Duurzaam VastgoeD NieuwskraNt

Duurzaam VastgoeD NieuwskraNt Nieuwskra Zomereditie juni 2011 - Provada-special Werk aan de winkel dus voor de bouw­ en vastgoedwereld. Want duurzaam bouwen vergt extra inspanning, hogere eenmalige investerin­ gen en innovatieve oplossingen. Maar op de langere termijn plukken we allemaal de vruchten van deze kwaliteitsslag in de vorm van een lagere energierekening, een gezond binnen­ klimaat, minder milieuaantasting en een hogere toekomstwaarde van het vastgoed.

kwaLiteitssLag Besparen op energiegebruik heeft veel voor­ delen voor zowel eigenaren en huurders van woningen als gebruikers en beheerders van kantoren, winkels en andere gebouwen. Het scheelt flink in de kosten en het is goed voor het waardebehoud van je woning of vastgoed. Daarom zet dit kabinet stevig in op energiebe­ sparing in de gebouwde omgeving. Gebouwen nemen 30 procent van het totale energiegebruik in ons land voor hun rekening, dus daar valt veel winst te behalen. Bovendien heeft de EU bepaald dat er vanaf 2020 alleen energieneutraal mag worden gebouwd.

ProVaDa 2011 Ook dit jaar organiseren Agentschap NL, Triodos Bank, Dutch Green Building Council en PROVADA weer het PROVADA Green Forum: drie dagen vol nieuws en debatten over duurzaam vastgoed tijdens de PROVADA 2011. Alle verslagen, presentaties, filmpjes en persberichten zijn te vinden op www.duurzaamvastgoedportal.nl.

Dat laatste is geen wensdenken. Want uit onderzoek blijkt dat er een relatie bestaat tussen duurzaamheid en marktwaarde van woningen en kantoren. Met andere woorden: investeringen in duurzaamheid verdienen zichzelf terug. Wie nu nog niet overtuigd is van het belang van duurzaam bouwen en energiebesparing, doet zijn portemonnee, het milieu en (de gebruikers van) zijn vastgoed ernstig tekort.

eNergiezuiNig kaNtoor LeiDt tot hogere iNkomsteN Energiezuinige kantoren met een groen energielabel scoren beter qua huurprijs dan gebouwen met een niet-groen label. Wetenschappelijk onderzoek wijst uit dat energiezuinige kantoren in Nederland gemiddeld een 6,5% hogere huurprijs opbrengen. Deze resultaten komen voort uit een studie uitge­ voerd door dr. Nils Kok (Universiteit Maastricht) en dr. Maarten Jennen (Erasmus Universiteit), onder­ steund door DTZ Zadelhoff en Agentschap NL. Naast deze ‘discount’ voor onzuinige gebouwen toont het onderzoek ook aan dat de nabijheid van een trein­ station een significant effect heeft op de huur. Als de afstand tot het dichtstbijzijnde station toeneemt met een kilometer, resulteert dat in een huur­ prijsdaling van circa 13%.

120 115 110 105 100 95 90 85 80

2006

2007

2008

2009

2010

Groene Huurindex Niet-Groene Huurindex Huurindex van groene kantoorgebouwen (labels a, B en C) en nietgroene kantoorgebouwen (labels d en lager).

Green Lease

De minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties,

In lijn met Amerikaanse resultaten

Mr. J.P.H. Donner

oVerheiD VersNeLD Naar eNergieNeutraaL In het Lente­akkoord heeft de rijksoverheid al in 2008 met Neprom, NVB en Bouwend Nederland afgesproken om gezamenlijk te streven naar energieneutrale nieuwbouw vanaf 2020. De nieuwe eisen van de EU vormen hiervoor een stok achter de deur; vanaf eind 2020 moet alle nieuwbouw inderdaad ‘nearly energyneutral’ zijn. Over dat ‘nearly’ zal nog wel even gediscussieerd worden, maar veel rek zal waarschijnlijk niet getolereerd worden vanuit Brussel. Voor overheidsgebouwen gaat Brussel nog een ferme stap verder: twee jaar eerder, vanaf eind 2018, energieneutraal. Overigens sluit dit perfect aan bij het huidige beleid van het ministerie van BZK waarin een voorbeeldrol is toegedicht aan overheden.

De resultaten uit dit onderzoek zijn in lijn met eerdere onderzoeksresultaten voor de Amerikaanse kantorenmarkt. Deze bevindingen hebben belang­ rijke implicaties voor beleggers, vastgoedfinanciers en taxateurs. De huurprijsontwikkelingen van onzuinige en zuinige kantoorpanden lopen volgens de onderzoekers sinds 2009 sterk uiteen.

De bewezen premium op energiezuinigheid levert een extra budget op om in een Green Lease­ overeenkomst tussen huurder en verhuurder tot afspraken te komen om het onderliggende kantoor te verduurzamen tot minimaal energielabel C. Het onderzoeksrapport vindt u op www.duurzaamvastgoedportal.nl

gasterra tekeNt eeN 10-jarig ‘groeN’ huurcoNtract met trioDos VastgoeDfoNDs

EPC-eis kantoren 2,4 2,2

Het voormalige ABN AMRO kantoor, pal naast het Centraal Station Groningen, zal een belangrijk uithangbord voor de verduurzaming van bestaande kantoorruimte worden. Triodos Vastgoedfonds heeft het gebouw, nu nog met energielabel G, aangekocht en zal het verduurzamen, zodat het uiteindelijk energielabel A+ krijgt. Dit is mogelijk gemaakt via een voor de vastgoedmarkt revolutionair 10-jarig ‘Green Lease’-contract met toekomstig huurder GasTerra, een internationaal opererende handelsonderneming in aardgas.

2 1,8 1,6

100

1,4

Le rd

oo

0,8 0,6

www.duurzaamvastgoedportal.nl ondersteunt u met informatie over rendement, techniek en wetgeving

kk

75

1

e-a

nt

1,2

50

0,4 0,2

GasTerra en Triodos Vastgoedfonds – bijgestaan door Bouwfonds Real Estate Investment Management – gaan intensief samenwerken om het bestaande gebouw duurzaam te renoveren. Het uiteindelijke resultaat zal een bewijs zijn van de gedeelde overtuiging dat de mondiale energievoorziening volledig verduurzaamd dient te worden. Hernieuwbare energiebronnen vormen deze uiteindelijke duurzame energie­ voorziening. In de transitie naar een volledig duurzame energievoorziening zal aardgas een belangrijke rol moeten spelen. Lees verder op pagina 2

0 Jaar 1995

1999 2002

2008 2011

2018 2020

agentschap NL Duurzaam VastgoeDkraNt Provada-special 1

Energielabel Google Map Met de Energielabel Google Map kunt u alle utiliteitsgebouwen in Nederland opzoeken die voorzien zijn van een energielabel, inclusief de gebouw­ gegevens die op het energielabel staan vermeld. Deze gegevens worden zichtbaar in een pop­up scherm, zodra u hebt ingezoomd op wijkniveau. Zie www.energy-labels.nl.

• • •

•

•

systemen gebaseerd op duurzame energie, warmte kracht­koppeling, stadsverwarming, warmtepompen e.d.) overwogen te worden. Verbetering van de kwaliteit en meerwaarde van het energielabel. Aanscherping van de verplichting van het energielabel. Bestaande gebouwen die ingrijpend gerenoveerd worden dienen aan energieprestatie­eisen te voldoen. Nieuw te installeren verwarmings­ systemen, warm tapwatersystemen, airconditioningsystemen en grote ventilatiesystemen dienen aan minimale systeemeisen te voldoen. Verwarmingssystemen > 20 kW en airconditioningsystemen > 12 kW dienen periodiek gekeurd te worden. Bij deze keuring moet ook een verbeteradvies worden afgegeven. Zie www.agentschapnl.nl/ energielabelgebouwen.

Tools voor asset managers Duurzaam Inkoop criteria Agentschap NL ontwikkelde criteria voor Duurzaam Inkopen. Sinds december 2010 vindt u de criteria op www.pianoo.nl/ duurzaaminkopen. Ondermeer staan hier de criteria voor het Duurzaam Inkopen van kantoorgebouwen: nieuwbouw, renovatie, beheer & onderhoud, huur & aankoop, en sloop.

Recast EPBD De Europese richtlijn EPBD is herzien. Vanaf eind 2012 worden belangrijke wijzigingen doorgevoerd die gevolgen hebben voor energiebesparing in de gebouwde omgeving.De belangrijkste wijzigingen van deze ‘recast EPBD’ zijn: • Nieuwe gebouwen mogen na 2020 ‘nearly zero’ energie verbruiken. De energie die nog nodig is, moet afkomstig zijn uit duurzame bronnen. • Bij de bouw van nieuwe gebouwen dienen alternatieve systemen (zoals

Agentschap NL heeft voor gebouw­ eigenaren en asset managers handige tools ontwikkeld om de energie­efficiency en binnenmilieukwaliteit van gebouwen te verbeteren en duurzaamheid te stimuleren. U vindt ze op www.duurzaamvastgoedportal.nl en www.slimme-energie.nl. Een selectie: • Stappenplan verduurzaming kantoren • Energiebesparingsverkenner Utiliteitsbouw • EPA­U Maatwerkadvies • EPCheck • Installatie Performance Scan • Slim Licht Scan • Leidraad Prestatiecontract beheer en onderhoud gebouwen • Maatregelendatabase voor kantoren, zorg­ en onderwijsgebouwen.

Energiecijfers De interactieve website www.energiecijfers.nl geeft u informatie over energieprijzen, energielabels en

Excellente Gebieden

Green Lease Het ’Green Lease’­concept houdt in dat de huurder een huurprijs betaalt die gebaseerd is op de totale exploitatiekosten van het gebouw. Door de ingrijpende energiebesparing worden de energiekosten veel lager dan in een vergelijkbaar niet gerenoveerd kantoor. Deze ‘winst’ gebruikt Triodos Vastgoedfonds voor de renovatie. Het

Duurzaam erfgoed

Dertien Excellente Gebieden doen, vooruitlopend op het aanscherpen van de EPC­eisen in 2015, op grotere schaal ervaring op met zeer energiezuinige nieuwbouw. Zie www.excellentegebieden.nl.

Solar Tours De Solar Tours 2011 hebben een bijzonder zonnig beeld opgeleverd over de kansen van de toepassing van zonne­energie in de bouw. Vier dagen lang – van 10 t/m 13 mei – zijn bestuurders en energieprofes­ sionals uit de bouw per bus langs belangwekkende projecten gereden, verspreid over heel Nederland, en geïnformeerd over actuele toepassingen van zonne­energie. De vier Solar Tours zijn georganiseerd door Agentschap NL in het kader van de ‘European Solar Days’ met als doel om zonne­energie en de toepassingsmogelijkheden ervan een week lang in heel Europa in de schijn­ werpers te zetten. Voor een volledig beeld van alle bezochte projecten en de online zonne­energiecatalogus zie www.solartours2011.nl.

Op 12 oktober houdt de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed een symposium over duurzaamheid. Hoe kunnen monumenten energiezuiniger worden, meer comfort bieden en het milieu sparen? Waar liggen de kansen? En waar de grenzen? Kijk voor meer informatie op www.cultureelerfgoed.nl/ duurzaamerfgoed.

eind 2011 zo’n 25.000 m² gemeentelijk vastgoed voorzien van een groen dak. In Rotterdam is de afgelopen twee jaar al ruim 40.000 m² groen dak gerealiseerd waarvan ruim 5.000 m² op gemeentelijk vastgoed. Zie www.rotterdam.nl/groenedaken. De Provincie Utrecht is gestart met het project ‘De Daken Duurzaam’. De provincie stimuleert toepassing van daktechnieken als zonnepanelen, windturbines, groene en witte daken. Het project is gericht op gemeenten en huiseigenaren en omvat onderzoek, metingen, proeftuinen en excursies. Op enkele grote gebouwen in de provincie Utrecht worden experimen­ ten uitgevoerd. Zie www.dedakenduurzaam.nl.

‘Green Building Finance and Investments’ Gebouw van de rijksdienst voor Cultureel Erfgoed in amersfoort. U kunt een film over dit gebouw bekijken op www.rgd.nl.

Duurzaam hotel Amstelside ontwikkelt in Amsterdam nabij het Amstelstation een duurzaam viersterrenhotel van 18.500 m² met 20 verdiepingen en 300 kamers. Het moet het eerste Leed Platinum gecertificeerde hotel van Europa worden. Het hotel krijgt een ‘slimme gevel’ en zal zelf energie opwekken. Het ontwerp is van Paul de Ruiter en Mulderblauw Architecten. De bouw is gestart in 2011; de oplevering staat gepland voor juni 2013. Zie www.paulderuiter.nl.

Het Christiaen Huygens College in Eindhoven is bezocht tijdens de Solar Tours. Hier is een slimme combinatie toegepast van een thermisch Energiedak® uitgebreid met Pv-folie.

Op 23 en 24 maart vond in Maastricht een internationale conferentie plaats over groen bouwen en financiering, georgani­ seerd door de Universiteiten van Maastricht en Berkeley (Californië). Sprekers waren ondermeer James Cameron, Matthew Kahn, René Buck en Nils Kok. Alle papers en presentaties zijn te downloaden via www.conference.epri.eu.

Eerste energieneutrale zwembad Een burgerinitiatief in de gemeente Dinkelland (provincie Overijssel) leidt tot het eerste energieneutrale zwem­, zorg­ en sportcentrum in Nederland. Het gebruik van bodemwarmte, zonne­ener­ gie en toepassing van een biomassacen­ trale leidt tot een reductie van bijna 1 miljoen kg CO₂­uitstoot. De geschatte besparing op gemeenschapsgeld bedraagt de eerste tien jaar al ongeveer € 800.000. De oplevering staat gepland in 2012.

Films op YouTube Inspirerende, korte films over verduur­ zamen van vastgoed en energieneutraal bouwen, en interviews met koplopers

Duurzame daken In het kader van het Rotterdam Climate Initiative gaat gemeente Rotterdam tot

Nieuwe ePg gePubLiceerD

Vervolg van pagina 1 Van label G naar A+ Naar aanleiding van berichten in de media over het eerste groene verhuurcontract van Nederland in Amersfoort (tevens een huurcontract met Triodos Vastgoedfonds) heeft GasTerra Triodos Vastgoedfonds in het najaar van 2010 benaderd met de vraag voor haar als investeerder op te treden. De duurzaamheid van het gebouw zal vorm krijgen door het toepassen van ondermeer zeer efficiënte gastechnieken, Warmte Koude Opslag, lage temperatuur verwarming en daglichtafhan­ kelijke en energiezuinige verlichting. Ook zal de isolatie van het gebouw sterk worden verbeterd. De systeemplafonds worden vervangen door klimaatplafonds waardoor hoge kantoorruimtes ontstaan met een sterk verbeterd binnenklimaat. De renovatie moet leiden tot een A+ energielabel en een Groenverklaring van het ministerie van Infrastructuur en Milieu. Het kantoor zal ook geschikt gemaakt worden voor Het Nieuwe Werken.

vindt u op een van de filmkanalen van Agentschap NL: www.youtube.com/ nlduurzaamvastgoed.

Illustratie: KNZB en Koppert & Koenis

kort Nieuws

andere aspecten van energiegebruik in de gebouwde omgeving. Ook kunt u zelf een grafiek of tabel samenstellen.

huurcontract is aangevuld met bindende afspraken om het gebouw maximaal duurzaam te gebruiken, bijvoorbeeld door watergebruik te minimaliseren en alleen energiezuinige kantoorapparatuur te gebruiken. Eén jaar na ingebruikname zal het contract omgezet worden in een huurcontract waarbij energie inbegrepen is (een ’all­in’­huurcontract). Guus Berkhout, Investment Manager Triodos vastgoedfonds.

Het Nederlands normalisatie­instituut NEN heeft op 15 april de nieuwe bepalingsmethode energieprestatie gebouwen gepubliceerd, de ‘Energieprestatie van gebouwen’ (NEN 7120). Deze norm, kortweg EPG genoemd, bevat de bepalingsmethode voor de energieprestatie van woningen en utiliteitsgebouwen. Tegelijk heeft NEN twee hiermee samenhangende normen gepubliceerd: de energieprestatienorm voor maatregelen op gebiedsniveau (NVN 7125, kortweg EMG) en de ventilatienorm NEN 8088­1. Invoering per 1 Januari 2012 De minister van Binnenlandse Zaken is van plan om de nieuwe normen per 1 januari 2012 aan te wijzen in de bouwregelgeving. Daarmee krijgt de markt voldoende tijd om te wennen aan de nieuwe normen. Vanaf die datum zal het gebruik van deze normen verplicht zijn voor nieuwe woningen en utiliteitsgebouwen. Tot 1 januari 2012 gelden de huidige normen. De nieuwe normen vervangen de bestaande energieprestatienormen voor woningen (NEN 5128) en utiliteitsgebouwen (NEN 2916). Met de nieuwe normen voldoet Nederland aan de eisen van de herziene Europese richtlijn Energieprestatie van gebouwen (EPBD). Op termijn zal de EPG ook gelden voor bestaande gebouwen. Vooralsnog blijven hiervoor echter de huidige ISSO­richtlijnen gelden.

Nieuwe EPG doet meer recht aan de bouwfysische werkelijkheid De EPG doet meer recht aan de bouwfysische werkelijkheid en de huidige specifieke omstandigheden in Nederland. Ook sluit de EPG beter aan bij de praktijkervaringen van de laatste jaren. Op basis van die ervaringen is een groot aantal uitgangspunten, formules en forfaitaire waarden (kengetallen) in de EPG verbeterd ten opzichte van de huidige normen. Hierdoor worden schilmaatregelen en installatiemaatregelen beter op hun werkelijke prestatie gewaardeerd. In de EPG worden ook technieken gewaardeerd zoals micro­warmte­ krachtkoppeling (micro­wkk) en geavanceerde ventilatiestystemen. Met de EMG is er nu ook een uniforme bepalingsmethode voor de energieprestatie van maatregelen op gebiedsniveau. In opdracht van het ministerie van Binnen­ landse Zaken zorgt Agentschap NL voor communicatie en kennisoverdracht over de nieuwe normen naar marktpartijen, in afstemming met de partijen van het Lente­ akkoord voor Energiebesparing in de Nieuwbouw. Meer informatie: www.agentschapnl.nl.

agentschap NL Duurzaam VastgoeDkraNt Provada-special 2

rijksgebouweNDieNst koPLoPer bij VerDuurzamiNg VastgoeD

groeNe woNiNg LeVert 6.000 euro meer oP Woningen voorzien van een energielabel worden gemiddeld 24 dagen sneller verkocht dan woningen zonder label. Bovendien blijken kopers bereid voor ‘groen’ gelabelde woningen (labels A, B en C) gemiddeld 3%, oftewel 6.000 euro, meer te betalen. Dat blijkt uit een grootschalig wetenschappelijke studie van hoogleraar vastgoed Dirk Brounen van de Universiteit van Tilburg en Nils Kok van de Universiteit Maastricht in opdracht van het ministerie van Binnenlandse Zaken. Het rapport ‘Het energielabel op de koopwoningmarkt’ is te vinden op www.rijksoverheid.nl/documenten-en-publicaties.

eVaLuatie wooNLasteNwaarborg Aedes en de Woonbond hebben in 2009 de Woonlastenwaarborg geïntroduceerd. Hiermee kunnen corporaties investeringen in energiebesparing verdiscon­ bij energiebesparing teren in de huur. Centraal in dit instrument staat de garantie dat de woonlasten zullen dalen op complex­ niveau. Het instrument is op diverse plaatsen in Nederland toegepast. De invulling aan de woonlasten­ waarborg kan echter per corporatie nogal verschillen, bijvoorbeeld in de wijze van overleg met bewoners. Agentschap NL heeft, in samenspraak met Aedes en de Woonbond, opdracht gegeven aan Atrivé voor een evaluatie van het gebruik van de Woonlastenwaarborg. Op basis van interviews, een internetenquête en groepsdiscussies met corporaties en bewoners wordt de woonlastenwaarborg geëvalueerd, do’s en dont’s beschreven en mogelijke verbeteringen aangedragen. In een tweede fase, eind 2011, worden de daadwerkelijke energiebesparing en het effect van afgegeven garanties geanalyseerd. Wilt u als corporatie deelnemen aan de internet­enquête en/of de resultaten ontvan­ gen? Stuur dan een mail naar [email protected]. De eindrapportage van fase 1 is eind juni beschikbaar op www.agentschapnl.nl/ woningbouw. Woonlastenwaarborg

Vijf VrageN aaN aLex VermeuLeN, Directeur aDVies & architecteN bij De rijksgebouweNDieNst Rgd vastgoedportefeuille Totale voorraad gebouwen Totale voorraad kantoorpanden waarvan in eigendom waarvan gehuurd

4 - Nieuwe contractvormen “De Rgd gaat werken met main­ contracting waarbij we bouw­ kundig, elektrotechnisch en energiebeheer en tot soms zelfs ook groenonderhoud, voor clusters van gebouwen tegelijk en voor meerdere jaren aanbesteden. Wij zijn ervan overtuigd dat geïnte­ greerde contractvormen leiden tot duurzame resultaten.”

7,1 miljoen m² 4,5 miljoen m² 2,7 miljoen m² 1,8 miljoen m²

5 - Leegstand “De Rgd gaat 1,5 tot 2 miljoen m² kantoorruimte teruggeven aan de markt. Dit vanwege concentratie en krimp van de rijksoverheid, een strakkere ruimtenorm voor rijkswerkplekken en introductie van Het Nieuwe Werken. Wij willen ook onze maatschappelijke verantwoor­ delijkheid nemen bij de afstoot van onze eigendomspanden. Daar ligt de komende jaren een belangrijk aandachtspunt.”

Via FCIB gaan we komende jaren de klimaatinstallaties van de helft van alle panden controleren, opnieuw inregelen en testen. Daarmee besparen we 10 tot 15 procent energie per pand. We investeren eenmalig 16 miljoen euro in FCIB, maar dat halen we er met de behaalde energiebespa­ ring weer dubbel en dwars uit.”

1 - Duurzaam Inkopen met label C “Onze ervaringen met Duurzaam Inkopen van huisvesting in 2010 zijn positief. De eis – minimaal label C – is duidelijk, simpel en realistisch en vanuit voorraadoptiek behoorlijk ambitieus. Over tien jaar tijd besparen we hiermee jaarlijks zo’n 16 procent energie. Wij merken dat verhuurders graag aan onze eis willen voldoen. Voor diverse panden ligt er een nieuw contract met label C of zelfs beter. Een succes, dus.”

3 - Energieneutraal in 2018 “Weet je wat die ambitie betekent? Nieuwbouwprojecten zijn langlopende processen, het besef dringt door dat we in feite nu al met ‘energieneutraal’ moeten beginnen. Wij ontwikkelen een aanpak en een marktbenadering. Duidelijk is: wij – en dus ook de markt! – moeten wakker worden, we moeten nu aan de slag!”

2 - Kampioen van de voorraad “De Rgd gaat niet voor enkele iconen maar wil kampioen van de voorraad worden. Het ‘laaghangend fruit’ plukken we via twee nieuwe instru­ menten: FCIB* en RgdBOEI**.

Energielabels 2010 Rgd (eigendom)

* FCIB = Functioneel Controleren, Inregelen en Beproeven ** RgdBOEI = Brandveiligheid, Onderhoud, Installaties en Energiebesparing Voor meer informatie: zie www.rgd.nl.

Energielabels 2010 Rgd (huur)

25%

25%

20%

20%

15%

15%

10%

10%

5%

5%

0%

Nieuw wws waarDeert eNergieLabeL Vanaf 1 juli 2011 telt het energielabel mee bij de bepaling van de huurprijs. De Eerste en Tweede Kamer zijn akkoord gegaan met het wetsvoorstel om het woningwaarde­ ringsstelsel (WWS) aan te passen, zodat het energielabel een belangrijke bijdrage levert in het puntensysteem. Dit betekent dat woningcorporaties op termijn voor een woning met een slecht energielabel wellicht een huurverlaging moeten doorvoeren, terwijl voor een woning met een goed energielabel een huurverhoging doorgevoerd mag worden bij mutatie. Dit is een belangrijke mogelijkheid voor corporaties om energie­investeringen (gedeeltelijk) terug te verdienen. Zie: https://zoek.officielebekendmakingen.nl/dossier/32302.

PLatform Duurzame huisVestiNg VaN start Op het symposium ‘Duurzame Huisvesting: wie is aan zet?’ van 10 februari jl. hebben vertegenwoordigers van de brancheorganisaties in het Platform Duurzame Huisvesting hun handtekening gezet onder een intentieverklaring. Daarmee spraken zij af zich gezamenlijk in te zetten voor de verduurzaming van de huisvestingsketen in de utiliteitsbouw. Het Platform Duurzame Huisvesting is een alliantie van branche­, kennis­ en koepelorganisaties die een belangrijke rol spelen bij huisvesting in de bestaande utiliteitsbouw, het onderhoud en beheer van gebouwen, het investeren en beleggen in gebouwen en het managen van de gebouwgebonden facilities. Agentschap NL is oprichter en secretaris van het Platform.

Meetmethoden vergelijken Het Platform wil huisvestingsknelpunten oplossen zoals: de split incentive tussen eigenaar en huurders, de risico’s van investeringen in duurzame maatregelen en de definitie van duurzaamheid. Over dit onderwerp organiseert het Platform Duurzame Huisvesting tijdens de PROVADA op dinsdag 7 juni een workshop met als titel ‘Eén taal, één methode?’. Tijdens de workshop wordt ondermeer de bruikbaarheid van de verschillende meetmethoden met elkaar vergeleken. Meer informatie en verslag van de workshop: www.platformduurzamehuisvesting.nl.

0% A++

A+

A

B

C

D

E

F

G

De Rijksgebouwendienst brengt jaarlijks de energetische kwaliteit van de kantorenportfolio in beeld aan de hand van de energie­index, de CO₂­emissie, het gestandaardi­ seerde energiegebruik en de energiekosten. Op 1 januari 2010 bedraagt het vloeroppervlakte kantoren 4.570.000 m² BVO.

A++

A+

A

B

C

D

E

F

G

De gemiddelde energie­index is 1,45 (labelklasse D) voor zowel eigendom als huur. De totale gebouwgebonden CO₂­emissie per jaar bedraagt circa 198.000 ton. Het energiegebruik bedraagt 3.369 TJ per jaar.

Het Platform duurzame Huisvesting tekent de intentieverklaring.

agentschap NL Duurzaam VastgoeDkraNt Provada-special 3

PraktijkVoorbeeLDeN LeNte-akkoorD

De VerhaLeN achter 10 bijzoNDere Duurzame kaNtoreN Jan Sijbrandij in opdracht van het Lente-akkoord en Agentschap NL De ambities van de partners* van het Lente­akkoord zijn hoog. Binnen 12 jaar in drie stappen naar energieneutrale nieuwbouw in 2020 gaan is geen eenvoudige opgave. Onmogelijk is het niet, dat bewijzen koplopende partijen in tien bijzondere duurzame kantoren. Claudia Bouwens, programmaleider van het Lente­akkoord: “In de kantorenmarkt is behoefte aan duurzame voorbeelden. Vooral de reductie van het energieverbruik speelt een cruciale rol. Ik ben ervan overtuigd dat de tien geselecteerde praktijkvoorbeelden zullen inspireren tot navolging. De ervaringen zijn objectief opgetekend in tien brochures, met voors en tegens. Daardoor geven ze op boeiende wijze een kijkje in de keuken. Ze zijn

TNT Green Office te Hoofddorp (17.000 m²)

UPC Kantoorpand te Leeuwarden (7.800 m²)

Jan Eerkens, Projectontwikkelaar Schiphol Real Estate: “Juist het gezamenlijk streven naar een hoger liggend plan, namelijk het realiseren van een energie­ zuinig en duurzaam gebouw, dwingt de verschillende disciplines om gezamenlijk buiten de bestaande kaders te denken en tot oplossingen te komen”.

interessant voor alle professionals die bezig zijn met duurzaamheid, van ontwikkelaar tot beheerder en van financier tot de eindgebruiker. Zij kunnen lezen dat de duurzame klant écht koning kan zijn.” De tien brochures zijn geschreven door Jan Sijbrandij op basis van diepte­interviews. Deze zijn te downloaden via www.lenteakkoord.nl en via www.duurzaamvastgoedportal.nl * Het Lente­akkoord is een initiatief van Aedes, Bouwend Nederland, NEPROM, NVB en het ministerie BZK/WWI (voorheen het ministerie van VROM/WWI).

Kantoorgebouw Search BV te Amterdam (2.000 m²)

Kantoorgebouw De Bussumse Watertoren (3.500 m²)

Sabine Bentvelzen, Ericis BV Gouda: “In onze contacten met potentiële huurders wijzen we er nadrukkelijk op dat de energielast circa 70 procent lager ligt dan gemiddeld. De totale servicelasten die normaal zo rond de 40 euro per vierkante meter per jaar liggen, komen daardoor veel lager uit; vaak realiseert men zich dat niet”.

Paul de Ruiter, architect TNT Hoofddorp en UPC Leeuwarden: “De gebruiker staat centraal; hoe meer aandacht je besteedt aan het realiseren van de specifieke gebruikseisen nu, hoe langer een gebouw van waarde blijft in de toekomst”.

Hoofdkantoor ENECO te Rotterdam (25.000 m²)

Kantoorgebouwen GouweZone te Gouda (10.000 m²)

Jos Schut, Director of Corporate Facility and Real Estate Management UPC:“Duurzaam vastgoed gaat er over dat je een gebouw aanbiedt waar werkelijk behoefte aan is. Dat klinkt misschien stom, maar het schijnt een zeer bijzondere opvatting te zijn in Nederland”.

Albert Brouwer, installatie -adviseur gemeentehuis Oss: “Je moet binnen je bouwteam onderling goed communiceren en snel schakelen om nieuwe technie­ ken probleemloos in te kunnen passen binnen het project”.

Renovatie gemeentehuis te Oss (18.499 m²)

Gé van Tiem, hoofd Vastgoedbedrijf gemeente Oss: “We willen in Oss doorgroeien naar een zeer professionele organisatie. Dat betekent dat je een bepaald type mensen wilt aantrekken dat daar bij past. Dat betekent vervolgens ook, dat je een omgeving aan moet bieden waarin dat tot uitdrukking komt. Dan kan het feest beginnen”.

Bert Jansen, ondernemer te Goor: “Iedereen weet dat de energielasten over het algemeen alleen maar toenemen en dat ook blijven doen”.

Gemeentehuis te Bronckhorst (7.600 m²)

Kantoorgebouw TransPort te Schiphol-Oost (11.200 m²)

Bert Jansen Minicars te Goor (1.013 m²)

Jan Willem Hennink, Search BV: “De discussie over kosten is voor een deel ook lastig. Juist omdat je alleen maar over datgene praat wat in geld kan worden uitgedrukt. Wie wat extra geld uittrekt voor een duurzaam gebouw, heeft in negen van de tien gevallen ook een kwalitatief beter gebouw. Die extra kwaliteit wordt weliswaar erkend, maar past niet altijd binnen de kaders van een kosten­baten­berekening”.

Tina Bergsma, Transavia.com: “Wees niet bang voor de ambities van je gebouweigenaar. Het is niet gek als je zelf nog niet helemaal zo ver bent; laat je er gewoon door stimuleren”

Michel Baars, bedrijfsdirecteur Search BV: “Door duurzaamheid op een bedrijfskundige manier te benaderen en op zoek te gaan naar de positieve business­ case, laat je zien dat het niet meer hoeft te kosten en dat er in sommige gevallen zelfs geld mee te verdienen valt”.

agentschap NL Duurzaam VastgoeDkraNt Provada-special 4

PraKTijKvoorbeeLden nesK

Leren van energieneuTraLe KanToren Wat waren de belangrijkste motieven om te investeren in energiebesparing en innovatie? Hoe borg je ambities tijdens het ontwerp- en bouwproces? En hoe kun je de split-incentive ophefen? De initiatieffasen van zes NESK kantoorprojecten zijn geanalyseerd, succesfactoren bepaald en lessen zijn getrokken:

Investeringen in Energieprestatie

Hogere huurprijs Exploitatieverlenging Betere verhuurbaarheid

Direct financieel rendement

Hogere marktwaarde

Indirect financieel rendement

Past bij MVO en imago Icoon voor de locatie Beter comfort Hogere gebruikskwaliteit Bijdrage CO₂-reductie Extra PR

Maatschappelijk rendement

nieuwbouw HoofdKanToor Cbw-miTex, ZeisT Hoofdaanvrager: Kropman Opp: 2.132 m², oplevering: 2011 • CBW-Mitex wilde een duurzaam hoofdkantoor en koos een architect met duurzaam imago. • De installateur en de leverancier van een geavanceerd energiemanagementsysteem hebben het initiatief genomen om opdrachtgever en architect te overtuigen van het belang van energiemanagement. • Er is gekozen voor een prestatiecontract. Hierin zijn afspraken vastgelegd over investeringen, energiekosten, energieprestaties, comfort en binnenmilieu. Voor het opstellen van het contract is vroegtijdige samenwerking nodig tussen opdrachtgever, architect en installateur. En transparantie en vertrouwen. • In het prestatiecontract met een looptijd van 15 jaar zijn ondermeer afspraken gemaakt over een risicoverdeling en bonus-malus.

renovaTie ProvinCieKanToor noord-HoLLand, HaarLem Hoofdaanvrager: Provincie Noord-Holland Opp: 19.341 m², oplevering: 2012 • Gedeputeerde Staten heeft hoge ambities voor het nieuwe kantoor: GPR 9. Dit ambitieniveau is in workshop rondes vastgelegd en door het ontwerpteam uitgewerkt. • Gekozen is voor een flexibel kantoorconcept en in tro ductie van Het Nieuwe Werken. Het kantoor kan hier door 50% meer gebruikers huisvesten. Dit maakt samen voeging van twee kantoren mogelijk. • Selectie van architect en adviseur en later ook de aan nemer en installateur is mede gedaan op basis van de EPC en GPR-eisen, via een Europese aanbesteding op basis van EMVI. • Het borgen van de ambities tijdens het ontwerpproces is als expliciete taak bij de bouwfysisch/dubo-adviseur neergelegd. • De gebruikers zijn gedurende het hele traject actief betrokken via workshops en voorlichting.

Verdienmodel Op basis van de analyse is het hiernaast staande verdienmodel opgesteld. De exacte invulling verschilt per project en partij.

• Betrek alle partijen in ontwerp- en bouwteam, dus ook de installateur én de gebruiker. • Maak het ambitieniveau continu aandachtspunt in het ontwerp-, bouw- en beheerteam.

Split-incentive ophefen

De projecten leren ook hoe je ambities kunt vastleggen en ervoor kunt zorgen dat alle partijen deze in het ontwerp-, bouw- en beheerproces blijven hanteren: • Benoem ambities en maak ze meetbaar. • Leg ambities vast in een PvE, via een duurzaamheids definitie zoals een energielabel, beoordelingsinstrument of keurmerk. • Selecteer alle partijen op basis van visie en ervaring met duurzaamheid.

Ook op de vraag hoe je van een duurzaam gebouw een business case kunt maken, hoe de hogere investeringskosten verrekend kunnen worden met lagere energielasten, zodanig dat dit alle partijen voordeel oplevert, geven de projecten antwoorden: • Leg afspraken tussen eigenaar en huurder over investeringen, energieprestaties, comfort, huurprijs en energielasten zo vroeg mogelijk vast. • Stel een prestatiecontract op inclusief risicoverdeling. • Zorg dat belegger, ontwikkelaar en/of installateur verantwoordelijk blijven voor de exploitatie en het energiebeheer over de eerste jaren na oplevering.

renovaTie rijKsmonumenT de TemPeL, den Haag

nieuwbouw TnT green offiCe, HoofddorP

Ambities borgen

Hoofdaanvrager: Aurelius Monumenten BV Opp: 1.832 m², oplevering: 2010 • Rijksmonument De Tempel is verduurzaamd van energielabel G naar A. • Met behoud van monumentale aspecten. • Het Warm Bouwen concept is toegepast: beperkte isolatie, lage temperatuur verwarming via vloeren en wanden, natuurlijke ventilatie en warmteopslag via een mono-bron. • De investering en besparing zijn verwerkt in een totale prijs voor huur voor een periode van 10 jaar. Voor de belegger leidt deze constructie tot een waardestijging. De huurder, de gemeente Den Haag, profiteert van een hoogwaardig en comfortabel kantoor en archiefruimte op maat.

nieuwbouw Tweede Huis baLLasT nedam, gorinCHem

Hoofdaanvragers: Triodos en OVG Opp: 17.000 m², oplevering: 2011 • TNT wilde als huurder het duurzaamste kantoor van Nederland, passend bij hun duurzame imago. • Zeer hoge ambities: GreenCalc 1000, LEED Platinum, 100% CO₂emissievrij en 100% energieneutraal. Door deze vast te leggen in een prestatiecontract worden de ambities meetbaar. • Consortium bestaande uit OVG en Triodos Bank is via een tender geselecteerd. Ook andere leveranciers zijn geselecteerd op basis van hun koploperrol op gebied van duurzaamheid. • TNT betaalt hogere huur inclusief energielasten. • Consortium blijft 10 jaar eigenaar van het pand en verantwoordelijk voor exploitatie en beheer.

nieuwbouw viLLa fLora, venLo

Hoofdaanvrager: Ballast Nedam IPM Opp: 2.560 m², oplevering: 2012 • Drijfveer voor Ballast Nedam is dat zij met het Tweede Huis hun visie – het bieden van duurzame totaal oplos sin gen – ook in het eigen kantoor uitdragen. • Het Tweede Huis wordt een showcase waar zij samen met partners nieuwe energieconcepten en duurzame producten en technieken zullen beproeven. Het gebouw krijgt BREEAM-score Excellent. • Door uitgebreide monitoring doet Ballast Nedam ervaring op; die kennis kunnen zij toepassen in volgende projecten.

Hoofdaanvrager: Gemeente Venlo Opp: 10.921 m², oplevering: 2011 • Gemeente en Regio Venlo willen met Villa Flora het groenste gebouw van Nederland realiseren, landmark voor de Floriade 2012 en voor Greenport Venlo. Hiermee genereren zij veel publiciteit en beogen ze nieuwe bedrijvigheid naar de regio te halen. • Villa Flora wordt eerst expo-gebouw voor de Floriade 2012, daarna multi-tenant kantoor. • De gemeente Venlo borgt het duurzame karakter van het pand door bouwpartijen en ook huurders te selecteren op hun opvattingen over duurzaamheid en energie besparing.

uKP nesK regeLing 15 innovatieve kantoren en scholen zijn in 2010 gese lecteerd voor de UKP NESK-Tender. NESK staat voor Naar Energieneutrale Scholen en Kantoren. Doel van de NESK-regeling is ervaringen op te doen met verregaand energiezuinig bouwen om uiteindelijk in 2020 energieneutraal te bouwen. Het gaat niet alleen om technische innovaties, maar ook om nieuwe samenwerkingsvormen en financieringsconstructies. Agentschap NL verzorgt in opdracht van het ministerie van BZK / WWI drie jaar lang de begeleiding van de NESK-projecten, een kennis- en leertraject en communicatie. Ook worden de projecten in opdracht van Agentschap NL intensief gemonitord door Mobius Consult. De rapportage en meer informatie over de projecten vindt u op www.agentschapnl.nl/ energieneutraalbouwen.

agentschap nL duurZaam vasTgoedKranT PROVADA-special 5

PraKTijKvoorbeeLden energieLabeLPosTers

energieLabeLPosTer maaKT LabeLsProng ZiCHTbaar Ingrijpend verbeteren van de energieprestatie van bestaande gebouwen is mogelijk, zelfs als het een monument betreft. Agentschap NL heeft de Energielabelposter ontwikkeld en reikt deze uit aan eigenaars en huurders van bestaande gebouwen die een aanmerkelijke energieprestatieverbetering realiseren. De poster maakt in één oogopslag een (voorgenomen) labelsprong van een gebouw inzichtelijk. De onderstaande gebouwen krijgen een Energielabelposter aangeboden.

Energielabel gebouwen Wegwijzer naar lagere kosten en een beter milieu

Energielabel gebouwen Wegwijzer naar lagere kosten en een beter milieu

Energielabel gebouwen Wegwijzer naar lagere kosten en een beter milieu

Energielabel gebouwen Wegwijzer naar lagere kosten en een beter milieu

AT Osborne en Triodos Vastgoedfonds maken dit kantoor energiezuinig

Gemeente Den Haag en Aurelius Monumenten maken dit kantoor energiezuinig

Servicebureau Gemeenten en Triodos Vastgoedfonds maken dit kantoor energiezuinig

Safire en Rijksgebouwendienst maken dit kantoor energiezuinig

• Warmte / koudeopslag • Warmtepomp • Energiezuinige verlichting • Gevelisolatie • Gebouwbeheersysteem

2008

• Warmte / koudeopslag • Energiezuinige verlichting • Lage temperatuurverwarming • Energiezuinige ventilatie • Warm Bouwen

2009

Kantoorvilla, Baarn

2009

• Warmte / koudeopslag • Warmtepomp • Dubbele gevel • Klimaatplafonds • Gebouwbeheersysteem

• Warmte / koudeopslag • Energiezuinige verlichting • Gevelisolatie • Betonkernactivering • Warmtewiel

2010

De Tempel, Den Haag

2009

2011

Servicebureau Gemeenten, Amersfoort

Energielabel gebouwen Wegwijzer naar lagere kosten en een beter milieu

Energielabel gebouwen Wegwijzer naar lagere kosten en een beter milieu

LSI project investment maakt dit kantoor energiezuinig

DHV maakt dit kantoor energiezuinig

Bussums Water Collectief maakt dit kantoor energiezuinig

• Dak- en gevelisolatie • Energiezuinige ventilatie • Aanwezigheidsdetectie • Lichtgekleurde

• Stadsverwarming

• Warmteterugwinning

2007

2010

Central Post, Rotterdam

2009

2009

FrieslandCampina, Amersfoort

2010

2010

Provinciekantoor, Haarlem

Energielabel gebouwen Wegwijzer naar lagere kosten en een beter milieu

Rijksgebouwendienst en Elmo B.V. maken dit kantoor energiezuinig

Ernst & Young en Bouwfonds REIM maken dit kantoor energiezuinig

• Energiezuinige verlichting • Warmte-koudeopslag • Warmtepomp • Dakisolatie • Hoogrendementsketels

• Warmtepomp • Betonkernactivering • Gevelisolatie • Daglichtafhankelijke verlichting

• Warmteterugwinning

2010

2012

Energielabel gebouwen Wegwijzer naar lagere kosten en een beter milieu

• WKO op 130 meter • Geïsoleerde gevel • Geïsoleerd dak • Energiezuinige verlichting • Gebouwbeheersysteem

2006

Provincie Noord-Holland maakt dit kantoor energiezuinig

• Driedubbel glas • Warmte- / koudeopslag • Warmtepomp • Energiezuinige verlichting • Monovalente warmte-opslag

Watertoren, Bussum

FrieslandCampina en SPF Beheer maken dit kantoor energiezuinig

• Warmte / koudeopslag • Bio-centrale • Driedubbel glas • Zonnepanelen • Klimaatmatten

WNF, Zeist

2008

Energielabel gebouwen Wegwijzer naar lagere kosten en een beter milieu

Wereld Natuur Fonds maakt dit kantoor energiezuinig

2005

2010

DHV-kantoor, Amersfoort

Energielabel gebouwen Wegwijzer naar lagere kosten en een beter milieu

Ministerie van Financiën, Den Haag

• Warmte / koudeopslag • Warmtepompen • Bio-WKK • Betonkernactivering • Windmolen en PV

dakbedekking

verlichting

2008

Energielabel gebouwen Wegwijzer naar lagere kosten en een beter milieu

Energielabel gebouwen Wegwijzer naar lagere kosten en een beter milieu

• Dubbele gevel • Isolerend glas • Energiezuinige ventilatie • Daglichtafhankelijke

2007

2009

2011

Raad voor de Kinderbescherming, Almelo

2009

2010

Ernst & Young, Den Haag

agentschap nL duurZaam vasTgoedKranT PROVADA-special 6

PraktijkVoorbeeLDeN breeam-NL

meer DaN 1 miLjoeN m² geregistreerD Onder de naam BREEAM-NL ontwikkelt de Dutch Green Building Council een reeks beoordelingsmethoden. De BREEAM-NL-reeks is het eerste – voor de Nederlandse markt geldende – duurzaamheidskeurmerk dat internationaal meetelt. Het eerste DGBC-keurmerk, BREEAM-NLNieuwbouw, werd operationeel in oktober 2009. In 2011 bereiken zowel BREEAM-NL Bestaande Bouw en Gebruik als het DGBC-keurmerk voor Duurzame Gebiedsontwikkeling de operationele status. Eigenaar DGBC verandert daarmee dit jaar van een ontwikkelorganisatie naar een netwerkorganisatie met een knooppuntfunctie op het gebied van duurzaam bouwen.

Nieuwbouw

Duurzame gebiedsontwikkeling

In Nederland is inmiddels meer dan 1 miljoen m² bruto vloeroppervlakte geregistreerd voor het behalen van het BREEAM­NL duurzaamheidscertificaat. “Een prachtig resultaat, als je bedenkt dat we in oktober 2009 zijn gestart met de eerste registraties en certificering mogelijk is vanaf april 2010”, zegt DGBC­directeur Stefan van Uffelen.

Het DGBC Keurmerk voor Duurzame Gebiedsontwikkeling wordt in september 2011 gelanceerd. Het keurmerk dekt een nieuw deel van het duurzaam bouwen­spectrum, waarvoor tot nu toe eigenlijk nog niets bestond, ook internationaal niet. Het traject om het nieuwbouwlabel en het gebiedslabel compatible te maken is in volle gang. Kijk voor meer informatie op www.dgbc.nl of www.breeam.nl.

Bestaande Bouw Het DGBC keurmerk voor de beoordeling van de duur­ zaamheidprestatie van bestaande gebouwen heet BREEAM­NL Bestaande Bouw en Gebruik (BREEAM­NL BBG). In 2011 worden de eerste certificaten uitgereikt.

breeam-NL Nieuwbouw oNtwerPcertificateN traNsPort – schiPhoL reaL estate Kantoorgebouw TransPort is een ontwikkeling en belegging van Schiphol Real Estate. In het ontwerp is gezocht naar de beste positie ten opzichte van de zon voor daglichttoetreding en klimaat­ en energiebeheersing. Het duurzame concept en het architectonisch ontwerp zijn in samenwerking met Architecten­ bureau Paul de Ruiter uit Amsterdam tot stand gekomen. De bouw is gerealiseerd door Bouwbedrijf De Vries en Verburg uit Stolwijk. Het resultaat is een efficiënt en inspirerend commercieel kantoorgebouw voor de hoofdkantoren van Transavia en Martinair.

breeam-NL Nieuwbouw oPLeVercertificateN

fLorahoLLaND NaaLDwijk

kaNtoor charitatieVe iNsteLLiNg – oVg

staDskaNtoor utrecht

Coöperatieve Bloemenveiling Flora­ Holland ontwikkelt een nieuw terrein ten behoeve van toekomstige groei (35 hectare) inclusief water, groen en infrastructuur. In het ontwerp is gekozen voor WKO+WP, GBA (detectie, bemetering en regelingen), Zon­PV en energiezuinige verlichting. De keuzebepalende factoren waren de lage exploitatiekosten, het feit dat het allemaal bewezen technieken zijn, het gebruikersgemak en de goede moge­ lijkheden voor integratie met de bestaande gebouwen, systemen en voorschriften.

Projectontwikkelaar OVG realiseert een nieuw kantoor (5.800 m²) voor een charitatieve instelling het Prins Willem Alexanderkwartier langs de A12 in Den Haag. Met een grotendeels glazen gevel wordt een hoge mate van daglichttoetre­ ding gerealiseerd. Het gebouw heeft onder meer een warmte­ en koudeopslag, mos­sedum dak en atrium, waterbespa­ rende toiletten en slimme installaties met aanwezigheidsdetectie en daglichtrege­ lingen. In constructie en bekleding is gebruik gemaakt van FSC­hout.

DistributieceNtrum strYker wDP tiLburg – wDP Het logistiek platform in Tilburg verhuurt WDP (Warehouse De Pauw) voor vijf jaar vast aan logistieke groep Kuehne+Nagel voor een middelencentrum voor een grote Nederlandse retailer. De site heeft een oppervlakte van 27.500 m². WDP heeft het oude pand gesloopt, de site gesaneerd en hergebruikt voor een state­of­the­art logistiek pand van 17.000 m². Een voorbeeld van duurzaam grondgebruik. In het ontwerp is gekozen voor hoog frequente verlichting, 15% betere EPC dan Bouwbesluit, meettoestel­ len voor alle grote verbruikers en monitoring (kWh­meters, watermeters, gasmeters), energiezuinige buitenverlich­ ting, verbeterde luchtdichtheid van het gebouw door minimalisatie luchtinfiltra­ tie laad­ en losplatforms, sanitaire toestellen met verminderd waterverbruik en gebruik van regenwater.

wDP site Voor ter beke wijcheN WDP bouwt voor de Nederlandse Ter Beke dochter Langeveld/Sleegers in Wijchen een logistiek platform. De nadruk ligt vooral bij energiebesparing. Het betreft een gekoeld gebouw en daarbij is energie uiteraard een erg hoge kostenpost. Er is gekozen voor een energiezuinige koelinstallatie . De gebruiker verbruikt ook veel warmtapwater voor reiniging. Daarom is gekozen voor warmterecupera­ tie van de koelinstallatie en wordt warmtapwater verwarmd door zonnecol­ lectoren. In het sanitair zijn waterzuinige toestellen gebruikt.

Goodman ontwikkelt voor medische technologiebedrijf Stryker een nieuw regionaal distributiecentrum. Een hoge EPC­waarde voor zowel het magazijn als het kantoor, een hoogwaardig ecologie­ plan, separate meters en monitoring van de milieu­impact van de aannemer, zijn enkele ontwerpmaatregelen. Verder worden de werkplekken in het kantoor ingericht met voldoende daglicht en aangenaam uitzicht. Er worden specifieke ontwerpmaatregelen voor logistiek toegepast om de kans op schades te verminderen.

Stadskantoor Utrecht omvat 66.000 m² en is een van de grootste gebouwen die de komende drie jaar wordt gebouwd in Nederland. Ontwikkelaar is NS Poort. In april 2011 werd de eerste paal geslagen. Het bouwproject is onderdeel van de heront­ wikkeling van het Utrechtse Stations­ gebied waarin onder andere de nieuwe OV­terminal door ProRail wordt gebouwd. De oplevering staat gepland in 2014.

staDskaNtoor rotterDam De gemeente Rotterdam laat het Stadskantoor duurzaam herontwikkelen. Van het huidige pand blijft het monu­ mentale L­vormige deel behouden, de latere aanbouw wordt gesloopt. Architectenbureau OMA is verantwoorde­ lijk voor het ontwerp. Het gebouw wordt energiezuinig met zonnecollectoren en groene daken en de wijze waarop gebruik wordt gemaakt van daglicht en de opvang van regenwater. Via glasvezel wordt daglicht in het gebouw gebracht.

De moNarch DeN haag In een joint venture van Provast en ASR Vastgoed Ontwikkeling wordt De Monarch gerealiseerd. Goede isolatie beperkt de energieverliezen. Hierdoor wordt de benodigde energie voor distributie van lucht en water geoptimali­ seerd. De warmte en koude die uiteinde­ lijk nodig is, wordt opgewekt door een geoptimaliseerde combinatie van energieopslag, warmtepompen en ketels met een hoog rendement.

woNiNgbouwProject De caaieN Woningbouwproject De Caaien (165 m² bvo per woning) is onderdeel van de Haagse wijk Ypenburg. Voor Dura Vermeer is De Caaien het eerste woning­ bouwproject met de zogenaamde PCS­hybride woning, die zij samen met Itho en Giesbers & Van der Graaf hebben ontwikkeld. De EPC van de woningen is 0,42. Bijna een halvering ten opzichte van de toenmalige normen flink lager dan de norm die voor 2011 geldt (namelijk 0,6). De Caaien is gebouwd tussen 2008 en 2010.

wDP tiLburg – wDP Na het in april 2010 behaalde ontwerp­ certificaat voor dit logistieke platform, behaalde WDP op 14 oktober 2010 ook een BREEAM­NL Nieuwbouw oplever­ certificaat, het eerste in Nederland.

= good = very good = excellent

Dutch Green Building Week DGBC organiseert van 19 tot en met 23 september de Dutch Green Building Week. Hiermee sluit ze aan bij de World Green Building Week. Het doel is om te laten zien welke belangrijke rol duurzame gebouwen spelen in gezondere, duurzamere gemeenschappen. Wereldwijd zetten alle Green Building Councils hun initiatieven en die van hun participanten daarom in de ‘vitrine’. Meer informatie op www.dutchgreenbuildingweek.nl.

agentschap NL Duurzaam VastgoeDkraNt Provada-special 7

14 12 10 8 6 4 2 0

Nieuwe PubLicaties Energietransitie

pelijke opgaven. De handreiking biedt ook informatie over proces, instrumenta­ rium en kansrijke ‘sjablonen’ die in de praktijk worden gehanteerd, zoals ‘gezonde wijk’, ‘klimaatvriendelijke wijk’, ‘duurzaam woon­werklandschap’. Voor gemeenten, marktpartijen en bestuur­ ders. www.ruimtexmilieu.nl

In de brochure ‘De kunst van duurzame energietransitie’ presenteert Agentschap NL vijf toonaangevende projecten waar innovatieve energieconcepten zijn geïntroduceerd. Het gaat om projecten in Zuid­Holland (Zuidplaspolder), Den Haag (Zuid­west), Delft en Amsterdam (Noord en IJburg). In de brochure leest u hun ervaringen met energietransitie: Hoe organiseren zij deze energietransitie? Welke bestuurlijke processen spelen zich af? Hoe komen samenwerkingsverban­ den tot stand? www.agentschapnl.nl/ gebiedsontwikkeling

Brochure ‘Technieken in de bestaande bouw’ Agentschap NL­brochure over bewezen energiebesparende technieken voor bestaande woningbouw die grootschalig toepasbaar zijn tegen relatief beperkte onderhouds­ en investeringskosten. www.agentschapnl.nl/woningbouw

Ubouwpanel Het Ubouwpanel 2010 is gereed. Het Ubouwpanel is een jaarlijkse energie­ monitor van Agentschap NL en brengt de penetratie in beeld van energiebe­ sparende maatregelen, verwarming­ en koelinstallaties en het energiege­ bruik bij een vaste groep van 1.000 utiliteitsgebouwen. Deze zijn verdeeld over vijf categorieën: kantoren, onderwijsgebouwen,w inkels, ziekenhuizen en verzorgingsinstellin­ gen. Deze achtste rapportage is beschikbaar op www.energiecijfers.nl.

De kunst van duurzame energietransitie Innovatieve gebiedsontwikkeling in de praktijk

Technieken in de energiezuinig bestaande bouw

energiebesparingsverkenner

Trias Energetica

Energieambities bij gebiedsontwikkeling

warmteweerstand

Handreiking Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling

Nieuwe publicatie ‘Toekomstwaarde Nu’ over de financiering van duurzame gebiedsontwikkeling. De publicatie geeft een overzicht van reeds toegepaste methodieken, instrumenten en ideeën op het gebied van de financiering van duurzame gebiedsontwikkeling. De kennis is bijeengebracht door AgentschapNL, het Rijksvastgoed­ en ontwikkelingsbedrijf (RVOB) en werk­ groep Toekomstwaarde NU van de Community­of­Practice Oneindig Laagland. Meer informatie bij Marion Bakker, [email protected].

aandeel in verlichtingsplan % 20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0

Agentschap NL voert het energie­ besparingprogramma voor de gebouwde omgeving uit van het ministerie van BZK­WWI. Wij ondersteunen koplopers die de Circle of Blame doorbreken, energieneutraal vastgoed bouwen en bestaande kantoorgebouwen sterk verduurzamen. Ons doel is het stimuleren van toepassing van rendabele maat­ regelen en het opschalen van Onze adviseurs duurzaam vastgoed zijn:

Hans Korbee

Selina roskam

albert Hulshoff

2006

2008

Quick wins met Slim Licht

2010

Brochure en film DMOP

Verlichting kost in utiliteitsgebouwen Het meerjaren onderhoudsplan is een kantoren HF-verlichting maar liefst 20 tot 25% van de totale zeer bruikbaar instrument voor verduur­ winkels HF-verlichting energierekening. Verouderde TL­systemen, zaming van gebouwen. In een duurzame kantoren LED-verlichting winkels halogeen­spotjes en een slechte regel­LED-verlichting aanpak wordt per gebouwelement of baarheid zijn belangrijkste boosdoeners. gebouwgebonden installatie een bredere, Moderne TL in goede armaturen, een duurzamere, afweging gemaakt. Zodat regeling op aanwezigheid en daglicht en bijvoorbeeld bij de vervanging van het toepassen van Led­spots halveren de kozijnen ook aan beter isolerend glas energierekening. De nieuwe brochure­ of aan ventilatievoorzieningen wordt reeks Slim Licht geeft alle quick wins gedacht, of bij de vervanging van een voor kantoren, scholen, winkels, zorg­ cv­installatie meer duurzame en gebouwen en bedrijfshallen. energie­efficiëntere systemen voor www.slimme-energie.nl warmteopwekking overwogen worden. Een duurzame afweging kan echter ook leiden tot het eerder vervangen van Brochure ‘Innovatie in Energie’ gebouwelementen of tot aanvullende Agentschap NL­brochure geeft een overzicht van innovatieve energietechnie­ voorzieningen. Agentschap NL heeft een brochure en een film beschikbaar voor ken voor de woningbouw. gebouweigenaren en beheerders. www.agentschapnl.nl/woningbouw www.slim-onderhoud.nl

Overzicht van een aantal innovatieve energietechnieken voor de woningbouw

In samenwerking met: Wonen, Wijken en Integratie Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer

Dit is een publicatie van: Agentschap NL NL Energie en Klimaat Croeselaan 15 Postbus 8242 | 3503 RE Utrecht T 088 602 25 33 www.agentschapnl.nl/duurzameenergie © Agentschap NL | December 2009 Publicatie-nr. 2DENB0901

Agentschap NL is een agentschap van het Ministerie van Economische Zaken. Agentschap NL voert beleid uit voor diverse ministeries als het gaat om duurzaamheid, innovatie en internationaal. Agentschap NL is hèt aanspreekpunt voor bedrijven, kennisinstellingen en overheden. Voor informatie en advies, financiering, netwerken en wet- en regelgeving.

nieuwe duurzame technieken en samenwerkingsvormen. Kijk op www.duurzaamvastgoedportal.nl en www.slimme-energie.nl voor informatie over rendement, techniek en maatregelen, instrumenten, regelgeving en financieringsmogelijkheden. Telefoon (088) 602 24 51.

2004

kantoren HF-verlichting winkels HF-verlichting kantoren LED-verlichting winkels LED-verlichting

Innovatie in Energie

Hoewel deze publicatie met de grootst mogelijke zorg is samengesteld kan Agentschap NL geen enkele aansprakelijkheid aanvaarden voor eventuele fouten.

ageNtschaP NL stimuLeert Duurzaam VastgoeD

2010

Verdienen met duurzaam onderhoud! Naar een duurzaam meerjaren onderhoudsplan (DMOP): de stand van zaken

Overzicht van een aantal innovatieve energietechnieken voor de woningbouw

Het ministerie van Infrastructuur en Milieu stelt een Handreiking Duurzame Ruimtelijke Ontwikkeling beschikbaar. Deze handreiking kiest voor een gebiedsgerichte invalshoek waarbij duurzaamheids­aspecten in samenhang worden bekeken. De samenhang tussen thema’s is beschreven vanuit maatschap­

Financiering duurzame gebiedsontwikkeling

2008

Innovatie in Energie

Met het rapport ‘Centraal stellen van duurzame energieambities in het gebiedsontwikkelingsproces’, biedt Agentschap NL handvatten aan gemeen­ ten om energieambities te borgen bij integrale duurzame gebiedsontwikkeling. Het rapport geeft een overzicht van het proces, instrumenten en energie­ concepten. www.agentschapnl.nl/ gebiedsontwikkeling

2006

Isolatie in kantoren

Oneindig Laagland In het magazine ‘Oneindig Laagland’ presenteert een groep van 25 professio­ nals in de gebiedsontwikkeling praktische kennis over Cradle­to­Cradle ambities bij duurzame gebiedsontwikkeling. De groep heeft zich anderhalf jaar verbonden in een Community­of­Practice (CoP) Oneindig Laagland en oplossingen ontwikkeld voor zeven ambitieze gebiedsontwikkelingsprojecten. Uit de casuïstiek van de projecten komen drie belangrijke vraagstukken boven­ drijven: financiering van duurzame gebiedsontwikkeling, het meten van duurzaamheid en effectieve samenwer­ king. De CoP is georganiseerd door Agentschap NL en de RnR group. Het magazine kunt u downloaden via www.lerenvoorduurzameontwikkeling.nl.

2004

fiNaNciëLe regeLiNgeN Voor Duurzame utiLiteitsbouw De overheid heeft in 2011 wijzigingen doorgevoerd in het fiscale en subsidiebeleid. Hieronder een overzicht van de regelingen voor duurzame utiliteitsbouw. EIA en MIA De EIA (Energie­investeringsaftrek) is een fiscale regeling van de ministeries van Economische Zaken, Landbouw & Innovatie (EL&I) en Financiën, voor ondernemers die investeren in energiebesparende maatregelen en duurzame energie. Ook investeringen voor het verbeteren van het energielabel van een bestaand utiliteitsgebouw komen in aanmerking. Voor meer informatie zie www.agentschapnl.nl/eia. De MIA (Milieu­investeringsaftrek) en Vamil zijn vergelijk­ bare regelingen van de ministeries Infrastructuur & Milieu (I&M) en Financiën voor ondernemers die investeren in een duurzaam gebouw of in duurzame voorzieningen. Zie www.agentschapnl.nl/miavamil. De EIA, MIA en Vamil zijn bedoeld voor organisaties die inkomsten­ of vennootschapsbelasting betalen en fiscaal eigenaar zijn van de bedrijfsmiddelen waarin zij hebben

geïnvesteerd. Groenfinanciering en EIA of MIA zijn te combineren. Dit geldt niet voor EIA en MIA. Groenregeling De Groenregeling is een gezamenlijke regeling van de ministeries I&M, EL&I en Financiën. In november 2010 heeft de Tweede Kamer besloten om het belastingvoor­ deel op groene beleggingen af te bouwen. De regeling blijft wel bestaan. Voor actuele informatie zie www.agentschapnl.nl/groenbeleggen. EOS Er komen in de eerste helft van 2011 geen nieuwe tenders voor de Energie Onderzoek Subsidies (EOS). Het ministerie van EL&I heeft dit besloten. Voor actuele informatie zie www.agentschapnl.nl/eos. SDE+ In 2011 wordt de Stimulering Duurzame Energieproductie (SDE) omgevormd naar de SDE+. Het ministerie van EL&I wil de SDE+ uiterlijk 1 juli 2011 open stellen. Voor actuele informatie zie www.agentschapnl.nl/sde.

Irma Thijssen

agentschap NL Duurzaam VastgoeDkraNt Provada-special 8

Duurzaamste gebouweN geraNkt GreenCalc+ versie 4.1 In de nieuwste GreenCalc+ versie 4.1 is de geharmoniseerde nationale milieuda­ tabase van Stichting Bouw Kwaliteit geïntegreerd. Dit heeft tot effect dat alle Milieu­index Gebouwscores (MIG) wijzigen ten opzichte van versie 2.2; de index gaat gemiddeld zo’n 20 punten omlaag. De GreenCalc+ labelindeling is hierop aangepast, zodat de nieuwe labels aansluiten bij de ‘oude’ ambitieniveaus. Meer informatie over de nieuwe versie van GreenCalc+ en het effect op de labelklasse indeling vindt u op www.greencalc.com. Duurzaam Inkoop-eisen ambitieus Kijkend naar de gerealiseerde Milieu­index Gebouw (MIG) resultaten in scorelijst zou geconcludeerd kunnen worden dat de eis die de overheid stelt binnen duurzaam inkopen (een MIG van minimaal 200 berekend met GreenCalc+ V2.2) niet ambitieus is. Dat is echter niet het geval. De hierboven getoonde gebouwen zijn zeer duurzaam. De criteria bij duurzaam inkopen zijn zo gekozen dat het ambitieniveau hoog maar realistisch is.

Project Watertoren Bussum TNT Green Office Hoofddorp TNT Distributiecentrum Veenendaal RWS Terneuzen NIOO­KNAW Wageningen ** WNF Zeist DUO (OCW) en Belastingdienst (Financiën) Groningen ** RWS IJmuiden Central Post Rotterdam DWA Bodegraven Zie voor de officiële Top 10 www.greencalc.com. * MIG berekend met GreenCalc+ versie 2.2. ** gecontracteerd, nog niet geverifieerd.

GreenCalc score * 1087 1005 632 323 285 269 259 257 252 251

hogeschooL rotterDam gaat Voor eeN Duurzame staDscamPus De duurzame Stadscampus Coolhaven met moderne onderwijsvoorzienin­ gen, congres­ en sportfaciliteiten, werkstudio’s en studietuinen moet een belangrijke trekker worden voor Rotterdamse studenten. Met behulp van de digitale tool ‘Naar een duurzame campus’, door TU Delft en Agentschap NL speciaal ontwikkeld voor het onderwijs, geeft Hogeschool Rotterdam inhoud aan deze verduur­ zaming. Op basis van keuzes die in de

tool worden gemaakt, verschijnt een mogelijk toekomstbeeld, toegesneden op de duurzame wensen en behoef­ ten. Hogeschool Rotterdam maakt de onderwijslocaties steeds duurzamer en voor de toekomstige Stadscampus is het gewenst dat duurzaamheid vanaf de start meteen wordt meege­ nomen in de bouwplannen. De tool is in principe ontwikkeld voor het hoger onderwijs, maar ook interessant voor bijvoorbeeld

miNDer risico’s met eNergieNeutraLe gebouweN Op de PROVADA 2010 was het woord ‘sloop’ nog taboe. De uitkomsten van het duurzaamheidsonderzoek van W/E

adviseurs over de keuze tussen bestaande en nieuwe kantoren baarde daardoor veel opzien. De studie is uitgevoerd in

Schaduwprijs (energie en materialen) 9,0 8,0 E: nieuw E: bestaand M: nieuw M: bestaand

7,0 6,0 5,0 4,0 3,0 2,0 1,0 0,0 1

2

3a

3b

3c

4a

4b

4c

Toelichting scenario's: 1: Doorexploiteren 2: Lichte renovatie 3a: Zware renovatie 3b: Zware renovatie, energie-nul, biomassa 3c: Zware renovatie, energie-nul, PV 4a: Sloop + nieuwbouw 4b: Sloop + nieuwbouw, energie-nul, biomassa 4c: Sloop + nieuwbouw, energie-nul, PV

NIoo-KNaW Wageningen

toekomstige science & research­par­ ken en innovatie­campussen. Dit in relatie tot duurzame vastgoedstrate­ gieën: duurzame keuzes voor gebouwen in termen van doelen, meters, gebruikers en euro’s. De tool is gratis beschikbaar op www.duurzamecampus.nl. Agentschap NL heeft bijgedragen vanuit de Meerjarenafspraken, zie www.agentschapnl.nl/mja.

opdracht van Agentschap NL en begeleid door IVBN, Neprom, Rijksgebouwendienst, TNT en ING­REIM. Het doorhuren zonder ingreep van bestaande kantoorgebouwen kwam als slechtste optie uit de studie; ingrijpende renovatie of sloop en nieuwbouw als de twee beste keuzes.

Vervolgstudie ‘Renoveren of nieuw bouwen?’ Als vervolg op deze studie heeft W/E adviseurs in 2011 onderzocht wat de effecten zijn van de EU­eis van energie­ neutrale nieuwbouw vanaf 2018. Daarnaast zijn de verdergaande mogelijk­ heden van renovatie doorgerekend. Deze studie maakt evenals de vorige studie gebruik van een life­cyclebenadering waarin alle meetbare milieueffecten zijn verdisconteerd. Het resultaat laat zien dat de milieuvoordelen ten opzichte van de variant ‘niets doen’ groter worden. Voor partijen die ook in de toekomst willen beschikken over courant vastgoed is energieneutraal vastgoed een veilige keuze. Essentiële randvoorwaarde is daarbij wel dat de te renoveren of nieuw te bouwen gebouwen een lange levens­ duur hebben. Een goede locatie en flexibiliteit blijven een vereiste. Het rapport is beschikbaar op www.duurzaamvastgoedportal.nl.

beter LabeL DaNkzij Nieuwe VerLichtiNg Maar liefst 20 tot 25% van al het energiegebruik in gebouwen gaat naar verlichting. Dit terwijl verlichting vaak nodeloos brandt en er aantrekkelijke alternatieven voorhanden zijn. Zo biedt moderne tl­verlichting een betere kleurweergave, rustig beeld, hoog rendement en lange levensduur. Bovendien zijn deze T5­systemen goed te regelen naar daglicht en aanwezig­ heid. Led­verlichting biedt nu al een hoogwaardig alternatief voor alle plaatsen waar nog halogeenverlichting of spaarlampen hangen. En de beste led­systemen bieden nu al een alternatief voor tl­verlichting. Doordat verlichting zo’n grote post is op het energiegebruik van een gebouw leidt het vervangen van oude verlichtingssystemen door moderne varianten in vrijwel alle gebouwen tot een beter energielabel. Het biedt een kosteneffectieve oplossing voor panden die nu niet aan duurzaamheidscriteria voldoen. Agentschap NL heeft een verlichtingsscan en brochurereeks voor eindgebruikers beschikbaar op www.slimme-energie.nl.

dUo (oCW) en Belastingdienst (Financiën) Groningen

agentschap NL Duurzaam VastgoeDkraNt Provada-special 9

esco-Doorbraak rotterDam actiViteiteNbesLuit structureLe VerDuurzamiNg begiNt bij zwembaDeN partij in staat gesteld meer besparende maatregelen te treffen dan doorgaans gebruikelijk is bij conventionele ESCo­overeenkomsten. Een groot succes voor alle in­ en externe experts van Rotterdam en de deelnemende ESCo­ partijen! Meer informatie: www.rotterdam.nl/groenegebouwen en www.duurzaamvastgoedportal.nl.

Ondernemers zijn verplicht om alle energiebesparende maatregelen te treffen die binnen vijf jaar worden terugverdiend. Dit staat in Artikel 2.15 van het Activiteitenbesluit van de Wet Milieubeheer. Deze verplichting geldt voor ondernemingen met een minimaal jaarlijks energiegebruik van 50.000 kWh of 25.000 m³ gas. Dit komt grofweg overeen met gebouwen van minimaal 700 m². Het is de verantwoordelijkheid van de ondernemer om energiebesparende maatregelen in de bedrijfsvoering door te voeren. De gemeente bepaalt of de ondernemer aan de verplichting voldoet. Voor meer informatie: www.infomil.nl/energie.

Wie volgt?

op www.youtube.com/nlduurzaamvastgoed is een interview met wethouder van Huffelen van rotterdam te bekijken waarin zij de ESCo-overeenkomst toelicht.

Dit voorjaar zijn de resultaten van de eerste ESCo­aanbesteding in het kader van Rotterdamse Groene Gebouwen gepresenteerd. De aanbesteding had betrekking op de verduurzaming van negen zwembaden. De resultaten op een rij: • 34% gegarandeerde energiekostenbesparing • 15% reductie op het onderhoudbudget • structurele verbetering van het binnenklimaat van de zwembaden Dit alles is vastgelegd in een 10­jarig Onderhoud­ en Energieprestatiecontract (OEPC) en wordt uitgevoerd zonder aanvullende investeringen door de gemeente Rotterdam, de eigenaar van

de zwembaden. Juist deze combinatie van vergaande energiereductie en verbetering van het binnenklimaat vormt een doorbraak in Nederland voor het verduurzamen van gebouwen door de inzet van een Energy Service Company (ESCo).

Twee budgetten Het succes van Rotterdam is mede tot stand gekomen dankzij de duur van de overeenkomst, namelijk 10 jaar. En door het gegeven dat Rotterdam, naast het energiebesparingbudget dat de ESCo zelf genereert, het budget voor beheer en onderhoud van de negen zwembaden ter beschikking heeft gesteld aan de ESCo. Dit dubbele budget heeft de aanbiedende

sYNtrus achmea LabeLt wiNkeLVastgoeD Als eerste grote vastgoedbelegger in Nederland is Syntrus Achmea gestart met al haar winkelpanden van een energielabel te voorzien. Het gaat om zo’n 400 objecten, in waarde totaal 2,4 miljard euro. De labeling vindt plaats op unit­niveau. Deze exercitie moet Syntrus Achmea een eerste indicatie geven van de energieprestatie van de gehele retailportefeuille. Vervolgens zal Syntrus Achmea met alle 1.400 huurders van winkelunits om de tafel gaan om afspraken te maken over verbetering van het energielabel.

Agentschap NL zoekt contact met vastgoedeigenaren, overheid en niet­ overheid, die dit voorbeeld willen opvolgen en ook kiezen voor budgetneu­ traal verduurzamen van hun gebouwvoor­ raad. U kunt hierover contact opnemen met Albert Hulshoff, albert.hulshoff@ agentschapnl.nl.

Leidraad Prestatiecontract Agentschap NL heeft een Leidraad Prestatiecontract Beheer en Onderhoud Gebouwen opgesteld om marktpartijen te ondersteunen bij de ontwikkeling en aanbesteding van prestatiecontracten en ESCo’s. In de Leidraad vindt u onder meer tools voor monitoring, het definië­ ren van Key Performance Indicatoren (KPI’s) en het gebrui­ kersgedrag in relatie tot gebouw­ prestaties. U kunt de leidraad gratis downloaden via www.duurzaamvastgoedportal.nl.

www.duurzaamvastgoedportal.nl ondersteunt u met informatie over rendement, techniek en wetgeving

trioDos bieDt eiNDgebruiker PrestatiecoNtract In maart 2009 is het eerste duurzaam gerenoveerde rijksmonument in Nederland in gebruik genomen. Eigenaar Triodos Vastgoedfonds en huurder AT Osborne hadden drie ambities: duurzame renovatie, energiege­ bruik en CO₂­uitstoot drastisch verminderen en eigen­ tijdse voorzieningen toevoegen om daarmee de villa in Baarn nieuwe toekomstwaarde te geven. Voor dit pand is nu ook een langdurig prestatiegericht onderhoudscontract afgesloten. Het Model Energieprestatiecontract van AT Osborne en een Werkomschrijving technisch onderhoud zijn te downloaden van onze website www.duurzaamvastgoedportal.nl.

Dit is een publicatie van: Agentschap NL NL Energie en klimaat Croeselaan 15 Postbus 8242 | 3503 RE Utrecht www.agentschapnl.nl © Agentschap NL | Juni 2011 Publicatie­nr. 2EGOU1104

kaNseN Voor Duurzaam VastgoeD iN De zorg Zorginstellingen zijn, gedreven door de wijzingen in het bekostigingsstelsel, bezig met het professionaliseren van hun vastgoedorganisatie. Dit biedt kansen voor het ontwikkelen van beleid voor duurzaamheid en energiebesparing. Met het nemen van energiebesparende maatregelen, zoals het beter inregelen van installaties, het verbeteren van isolatie en het installeren van energiezuinige verlichting zal de energierekening omlaag gaan. Er zijn echter meer redenen om te investeren in energie­ besparing: het verbeteren van het binnenklimaat. Het verminderen van tocht en extreme hitte hebben een direct effect op het welbevinden van clienten en het verplegend personeel. Variërend van grote ziekenhuizen tot kleinschalige woonvormen bedraagt de omvang van de vastgoedvoorraad van deze sector bijna 30 miljoen m². Anders dan in de kantorenmarkt of de retail is de zorgsector meestal zelf eigenaar van het vastgoed. De zorginstelling kan dus zelf profiteren van de extra kwaliteit en uitstraling van een duurzaam gebouw en van de lagere energierekening. Werknemers laten duurzaamheid meewegen in hun

beslissingen bij de keuze van een werkgever, belangrijk om voldoende handen aan het bed te houden. Argumentatie genoeg voor zorg­ instellingen om aan de slag te gaan. Ruim 20% besparingspotentieel Het energiebesparingspotentieel in de zorg bedraagt ruim 20%. Agentschap NL ondersteunt zorg­ instellingen met kennis en instrumen­ tarium om bestaande gebouwen energiezuiniger te maken. Voor meer informatie: www.energiebesparingindezorg.nl. Contact: wijnanda.willemse@ agentschapnl.nl.

Voorzitter beroepsvereniging FMGezondheidszorg André de Reus

“Liever besparen dan bezuinigen”

“Energie besparen is een niet te missen kans om de financiële gevolgen van de economische crisis wat te verzachten. Zo kunnen we er mede voor zorgen dat de behandeling, service en faciliteiten voor patiënten en cliënten in de zorginstellingen op peil blijven,” aldus André de Reus voorzitter beroepsvereniging FMGezondheidszorg. Naast kostenbeheersing spelen volgens hem ook morele overwegingen een rol om energie te besparen: “Juist zorginstellingen hebben een taak een bijdrage te leveren aan het terugdringen van de CO2-uitstoot.”

Kennis De Reus benadrukt dat besparen op energie veel meer is dan lampen uitdoen en de thermostaat omlaag draaien. “Denk aan maatregelen in de catering, want juist de voedselproductie is een geweldige energieslurper of aan de manier waarop we gebouwen binnen en buiten laten reinigen. Ook in deze onderdelen van ons brede vakgebied kunnen we veel winnen door te besparen.” Volgens De Reus is er al veel belangstelling onder facilitair managers voor energiebesparing. “Maar het gaat nu eenmaal om specifieke kennis van technieken en gedragsbeïnvloeding die niet iedereen noch elke instelling in huis kan hebben. Juist dat is wat we met dit symposium willen bereiken: een flinke impuls aan kennisverspreiding over energie besparen.” De beroepsvereniging organiseert het symposium samen met Agentschap NL, onderdeel van het ministerie van Economische Zaken. “Agentschap NL is bij uitstek de specialist in het toepassen van duurzaamheid in bedrijven en instellingen en dus ook energiebesparing. We zijn blij dat zij hun kennis met facilitair managers willen delen, tijdens maar ook na zeven oktober,” stelt De Reus vast.

“Met dit symposium willen we een flinke impuls geven aan kennisverspreiding over energie besparen.”

Energie besparing in de zorg >> Als het gaat om energie en klimaat

Jaarlijks 115 miljoen euro besparen kan Volgens TNO Centrum Zorg en Bouw kan de zorgsector tussen de 12 en 25% energie besparen. Dit komt overeen met een jaarlijkse gemiddelde kostenbesparing van 115 miljoen euro en een reductie van de CO2-emissie van ongeveer 600 kton per jaar. In samenwerking met Agentschap NL maakte TNO een inschatting van de potentiële energiebesparing in de zorgsector. Hiervoor is een onderverdeling gemaakt in ziekenhuizen, verpleeghuizen, verzorgingshuizen en de gehandicaptenzorg, geestelijke gezondheidszorg en jeugdzorg. Deze indeling is zo gekozen, omdat er verschil is in gebouwvormen, bezettingsgraden, installatieconcepten en energieverbruik. Het jaarlijkse energieverbruik van de totale zorgsector bedraagt ruim 900 miljoen kubieke meter gas en 2,3 miljoen MWh electriciteit. Vergelijkbaar met ruwweg 600.000 huishoudens.

Cluster

Gas (*1000 m3/jaar)

Electriciteit (MWh/jaar)

Primair (PJ/jaar)

CO2-emissie (kton/jaar)

Energiekosten (M€/Jaar)

Ziekenhuizen Verpleeghuizen Verzorghuizen GHZ/GGZ/Jeugdzorg

237.600 213.000 210.000 240.000

741.600 518.300 511.000 584.000

15,2 12,3 12,1 13,8

842 672 662 757

163 130 128 146

Totaal

900.600

2.345.900

53,3

2,932

567

energiegebruik per cluster

Energiebesparende maatregelen Op basis van het percentage instellingen dat de energiebesparende maatregel heeft doorgevoerd, maakte TNO een inschatting van het maximaal te behalen percentage en het energiebesparende effect ervan. Hieruit blijkt dat ziekenhuizen veel energie kunnen besparen met dak- en vloerisolatie, HR-ketels en systeemoptimalisatie. Voor nieuwbouw biedt warmte- en koudeopslag nog veel mogelijkheden.

congreskrant zorg | 01

trioDos boek ‘LeVeN iN gezoNDe gebouweN’ Triodos Bank presenteert tijdens de PROVADA 2011 het boek ‘Leven in gezonde gebouwen’. Hierin beschrijft de bank, die in 2004 als eerste een duurzaam vastgoed­ fonds lanceerde, haar visie op duurzaam­ heid en de Triodos Toets voor Duurzaam Vastgoed. "In een tijd waarin iedereen een eigen invulling lijkt te geven aan het ruime begrip duurzaamheid, laten wij graag zien hoe wij daar al bijna tien jaar concreet invulling aan geven," zegt Guus Berkhout, fondsmanager van Triodos Vastgoedfonds. "Onze visie gaat niet alleen over energieverbruik en milieu­ kwaliteit (Planet) maar stelt ook de vraag of de gebruikers prettig en gezond kunnen werken in het gebouw (People). Het concept en de belevingswaarde (Project) van een gebouw zijn even

relevant als rendement (Profit): een gebouw is immers pas werkelijk duur­ zaam als financieel rendement en maatschappelijk rendement elkaar versterken. Waar beleggers en financiers hun financiële criteria als regel juist tegenover de heersende milieucriteria plaatsen, verbinden wij beide waarden in één model. Hierdoor ontstaat een model dat álle aspecten van duurzaamheid beoordeelt, zowel bij aankoop als beheer".

Hoewel deze publicatie met de grootst mogelijke zorg is samengesteld kan Agentschap NL geen aansprakelijkheid aanvaarden voor eventuele fouten.

agentschap NL Duurzaam VastgoeDkraNt Provada-special 10