1
Duurzaam bewegen naar bezieling van mens en organisatie: blijf dansen! Een persoonlijke invalshoek voor inspirerend leiderschap en veranderingen van organisaties* De wijze waarop ik naar organisaties kijk is sterk beïnvloed door mijn ervaringen en ook mijn opleidingen. Ook ingrijpende levenslessen die mij tijdelijk hebben laten overleven in plaats van leven zijn hierin vormend geweest. Ik kon in jonge jaren ‘overleven’, omdat ik mij in mijn hart volledig had verbonden met dans, dan voelde ik dat ik leefde, met hart en ziel! Gelukkig is ieder mens in staat om te helen, heel te worden. Daaraan is een intensief proces verbonden. En de bereidheid om in de spiegel te kijken naar jezelf, wie en hoe je bent. Ook om onder ogen te zien welke overtuigingen en waarden je als basis in je leven kiest, in eerste instantie onbewust. Dit leidt tot een diepgaand spiritueel bewustwordingsproces, waarmee we kiezen voor persoonlijke waarden als basis voor ons leven en ons werk. Ik kwam ooit tot de ontdekking dat mijn onbewust aangenomen waarde, of beter overtuiging, controle en beheersing was. Steeds op zoek naar die schijnbare houvast, waarmee ik overleefde. Hoe veel mensen herkennen dit wel niet? Ik heb toen bewust gekozen voor vertrouwen als mijn persoonlijke waarde, leven vanuit vertrouwen in plaats van beheersing. En ook hierin was de beleving in dans wezenlijk: vertrouwen op de signalen en impulsen van mijn lichaam. Leven op basis van vertrouwen in plaats van controle, wat een verschil! Bovendien een bijzondere beleving om te ervaren dat ik van binnenuit de manier waarop ik in het leven sta kan veranderen. Op basis van dit bewustzijn en vanuit mijn dansachtergrond begeleid ik mensen bij hun veranderingsproces – individueel en in organisaties. Verwaarlozing van de 20e eeuw In mijn dagelijkse praktijk beleef ik bij klanten wat ik zelf in mijn eigen ontwikkelingsproces en opleiding aan den lijve heb ondervonden: wij zijn geneigd om ons handelen te baseren op het willen ‘be-grijpen’ en analyseren van de wereld om ons heen door deze op te delen in kleinere eenheden. Dat doen wij niet alleen met onze visie op de wereld en ons leven, wij doen het - mijns inziens onbewust - ook met ons zelf. Zelfs om mijn boodschap in dit artikel te beschrijven, zal ik dit fenomeen van analyseren benutten. Maar wat dans doet is niet in woorden te vatten, het is alleen te ervaren. Toch zal ik een poging ondernemen… Er is in de 20e eeuw een toenemende scheiding gegroeid tussen ons denken, ons voelen en ons fysieke zijn, tussen hart, verstand en lichaam. Historisch kunnen wij traceren hoe met name door wetenschap en godsdienst ons denken de boventoon ging voeren boven gevoel en lichaam. Het fin-de-siècle-besef tijdens de eeuwwisseling naar de 20e eeuw toonde even het verlangen van de mensheid naar de verbinding met de natuur en ook het fysieke zijn. Er ontstonden bewegingen zoals de ‘Freikörperkultur’ en de ‘Wandervögel’. Soms wat extreem, toch geeft het ook aan dat een extreme situatie een soortgelijke reactie kan oproepen. De drang naar, ook fysieke, vrijheid mocht niet lang aanhouden. Ook al was er overdrachtelijk, en concreet in de wereld van de professionele theaterdans, sprake van een ‘bevrijding van het korset’, toch heeft de 20e eeuw het leven in een harnas1, zowel op fysiek als ook op gevoelsCenter for Servant Leadership & Coaching drs. Karin Sorbi
2 en denkniveau, bevordert. Dit ter introductie van mijn stelling dat wij onze natuurlijke verbinding met ons lichaam en met de oorspronkelijke eenheid in onszelf zijn kwijtgeraakt, zowel op micro- als op macroniveau, waar ik straks nog op inga. Terug naar mijn praktijk. Wat ik meemaak bij mensen die de wil hebben om iets in hun handelen en daarmee ook in hun zijn te veranderen is het steeds weer intredende bewustzijn dat het gedrag, tot aan het besluit om dat door middel van een begeleid traject te onderzoeken, voortkwam uit gegroeide patronen. Uit wetenschappelijk onderzoek is gebleken dat ons gedrag voor 95% onbewust gestuurd is. In ons drukke bestaan nemen wij weinig ruimte om stil te staan bij wat wij diep in ons hart willen doen met een specifieke situatie of zelfs levensvraag. Wij ervaren houvast in gedragspatronen, waardoor wij ons handelen baseren op eerdere ervaringen, zonder ons echt af te vragen of deze situatie wel gebaat is bij onze primaire reactie. Wij varen daarbij zelden op ons hele zijn, terwijl dat juist onze spirituele krachtbron is. Hoe zijn we onze integratie, verbinding en oorspronkelijke manier van zijn kwijt geraakt? Laat ik hierop inzoomen vanuit mijn vakachtergrond dans. Wij westerse mensen, primair gericht op het denken, ervaren in het algemeen een hoge drempel, om zonder functioneel doel te bewegen, zoals bij dans. Graag wil ik toelichten waarom het wellicht moeilijk kan zijn om zich hieraan ‘over te geven’. Ik heb altijd beweerd dat dans de meest kwetsbare kunstvorm is, omdat de danser geen doek en kwast, geen muziekinstrument of rol heeft, waarachter hij zich kan verbergen. Een danser staat ‘met zijn hele hebben en houden in beeld’ – dat maakt dat mensen zich kwetsbaar kunnen voelen en tegelijkertijd is dat de kracht van beweging en dans: de mens laat zich in alle puurheid, totaliteit en zonder camouflage zien! “Beweging is de taal van ons lichaam: een instinctieve, intuïtieve, niet te vermijden spiegel die de mens laat zien zoals hij is.”2 Zoals een professionele danser ooit zo mooi verwoordde: “When I’m dancing I’m one with my soul.” In dans komen we in contact met onze spirituele krachten. Jaren geleden begeleidde ik een groep leidinggevenden uit de kunstsector en bij de startvraag of zij zich vrij voelden om te dansen, kwamen de eerlijke antwoorden: ‘Nee, want dan sta ik voor gek’, ‘Nee, ik ben bang voor blessures’, ‘Nee, ik durf het niet’ en ‘Nee, ik voel mij bekeken’. Deze antwoorden zijn eerlijke uitingen als gevolg van onze vervreemding van ons lichaam en onze natuurlijke bewegingsimpulsen mede door onze gedachtekronkels en dat is ook een vervreemding van onze geestelijke zijnsbeleving. De eeuwige excuses die we onszelf aanreiken om niet anders te doen dan we gewend zijn. Nader beschouwd is het een fenomeen van de westerse wereld. In culturen van bijvoorbeeld Afrikaanse en Australische volksstammen is het uiten van gevoelens in bewegings- en dansrituelen een diepgewortelde traditie, zoals onder andere door veldonderzoek van Bradford Keeney is aangetoond. In zijn laatste boek schrijft hij over de helende kracht van schuddende lichaamsbeweging. “Shaking shamans, whether from the Pacific Northwest or the Kalahari, feel an intense sense of clarity and intuitive understanding while they are being shaken. They feel that they shift from being in the thoughts of the head to being in the feelings of the heart.” 3 Dit is een duidelijke bewustwording van onze spirituele kracht. Wij zijn deze natuurlijke verbinding met onze lichaamsbeweging en daarmee ook -beleving verloren. Sommige klanten schetsen dit fenomeen als een gewaarwording van ‘een hoofd op pootjes’. We ervaren veel stress en zijn uit balans. Kijk maar naar de uitkomsten van het onderzoek van de Europese Commissie in 2002 waaruit is gebleken dat de kosten in Europa voor ziekteverzuim ten gevolge van stress geschat worden op ongeveer 20 miljard euro per jaar. Burn-out en depressie lijken volksziekte nummer één te worden.4 Het riskante gevolg van deze disbalans werd al beschreven in de 17e eeuw door Jean Baptiste Molière in zijn boek Center for Servant Leadership & Coaching drs. Karin Sorbi
3 ‘Le Bourgeois Gentilhomme’: “Niets is belangrijker voor een man dan dansen. Zonder dansen kan hij niets. Alle rampen van de mensheid, alle fatale ongelukken waar de geschiedenis vol van is, de blunders van de politici, de fouten van de opperbevelhebbers, dit wordt allemaal veroorzaakt doordat men niet kan dansen.” 5 Tegenwoordig uit zich dit verstoorde evenwicht in het niet meer laten meetellen van onze levensnoodzakelijke lichaamsfuncties: onze longen om diep adem te halen en ons hart om onze diepste verlangens en eigen drijfveren te voelen. Zoals men in India zegt: “ Ik adem God in en ik adem God uit.” Dit besef dank ik aan mijn dansachtergrond, een jarenlange integrale training op mentaal -, gevoels- en fysiek vlak, die vaak tot een spirituele beleving heeft geleid, met beide benen op de grond. Deze dansachtergrond voedt mij nog steeds in mijn dagelijkse werk. Ik spiegel mensen in hun wijze van ademhalen, meestal te oppervlakkig, waardoor mensen bij wijze van spreken geen lucht meer krijgen. Ik spiegel mensen in hun houding, waarvan zich niemand bewust blijkt te zijn, in ieder geval niet van de manier waarop die houding over kan komen – in het kader van lichaamstaal 6 een essentiële factor in onze interactie. Waarom is het zo moeilijk om onze natuurlijke verbinding met ons lichaam te herstellen? “De sleutel van de deur naar verandering zit aan de binnenkant.”7 De weg leidt ons van buiten naar binnen en dan pas weer naar buiten… Kans voor de 21e eeuw Om mensen over de drempel van beperkende gedachten te helpen is het creëren van de verbinding met het lichaam via concentratieoefeningen gericht op diepe ademhaling een rustgevend begin: thuis komen in je eigen lijf! Daar ligt de kans voor de 21e eeuw. De wil om op ontdekkingsreis te gaan in onszelf en daarmee ook in verbinding met elkaar, als mens, als groep, als organisatie en als maatschappij. Wat helpt is eerst diep adem halen en bij wijze van spreken ‘tot drie tellen’. Dit creëert de ruimte tussen stimulus en respons, waardoor we eigen patronen herkennen en bewust kunnen kiezen voor een ander pad, het pad van de menselijkheid, van gerichte aandacht op het positieve en constructieve van binnenuit: liefde doet leven! Daarmee leggen wij de basis voor een gezonde balans, voor een holistische ‘way of life’, ook met ons lichaam verbonden. “Een echte doorbraak en transformatie in een mens of organisatie kan alleen plaatsvinden als de totale mens wordt aangesproken: hoofd, hart en ‘handen’. Met denken alleen kom je niet waar je wilt zijn. Je hebt je hart nodig om echt te veranderen. Anders komen je handen en voeten niet in beweging.” 8 Zo mens, zo organisatie Wat ik op mens-niveau beschrijf geldt ook voor groepen van mensen, voor systemen, zoals het gezin, de organisatie en de samenleving. Waar in een systeem stagnatie is, is ook verkramping in de mensen, die het systeem vormen. Als het individu stress ervaart is daarmee ook de organisatie in een kramp. Zet het individu in beweging en de organisatie komt ook in beweging. Zoals wij mensen met onszelf omgaan, zo gaan wij ook met elkaar om. Willen wij als mens én als organisatie en samenleving verder komen en ons los maken uit de kramp dan moeten we bij ons zelf beginnen. “Be the change you wish to see in the world,” een beroemd citaat van Mahatma Gandhi. Een sterk mens heeft veerkracht, is niet statisch in houding en denken en heeft behoefte aan groei en ontwikkeling. Een sterke organisatie is een lerende organisatie, anticiperend op verandering en varend op eigen waarden met tijd voor reflectie. De mensen in de top gaan voorop met het ‘goede voorbeeld’, waardoor medewerkers zich veilig voelen en vertrouwen ervaren om eigen professionaliteit in te brengen en bij te dragen tot het organisatiedoel. Bewust zijn van onze drijfveren en daarnaar handelen vraagt om vrije ontwikkelingsruimte, om bewuste aandacht en om de bereidheid daaruit voortvloeiende inzichten met elkaar te delen. Mensen, die ruimte en vrijheid ervaren om te groeien en om Center for Servant Leadership & Coaching drs. Karin Sorbi
4 over dit proces te delen, blijven geïnspireerd en bezield aan het werk. Een voorbeeld uit de praktijk: een organisatie die graag van koers wilde veranderen, zowel qua cultuur als ook qua leiderschapsstijl. Weten zij van waaruit zij de verandering willen inzetten? Dat is meestal niet geheel bewust. Vandaar dat ik een representatieve groep uit diverse lagen van de organisatie laat verkennen wat hun uitgangspunten zijn. In feite is dit een inventarisatie van ieders overtuigingen. Dit doe ik in gesprekken en ook in beweging. Wat meestal blijkt is dat er dan weinig beweging zichtbaar wordt. Wat ervaren mensen op dat moment, wat blokkeert hen? Ik nodig hen dan uit om hun beleving te observeren en te benoemen. Het registreren en vervolgens delen van de ‘interne staat van zijn’, de gedachten, gevoelens en lichaamssignalen, is al een hele stap. Dan wordt helder van waaruit de organisatie met deze mensen dacht de koerswijziging in te gaan. In een volgende fase vraag ik mensen naar hun dromen, wat hun inspireert, welke herinnering aan gelukkige momenten bovenkomen… eigen drijfveren als inspiratiebron, deze eerst bewust worden en dan omzetten in beweging. Dat leidt tot een zichtbaar andere bewegingskwaliteit, die zij integraal in denken, voelen en beweging ervaren. Vanuit individuele waarden focussen op gezamenlijke organisatiewaarden als leidraad voor draagvlak om de koerswijziging succesvol in te zetten. De gezamenlijk bewust gekozen organisatiewaarden als inspiratiebron voor het samen dansen geeft een gevoel van saamhorigheid en onderlinge verbondenheid. De kunst van leiderschap Hierin ligt mijns inziens de kern: het heel maken van ons wezen door de verbinding met ons lichaam en onze gevoelens te herstellen, in onszelf en in de interactie met anderen. Dan bewegen we ons op het spirituele zijnsniveau. Dat vereist vertrouwen in onszelf en in de ander. Al met al geen gemakkelijke weg, wel een zeer vruchtbare. “Ik geloof dat ieder mens een diep verlangen heeft bij de bron uit te komen in zichzelf. Dat religie (herverbinding) ontstaat uit dit verlangen. Dat het goddelijke (in heel oude talen hetzelfde woord als adem, leven en liefde) alles verbindt wat we als gescheiden ervaren.” 9 Verbonden zijn met onze drijfveren, met ons lichaam en onze wensen in daden omzetten, stap voor stap. Dat is onze eigen keuze. En dat leidt tot zingeving en bezieling. Het is tevens een uitnodiging om uit onze comfortzone te komen. Alle verandering is een confrontatie met wat voor ons vertrouwd, maar daarmee niet vanzelfsprekend goed voor ons geweest is. Het is een voortdurend proces van bewustwording en verandering, waarmee onze holistische manier van in het leven staan en met beslissingen omgaan dichterbij komt. Een verdiepingsproces van het doen naar het zijnsniveau van ons bestaan. Het is ook wat ik zelf bewust als innerlijk leiderschap heb gekozen, zoals ik het vaker noem: ‘mijn droom nu leven’. Daar gaat een bewuste keuze aan vooraf: het commitment aan je intentie en ernaar handelen. Dit draag je ook uit naar de omgeving en roept soortgelijke reacties op. Uit onderzoek van Timothy Leary 10 is gebleken dat positief en vriendelijk gedrag vriendelijkheid oproept en onvriendelijkheid een onvriendelijke reactie. Dit noemt hij het correspondentie-principe. Het vergt moed en dagelijkse discipline om, wanneer wij ons onvriendelijk bejegend voelen, toch te kiezen voor een constructieve houding ten behoeve van de relatie. Mijn ontdekkingsreis heeft mij gebracht waar ik nu ben: mensen, individueel en in organisaties, in hun eigen wordingsproces begeleiden met aandacht voor én synchroon bewustzijn van alle dimensies van ons zijn, van ons innerlijk leiderschap. Oog, hart en oor hebben voor hun verhaal, hun gevoelens, hun houding en lichaamstaal, waar zij zich vaak niet bewust van zijn. Dit doe ik in het besef dat ieder mens, die bewust kiest voor een lerende houding op basis van eigen drijfveren en persoonlijke waarden, bijdraagt tot de gewenste ontwikkeling in het systeem, de organisatie en de samenleving. Dat kan op vele manieren – Center for Servant Leadership & Coaching drs. Karin Sorbi
5 ook door dans. Waarom zouden wij niet ook leren van aloude tradities uit andere culturen? L’histoire se répéte… Zoals Prof. Dr. Paul de Blot SJ vertelde: ”Wat is de betekenis en functie van de volksdans in de organisatie? In Indonesië begon het productieseizoen van een suikerfabriek altijd met een volksdans, drie dagen lang met een dansfeest voor het volk, waaraan ook de staf meedeed. Dat maakt alles los in de organisatie.” Samen dansen vergroot het gevoel van verbondenheid, in jezelf en met elkaar, ondanks verschillen van sociale status en cultuur. Een gevoel van verbondenheid gekenmerkt door menselijkheid en vriendelijkheid. Wij zelf kiezen onze houding en zijn daarvoor verantwoordelijk, niemand anders. Laten we deze keuze iedere dag opnieuw en bewust maken en daarmee onze omgeving positief beïnvloeden. Dit bewustzijn voeden en daarmee mensen stimuleren, om de verbinding met het eigen lichaam te herstellen; mensen stimuleren, om in heelheid te leven, op persoonlijk- en op organisatieniveau, dat zie ik als kans voor de 21e eeuw – de kunst van het spirituele leiderschap, mijn hartenwens! Dus gewoon blijven dansen…11 Karin Sorbi ∞
Over de auteur: Drs. Karin Sorbi werkt als coach en organisatieadviseur en is opgeleid in de sociale wetenschappen, theaterdans en tot coach. In 2006 heeft zij het Center for Servant Leadership & Coaching opgericht. Zie voor nadere informatie: www.cslc.nl . * Dit artikel is geschreven op uitnodiging van Prof. Dr. Paul de Blot SJ, hoogleraar Business Spiritualiteit aan de Business Universiteit Nyenrode. Bronvermelding: 1. Verwijzing naar: Paulien Assink, Uit het Harnas!, Uitgeverij Business Contact, Amsterdam, 2005 2. Martha Graham, Amerikaanse danspedagoog en choreograaf 3. Bradford Keeney, PH.D., Shaking Medicine – the healing power of estatic movement, Destiny Books, Vermont, 2007 (p.104) 4. Wim Salters, Tien essenties van Persoonlijke Transformatie – geen Organisatie Transformatie zonder Persoonlijke Transformatie, Uitgeverij Nieuwe Dimensies, Eemnes, 2005 (p. 13) 5. Uit: Haags Gemeentemuseum, De glorie van het dansen (p.8) 6. Karin Sorbi, Een reactie op ‘Lichaamstaal zegt alles’, zie: www.cslc.nl/inspiratie/artikelen 7. Wim Salters, zie 5. (p.27) 8. Wim Salters, zie 5. (p.19) 9. Els Kikke, Loskomen – Teruggaan naar wie wij in wezen zijn, Uitgeverij Synthese, Den Haag, 2003 (p.131) 10. Sjaak Vane, Werken met de Roos van Leary - Zicht op communicatieve stijlen binnen social work, Uitgeverij Nelissen, Soest, 2007 11. Verwijzing naar: Gordon Livingston, Gewoon blijven dansen, Uitgeverij Scriptum Psychologie, Schiedam, 2006
Center for Servant Leadership & Coaching drs. Karin Sorbi
