendien ook in aanmerking voor de Milieu Investeringsaftrek (MIA). De eisen voor nieuwbouw en renovatieprojecten zijn te vinden op www.agentschapnl.nl/groenbeleggen, of neem contact op met het Secretariaat Groen Beleggen, 088-602 2416 of [email protected].

MIA – Milieu Investeringsaftrek De MIA en Vamil (Milieu Investeringsaftrek en Willekeurige afschrijving Milieu Investeringen) zijn fiscale regelingen van de ministeries van VROM en Financiën voor ondernemers die investeren in milieuvriendelijke bedrijfsmiddelen. Een zeer duurzaam utiliteitsgebouw, renovatie van een bestaand utiliteitsgebouw, maar ook milieu-investeringen zoals een vegetatiedak of gevelbegroeiingssysteem, een installatie voor het gebruik van regenwater, milieuvriendelijke verlichting, low NOx-branders, waterbesparende toiletten en infiltratiesystemen komen voor de regeling in aanmerking.

MIA erkent BREEAM-NL label Met ingang van januari 2010 komen ook utiliteitsgebouwen met een BREEAM-NL certificaat in aanmerking voor de MIA. Bij een certificaat 'good' of beter komt 15% van de investering in aanmerking voor fiscale aftrek.

energiegebruik kent, maar ook in staat is om een groot deel van zijn eigen energie te produceren.” De hoge duurzaamheidsscore is opmerkelijk, omdat scholen meestal lastig zijn te verwarmen en te koelen. “In tegenstelling tot de meeste andere gebouwen, lopen er de hele dag grote aantallen mensen in en uit. Daarnaast varieert het gebruik van de ruimtes continu. Dan is een leslokaal leeg, dan is het plotseling gevuld met dertig studenten.” De installaties worden vraaggestuurd geregeld, via het innovatieve gebouwbeheersysteem Octalix. De toepassing van de diverse energiebesparende technieken zorgt voor een energiebesparing van 67% en een reductie van de CO2-uitstoot van 65%. Het geheel aan installaties en het ontwerp leverde de Haagse Hogeschool in 2009 de NET-Trofee op; de prijs die jaarlijks door het ministerie van VROM wordt uitgereikt aan een initiatief dat uitblinkt door zijn energiezuinige aanpak. Het hele artikel is te lezen op www.duurzaamvastgoedportal.nl

Tijdelijk extra budget voor MIA In verband met de extra maatregelen van het kabinet voor de bestrijding van de kredietcrisis, is extra budget voor de MIA\ Vamil beschikbaar gesteld. Ondernemers kunnen in 2010 gebruik maken van 20 procent extra MIA (tot een maximum van € 500.000 extra steun per onderneming), mits zij vóór de economische crisis financieel gezond waren. Voor meer informatie zie www.agentschapnl.nl/miavamil.

LEEGSTAND NEEMT TOE Het totale aanbod kantooroppervlakte is 46,5 miljoen m2. Daarvan staat volgens DTZ Zadelhoff 6,7 miljoen m2 leeg. De leegstand neemt toe. 28% staat momenteel langer dan 3 jaar leeg. Dit komt neer op 1,9 miljoen m2. Met een deel van het structurele aanbod is nauwelijks iets te beginnen. Dit zijn vaak objecten op de minder goede locaties. Eigenaren moeten inzien dat dit probleem zich niet vanzelf oplost en dat er actie moet worden ondernomen. Bron: DTZ-rapport: Het aanbod veroudert, maart 2010. Opname en aanbod (x 1.000 m2 v.v.o.) 8000 6000

EIA – Energie Investeringsaftrek De EIA is een fiscale regeling van de ministeries van Financiën en Economische Zaken, vergelijkbaar met de MIA regeling. De regeling is bedoeld voor ondernemers die investeren in energiebesparende maatregelen en duurzame energie. De aftrek van de fiscale winst bedraagt maximaal 44% van de investeringskosten. Gemiddeld levert dit een voordeel op van 11% op de investering. Op de EIA-lijst staan ondermeer warmtepompen, WKO in de bodem, grondwarmtewisselaars, HR-pompen, PV-systemen, zonnecollectorsystemen, diverse installaties voor verlichting, klimaatbesparingssystemen en WTW-installaties. Sinds 2009 komen ook investeringen voor het verbeteren van het energielabel van een bestaand utiliteitsgebouw voor EIA in aanmerking. Bedrijven die in 2010 investeren in energiebesparing kunnen via de Energie-investeringsaftrek (EIA) in totaal € 150 miljoen fiscaal terug krijgen. Voor meer informatie zie www.agentschapnl.nl/eia. De fiscale regelingen EIA, MIA en Vamil zijn aantrekkelijk voor organisaties die inkomsten- of vennootschapsbelasting betalen en fiscaal eigenaar zijn van de bedrijfsmiddelen waarin zij hebben geïnvesteerd. Groenfinanciering en EIA of MIA zijn te combineren. De combinatie MIA en EIA gaat niet samen.

EOS - Energie Onderzoek Subsidie EOS is een programma van het Ministerie van Economische Zaken voor innovatie en onderzoek naar energie-efficiency en duurzame energie. Afhankelijk van het type project kan bij verschillende EOS-regelingen een beroep worden gedaan op subsidie. Zie www.agentschapnl.nl/eos.

SDE - Stimulering Duurzame Energieproductie De SDE is een subsidieregeling van het ministerie van Economische Zaken. Op 31 mei is de categorie zon-PV geopend voor installaties met een vermogen groter dan 15 kWp en maximaal 100 kWp. Zie www.agentschapnl.nl/sde.

FINANCIËLE REGELINGEN VOOR DUURZAME WONINGBOUW Tijdelijk extra EIA budget voor huurwoningen Het kabinet heeft in 2009 besloten de crisisgelden ook ter beschikking te stellen voor het verbeteren van het energielabel van huurwoningen. Eigenaren van huurwoningen die in box 1 vallen kunnen gebruik maken van de EIA als zij het energielabel van de huurwoningen met minimaal twee labelstappen verbeteren of als label B is bereikt. Omdat de EIA voor huurwoningen 1 december 2010 stopt, moeten investeringsverplichtingen vóór deze datum zijn aangegaan. Daarna is er nog maximaal drie jaar de tijd om de investeringen ter realiseren. Wordt er in de woning ook geïnvesteerd in zonneboiler of warmtepomp uit de subsidieregeling Duurzame Warmte, dan kan dit gecombineerd worden met de EIA aanvraag. Op de site www.agentschapnl.nl/eia staat ook een filmpje over het aanvragen van EIA voor huurwoningen.

Duurzame Warmte Dankzij de regeling Duurzame Warmte is het voor particuliere huizenbezitters of verhuurders van woningen financieel aantrekkelijker om over te stappen op duurzame warmte installaties in de eigen woning. Met de huidige energieprijzen worden de aanschaf van een zonneboiler, warmtepomp, lucht/waterwarmtepomp of micro-wkk niet terugverdeind via de besparing op de energiekosten. Met subsidie kan dat wél. Het subsidiebedrag hangt af van de opbrengst (zonneboiler) of het opgesteld vermogen (warmtepomp). Zie www.agentschapnl.nl/duurzamewarmte.

4000 2000 0

2002

Opname

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

Aanbod

Bron: DTZ Zadelhoff

ONDERZOEK TU DELFT: HELFT LEEGSTAANDE KANTOREN MOET WORDEN HERONTWIKKELD Volgens promovendus Hilde Remøy van de Technische Universiteit Delft zal na de crisis al gauw de helft van de nu leegstaande kantoorpanden ongebruikt blijven. In Amsterdam, de grootste kantorenmarkt in Nederland, staat momenteel 16,5% van de panden leeg. Landelijk ligt dat percentage op 13%. Een deel zal komende tijd gesloopt moeten worden. Herontwikkeling en herbestemming, bijvoorbeeld tot wonen, is volgens Remøy de enige oplossing. Herontwikkeling van het bezit betekent voor de eigenaar meestal een forse verliespost bovenop de gemiste inkomsten als gevolg van de leegstand. De eigenaar die moet slopen heeft een nog grotere verliespost. Want die houdt alleen de waarde van de bouwgrond over. 'De eigenaren van langdurig leegstaande kantoren, vooral buitenlandse pensioenfondsen en particuliere beleggers, geven langzaam maar zeker hun struisvogelgedrag op’, stelt Remøy. Bron: PropertyNL, april 2010.

DUURZAME KANS BESTAANDE KANTOREN Kan een bestaand kantoorgebouw door een duurzaamheidslag weer aantrekkelijk in de markt worden? DTZ Zadelhoff, INBO en Deerns ontwikkelden de Duurzame Kans voor Bestaande Kantoren. Deze methodiek analyseert hoe kansrijk een verduurzaming van een gebouw is. Dat gebeurt op basis van gebouwkenmerken en commerciële criteria, zoals verbetering verhuurbaarheid, imagoverbetering, verbetering uitstraling, verbetering welbevinden, energiebesparing en geldbesparing. Vervolgens wordt het ambitieniveau van de huurder en/of eigenaar vastgesteld. Dit ambitieniveau wordt vertaald naar concrete motieven en doelen. Er wordt een geschikte keuze gemaakt uit maatregelen. Deze zijn gekoppeld aan meetbare duurzaamheidslabels, zoals het energielabel, GreenCalc-scores of BREEAM-NL. Voor meer informatie: www.duurzamekans.nl

VROM GAAT NIEUWBOUW KANTOREN STERK AFREMMEN Het ministerie van VROM wil de nieuwbouw van kantoren in Nederland met kracht gaan afremmen. Daarnaast moeten lege kantoren voor minimaal tien jaar een woonbestemming kunnen krijgen, in plaats van het maximum van vijf jaar dat nu geldt. Demissionair minister van VROM Huizinga heeft maatregelen afgekondigd die vanaf 1 januari 2011 van kracht worden. Zowel vastgoedadviseur DTZ Zadelhoff als Jones Lang LaSalle hebben aangegeven dat zij de aanpak van het het ministerie van VROM steunen. Bron: Vastgoedjournaal.

Agentschap NL PROVADA SPECIAL 2

DUURZAME GEBIEDSONTWIKKELING

AGENTSCHAP NL ZET BREED IN OP DUURZAME GEBIEDSONTWIKKELING Duurzame gebiedsontwikkeling, ofwel hoe kunnen functies op het gebied van mobiliteit, natuurontwikkeling, leefbaarheid, energietransitie, sociale stijging en economische groei elkaar in de fysieke ruimte versterken, in plaats van belemmeren? Stedelijke gebieden hebben te maken met een opeenstapeling van eisen en tegelijkertijd dienen groei en krimp zich aan. Lokale en sectorale ontwikkelingen vragen om een integrale

aanpak vanuit meerdere ruimtelijke schaalniveaus. In het programma duurzame gebiedsontwikkeling (DGO) gaat Agentschap NL dit jaar samen met het ministerie van VROM en spelers in het veld aan de slag om ontwerprichtlijnen voor DGO te ontwikkelen, innovatieve koploperprojecten te begeleiden en de verworven kennis en ervaring te ontsluiten naar andere gebiedsontwikkelingen.

EXTRA STIMULANS VOOR ENERGIEZUINIGE NIEUWBOUWPROJECTEN Begin mei zijn dertien vooruitstrevende nieuwbouwprojecten, door Minister Van Middelkoop voor Wonen, Wijken en Integratie, aangewezen als excellent gebied. Bij deze projecten wordt ervaring opgedaan met zeer energiezuinig bouwen. Een onafhankelijke commissie, bestaande uit projectontwikkelaars, bouwers, woningcorporaties, gemeenten en provincies, heeft de aanvragen beoordeeld. Er is ondermeer gelet op de mate waarin opgedane kennis en ervaringen kunnen worden toegepast in andere nieuwbouwprojecten elders in Nederland.

Energiezuinige nieuwbouw Achterliggend doel van de regeling excellente gebieden is om, vooruitlopend op het aanscherpen van de EPC-eisen in 2011 en

2015, op grotere schaal ervaring op te doen met zeer energiezuinige, innovatieve nieuwbouw. De vernieuwingen kunnen zowel technisch, organisatorisch en/of financieel van aard zijn. De aanvragen moesten projecten betreffen waarin minimaal een 25% betere energieprestatie dan wettelijk verplicht worden gerealiseerd. Opvallend was dat veel aanvragen verder gingen in hun ambitie om energiezuinig te bouwen.

Profiteren van kennis en ervaring Ook u kunt van de opgedane kennis en ervaring in de excellente gebieden met innovatieve werkwijzen en technieken profiteren. NL Energie en Klimaat, Agentschap NL informeert u op www.excellentegebieden.nl.

De excellente gebieden

Omvang project

Alkmaar - Vroonermeer Noord

600 woningen

woningen: 0,4

Almere - Hout Noord

4.320 woningen en 56.500 m2 utiliteitsbouw

woningen: 0,4 utiliteitsbouw: tussen 0,7 - 1,7

Amsterdam Oost-Watergraafsmeer Jeruzalem

455 woningen en 4.975 m2 utiliteitsbouw

woningen en utiliteitsbouw: < 0,41

Amsterdam Westerpark - De Houthaven

750 woningen en 68.000 m2 utiliteitsbouw

woningen: max. EPC van 0,2 utiliteitsbouw: max. EPC van 0,45

Den Haag - Erasmusveld-Leywegzone

4.500 woningen en 47.500 m2 utiliteitsbouw

woningen: minimaal 25% onder de norm tot energieleverend utiliteitsbouw: minimaal 25% onder de norm

Groesbeek - Stekkenberg West

244 woningen

woningen: 0,6 in de eerste fase, daarna 0,4

Deventer - Steenbrugge

1132 woningen

woningen: t/m 2014 tussen 0,3 en 0,4 daarna < 0,3.

Heusden - Geerpark

750 woningen en 1000 m2 utiliteitsbouw

woningen en utiliteitsbouw: minimaal 50% onder de norm

Koggenland - Distriport

640.000 m2 utiliteitsbouw

utiliteitsbouw: uitgangspunt is energieneutraal

Spijkenisse - De Elementen (Dijkzone)

348 woningen en 6.923 m2 utiliteitsbouw

woningen en utiliteitsbouw: 25% onder de norm

Uden - Velmolen Buiten

67 woningen

woningen: variërend van 0,43 tot 0,46

Veere - Grijpskerke

54 woningen en 987m2 utiliteitsbouw

woningen: ≤ 0,2 utiliteitsbouw: < 1.

Venlo - Villa Flora en Innovatoren

125.665 m2 utiliteitsbouw

utiliteitsbouw: 0, 49 (Villa Flora) en < 1 (Innovatoren)

DOE MEE AAN DE COMMUNITY OF PRACTICE LEEFBAARHEID EN MOBILITEIT Uit ervaring op andere beleidsterreinen is gebleken dat een Community of Practice (CoP) een effectieve en inspirerende manier is om tot duurzame praktijkoplossingen te komen. Momenteel vormt Agentschap NL een nieuwe CoP die zich richt op het raakvlak tussen bereikbaarheid (infrastructuur, mobiliteit) en leefbaarheid in de gebouwde omgeving. Agentschap NL zoekt professionals bij ondermeer gemeenten, provincies en Rijkswaterstaat met een brede oriëntatie en open mind. Discussies en cases worden afgewisseld met concrete ontwikkelvragen onder leiding van ervaren begeleiders. Qua inhoud wordt ingezoomd op de toegevoegde waarde van integrale duurzame oplossingen en op de vraag hoe kun je door integraal te werken kansen herkennen en waarmaken. De CoP bijeenkomsten vinden plaats op 29 juni, 14 september, 12 oktober en 16 november in de regio Utrecht. De deelnemersbijdrage is € 500 excl. BTW. Voor meer informatie kun u terecht bij Lidwien Reyn, 088 602 2434, [email protected]

EPC ambitie

NEDERLANDBOVENWATER EN DUURZAME VERSTEDELIJKING NederLandBovenWater is een programma van en voor mensen die geraakt zijn door gebiedsontwikkeling. Het programma - een initiatief van Habiforum en het Nirov – loopt van 2010 tot medio 2012. Centraal in het programma staan twaalf actuele gebiedsontwikkelingspraktijken, waaronder Westflank-Haarlemmermeer, Rijnenburg Utrecht en Watergraafsmeer Amsterdam. Meer dan 120 deelnemers uit het bedrijfsleven, overheid en het kennisveld leveren een actieve bijdrage in de ontwikkel- en reflectiesessies. Agentschap NL is medetrekker van het thema ‘Duurzame gebiedsontwikkeling’. Met haar bijdrage verwacht Agentschap NL een impuls te kunnen geven aan de noodzakelijke transitie naar duurzame verstedelijking. Onlangs wijdde de VROMraad nog een adviesrapport aan dit onderwerp.

MAKE-OVER STATIONSGEBIED UTRECHT In het stationsgebied en het westelijke deel van de binnenstad van Utrecht vindt ingrijpende herstructurering plaats. Agentschap NL is betrokken bij de zoektocht naar duurzame oplossingen voor deze gebiedsontwikkeling. Er zijn inmiddels vier concrete duurzame projecten benoemd: groene daken, ondergronds afvaltransport, photovoltaïsche cellen/panelen op perrondaken en warmte-koude-opslag (WKO). Om (WKO) mogelijk te maken is nagedacht over een innovatieve oplossing, de zogenaamde ‘biowasmachine’, waarbij ondanks de grondwaterverontreinigingen toch WKO toepasbaar is.

Biowasmachine De totale, integrale aanpak van de ondergrond (5-50 meter beneden maaiveld) is ‘biowasmachine’ genoemd. Hierbij worden ‘open’ WKO systemen ingezet als saneringstechniek en als duurzame energievoorziening. Het grondwater in het stationsgebied wordt jaar in jaar uit rondgepompt, van koude naar warme bellen, afhankelijk van het seizoen. Met als gevolg dat het grondwater voortdurend in beweging is. Hierdoor kunnen verontreinigingen binnen het invloedgebied sneller over een groot oppervlak worden verplaatst. De betere menging heeft als voordeel dat de bacteriën beter hun werk kunnen doen. Naast deze dynamiek heeft de verhoogde temperatuur (warmtebronnen) een positief effect op natuurlijke afbraakprocessen in de ondergrond. Zo ontstaat een actieve saneringssituatie waarbij WKO grootschalig wordt ingezet en de bodem op termijn schoner gemaakt wordt. Door de integrale oplossing van de ondergrond wordt ca. 20 miljoen op de kosten bespaard. Achtergrondinformatie vindt u op www.citychlor.eu of www.allesoverwko.nl.

TOOLKIT DUURZAME GEBIEDSONTWIKKELING BINNENKORT OP DE MARKT Hoe komt u tot energieneutrale of zelfs energieleverende gebiedsontwikkeling? De Toolkit Duurzame Gebiedsontwikkeling gaat u daarbij helpen. Deze wordt gemaakt voor en door marktpartijen, in opdracht van Agentschap NL. De éérste tool die is uitgewerkt, betreft ‘Energie in de Ruimtelijke Ordening’ en geeft inzicht in een optimale mix van energieconcepten. Het is een rekentool die laat zien wat op korte én lange termijn de CO2-uitstoot is in relatie tot investeringen, energie-exploitatiekosten en de kosten voor de eindgebruikers. Lees een uitgebreid artikel op www.agentschapnl.nl/gebiedsontwikkeling.

Agentschap NL PROVADA SPECIAL 3

VOORBEELDPROJECTEN UKP NESK NAAR ENERGIEZUINIGE SCHOLEN EN KANTOREN Het ministerie van VROM / WWI heeft via het Unieke Kansen Programma UKP NESK in totaal 5 miljoen euro subsidie beschikbaar gesteld voor zeer energiezuinige praktijkprojecten. Met deze tender wil het ministerie van VROM de sector stimuleren in de omslag naar energieneutraalbouwen. Een belangrijk doel van de NESK is om te leren van ervaringen – technisch, procesmatig en financieel – met verdergaand energiezuinig bouwen. Agentschap NL zorgt voor begeleiding, monitoring, communicatie en publiciteit. Meer informatie over de projecten vindt u op www.agentschapnl.nl/ukp_nesk en op www.agentschapnl.nl/energieneutraalbouwen.

NIEUWBOUW SO/VSO SCHOOL ODYZEE GOES Stichting Emergis

RENOVATIE OBS WILGENSTAM ROTTERDAM SCHIEBROEK Stichting Boor

OdyZee, school voor speciaal en voortgezet speciaal onderwijs in Kloetinge, is een initiatief van Gemeente Goes, Stichting Respont en Emergis/centrum voor geestelijke gezondheidszorg. Een nieuw schoolgebouw gebouwd volgens het concept van Passief Bouwen en de vijf eisen van Frisse Scholen.

Stichting BOOR verduurzaamt OBS De Wilgenstam (PO). De school krijgt een isolerende schil, een klasse A binnenklimaat met WTW, verwarming en koeling via vloersysteem, een gesloten WKOinstallatie met een warmtepomp en lokale energieopwekking met 300 m2 PV-panelen en windenergie.

Agentschap NL PROVADA SPECIAL 4

NIEUWBOUW TNT GREEN OFFICE HOOFDDORP Triodos / OVG Green Office bv

NIEUWBOUW HOOFDKANTOOR CBW-MITEX ZEIST Kropman

Triodos en OVG bouwen een nieuw hoofdkantoor voor TNT, met ambitie GreenCalc > 1000 punten en LEED Platinum. Architect Paul de Ruijter ontwierp een compact gebouw met veel daglicht en atrium. Energieconcept via WKO en bio-WKK. Realisatie en beheer in innovatieve contractvorm.

CBW-Mitex ontwikkelt een nieuw hoofdkantoor. Kropman Installaties garandeert dat dit energieneutraal wordt, via een energieprestatie- en onderhoudscontract met bonusmalusregeling voor 15 jaar. Octalix levert een innovatief energiemanagementsysteem met Energiezuil met MyWorkplace. Architect Rau past C2C-materialen toe.

NIEUWBOUW VO COMENIUS LYCEUM AMSTERDAM Merosch

NIEUWBOUW MFC BREDE SCHOOL WESTERGEEST TRIEMEN Gemeente Kollumerland

De Amarantis Onderwijsgroep wil een energieneutraal Comenius Lyceum neerzetten met een gezonde leer- en werkomgeving. Dit wordt gerealiseerd door goede afstemming van technieken. Een dubo-auditor zal de integrale duurzaamheid en prestaties waarborgen.

De gemeente wil een energieneutraal Multifunctioneel Centrum bouwen, ingepast in het Friese landschap. Corporatie WoonFriesland treedt op als ontwikkelaar en gaat het MFC exploiteren en beheren. De duurzaamheid is uitgewerkt volgens de Breeam methodiek.

NIEUWBOUW TWEEDE HUIS GORINCHEM Ballast Nedam IPM

NIEUWBOUW VILLA FLORA VENLO Gemeente Venlo

Ballast Nedam IPM wil een eigen energieneutraal en innovatief kantoor bouwen, een boegbeeld van duurzaamheid, met ambitie Breeam Excellent. Het pand wordt een showcase van duurzame energie technieken: warmte-koude opslag, warmtepomp, verlichting, energiedak, PV en windmolens.

Villa Flora wordt eerst hoofdgebouw voor de binnenexpo van Floriade 2012, later beeldbepalend kantoor op Venlo GreenPark. Architect Kristinsson en adviseur Volantis hebben in opdracht van Regio Venlo technieken van de energieleverende kas en C2Cprincipes toegepast.

NIEUWBOUW BASISSCHOOL IN HART VAN OIJEN OIJEN Eco-Maat Project

NIEUWBOUW VMBO HUYGENS COLLEGE EN DE POLSSTOK HEERHUGOWAARD Gemeente Heerhugowaard

Energieneutrale school in het Hart van Oijen in de gemeente Lith. Samenwerking van zes partijen met veel expertise. De kracht zit in de koppeling van technieken, zoals optimaal geïsoleerde en luchtdichte schil, biogas-WKK , zonnepanelen, drie collectieve warmtepompen, LTV. Het biogas komt van een nabij gelegen mestvergister.

Energieneutrale school in stationsgebied zal huisvesting bieden aan twee scholen. Dankzij PPS constructie is expertise en inventiviteit van marktpartijen optimaal benut. Ook lokaal energiebedrijf is betrokken. Veel aandacht voor kwaliteitscontrole en inregeling installaties.

Agentschap NL PROVADA SPECIAL 5

Actueel De financiële meerwaarde van duurzaam vastgoed De vastgoedbranche is één van de sectoren waar op het gebied van duurzaamheid veel winst te behalen is. Door duurzaam te ontwikkelen en te bouwen en door bestaande bouw te verduurzamen ontstaat er een aanbod van vastgoed met een langere levensduur, lagere energiekosten, minder CO2-uitstoot en vaak meer betrokken huurders of kopers. Deze combinatie maakt dat er naast meerwaarde op het gebied van duurzaamheid, ook financiële meerwaarde zit aan duurzaam vastgoed. Betrokken huurders en lagere energiekosten zorgen voor een stabiele bezettingsgraad en op de middellange termijn een goede positie op de vastgoedmarkt. Met de strenger wordende bouw- en energienormen zal de vraag naar duurzame en energiezuinigere panden alleen maar toenemen. Triodos Bank is een bank die actief is op het gebied van duurzaam vastgoed. De bank ontwikkelt, financiert en belegt in duurzame vastgoedprojecten en panden die duurzaam verbeterd kunnen worden. Triodos Bank kijkt daarbij verder dan alleen het aanbod van nieuwe gebouwen en richt zich ook op bestaande bouw en (rijks)monumenten. Monumenten zijn van zichzelf per definitie al duurzaam. Niet alleen vanwege de lange levensduur van het gebruikte materiaal, maar ook vanuit cultureel oogpunt; cultureel erfgoed blijft op deze manier behouden voor de toekomst. Deze benadering past binnen de Triodos Toets voor Duurzaam Vastgoed waarbij panden getoetst worden aan de hand van de 4 P’s People, Planet, Profit en Project. Op al deze parameters moet een vastgoedobject of -project goed scoren of moet er verbetering mogelijk zijn.

Triodos Bank is als financier betrokken bij verschillende vastgoedprojecten met maatschappelijke meerwaarde. De financieringsstructuur sluit naadloos aan bij het vastgoed. De dienstverlening van Triodos Bank is gericht op (particuliere) vastgoedbeleggers, landgoed eigenaren maar ook partijen die sociale woningen verhuren, bouwen, renoveren en/of herbestemmen, zoals woningcorporaties. Daarnaast verstrekken we financieringen aan organisaties en particulieren die zich richten op het behoud en exploitatie van (rijks) monumenten. Met Triodos Groenfonds bieden we aantrekkelijke financieringen aan projecten die in bezit zijn van een Groenverklaring. Tevens vragen wij een Groenverklaring aan voor projecten die hiervoor in aanmerking komen. Contactpersoon: Jurrien Appers, tel. 030 694 26 16

Triodos Vastgoedfonds is het enige beursgenoteerde duurzame vastgoedfonds van Nederland. Het fonds belegt in de meest innovatieve duurzame kantoren van Nederland. Het betreft nieuwbouw en bestaande bouw waarin gewerkt is met duurzame materialen. Bovendien hebben deze gebouwen een laag energieverbruik, liggen zij op goed bereikbare locaties en hebben zij een optimaal binnenklimaat voor de gebruikers. Het fonds heeft speciale interesse voor monumenten, waar natuur- en cultuurbehoud met een gedegen rendement gecombineerd kunnen worden. Contactpersoon: Guus Berkhout, tel. 030 693 65 33

Kantoorvilla in Baarn Een mooi voorbeeld van een verduurzaamd project is het rijksmonument Villa Rusthoek in Baarn. Triodos Vastgoedfonds kocht het pand aan als beleggingsobject. Deze kantoorvilla kreeg na de duurzame renovatie een Groenverklaring van het ministerie van VROM en kon daardoor tegen een lagere rente groen gefinancierd worden door Triodos Groenfonds. Samen met huurder AT Osborne werd gekeken hoe economische en duurzame ontwikkeling hand in hand konden gaan bij de verduurzaming van dit gebouw. Het resultaat van de verduurzaming van het rijksmonument in Baarn is een succes. Op alle vier de P’s van de Triodos Toets voor Duurzaam Vastgoed is een aanzienlijke verbetering gerealiseerd. En minstens zo belangrijk is dat Triodos Vastgoedfonds als eigenaar, Triodos Bank en Triodos Groenfonds als financierders en AT Osborne als huurder allen terugkijken op een goede samenwerking aan een prachtig project.

Project

Result before Result after Ambition

People 10.0 8.0 6.0 4.0 2.0 0.0

Planet

Profit

Actueel Duurzame Innovator Pitch Tijdens de PROVADA 2010 beleeft de Duurzame Innovator Pitch zijn tweede editie. Opnieuw presenteren jonge, startende, innovatieve ondernemers hun duurzame ideeën voor de vastgoedmarkt op deze beurs. Vijftien innovaties staan tentoongesteld op de Green Market. De uiteindelijke winnaar ontvangt 10.000 euro aan prijzengeld, een full colour advertentie in het DGBCmagazine, één jaar gratis lidmaatschap en maatwerkondersteuning bij de verdere ontwikkeling van zijn idee. Daarnaast lift de winnaar mee op de met de prijs gegenereerde publiciteit.

Dutch Green Building Council: duurzaamheid meetbaar maken Dutch Green Building Council (DGBC) reikte op 15 april 2010 tijdens de vakbeurs Building Holland de eerste twee BREEAM-NL Nieuwbouw ontwerpcertificaten uit. De ontvangers waren het TransPort kantoorgebouw van Schiphol Real Estate (Very Good, 3 sterren) en een door de Belgische investeerder WDP ontwikkeld logistiek platform in Tilburg (Good, 2 sterren). De beoordelingsmethodiek BREEAM-NL Nieuwbouw werd vorig jaar september gelanceerd als het eerste – voor de Nederlandse markt geldende – duurzaamheidskeurmerk voor nieuwbouw dat internationaal meetelt. Binnen BREEAM wordt niet alleen gekeken naar het energieverbruik van een pand, maar ook naar landgebruik, ecologie, het bouwproces, watergebruik, afval, vervuiling, transport, materialen, gezondheid en comfort. De Dutch Green Building Council ontstond in 2008 als een door de vastgoeden bouwbranche geïnspireerd initiatief vanwege de toenemende vraag naar toetsing van duurzame ontwikkeling in het vakgebied. BREEAM NL Bestaande bouw DGBC werkt momenteel hard aan de realisatie van BREEAM-NL voor Bestaande Bouw en gebruik. Het keurmerk beoordeelt de gebouweigenschappen én het beheer en gebruik ervan. De beoordelingsmethode helpt eigenaars van bestaande gebouwen de operationele kosten terug te brengen en de ecologische prestaties te verbeteren. Dit verhoogt de marktwaarde en garandeert een blijvend goede positie in het totale Nederlandse aanbod aan gebouwen. Naast de negen categorieën uit BREEAM-NL nieuwbouw, krijgt deze methode ook een indeling in drie stappen, variërend van self assessment tot volledig certificeringtraject. Stap 2 wordt een internationale benchmark via de database van de International Sustainability Alliance (ISA). Duurzaamheidskeurmerk Gebiedsontwikkeling Ondertussen werkt de DGBC ook nog aan een duurzaamheidkeurmerk voor gebiedsontwikkeling. Er is een mooie lijst van pilots samengesteld met aansprekende projecten als Venlo Greenpark, VU/Kenniskwartier aan de Amsterdamse Zuidas, het Rotterdam Central District, Schiphol Oost en Park 20|20 in Haarlemmermeer. In totaal nemen er maar liefst 23 pilotprojecten deel aan de eerste inputronde.

DUURZAAMHEID IN RETAIL De Nederlandse winkelvastgoedmarkt is verantwoordelijk voor 18% van het energiegebruik in de totale utiliteitsbouw. Hier zijn grote besparingen mogelijk. Een complicerende factor is het grote aantal betrokken partijen met wisselende belangen. De retail- en vastgoedsector hebben hun krachten gebundeld. In maart 2010 is het Platform ‘Koplopers Duurzaamheid in Retail’ van start gegaan. De initiatiefnemers zijn: Agentschap NL, Dutch Green Building Council, IVBN, NEPROM, NeVaP en NRW. Op de PROVADA worden de eerste resultaten gepresenteerd.

ZES MARKTPARTIJEN IN DUURZAAM WINKELINITIATIEF AM Corio, SCM Europe, Grontmij Vastgoedmanagement, CBW-MITEX en BAM Advies & Engineering hebben zich aangesloten bij het initiatief van gebieds- en vastgoedontwikkelaar AM om de Toolkit Duurzaam Winkelvastgoed te ontwikkelen. De Toolkit heeft als doel de duurzaamheid van winkelcentra structureel te verbeteren.

Meer informatie vindt u op: www.dgbc.nl of www.breeam.nl

Agentschap NL PROVADA SPECIAL 6

NIEUWS! Voorbeeldprojecten Energieneutrale en zeer energiezuinige projecten uit de projectendatabase van Agentschap NL zijn nu te raadplegen via internet. De komende tijd zullen er steeds meer projecten verschijnen. U vindt de voorbeeldprojecten voor utiliteitsbouw, woningbouw en gebiedsontwikkeling op www.duurzaamvastgoedportal.nl.

Vernieuwd energielabel Vanaf 1 januari 2010 is het vernieuwde energielabel voor gebouwen beschikbaar. Diverse nieuwe duurzame technieken tellen nu mee bij de bepaling van het energielabel, zoals decentrale ventilatie, micro-WKK en bodemisolatie van de kruipruimte. De waardering van bestaande technieken zoals zonneboilers is daarnaast verbeterd. Zie www.energielabelgebouw.nl.

Interactieve website geeft energiecijfers op maat De interactieve website Energiecijfers.nl levert een schat aan informatie over energieprijzen, energielabels en andere aspecten van energiegebruik in de gebouwde omgeving. Energiecijfers.nl biedt de mogelijkheid om zelf een grafiek of tabel samen te stellen waardoor het gegevensaanbod altijd aansluit bij uw specifieke wensen. Zie www.energiecijfers.nl.

Tools voor asset managers Handige tools voor gebouweigenaren en asset managers om de energie-efficiency en binnenmilieukwaliteit van gebouwen te verbeteren en duurzaamheid te stimuleren, kunt u snel vinden op onze websites www.duurzaamvastgoedportal.nl en www.slimmeenergie.nl. Een selectie: • Stappenplan verduurzaming kantoren • Energiebesparingsverkenner Utiliteitsbouw • EPA-U Maatwerkadvies • EPCheck • Installatie Performance Scan • Schoon Licht Scan • Leidraad Prestatie Contracten • Maatregelendatabase voor kantoren, zorg- en onderwijsgebouwen

Energiebesparingsverkenner Utiliteitsbouw EBVU Speciaal voor gebouwbeheerders en facilitair managers heeft Agentschap NL de Energiebesparingsverkenner Utiliteitsbouw laten ontwikkelen. De EBVU geeft snel inzicht in het energieverbruik van een gebouw, energiebesparingsopties en kosten- en milieubesparingen. Daarnaast geeft de EBVU een indicatie van het huidige energielabel en het mogelijke label na het nemen van de voorgestelde maatregelen. Zie www.slimmeenergie.nl

Schoon Licht Scan In utiliteitsgebouwen gaat ongeveer 22% van de energie op aan verlichting. Dat kan gemakkelijk 30 tot 60% minder. Of dat ook in uw kantoor, school of bedrijfshal het geval is kunt u eenvoudig verkennen

NeVaP 'Handboek Vastgoedmanagement' Tijdens de PROVADA 2010 is het 'Handboek Vastgoedmanagement' gelanceerd. Maarten Vermeulen (Protego Real Estate Investors) en Mariëlle Wieman (NeVaP) hebben samen met 24 senior vastgoedprofessionals dit bijna 500 pagina's tellende studieboek geschreven voor studenten vastgoed(management) aan HBO en universiteit. Daarnaast is het boek een naslagwerk voor vastgoedprofessionals. Het 'Handboek Vastgoedmanagement' besteedt veel aandacht aan duurzaamheid. Het boek is een initiatief van NeVaP (Nederlands Vastgoedmanagement Platform) en wordt uitgegeven door Noordhoff Uitgevers.

Handboek Vastgoedmanagement

Redactie: Maarten Vermeulen Mariëlle Wieman Eerste druk

met de Schoon Licht Scan. Deze berekent voor u de mogelijke energiebesparing, uw investering en de terugverdientijd. Zie www.slimmeenergie.nl.

LED-verlichting Dat LED-verlichting een grote toekomst tegemoet gaat, daar zijn de deskundigen het wel over eens. Maar in welke gevallen doet u er verstandig aan om nu al over te stappen op LED? In opdracht van Agentschap NL stelde het onderzoeksbureau LED Expert een handzame brochure op over LED-verlichting voor huishoudens en utiliteitsgebouwen. Zie www.agentschapnl.nl/schoonlicht.

Duurzaamheidsscan CFP Corporate Facility Partners heeft een CO2-scan ontwikkeld voor bestaande panden. De scan maakt het energiegebruik, de CO2-reductie en besparingen zichtbaar. Lees het interview met Huub Boissevain en Bram Adema op www.circle-of-blame.nl.

IEE 2010 open tot 24 juni Het tweede Intelligent Energy Europe programma (IEE-II) is hét instrument van de EU om niet-technologische projecten op energiegebied te ondersteunen. Dit programma wil het aandeel duurzame energie vergroten door niet-technische barrières op te heffen, de toegang tot de markt te verbeteren en de bewustwording te bevorderen. Het budget voor 2010 is vastgesteld op 56 miljoen euro voor projecten. Tot 75% van de subsidiabele kosten wordt vergoed. Een gemiddeld

subsidiebedrag voor een consortium van tenminste drie partners uit drie verschillende EU landen ligt rond een miljoen euro. Projectvoorstellen dienen aan te sluiten bij het werkprogramma van de Europese Commissie voor 2010. Dit is te vinden op de website van IEE. De call (subsidieronde) is open gegaan op 23 maart en sluit op 24 juni 2010. Meer informatie bij het National Contact Point bij EG-Liaison, Kathrin Braun, 088 602 5250, of www.egl.nl. Of bij de website van de EU http://ec.europa.eu/energy/intelligent.

KP7 KP7 is het 7e kaderprogramma van de EU voor onderzoek en technologische ontwikkeling. Het loopt zeven jaar, van 2007 tot en met 2013. Het programma heeft een totaal budget van meer dan 50 miljard EUR. KP7 is een belangrijk instrument om te beantwoorden aan de Europese behoeften voor banen en concurrentievermogen en om de leidende positie in de wereldwijde kenniseconomie te vergroten. Het geld wordt voor het grootste gedeelte gespendeerd aan subsidies voor onderzoeksactoren binnen Europa en daarbuiten, om onderzoek, technologische ontwikkeling en demonstratieprojecten te cofinancieren. De activiteiten gefinancierd door KP7 moeten een Europese toegevoegde waarde hebben, en de uitvoering moet gebeuren door een consortium van deelnemers uit verschillende Europese landen. Voor meer informatie: http://ec.europa.eu, of raadpleeg het

FACILITAIR MANAGER HEEFT DOORSLAGGEVENDE ROL BIJ SUCCESVOL ENERGIEZUINIG BOUWEN Minder energieverbruik en meer werkcomfort zijn mooie beloftes die met duurzaam bouwen in het verschiet liggen. Maar alertheid blijkt geboden. In alle bouwfases vallen beslissingen die van invloed zijn op het realiseren van deze groene ambities.Een goed binnenklimaat in kantoren is essentieel voor goede werkprestaties en een laag ziekteverzuim. Maar dragen de doelstellingen op het gebied van energiebesparing daar ook aan bij, of zijn ze soms zelfs strijdig met een gunstig binnenklimaat? Volgens het praktijkonderzoek van Agentschap NL, uitgevoerd in twintig kantoorgebouwen, gaan een energiezuinig gebouw en een goed binnenklimaat wel degelijk samen. De facilitair manager kan kennis over de gebruikers en het beheer van het gebouw

National Contact Point, bij EG-Liaison, Kathrin Braun, 088 602 5250, of www.egl.nl.

CENTRAL POST ECONOMISCHE AANJAGER LSI project investment heeft het oude postsorteerbedrijf in Rotterdam verbouwd tot een modern multitenant gebouw: een zeer duurzaam monument met label A en GreenCalc score 252. Het gebouw is begin 2010 opgeleverd en voor 80% verhuurd aan ondermeer ProRail, TNT, Achmea en Stichting Jeugdzorg Rotterdam. Ook gaat LSI zelf een deel gebruiken. LSI heeft daarnaast het initiatief genomen voor de herontwikkeling van de WeenaBoulevard. LSI-directeur Luc Smits: “Wij zien duurzaamheid in de context van maatschappelijke ontwikkelingen. Voor ons betekent dat – en dat doen we al meer dan tien jaar – het opnieuw in de markt brengen van grote kansarme gebouwen en daarmee opnieuw meerwaarde en impuls geven aan omliggende wijk en leefomgeving. Onze focus ligt daarmee op binnenstedelijke ontwikkeling en herontwikkeling. Het Central Post fungeert na jarenlange leegstand nu als economische aanjager voor Rotterdam Centrum”. Zie ook www.lsi.eu. Het hele artikel is te lezen op www.duurzaamvastgoedportal.nl

DHV KANTOOR VAN LABEL G NAAR A

inbrengen en een vertaling naar de praktijk maken. En dus al vroeg in het bouwproces, bij de planfase een belangrijke rol opeisen: dit blijkt de sleutel tot succes. Alleen zo is de energiezuinige kantooromgeving écht afgestemd op de eindgebruiker.

Het 40 jaar oude hoofdkantoor van DHV in Amersfoort wordt ingrijpend gerenoveerd en maakt een labelsprong van energielabel G naar A. Voor de oude gevel is een transparante gevel geplaatst. Deze combineert betere daglichttoetreding met zongestuurde lichtwering.

Lees het volledige artikel in Facilitair Management Magazine van maart jl., met interviews met Rick Wolleswinkel, directeur van Octalix, Gert Harm ten Bolscher, manager bij DWA, en Victor de Vries, projectleider bij de gemeente Goes. Het volledig onderzoek ‘Energieefficiëntie en een goed binnenklimaat: een succesvolle combinatie?’ vindt u op de site www.slimme-energie.nl.

8-4-10 14:06

AGENTSCHAP NL STIMULEERT DUURZAAM VASTGOED Agentschap NL voert het energiebesparingsprogramma van het ministerie van VROM / Wonen, wijken en integratie voor de gebouwde omgeving uit. Wij ondersteunen koplopers die de Circle of Blame doorbreken en energieneutraal vastgoed bouwen of bestaande kantoorgebouwen sterk verduurzamen. Ons doel is het stimuleren en opschalen van nieuwe duurzame technieken.

Hans Korbee

Selina Roskam

Agentschap NL biedt: • instrumenten en kennis die hun effectiviteit in de praktijk bewezen hebben • overzicht van fiscale regelingen en subsidies • makelen en schakelen: ondersteuning op maat, inzet van ons netwerk • extra publiciteit via publicaties, artikelen, beurzen en congressen. Onze adviseurs duurzaam vastgoed zijn: Hans Korbee, Selina Roskam, Albert Hulshoff, Irma Thijssen, telefoon 088 - 602 2451.

Albert Hulshoff

Irma Thijssen

LEIDRAAD PRESTATIECONTRACTEN 2.0 NU BESCHIKBAAR In 2009 heeft SenterNovem een leidraad laten ontwikkelen als ondersteuning bij het opstellen van prestatiecontracten voor technisch beheer en onderhoud van gebouwen. Deze leidraad heeft geleid tot veel positieve reacties uit de markt. Zo maken ondermeer Octalix, winnaar van de Innovator Pitch 2009, en het Ontwikkelingsbedrijf Rotterdam (OBR) gebruik van de leidraad. Agentschap NL heeft meerdere verzoeken voor aanvullingen ontvangen. Daarop is besloten om een verdiepingsslag te maken: versie 2.0. In leidraad 2.0 vindt u ondermeer tools voor: • monitoring • definiëren van KPI’s • gebruikersgedrag in relatie tot gebouwprestaties • storingsanalyse • model-prestatiecontract Leidraad 2.0 is samengesteld door adviesbureau Corporate Facility Partners, op basis van interviews met Octalix, Kropman Installatietechniek, OBR, TNT en Triodos Bank. Leidraad 2.0 is te downloaden via www.duurzaamvastgoedportal.nl.

Agentschap NL PROVADA SPECIAL 7

VASTGOEDFONDSEN ZWIJGEN OVER CO2-DOELSTELLINGEN Vastgoedfondsen geven onvoldoende inzicht in hun inspanningen om energie te besparen en CO2-uitstoot terug te dringen. In vergelijking met andere sectoren bieden vastgoedfondsen weinig informatie over hun duurzame bedrijfsvoering in publiek beschikbare documenten. Zo blijkt uit een onderzoek onder de tien grootste vastgoedfondsen door de Vereniging van Beleggers voor Duurzame Ontwikkeling (VBDO) in opdracht van Agentschap NL. “Het is opvallend dat vastgoedfondsen weinig tot geen aandacht besteden aan energiebesparing en CO2-

uitstoot, terwijl de gebouwde omgeving verantwoordelijk is voor 40% van de totale CO2-uitstoot in Nederland", vertelt Giuseppe van der Helm, directeur van VBDO. Daarnaast gaven de vastgoedfondsen aan verduurzaming van hun portefeuille niet alleen te kunnen oppakken. “Een aantal fondsen gaf aan zich in een spagaat te bevinden tussen huurder en belegger. Huurders willen zo min mogelijk betalen en beleggers willen een zo hoog mogelijk rendement", legt Van der Helm uit." Het rapport van januari 2010 is te vinden op www.duurzaamvastgoedportal.nl.

EEN GEBOUW DAT LEEFT C2C PRINCIPES TOEGEPAST BIJ NIOO-KNAW GEBOUW IN WAGENINGEN In de loop van 2010 zullen twee van de drie vestigingen van het Nederlands Instituut voor Ecologie (NIOO KNAW) verhuizen naar een nieuwe locatie in Wageningen. In het glasrijke gebouw, ontworpen door Claus & Kaan Architecten, komen laboratoria en kantoren voor 160 mensen en daarnaast kassen, onderzoeksvelden en proefvijvers. Bij het ontwerp is zo veel mogelijk uit gegaan van de cradle to cradle filosofie: getracht wordt zoveel mogelijk kringlopen (energie, water, voedingsstoffen) gesloten te krijgen. De ambitie is om het slimst lerende duurzame onderzoekslaboratorium van Nederland te worden, met bijvoorbeeld toepassing van de allernieuwste (en nog niet volledig uitontwikkelde) technieken op het gebied van energieopwekking, duurzaam energiegebruik, materiaalkeuze en CO2 uitstoot.

Op het terrein zal ook op compleet nieuwe manieren duurzame energie worden ingezet. Denk daarbij bijvoorbeeld aan zeer diepe warmteopslag in de ondergrond – waarschijnlijk goed voor 70% besparing op verwarming en koeling – en het omzetten van eigen afval en uitwerpselen in energie en voedingsstoffen. NIOO directeur Louise Vet: “Wij proberen met ons gebouw niet de omgeving zo min mogelijk te belasten, maar eerder zo veel mogelijk aan onze omgeving bij te dragen. Zo zullen we op verschillende manieren de biodiversiteit in de omgeving bevorderen.” Zie: www.nioo.knaw.nl/content/dossier-nieuwbouw-nioo.

BOUWFONDS KOPLOPER IN VERDUURZAMING KANTOORPANDEN Bouwfonds Real Estate Investment Management (REIM) en Honeywell hebben in mei een intentieverklaring getekend voor de verduurzaming van een kantoorpand voor de Rijksgebouwendienst, van energielabel G naar D. Hierbij is Honeywell verantwoordelijk voor de engineering en de begeleiding. Het bedrijf garandeert daarnaast een toekomstige energiebesparing.

Energielabel C of D De Rijksgebouwendienst huurt het pand aan de Haagse Neuhuyskade 40 van één van de fondsen van Bouwfonds REIM. Sinds 1 januari koopt en huurt de Rijksoverheid alleen gebouwen die binnen twee jaar met twee labelstappen verduurzaamd zijn, of minstens label C hebben. De doelstellingen van Bouwfonds REIM sluiten daar op aan. ‘Ons streven is om gebouwen in onze fondsen binnen vijf jaar op energielabel D te hebben en gebouwen aan te kopen met minimaal label C’, vertelt Anthony Gijsbers, directeur van Bouwfonds Real Estate Services.

ESCO: Energy Service Company Het project Neuhuyskade is een nieuwe stap in verduurzaming van bestaande kantoorgebouwen. Bouwfonds REIM schakelt namelijk een Energy Service Company (ESCO) in: Honeywell Building Solutions, uitvoerder van gebouwbeheersystemen. Honeywell zorgt voor de benodigde technische kennis, ontwerpt en begeleidt de verduurzamingsmaatregelen en is verantwoordelijk voor de administratie. Het bedrijf garandeert de energiebesparing van 25 procent binnen de verwachte terugverdientijd van de installatiekosten. In de Verenigde Staten, Engeland en Duitsland zijn ESCO´s al ingeburgerd in de vastgoedmarkt.

www.duurzaamvastgoedportal.nl

ondersteunt u met informatie over rendement, techniek en wetgeving

Dit is een publicatie van: Agentschap NL NL Energie en Klimaat Croeselaan 15 Postbus 8242 | 3503 RE Utrecht www.agentschapnl.nl/utiliteitsbouw © Agentschap NL |Juni 2010 Publicatie-nr. 2KPUB1022 Hoewel deze publicatie met de grootst mogelijke zorg is samengesteld kan Agentschap NL geen enkele aansprakelijkheid aanvaarden voor eventuele fouten. Agentschap NL is een agentschap van het ministerie van Economische Zaken. Agentschap NL voert beleid uit voor diverse ministeries als het gaat om duurzaamheid, innovatie en internationaal. Agentschap NL is hét aanspreekpunt voor bedrijven, kennisinstellingen en overheden. Voor informatie en advies, financiering, netwerken en wet- en regelgeving. De divisie NL Energie en Klimaat versterkt de samenleving door te werken aan de energie- en klimaatoplossingen van de toekomst.

DE TEMPEL KRIJGT MET WARMBOUWEN LABEL A Het monumentale kantoorpand de Tempel in Den Haag wordt gerenoveerd volgens het concept van WarmBouwen. Architectonische details van het interieur blijven zo behouden. Bij WarmBouwen wordt een gebouw gezien als een systeem dat functioneert in evenwicht met zijn omgeving. Er wordt gebruik gemaakt van natuurlijke materialen en de schil is selectief doorlaatbaar en kan naast warmte, kou, CO2 en zuurstof ook het vocht reguleren. Door de renovatie zal de Tempel het eerste rijksmonument in Nederland worden met energielabel A. Op deze locatie is warmteopslag gevonden in de Haagse Beek die onder het gebouw stroomt. De afdeling Archeologie van de gemeente Den Haag gaat de Tempel huren. Zie ook www.duurzaamgebouwd.nl.

BOUWFONDS REIM VREEST TWEEDELING KANTORENMARKT OP BASIS VAN DUURZAAMHEID Assetmanager Bouwfonds REIM ziet een structurele tweedeling ontstaan in de Nederlandse kantorenmarkt. Vooral het niet-duurzame deel van die markt zal de komende jaren in toenemende mate onaantrekkelijk worden voor beleggers. Bouwfonds ziet daarentegen de periode 2010-2011 wél als een goed instapmoment voor beleggingen in het duurzame of te verduurzamen deel van de Nederlandse kantorenmarkt. De asset manager hanteert hierbij een ruim duurzaamheidbegrip, dat verder gaat dan het energieverbruik en de CO2uitstoot. Hierbij wordt ook rekening gehouden met structurele duurzaamheidsapecten als bereikbaarheid, kwaliteit van een locatie en flexibiliteit van het gebruik. Over kantoren die niet voldoen aan deze duurzaamheidcriteria is Bouwfonds REIM niet positief gestemd. De rendementsverschillen tussen duurzame panden en niet-duurzame panden zullen toenemen. Bron: Vastgoedmarkt.nl.

Agentschap NL PROVADA SPECIAL 8