Droge voeten in Noord-Holland Evacuatie!
Algemene docentenhandleiding, groep 7-8 BO en leerjaar 1 VO
1
Inhoudsopgave 1. Introductie
Pagina: 3
2. Doel en doelgroep programma
4
3. Minimale inhoudelijke voorbereiding bezoek Zuiderzeemuseum
4
4. Praktische voorbereiding bezoek Zuiderzeemuseum
4
5. Lessen voor op school
7
Bijlagen
16 t/m 37
2
1. Introductie Deze docentenhandleiding wordt u aangeboden in het kader van de nieuwe educatiemodule Droge Voeten in Noord-Holland en sluit aan bij het educatieve programma Evacuatie!. Doelgroep zijn leerlingen van groep 7 en 8 BO en leerjaar 1 VO. In deze docentenhandleiding vindt u lessen die u op school kunt uitvoeren wanneer u in de klas het thema water behandelt. Deze lessen kunt u gebruiken als inhoudelijke voorbereiding op het museumbezoek of als verdieping naderhand. U kunt ze ook los hiervan inzetten, zonder het museum te bezoeken. Komt u met uw klas naar het Zuiderzeemuseum dan raden wij u aan de gehele docentenhandleiding te lezen, maar leest u in ieder geval de hoofdstukken 3 en 4 Naast Evacuatie! bestaat de nieuwe watereducatie module Droge Voeten in Noord-Holland uit nog een drietal nieuwe educatieve programma’s voor BO en VO. Meer over deze programma’s kunt u vinden op de bijbehorende webpagina www.zuiderzeemuseum.nl/drogevoeten. Het Zuiderzeemuseum heeft de module ontwikkeld in opdracht van en samenwerking met het Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier (HHNK) en in het kader van het Jaar van het Water (2012) in het Zuiderzeemuseum. Het Zuiderzeemuseum werkte tevens nauw samen met Belevenisonderwijs, MEC De Witte Schuur en OBD Noordwest. Het programma Evacuatie! is naar een idee van Belevenisonderwijs (www.belevenisonderwijs.nl). De lessen in deze handleiding zijn samengesteld door Lenie de Jong, museumdocent Zuiderzeemuseum. Naast deze docentenhandleiding voor het programma Evacuatie! ontvangt u een speciale docentenhandleiding beeldende vorming met nog meer voorbeelden van creatieve activiteiten die u met uw leerlingen kunt doen. Dit zijn slechts suggesties. Al naar gelang tijd en interesse bepaalt u welke lessen en activiteiten u op school doet. Voor tijdsinvestering en de minimale voorbereiding die nodig is voor het museumbezoek verwijzen wij u naar hoofdstuk 3 en 5 in deze handleiding. Heeft u na het lezen van deze handleiding en/of na het bezoek aan het Zuiderzeemuseum nog vragen, opmerkingen of tips, neemt u dan contact op met Martine Drenth, afdeling Educatie Zuiderzeemuseum:
[email protected], 0228-351 127. Wij wensen u veel plezier en succes!
3
2. Doel en doelgroep programma Uit onderzoek van het HHNK is gebleken dat kinderen en jongeren vaak geen idee hebben wie onze bescherming tegen het water waarborgt en hoe. Het hoofdthema van de watereducatie module Droge Voeten in Noord-Holland is daarom toegespitst op waterveiligheid. Hoe houden we droge voeten in Noord-Holland? Hoe deden we dit vroeger en hoe zal dit gaan in de toekomst? Doelgroep: 7 en 8 BO en leerjaar 1 VO. Doel: 1. leerlingen bewust maken van het feit dat we in Noord-Holland onder de zeespiegel wonen en dat dit geen vanzelfsprekendheid is; 2. leerlingen op een actieve manier confronteren met de gevolgen van een overstroming en de beslissingen die ze moeten nemen tijdens een overstroming; 3. leerlingen kennis laten maken met waterbeheer en de strijd tegen het water in Nederland in verleden, heden en toekomst.
3. Minimale inhoudelijke voorbereiding bezoek Zuiderzeemuseum In hoofdstuk 5 van de docentenhandleiding vindt u een aantal lessuggesties. Belangrijk! Alleen de lessen 1 en 2 zijn geschikt als voorbereiding op het museumbezoek. De andere lessen kunnen beter na het museumbezoek gegeven worden als verdieping op het onderwerp. Bij het programma Evacuatie! is het belangrijk dat de leerlingen zich laten verrassen en niet al uitgebreid van tevoren op school hebben stilgestaan bij wat zij zouden doen in geval van een evacuatie. Daar gaan ze over nadenken als ze in het museum zijn en daarna terug op school. Indien u naar het museum komt en weinig ruimte in uw onderwijsprogramma heeft om voorbereidende lessen uit te voeren, vragen wij minimaal de volgende voorbereiding: 1. Oriënteer met de leerlingen op het voormalige eiland Marken (zie de achtergrondinformatie in bijlage 1 van de docentenhandleiding): -Waar ligt Marken -Geschiedenis van het eiland -Marken en het water 2. Oriënteer met de leerlingen op de begrippen overstroming en evacuatie. (zie de achtergrondinformatie in bijlage 2 en 3 van de handleiding)
4. Praktische voorbereiding bezoek Zuiderzeemuseum 4.1 Begeleiding vanuit het museum en vanuit school Vanuit het museum wordt het programma begeleid door 1 gids. Zij zal duidelijke instructies geven over het verloop van het programma. De klas zal tijdens het programma na de introductie in tweeën worden gesplitst. De ene helft van de klas wordt begeleid door de gids en gaat direct het evacuatiespel doen. De andere helft start met een activiteitenroute in de buurt van het pand en wordt door de schoolbegeleiders zelf begeleid. Na circa 45 minuten vindt de wissel plaats.
4
Naast dat de schoolbegeleiders activiteiten zelfstandig begeleiden, wordt van hen ook gevraagd de gids te ondersteunen tijdens het uitvoeren van haar deel van het programma. Het blijft te allen tijde de verantwoordelijkheid van de school om te letten op de kinderen en hen te corrigeren als zij zich niet aan de algemeen in een museum geldende gedragsregels houden. Minimaal aantal begeleiders vanuit school: 3 4.2 Kleding Het programma in het Zuiderzeemuseum zal zich af en toe in (modderige) weilandjes afspelen. Vraagt u daarom aan de ouders ervoor te zorgen dat de leerlingen kleding dragen die vies mag worden en dat ze oude schoenen dragen. 4.3 Verdeling groepjes Tijdens het evacuatiespel gaan de leerlingen aan de slag in groepjes van drie of vier. Maakt u van tevoren op school al een indeling. Dat scheelt tijd in het museum. 4.4 Programma en begeleiding in het museum Totale duur programma: circa 2 uur Maximaal aantal leerlingen per programma: 30 Bij aankomst in het buitenmuseum van het Zuiderzeemuseum (bij de stadsingang of met de boot via het entreepaviljoen) wordt u opgevangen door de gids. Na een gezamenlijke introductie bij de Marker haven wordt de klas in tweeën gedeeld en volgt een wisselprogramma van twee maal 45 minuten. Zoals eerder vermeld wordt de ene helft van de klas begeleid door de gids (met behulp van schoolbegeleiders) en wordt de andere helft van de klas begeleid door de schoolbegeleiders. Deze groep doet een activiteitenroute rond de Marker haven. Na 45 minuten wordt er op een vooraf afgesproken plek gewisseld. De schoolbegeleiders kunnen ervoor kiezen weer hetzelfde onderdeel te begeleiden of van onderdeel mee te wisselen. In het laatste geval kunnen zij het hele programma meemaken. Na het wisselprogramma volgt een afsluiting met de hele klas. Schematisch ziet het programma er als volgt uit: Aankomst en introductie
15 min.
Wisselprogramma
2x 45 min.
Afsluiting
10 min.
De activiteitenroute is uitgezet in de buurt van het pand waar het evacuatiespel plaatsvindt. De begeleiders krijgen de route mee. De activiteiten hebben betrekking op het thema water. Het evacuatiespel ziet er globaal als volgt uit (dit is informatie voor u als docent, dit graag niet van tevoren bespreken met de leerlingen!): -Buiten: korte introductie met foto’s over het leven vroeger op Marken en over overstromingen op Marken en in Nederland in het algemeen; -Binnen: ontvangst in modern ingericht woonhuis, kort verhaal over overstromingen en waterbeheer in deze tijd en in de toekomst
5
-Het spel: de wind begint te razen, de regen slaat tegen het raam, in de verte is het gebulder van water te horen…. De gids vraagt: Stel je voor dat je zelf een overstroming zou meemaken….Ze legt het spel uit. Leerlingen krijgen de gelegenheid om ‘hun’ huis te bekijken tot het signaal klinkt. Vanaf dat moment begint de klok te tikken en krijgen ze 1 minuut de tijd om als groepje 2 voorwerpen per leerling mee te nemen naar zolder. En dan.. rennen naar boven! -Op de sfeervolle rommelzolder bekijken de leerlingen met elkaar wat ze hebben meegenomen. Is wat je hebt meegenomen handig om bij je te hebben als je tijdens een overstroming een paar dagen op zolder moet zitten? Waar zou je echt niet buiten kunnen? Ook worden andere zaken besproken als de onzekerheid en de verveling. Uiteindelijk kiezen de leerlingen gezamenlijk 3 voorwerpen die zij het belangrijkst vinden om mee te nemen tijdens een evacuatie. -Ten slotte: bezoek aan oud Marker woonhuis. Leerlingen zien hoe de bewoners vroeger woonden en hoe zij omgingen met het hoge water.
6
5. Lessen voor op school Tip! Alle afbeeldingen die in deze docentenhandleiding staan en meer kunt u ook terugvinden in de fotogalerij op www.zuiderzeemuseum.nl/drogevoeten. Deze kunt u eventueel gebruiken om uw lessen verder aan te vullen. 5.1 Tijdsinvestering. Per les staat per onderdeel de gemiddelde tijdsinvestering aangegeven. Over het algemeen nemen de lessen circa 1 uur in beslag. U kunt natuurlijk een les inkorten of uitbreiden naar eigen inzicht. Zie voor de minimale inhoudelijke voorbereiding op het museumbezoek hoofdstuk 3. 5.2 Voorbereidende en verwerkende lessen De volgende lessen zijn geschikt als voorbereiding op het museumbezoek: Les 1: Er dreigt een overstroming! Live blog. Les 2: Maak een radioverslag en interview een betrokkene van een overstroming. De volgende lessen zijn geschikt als verwerking van het museumbezoek: Les 3: Dierbaar Doosje. Les 4: Puinruimen Les 5: Een wereld van verschil? Nederland en Bangladesh. Les 6: Dichterbij-dichter na. Maak een gedicht. Les 7: Maak een watersnoodplan.
5.3 Voorbereidende lessen
Les 1. Er dreigt een overstroming! Live blog Doel • De leerling is zicht bewust van de gevolgen van een dreigende overstroming. • De leerling is zich bewust van maatregelen die genomen worden bij een dreigende overstroming. • De leerling heeft kennis gemaakt met verschillende instanties die actief zijn bij een dreigende overstroming. • De leerling heeft informatie opgezocht over de taken van verschillende instanties. Benodigdheden • Bijlage 4: live blog • Bijlage 5: werkblad • Pen • Computer/digibord • Internet. Introductie Duur: circa 15 minuten Bespreek met de leerlingen de situatie van begin januari 2012. Weten zij zich iets te herinneren van de gebeurtenissen? Op verschillende plekken in Noord-Nederland dreigden de dijken door te breken. Wie en wat komt er allemaal bij kijken als een overstroming dreigt en als er geëvacueerd moet worden? De dijken werden dag en nacht bewaakt. Zandzakken werden gebruikt
7
om zwakke plekken in de dijken te versterken. Het waren spannende uren. Op internet werd een live blog bijgehouden. Zo konden de mensen precies volgen hoe de zaken ervoor stonden. Activiteit: live blog Duur: circa 30 minuten In bijlage 4 vindt u een samenvatting van het blog. Laat de leerlingen het blog aandachtig doorlezen en een lijst maken van maatregelen die genomen werden en door wie. U kunt hiervoor het werkblad gebruiken uit bijlage 5. Laat ze op internet (zie bronnen) uitzoeken wat de taken zijn van verschillende instanties die een belangrijke rol spelen bij een dreigende overstroming. Afsluiting Duur: circa 15 minuten. Bespreek het resultaat in kleine groepjes of klassikaal. Sluit af met de vraag wat de leerlingen hiervan geleerd hebben. Bronnen www.hhnk.nl www.waterschappen.nl www.wetterskipfryslan.nl www.watercanon.nederlandleeftmetwater.nl Tips -Op www.watercanon.nederlandleeftmetwater.nl staat een spel waarbij je zelf kunt proberen een polder droog te houden. -Bekijkt u eventueel met de hele klas op het digibord filmpjes over de dreigende dijkdoorbraak bij Tolbert in Groningen. Op YouTube is veel leuks te vinden dat de les nog beeldender maakt.
Les 2. Maak een radioverslag en interview een betrokkene van een overstroming Doel • De leerling leert over belangrijke overstromingen in Nederland. • De leerling kan zich inleven in de situatie van betrokkenen.
Benodigdheden • Bijlage 3: achtergrondinfo Nederland en het water • Bijlage 6: interviews met betrokkenen en link naar filmpjes • Computer/digibord • Internet • Pen • Papier Introductie Duur: circa 15 minuten Vraag aan de leerlingen of ze iets weten van grote overstromingen in Nederland in het verleden. Vertel iets over de geschiedenis van de strijd tegen water in Nederland. Zie bijlage 3. Activiteit: radioverslag en interview Duur: circa 45 minuten Laat de leerlingen de opdracht in groepjes doen. De twee filmpjes kunnen ook klassikaal bekeken worden. U kunt bepalen waar elk groepje verslag van gaat doen, maar u kunt de groepjes ook zelf een keuze laten maken uit onderstaande mogelijkheden. Vier verschillende plaatsen. Vier overstromingen.
8
-Lees het verslag over de situatie tijdens de overstroming van 1953 in Stavenisse. -Lees het interview met de familie Visser over de overstroming op het eiland Marken in 1916. -Bekijk het filmpje over de overstroming in Spakenburg in 1916. -Bekijk het filmpje van het interview met de brandweerman over de overstroming in Wilnis in 2003. Opdracht: Kies één van de situaties uit en maak daarover een radioverslag waarin je een betrokkene interviewt. Spreek van tevoren met elkaar af wie de verslaggever en wie de betrokkene is en welke rol hij of zij speelt in het verhaal. Bespreek van tevoren welke vragen je wilt stellen en schrijf de vragen op. Vertel in je radioverslag eerst kort iets over de situatie. Vertel wat er is gebeurd, waar het is gebeurd en wanneer het is gebeurd. Stel degene die je wilt interviewen aan de luisteraar voor. Afsluiting Duur: circa 10 minuten Houd het radioverslag en neem het interview af. De klas is luisteraar. Vraag tot slot aan de leerlingen wat ze hiervan hebben geleerd. Tip Indien mogelijk kunt u de leerlingen de interviews ook laten afnemen in de vorm van een live tv-verslag op locatie. Bijvoorbeeld in de buurt van school of door de leerlingen kleine decors te laten bouwen in school.
5.4 Verwerkende lessen
Les 3. Dierbaar doosje Doel • De leerlingen zijn zich bewust van een voorwerp waar ze aan gehecht zijn en dat ze niet willen missen. • De leerlingen kunnen verwoorden waarom dit voorwerp dierbaar voor hen is. • De leerlingen kunnen een doos voor dit voorwerp op een kunstzinnige manier vormgeven.
Benodigdheden • Een persoonlijk voorwerp dat voor de leerling waardevol is • Een (schoenen)doos • Gekleurd papier • Foto’s, plaatjes • Stiften • Materiaal om te versieren • Pen Introductie Duur: circa 15 minuten Bespreek met de leerlingen: Tijdens het programma Evacuatie! in het Zuiderzeemuseum heb je geleerd welke voorwerpen onmisbaar zijn om te overleven als je onverwacht moet evacueren. Je kunt nog even nakijken op de website www.nederlandveilig.nl hoe je zo’n noodpakket kunt samenstellen. Maar er zijn ook voorwerpen die je in een noodsituatie niet nodig hebt om te overleven, maar waar je erg aan gehecht bent en die emotionele waarde voor je hebben. Denk er over na welk voorwerp jij voor geen goud zou willen missen en waarom dit voorwerp grote waarde heeft voor jou. Voorbereiding op de activiteit (vindt plaats op een andere dag): Laat de leerlingen een voorwerp van thuis meenemen waar ze
9
erg aan gehecht zijn. Activiteit Duur: circa 45 minuten Maak voor dit voorwerp een persoonlijk “dierbaar doosje”. Versier dit doosje zo dat het iets vertelt over het voorwerp. Gebruik daarvoor bijvoorbeeld foto’s, plaatjes of materiaal om te versieren. Plak aan de binnenkant van het deksel een papier waarop je iets vertelt over het voorwerp. Bijvoorbeeld: Hoe kom je aan dit voorwerp, waarom is dit belangrijk voor je, van wie is het geweest, waar is het van gemaakt. Leg het voorwerp in de doos als de doos klaar is. Vervolgactiviteit Duur: circa 15 minuten Laat in de klas jouw doosje zien. Vertel iets over jouw voorwerp en waarom je dit niet zou willen missen. Laat vervolgens je voorwerp zien. Je kunt ook in de klas een tentoonstelling maken. Zet de voorwerpen in, naast of op de doos en zet het deksel met tekst erbij als informatie.
Les 4. Puinruimen Doel • De leerlingen zijn zich bewust van de materiele gevolgen van een overstroming. • De leerlingen weten wat ze moeten doen bij het opruimen en waarom. • De leerlingen kunnen een inschatting maken van de kosten van beschadigde huiselijke voorwerpen. Benodigdheden. • Bijlage 7: kopie actielijstje voor elk groepje • Bijlage 8: kopie schadeformulier voor elk groepje • pen Introductie Duur: circa 10 minuten. Bespreek met de leerlingen: Als het water na een overstroming weer is gezakt is er veel schade. Er ligt een vieze laag drab in je huis. Meubels zijn nat en kapot. Als je na een evacuatie thuiskomt, weet je soms niet waar je moet beginnen. Wie heeft wel eens gevolgen van een overstroming gezien op de televisie? Wat zag je allemaal? Activiteit Duur: circa 45 minuten Stel dat jouw huis is overstroomd. Na de evacuatie kom je weer thuis en tref je een enorme chaos aan. Waar moet je beginnen met opruimen? Bestudeer het actielijstje en probeer je voor te stellen dat het om jouw huis gaat. Wat zouden de gevolgen zijn voor de spullen op jouw kamer? Welke punten van het lijstje zou jij aan kunnen pakken? Bespreek dit in een groepje van drie met elkaar en vul daarna samen het schadeformulier in. Je kunt op internet opzoeken wat de spullen waarschijnlijk zouden kosten als je ze moest vervangen. Afsluiting Duur: circa 15 minuten In groepjes of in een kringgesprek: Bespreek met elkaar wat je hebt ingevuld en vergelijk de voorwerpen en bedragen met elkaar. Waarom is het belangrijk dat dit na een overstroming gebeurt? Sluit af met de vraag wat de leerlingen hiervan geleerd hebben.
10
Les 5. Een wereld van verschil? Nederland en Bangladesh. Werelden van verschil. Verschil in welvaart, in klimaat. Bangladesh is een tropisch land, Nederland een koud kikkerlandje, zeker in de herfst en in de winter. Toch zijn er ook overeenkomsten. Beide landen liggen laag en zijn omgeven door hogere gebieden. Rivieren zoeken hun weg door de laaglanden naar de zee. En de weg die de rivieren zoeken is niet altijd voorspelbaar. Overstromingen zijn het gevolg. Ook vanuit zee worden zowel Nederland en Bangladesh bedreigd door het water. Ga samen met de klas op zoek naar de overeenkomsten en verschillen aan de hand van twee filmpjes. Doel • De leerlingen hebben kennis gemaakt met het fenomeen overstromingen wereldwijd. • De leerlingen zijn zich bewust van het feit dat wij beneden zeeniveau leven en dat het niet vanzelfsprekend is dat wij droge voeten hebben. • De leerlingen kunnen verschillen en overeenkomsten benoemen tussen Nederland en Bangladesh. • De leerlingen hebben kennis gemaakt met het werk van het Rode Kruis. Benodigdheden • Computer/digibord • Internet • Pen • Papier • Bijlage 2: wat is een overstroming • Bijlage 9: werkblad Introductie Duur: circa 15 minuten Ga na wat de leerlingen weten over overstromingen wereldwijd. Genoemd kunnen worden de tsunami in Japan in 2011, de tsunami in 2004 rond de Grote Oceaan of de overstroming in New Orleans in 2005. In bijlage 2 vindt u meer achtergrondinformatie over dit onderwerp. Laat leerlingen op de wereldkaart aanwijzen waar Bangladesh ligt. Vergelijk de situatie in andere landen met de situatie in Nederland. Wat zijn de oorzaken van de overstromingen? Activiteit Duur: circa 1 uur Probeer met de klas overeenkomsten en verschillen te ontdekken tussen Nederland en Bangladesh. Inventariseer d.m.v. een zogenaamd Venn diagram. Een Venn diagram bestaat uit twee cirkels die elkaar voor een deel overlappen. In dat deel komen de overeenkomsten te staan. Daarbuiten de verschillen. Tekent u het diagram op het bord. Test u eerst de voorkennis van de leerlingen over Bangladesh. Weten zij zonder enige voorinformatie al wat verschillen en overeenkomsten te noemen? Noteert u deze in het diagram. Daarna bekijkt u met de leerlingen twee filmpjes. Laat de leerlingen tijdens het kijken opschrijven wat hen opvalt in het zoeken naar verschillen en overeenkomsten. U kunt hiervoor gebruik maken van werkblad in bijlage 9. Bekijk eerst met de klas het filmpje van Klokhuis over de situatie in Bangladesh. (15 minuten) Klik de volgende link aan, daarna het filmpje rechtsonder: Bangladesh overstroming. http://www.hetklokhuis.nl/onderwerp/overstromingen Kijk vervolgens naar het filmpje over Nederland en het water. (15 minuten) Laat hierbij de leerlingen weer aantekeningen maken. http://www.youtube.com/watch?v=pF9Ab3UAoqg
11
Afsluiting Duur: circa 10 minuten Bespreek nu klassikaal wat de leerlingen hebben opgeschreven. U kunt eventueel weer gebruik maken van het Venn diagram. Wat zijn de leerlingen te weten gekomen? Vervolgactiviteit Duur: circa 10 minuten Een brug tussen Nederland en Bangladesh.
Een brug tussen Nederland en Bangladesh.
Noodbrug Baol Tara, Bangladesh. Foto: Raymond Rutting. Het Rode Kruis Prinses Margriet Fonds wil een brug slaan tussen Nederland en Bangladesh en bedreigde gebieden als Bangladesh helpen het hoofd boven water te houden. Zoek maar eens uit op de site van het Prinses Margrietfonds hoe ze dat doen: http://www.rodekruis.nl/campagnes/prinses-margriet-fonds/projectvoorbeelden/paginas/bangladesh.aspx Bespreek tot slot wat de leerlingen van deze les geleerd hebben.
Les 6. Dichterbij-Dichter na. Maak een gedicht. Doel • De leerling maakt kennis met verzen en gedichten over water. • De leerling verplaatst zich in het gevoel van mensen die een overstroming hebben meegemaakt. • De leerlingen geven vorm aan dit gevoel door het schrijven van een gedicht. Benodigdheden
12
• Bijlage 6: interviews met betrokkenen • Bijlage 10: tekst Plinius en gedicht Marsman • Pen • Papier Introductie Duur: 15 minuten. Tweeduizend jaar geleden werd al geschreven over Nederland en het water. De Romeinse geschiedschrijver Plinius vertelt hoe de bewoners van de Lage landen overleven onder barre omstandigheden: ” Wij hebben de stam van de Chauken gezien. Waar ze wonen stort de oceaan zich met twee tussenposen overdag en ’s nachts met een geweldige stroom over een heel groot land uit. Bij deze eeuwige strijd van de natuur ga je twijfelen of het land nu land is of zee. Een armzalig volk woont hier op hoge heuvels of op met de hand gemaakte verhogingen. De hoogte ervan is het peil van de hoogste vloed. Dat weten ze uit ervaring. Daarop hebben zij hun hutten gebouwd. Als het water de omgeving bedekt, is het net alsof ze op boten zitten. Als het water terugtrekt zijn het net schipbreukelingen.” De Nederlandse dichter Hendrik Marsman maakte in 1936 een gedicht over Nederland en het water. Dit gedicht is beroemd geworden.
Herinnering aan Holland Denkend aan Holland zie ik brede rivieren traag door oneindig laagland gaan, rijen ondenkbaar ijle populieren als hoge pluimen aan den einder staan; en in de geweldige ruimte verzonken de boerderijen verspreid door het land, boomgroepen, dorpen, geknotte torens, kerken en olmen in een groots verband. de lucht hangt er laag en de zon wordt er langzaam in grijze veelkleurige dampen gesmoord, en in alle gewesten wordt de stem van het water met zijn eeuwige rampen gevreesd en gehoord. Nederland en het water. Door de tijd heen hebben schrijvers, dichters en zangers zich laten inspireren door het water. Ga na of de leerlingen gedichten of liedjes kennen die over water gaan. Het mogen ook kinderliedjes zijn. Lees met elkaar het gedicht van Marsman en de tekst van de geschiedschrijver Plinius.
Activiteit
13
Duur: circa 30 minuten. Lees de interviews Lees de interviews van de familie Visser en de broers Tazelaar. Kies één van deze personen uit en stel je voor dat jij die persoon bent. Probeer je het volgende af te vragen: 1. waar ben je? 2. wat voel je? 3. wat zie je om je heen? 4. waar zou je naar toe willen gaan? Schrijf de antwoorden op een papier. Maak een gedicht Maak nu een gedicht van 5 regels. In de eerste 4 regels beantwoord je een van de vier vragen. In de laatste regel geef je een samenvatting. Je mag rijmwoorden gebruiken maar dat hoeft niet. Afsluiting Duur: circa 15 minuten Wie wil mag het gedicht voorlezen in de klas. Je kunt ook het gedicht op een mooi vel papier plakken en er plaatjes of foto’s bij zoeken. Als je alle gedichten verzamelt, kun je een gedichtenbundel maken met de klas. Bedenk hiervoor een passende titel. Bron: www.watersnoodmuseum.nl. Tips -Meer creatieve opdrachten over het thema kunt u vinden in de uitgebreide Docentenhandleiding Beeldende Vorming die u samen met deze handleiding ontvangen heeft. -Op de website van het Watersnoodmuseum staan ook suggesties voor kunstlessen.
Les 7. Maak een watersnoodplan Doel • Leerlingen komen in aanraking met wat er allemaal moet gebeuren als er een overstroming dreigt. • Leerlingen kunnen de kennis die ze hebben opgedaan tijdens de voorbereidende lessen en het museumbezoek toepassen. Benodigdheden • Computer/digibord • internet • Pen • Papier Activiteit Duur: circa 2 uur Stel: jij bent er met een klein groepje verantwoordelijk voor om de burgers goed te informeren over wat ze moeten doen als er een overstroming dreigt of plaatsvindt. Hoe ga je dit aanpakken? Bij het overleg met je groepje zul je zien dat er al snel allerlei meningsverschillen ontstaan. Want hoe ga je de burgers infomeren? En wat ga je ze precies vertellen? Veel tijd hebben jullie niet want er zitten zwakke plekken in de dijk en een overstroming zou wel eens elk moment kunnen gebeuren! Op de volgende site kun je stapsgewijs lezen hoe je dit kunt doen. Probeer het zelf maar eens: www.webkwestie.nl/stormvloed
14
Bijlage 1 Geschiedenis van Marken Marken, een losgeslagen eiland Tot in de 12e eeuw was Marken onderdeel van het vaste land, Waterland. Het lag in het uiterste oosten van dit laagveengebied, waar het land overging in het water van het Flevomeer. Aan de ligging op de grens van land en water dankt Marken zijn naam; Marken betekent grensland. Door stormvloeden, o.a. de Juliaansvloed in 1164, werd het van het land gescheiden. Monnikenwerk De Norbertijnen, monniken uit Friesland van het klooster Marieëngaarde bij Leeuwarden, vestigden zich in 1231 op Marken en bouwden een klooster bestaande uit twee huizen. Mekurf, een terp in de Kerkbuurt, komt van Monnikenwerf. Zij legden een dijk om het nieuwe eiland en verzorgden de afwatering zodat er een uitgestrekt weidelandschap ontstond. De monniken leefden van veeteelt en hielden runderen en paarden. Het was er schijnbaar goed wonen op Marken, want er vestigden zich heel wat mensen op Marken. In die tijd zijn op Marken de eerste terpen, op Marken werven genaamd, opgeworpen. Dit hield verband met het oprukkende water waardoor de Zuiderzee ontstond, die in open verbinding met de ruwe Noordzee stond. De monniken hebben ongeveer een eeuw op Marken gewoond. Ze werden slachtoffer van de rivaliteit tussen Holland en Friesland en werden door de Hollandse graaf Willem IV van het eiland verjaagd. Marken en het water: visserij Na het vertrek van de monniken werden de landerijen verkocht aan pachters en burgers in Amsterdam. Zij waren ook verantwoordelijk voor het onderhoud van de dijken. Landaanwinning bleef achterwege en het dijkonderhoud werd duurder. De kosten van de dijken waren hoger dan de verdiensten zodat de dijken werden verwaarloosd. Veeteelt was niet meer mogelijk. De eens zo malse weidegrond werd drassig en was nog slechts geschikt als hooiland. Het hooi werd verkocht aan boeren langs de Vecht. Toch leverde deze hooibouw voor de inwoners van Marken niet voldoende op om er van te kunnen leven. De bewoners stapten over op de visserij wat de verwaarlozing van de dijken versterkte. Een aantal bewoners, dat niet op de visserij of de scheepvaart wilde overschakelen, verhuisde in 1516 naar het Deense Amager. De materiële cultuur van beide plaatsen heeft nog lang grote overeenkomsten vertoond, vooral in het borduurwerk. Vanaf de 15e eeuw bracht de visserij welvaart. Enkele mannen monsterden aan bij de VOC, WIC of bij de koopvaardij, maar de meesten werkten in de haringvisserij en voeren op schepen op de Noordzee of de Zuiderzee. Marken en het water: wonen De zee bood de Markers broodwinning, maar was ook de eeuwige vijand. Het eiland liep enkele malen per jaar onder water. De bewoners hielden hun voeten droog door hun huizen op terpen te bouwen, op Marken werven genoemd. Ooit had Marken zevenentwintig werven, nu zijn dat er nog negen. Werven zijn kunstmatig aangelegde verhogingen van ongeveer twee meter hoog. De ruimte op deze woonheuvels was beperkt, zodat de huizen dicht op elkaar gebouwd moesten worden. De grootste en oudste werf op Marken is de Kerkbuurt, waar vroeger het klooster heeft gestaan. Vroeger heette dat de Monnikenwerf (Mekurf). De Witte Werf, de Grote Werf en de Rozenwerf liggen verspreid om de Kerkbuurt heen. Na 1800 werden ook huizen op palen gebouwd. De vloeren van deze huizen waren op dezelfde hoogte als de kruin van de dijk.
15
huis op palen Op Marken waren slechts een paar boerderijen. Er was bijna geen vee. Tijdens een overstroming hielden de bewoners met elkaar contact door middel van bootjes. Elk huisje moest dus met een bootje bereikbaar zijn. Dokter, kruidenier, melkboer, bakker, slager, postbode, allemaal kwamen ze aan de deur met een bootje. Tijdens hoog water gingen ook de kinderen met een bootje naar school. De school lag op een werf. Het ‘bootjevaren’ was een geweldige belevenis. Ook het ‘natten’,- het natgooien door spatten met de riemen op het water- was een soort sport. De argeloze voorbijganger liep meestal een nat pak op. Bij een overstroming was er nog een groot probleem op Marken: het drinkwater. De bewoners moesten het hebben van ‘hemelwater’ dat via goten en pijpen vanaf het dak in de regenbak of ringbak liep. Eén ring zat onder de grond, twee ringen boven de grond en de monding stak in de vloer en kwam in de keuken uit. Als er toch zout water in de put was gekomen moest de bak worden leeggehaald met de zogenaamde akerputs. Dat was een hele klus en moest door een mager persoon gedaan worden die door de nauwe opening van de put kon. Het was meestal jongenswerk Als het eiland weer droog viel, was het zaak om de moddertroep weer op te ruimen. De paden werden met schelpen weer begaanbaar gemaakt. De kosten van de schade aan de huizen, die er altijd was, waren voor de bewoners zelf. Marken en het water: overstromingen. Na langdurende regenval met een zuidwestenwind draaide de wind meestal naar het noordwesten. Bij noordwesterstorm werd het water uit de Noordzee, via de Waddenzee, de Zuiderzee ingejaagd en stapelde zich als het ware op in de driehoek Marken, Huizen, Oranjesluizen. Doordat het water zich bij eb door de vliegende storm niet kon terugtrekken en na vijf à zes uur werd opgevolgd door vloed, steeg het water tot ongekende hoogte en liepen de dijken bij Marken over. Als het water bleef stijgen stond Marken binnen een uur onder water; het waren lange, bange nachten.
Men had een waarschuwingssysteem opgezet als er een overstroming dreigde. Bij een bepaalde waterstand werden verschillende mensen gewaarschuwd die dan met een ratel door Marken gingen en heel hard riepen: “Hoog water op komst”. Iedere buurt had z’n eigen ‘waarschuwingsmensen’. Dan kwam er het moment dat de onderhuizen moesten worden leeggehaald, de luiken voor de ramen gingen vanwege de woeste golfslag en het kleine binnenbootje vrij van het huis verankerd werd. De dieren werden naar binnen gehaald. Meestal gebeurde zo’n overstroming ’s nachts, maar een enkele keer ook wel overdag. Dan moesten de schoolkinderen op tijd naar huis.
16
De stormvloeden op Marken konden grote gevolgen hebben. In 1700 spoelden er vier van de zestien buurten weg. Tussen 1690 en 1759 werd Marken beetje bij beetje kleiner. Ook de stormvloeden van 1775, 1776 en 1791 zijn berucht. In 1825 stortten vijftig van de honderd negentig huizen in door het watergeweld en spoelden er twintig weg. Driehonderd mensen waren dakloos, drie kwamen er om. In 1877 werd de helft van het kerkhof weggeslagen; een aantal kisten dreven weg de Zuiderzee in. In de stormvloed van 1916 verdwenen er dertig huizen, zestien mensen kwamen om en botters sloegen op drift. Marken vandaag. Na de stormvloed van 1916 werd het besluit genomen om de Zuiderzee af te sluiten. Na de aanleg van de Afsluitdijk, die gereed kwam in 1932, was het grotendeels gedaan met de visserij, maar ook met de wateroverlast. Dat maakte de weg vrij voor steeds meer bezoekers die het bijzondere eiland Marken wilden bekijken. Vooral toen er in 1957 een vaste oeververbinding kwam, was de toeristenstroom niet meer te stuiten. Goed beschouwd dankt Marken zijn populariteit aan het eens zo opdringerige water; de toeristen vergapen zich vooral aan de houten huizen die op palen en werven zijn gebouwd. Marken in het Zuiderzeemuseum. Het pand Siberië in het buitenmuseum, waar het educatieve programma Evacuatie! zich afspeelt, is een kopie van het pand Siberië op Marken. Het stond vlakbij de haven op een eilandje, omgeven door weilanden en sloten. Siberië stond vroeger alleen in een vlakte, vandaar waarschijnlijk de naam Siberië. In de buurt van Siberië lag een ander eilandje met daarop een groter pand van vijf à zes woningen met de naam Moskou. Waarom er Russische namen gebruikt zijn is niet helemaal duidelijk, maar men moet niet vergeten dat veel Markers in de 18de eeuw stuurlui waren op de grote vaart en de walvisvaart. Siberië werd rond 1880 in opdracht van Aart Kaars gebouwd voor zijn drie kinderen. Het pand op palen bestaat uit drie woningen. Elke woning had een eigen voordeur wat niet altijd gebruikelijk was: er waren ook huizen met een luik in de vloer dat als deur diende. Aangezien na 1932 het gevaar voor overstromingen geweken was, werden de ruimtes onder de huizen vanaf die tijd met een stenen muur dichtgemaakt.
pand Siberië in het Zuiderzeemuseum
17
Bijlage 2 Overstromingen Wat is een overstroming Er is sprake van een overstroming als het land wordt overspoeld door water. Dat kan rivierwater zijn of water van de zee. Door hevige regenval kan een kalme rivier in korte tijd veranderen in een woeste stroom en grote gebieden onder water zetten. Als dat heel snel en plotseling gebeurt, noemen we dat een flash-flood. De mensen die in het stroomgebied wonen, hebben maar kort tijd om te evacueren. Rivieroverstromingen komen het vaakst voor. Ook de zee kan overstromingen veroorzaken. Dat gebeurt meestal ten gevolge van een harde storm of een tsunami (vloedgolven veroorzaakt door een zeebeving). Gevolgen van een overstroming Overstromingen komen veel vaker voor dan andere natuurrampen als aardbevingen of vulkaanuitbarstingen. Bij overstromingen vallen ook meer dodelijke slachtoffers dan bij andere rampen. Niet alleen sterven mensen door verdrinking, maar ook door de gevolgen van een overstroming zoals bevuild drinkwater en besmettelijke ziekten. Daarnaast kunnen mensen gewond raken door allerlei troep wat door het stromende water wordt meegesleurd. Schade Overstromingen kunnen veel schade aanrichten in dorpen en steden. Doordat de grond onder huizen wegspoelt, storten veel huizen in. Ook bruggen en wegen raken beschadigd. Elektriciteitkabels en leidingen komen onder water te staan en kunnen niet meer gebruikt worden. Tunnels en kelders lopen onder. Het hele openbare leven wordt ernstig ontregeld. Gevolgen voor natuur Ook de natuur en het landschap hebben ernstig te lijden onder de gevolgen van een overstroming. Dieren raken ingesloten en verdrinken. Planten en bomen worden met wortel en al weggespoeld. De bodem wordt daarna extra kwetsbaar voor erosie en grote stukken grond kunnen weggespoeld worden door het water, zodat modderstromen kunnen ontstaan. Voor de boeren kunnen de gevolgen groot zijn. Vaak gaat de hele oogst verloren. Irrigatiesystemen raken beschadigd. In arme landen zijn de boeren niet verzekerd. Als ze alles zijn kwijtgeraakt raken ze niet zelden in diepe armoede. Voordelen Overstromingen hebben veel nadelen, maar er zijn ook voordelen. Overal in de wereld zijn in stroomgebieden van rivieren dorpen en steden ontstaan. Wonen aan het water betekent goede transportmogelijkheden. Maar dat is niet de enige reden. Als een rivier overstroomt, laat het water altijd een vruchtbare laag slib achter. Op de vruchtbare grond kunnen boeren hun gewassen verbouwen. Bovendien is er voor de boeren altijd water in de buurt om hun land te kunnen bevloeien. In Azië bijvoorbeeld maken de rijstboeren gebruik van de overstromingen. Rijst is een grassoort dat het best groeit in velden die onder water staan. Bangladesh In Bangladesh is het water een vriend en een vijand. Ongeveer 80% van het land ligt in het stroomgebied van drie grote rivieren die regelmatig overstromen, waaronder de Ganges. Toch wonen er in dit gebied miljoenen boeren die gebruik maken van de vruchtbare grond. In 1991 werd Bangladesh getroffen door een cycloon. Deze harde wind veroorzaakte huizenhoge golven die het gebied overspoelden: 140.000 mensen verloren het leven, 1,5 miljoen mensen raakten dakloos en alle oogst ging verloren. Klimaatverandering. Doordat het steeds warmer wordt op de aarde smelt het ijs in de poolgebieden. Het gesmolten ijs komt in de zee terecht waardoor de zeespiegel stijgt. Dit heeft grote gevolgen voor laaggelegen gebieden als Nederland en Bangladesh. De klimaatverandering heeft ook tot gevolg dat er vaker tropische stormen zullen voorkomen, met zware regenval. Hierdoor zullen
18
nog meer overstromingen optreden.
Bijlage 3 Nederland en het water Er wordt in Nederland veel geld, tijd en aandacht besteed aan het droog houden van het land. Als dat niet gedaan wordt, staat meer dan de helft van Nederland onder water. Overstromingen, stormvloeden en dijkdoorbraken hebben vroeger vaak grote rampen veroorzaakt. Hieronder volgen een aantal belangrijke momenten in de Nederlandse watergeschiedenis. 900: terpen Rond het jaar 100 kan het zeewater Friesland vrij in- en uitstromen. Dijken zijn er niet. Al heel lang geleden zijn er mensen op het lage land gaan wonen. Dichtbij het water en de handelsroutes over zee. De mensen bouwen hun huizen op steeds hogere plaatsen, want het zeewater stijgt langzaam. Dit doen ze door de plek steeds met klei en afval op te hogen. Zo ontstaan er terpen. Eerst met een huis en later zelfs met een heel dorp erop gebouwd. 1000: eerste dijkaanleg Na 1000 worden de eerste dijken aangelegd. Achter de dijk blijft het land droog. Het wordt gebruikt voor de akkerbouw. Daarom moet het beschermd worden tegen het buitenwater. Rondom West-Friesland wordt omstreeks 1250 een dijk gebouwd. De Westfriese Omringdijk is de oudste dijk die nog bestaat. Deze dijk heet een gesloten dijkring. Ook in Friesland worden deze lage en smalle dijken aangelegd. De dijken worden nog met de hand gebouwd.
1544: waterschappen Het onderhoud van de dijk is de taak van de eigenaar van het land waarop de dijk ligt. De boeren zijn echter vaak niet in staat de dijk te onderhouden. In 1544 wordt in West-Friesland besloten een organisatie op te richten: het waterschap “de Uitwaterde Sluizen”. Alle boeren moeten daar geld aan betalen. De oudste en belangrijkste taak van het waterschap is het onderhouden van de dijken. En dat gebeurt nog steeds. 1600: windmolens Windwatermolens bestaan nog niet zo lang. Omstreeks 1400 is er de eerste molen op windkracht. De molen maalt de laaggelegen polder droog. Het scheprad in de molen schept het water omhoog en laat het achter de dijk weglopen. Dit
19
heet bemaling. De oudste windwatermolen heeft een vaste kap. Later wordt het een draaibare kap, die de wieken naar alle windrichtingen kan laten draaien. 1640: droogmakerijen Meren en delen van de zee worden al sinds de 16de eeuw drooggelegd. Men noemt ze droogmakerijen. Om een meer droog te maken worden eerst een dijk en een kanaal rond dit meer gemaakt. Deze ringdijk is de bescherming tegen het buitenwater. Op de ringdijk komt een weg en daar langs staan de molens. Vaak staan er meerdere molens achter elkaar. Iedere molen pompt het water hoger. Dit wordt een molengang genoemd. Het water komt uiteindelijk in de ringvaart. De ringvaart heeft een verbinding met een rivier of kanaal om het water verder te lozen. In droge tijden kan het water door de sluizen ingelaten worden in de droogmakerij
een molengang In de 17de eeuw is de handel op zijn hoogtepunt. Hollandse kooplieden verdienen veel geld. Ze drijven handel op Afrika, Amerika en Azië. Het plan ontstaat om van de grote meren in Noord-Holland nieuw land te maken. Meer land levert ook meer producten op voor de handel. Rijke kooplieden steken geld in de droogmakerijen om er nog rijker van te worden. Later blijkt dat het land niet geschikt is voor de landbouw; het is te drassig. 1651: stormvloeden In de 16de en de 17de eeuw zijn langs de kusten van de Zuiderzee veel overstromingen. Dijken zijn niet hoog genoeg of worden niet goed onderhouden. De natuur kan ook overstromingen veroorzaken. De hoogte van de zeespiegel bij eb en vloed is niet altijd hetzelfde. Bij springvloed staat het water op zijn hoogst. Komt er ook nog een zware noordwesterstorm dan is de kans op overstromingen groot. 1684: NAP Om te bepalen hoe hoog of hoe laag land of water ligt, gaan we meestal uit van de ligging ten opzichte van de stand van de zeespiegel. Deze is niet altijd en overal gelijk bij eb en vloed. Ruim driehonderd jaar geleden is de gemiddelde hoogte van de vloed in de haven van Amsterdam opgemeten. Deze waterhoogte wordt Amsterdams Peil (AP) genoemd. Eind 19de eeuw heeft men de waterstand nog eens nagerekend en bijgesteld. Sindsdien heet het Normaal Amsterdams Peil (NAP). Op veel plaatsen in Nederland is aan gebouwen een peilschaal te zien die aangeeft hoe hoog of laag land of water ligt ten opzichte van NAP.
20
1730: paalworm De allereerste dijken worden gemaakt van klei en zand en zijn begroeid met gras. Later worden de dijken versterkt met wier en houten palen. In 1731 ontstaat er een grote ramp. De houten halen worden aangevreten door paalwormen. De paalworm is een soort mossel die naar ons land gekomen is als passagier op de VOC schepen uit Nederlands-Indië. De beste oplossing is de aanleg van schuine hellingen met keien. Duizenden en duizenden keien moeten worden aangevoerd. 1825: stormvloeden In februari van het jaar 1825 teistert een zware storm de kusten van de Zuiderzee. Op vele plaatsen breken de dijken door en komen grote delen van het land onder water te staan. 1916: stormvloeden Op 13 en 14 januari 1916 voltrekt er zich in Nederland een watersnood rond de Zuiderzee. Een stormvloed valt samen met een hoge afvoer op de rivieren. Als gevolg breken op tientallen plaatsen de dijken en is daarnaast op veel plaatsen sprake van schade aan binnenbeloop en bekleding van de dijken. In de provincie Noord-Holland vallen 19 doden, terwijl er bij diverse scheepsrampen op zee nog eens 32 mensen omkomen. De afsluiting van de Zuiderzee wordt hierdoor versneld uitgevoerd.
watersnood 1916
21
1892: plannen drooglegging Zuiderzee Vanaf 1600 zijn een groot aantal meren in Noord-Holland drooggemaakt. In deze eeuw is er ook belangstelling voor meer grond. Het nieuwe land is noodzakelijk voor de landbouw. Vele hebben plannen gemaakt om de Zuiderzee droog te leggen. Het eerste plan is van Hendrick Stevin. Al in 1667 stelt hij voor om de Zuiderzee van de Noordzee te scheiden. Dit zou gebeuren door dammen en sluizen te leggen tussen de Waddeneilanden en de Friese kust. Het plan is pas weer in 1920 ontdekt. In 1886 is de Zuiderzeevereniging opgericht om een onderzoek in te stellen naar het beste plan. Uiteindelijk wordt besloten een plan van Cornelis Lely uit te voeren.
plan Lely
22
1932: Afsluitdijk In 1920 wordt begonnen met de aanleg van de Afsluitdijk. Het laatste gat is in 1932 gedicht. Belangrijk is dat de veiligheid is vergroot. Eb en vloed komen achter de dijk niet meer voor. Het zoute water van de Zuiderzee wordt zoet en het IJsselmeer ontstaat. Voor de boeren en de drinkwaterbedrijven is dit zoete water voordelig. Minder gunstig is het voor de vissers. Zij moeten ander werk zoeken of in het zoete water op paling gaan vissen. Door de afsluiting is het mogelijk om polders droog te leggen. Niet alleen voor landbouwgrond, maar ook voor woonruimte en recreatie.
De Afsluitdijk wordt gedicht. 1953: De watersnoodramp De Watersnood van 1953 (kortweg ook de Ramp van 1953) voltrekt zich in de nacht van 31 januari op 1 februari 1953. Springtij en een noordwesterstorm stuwen het water in de trechtervormige Noordzee op tot recordhoogte. In Nederland overstroomt een groot deel van de provincies Zeeland en West-Brabant en de Zuid-Hollandse eilanden. Hierbij verdrinken meer dan 1800 mensen en veel dieren; 100.000 mensen verliezen hun huis en bezittingen. De Ramp van 1953 veroorzaakt, behalve het enorme verlies aan mensenlevens, grote schade aan de veestapel, gebouwen en infrastructuur. 1997: Deltawerken De Deltawerken zijn een verdedigingssysteem tegen hoog water uit zee in Zeeland en zuidelijk Zuid-Holland. De bescherming van de Zeeuwse kust komt voort uit het Deltaplan: het afdammen van de riviermondingen. Dit plan bestaat al voor de watersnoodramp van 1953, maar krijgt door de ramp een extra impuls, waardoor de werken versneld uitgevoerd werden. Hoewel veiligheid voorop staat, heeft het economisch belang van de haven van Antwerpen ervoor gezorgd dat de Westerschelde een open verbinding is gebleven. De afdamming van de Botlek in 1950 markeert de start van de Deltawerken die in totaal 18 bouwwerken in Zeeland en Zuid-Holland kent. Met de oplevering van de Maeslantkering in 1997 zijn de Deltawerken nu compleet. Door de realisatie van de Deltawerken is de kustlijn met ongeveer 700 kilometer verkort.
23
Bijlage 4 Les 1: Live blog januari 2012 Heel het land heeft last van storm en hoogwater, met name in de kustgebieden. Bij het Groningse dorp Tolbert dreigt een polder onder te lopen. RTL hield een live blog bij. Let op: Lees het blog van onderen naar boven! 23:00 uur Het liveblog is gesloten. Kijk voor updates van het extreme weer op RTLNieuws.nl 22:00 uur De vriendschappelijke voetbalwedstrijd FC Cambuur – FC Groningen die morgen in Leeuwarden gespeeld zou worden, is afgelast. De politie heeft alle politie-inzet in het noorden nodig voor de gevolgen van het extreme weer. 20:56 uur Het Groninger Museum is overgegaan tot ontruiming van de benedenverdieping. Er wordt een waterstand verwacht van 1,30 meter boven NAP. Dat ligt 20 cm boven het peil dat het Groninger Museum hanteert om tot ontruiming over te gaan. De exposities van Azzedine Alaïa en Jan Altink worden verplaatst naar de Gouden Toren. 19:23 uur Op het eiland De Burd, bij het Friese Grou, is een dijk doorgebroken. 26 vaste bewoners en ruim 100 mensen in recreatiewoningen op camping Yn’e Lijte wordt dringend geadviseerd het eiland te verlaten. Een groot deel van het eiland dreigt nu onder water te komen, meldt een woordvoerder van de gemeente. Als het water verder stijgt, kunnen de mensen de pont niet meer bereiken en zitten ze vast. De elektriciteit moet nu ook afgesloten worden door het dreigende water 18:29 uur Het Groninger Museum zet nachtwachten in om de waterstand rond het museum in de gaten te houden. Het museum is in een kanaal gebouwd. Vooralsnog worden de benedenzalen niet ontruimd 17:22 uur De situatie in Leek - Tolbert is wat minder kritiek. Nu is er duidelijk aandacht voor gebied Lauwersmeer. De schade lijkt ‘niet vreselijk groot te zijn’, meldt burgemeester Rehwinkel. Om 20:00 komt het regionaal beleidsteam opnieuw bij elkaar. Militaire ondersteuning wordt geboden. 17:15 uur De Friese gemeente Boarnsterhim heeft de bewoners van een recreatiepark en een eiland bij Grou opgeroepen hun woning te verlaten vanwege overstromingsgevaar. De oproep geldt voor ruim 150 vaste bewoners en een onbekend aantal vakantiegangers. De evacuatie is op vrijwillige basis, omdat de situatie niet levensbedreigend is. 17:10 uur De veiligheidsregio Groningen geeft nu een persconferentie. 16:46 uur Rijkswaterstaat heeft vier noodpompen naar Leek gebracht om in Groningen en Friesland het overtollige water weg te pompen. Het waterschap Noorderzijlvest had om de extra hulp gevraagd. Staatssecretaris Joop Atsma (Water) zegt te verwachten dat de pompen donderdag of vrijdag al in werking zullen zijn.
24
16:03 uur De vier coupures, openingen in de dijk waar de weg de dijk kruist, in Delfzijl zijn door het waterschap Noorderzijlvest gesloten. Er wordt een waterstand verwacht van 3.40 boven NAP. Pas als het water weer is gezakt worden de wegen geopend, meldt het waterschap. 15:28 uur Op Schiphol zijn inmiddels al tientallen vluchten geannuleerd en veel vluchten vertraagd. 14:53 uur De dijk bij Tolbert lijkt het vooralsnog te gaan houden. Vannacht wordt er meer neerslag verwacht, waardoor de dijk opnieuw in de problemen kan komen. 14:50 uur In de provincie Friesland, is net als in Groningen, een vaarverbod ingesteld op de provinciale vaarwegen. Het is ingesteld omdat de golfslag in de kanalen de doorweekte dijken in gevaar kunnen brengen. Het vaarverbod geldt tot nader bericht. 14:31 uur Aan de gehele kust worden vannacht nog hogere waterstanden verwacht. Niet alleen in Zuid-Holland-Zuid, maar ook in Groningen wordt vannacht de hoogste waterstand verwacht. 14:27 uur Dijken bij Lauwersoog opgehoogd. 14:21 uur De veiligheidsregio Zuid-Holland-Zuid meldt dat de waterstanden vannacht tussen 2 en 3 uur ook hoog zullen zijn. In Dordrecht wordt een waterstand verwacht om 2:39 uur van 2.40 meter boven NAP. Vanmiddag om 16:29 wordt het water op 2.27 meter verwacht. In Krimpen aan de Lek wordt een waterstand van 2.36 meter boven NAP om 15:10 vanmiddag verwacht, en 2.39 meter om 2:30 uur vannacht. 13:56 uur Bij Tolbert zijn 50 militairen aangekomen. Zij kunnen worden ingezet als dat nodig is. Ze hebben vrachtwagens, rubberboten en ambulances. 13:40 uur Verslaggever Antoin Peeters: “Het water stijgt waar je bij staat in het centrum van Dordrecht.” 13:35 uur Wetterskip Fryslan richt vanaf 15.00 uur een callcenter voor inwoners van Friesland en het Groninger Westerkwartier. Zij kunnen daar terecht met vragen over de wateroverlast en de maatregelen die genomen worden. Ook kunnen inwoners incidenten melden. Het telefoonnummer is: 058 292 2222. 13:33 uur KNMI meldt: Volle storm op Waddengebied 13:25 uur Vlieland is afgesloten van de buitenwereld. Er varen geen boten van en naar het Waddeneiland. De twee supermarkten,
25
hotels en restaurants op het eiland krijgen daarom geen nieuwe voorraad aangeleverd. Tot lege schappen leidt dit niet, zegt burgemeester Yorick Haan. Voor noodgevallen staat er een reddingsboot klaar die mensen naar de wal kan brengen. Het zeewater staat volgens de burgemeester zo hoog dat de boot dwars over de zandbanken zou kunnen varen. 13.14 uur De polder Kropswolde in Groningen staat op het punt om onder gezet te worden. Eerst moet een paardje gered worden uit de wei, twittert verslaggever Pim Sedee. Een graafmachine maakt een dam waarover het dier weg kan. 13:09 uur Volg de scheepvaart op de Nieuwe Waterweg. Alleen kleine schepen zonder loods kunnen daar nog varen. 12:53 uur In Dongeradeel in Friesland waait het zo hard, dat er een zeehond is aangespoeld. 12:47 uur De stormachtige winden gaan voorlopig nog niet liggen. Ze houden tot vannacht aan. Dat zegt RTL-weerman Peter Timofeeff. 12:42 uur Het doorprikken van de Kropswolderbuitenpolder, dat was gepland rond 12 uur, is uitgesteld. Er moet nog even worden gewacht omdat er nog een paard rondloopt in de polder. Bij de Oosterscheldedijken geldt fase 2 dijkbewaking. Die wordt ingesteld als bij Roompot Binnen een waterstand verwacht wordt tussen de 2,5 en 3 meter in combinatie met windkracht 9. De Oosterscheldekering wordt gesloten bij een waterstand hoger dan 3 meter, maar dat ligt niet in de verwachting, aldus een woordvoerster van het Waterschap Scheldestromen. 12:32 uur In Alblasserdam nemen bedrijven het zekere voor het onzekere en zetten elektronische apparatuur op de eerste verdieping, meldt verslaggever Floor Bremer op Twitter. 12:03 uur Het Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier sluit uit voorzorg de coupure in Den Oever in verband met hoogwater op het IJsselmeer. Een coupure is een onderbreking in een dijk of andere waterkering. De sluis in Enkhuizen is sinds gisterenmiddag dicht en blijft gesloten om een deel van de binnenstad te beschermen tegen hoogwater. Ook de sluis in Hoorn is dicht. 11:56 uur Er komt een tweede nooddijk bij het Lauwersmeer. Gisteren zijn al noodmaatregelen getroffen bij Lauwersoog, nu legt het waterschap een nooddijk aan bij Zoutkamp. 11:54 uur Verslaggever Pim Sedee: “Van Tolbert, nu bij Meerwijck, hier wordt zo dijk doorgestoken, zodat het overtollige water in polder wordt opgevangen.” 11:39 uur Nu langs hele kust noordwesterstorm. De waterstanden kan je bijhouden op de site van Rijkswaterstaat. 11:37 uur Aan het eind van de middag geeft de veiligheidsregio Groningen een persconferentie over de situatie in de polders. Deze is vanaf ongeveer 17:00 uur te volgen via www.rtlnieuws.nl. 11:31 uur In het westen heeft het Waterschap Rivierenland door opstuwing vanuit zee te maken met hoogwater. Het gaat daarbij om
26
Papendrecht, Alblasserdam en Kinderdijk. Rivierenland houdt dijkinspecties. Rond 15:00 uur wordt hoogste punt verwacht in het waterschap. Rondom die piek zijn er dijkpatrouilles. 11:07 uur Het vee van de boeren in de polder bij Tolbert wordt geëvacueerd. 10:58 uur Noordwesterstorm op Terschellling en langs de kust van Noord-Holland. 10:57 uur De cameraman die op weg is naar Tolbert voor RTL Nieuws, heeft langs de N388 een aantal boerderijen gezien die onder water staan. 10:47 uur Een nieuw gemaal of een spui bij Lauwersoog zou wateroverlast in het gebied rond Tolbert in de toekomst kunnen voorkomen. Dat zegt waterbouwkundig constructeur Wilfred Molenaar van de TU Delft. Volgens hem pleiten de waterschappen in het gebied al langer voor nieuwe investeringen 10:34 uur Rond het middaguur moet het noorden opnieuw rekening houden met zeer zware windstoten van 90 tot 110 kilometer per uur, waarschuwt het KNMI. 10:32 uur In de polder Tolberter Petten is een noodverordening van kracht. Het gebied is afgesloten voor mensen die er niks te zoeken hebben. De gemeente hoopt hiermee ramptoeristen op afstand te houden. De maatregel geldt niet voor inwoners. Zij zijn wel verplicht de aanwijzingen van de politie op te volgen. 10:29 uur In het hele land worden markten afgelast vanwege de storm. Het gaat daarbij om onder meer om de markt in Utrecht Overvecht, Hoogvliet in het centrum van Zeist. 10:25 uur Wie met de trein reist, moet rekening houden met vertragingen. Rond Amsterdam, Utrecht, Groningen en Leeuwarden is het treinverkeer verstoord door het weer. Zie het overzicht van de NS. 10:23 uur Waterschap Hunze en Aa’s gaat vanmiddag bergingsgebieden inzetten. De Kropswolderbuitenpolder en de Westerbroeksemadepolder worden rond 12.00 uur doorgestoken om een buffer te creëren voor het water. 10:15 uur Er trekken opnieuw buien over Tolbert, aldus Britta Sanders op Twitter. 10:05 uur Op dit moment inspecteren mensen van Wetterskip Fryslân of het nodig is om polders onder water te laten lopen. De Soestpolder bij Burgum is mogelijk een knelpunt. Bij Polder De Putten, tussen Burgummermeer en de Leijen, loopt het water sinds vanochtend over de kade. In die polder staan twee boerderijen. Spuien op de Waddenzee is niet meer mogelijk. Volgens het Friese waterschap wordt het de komende 48 uur vooral kritiek in het noordoosten van de provincie en in het centrale deel rond Grou. Ook in Friesland draaien de pompen en gemalen op volle toeren.
27
9:55 uur Waterschap Groot Salland heeft 200 vrijwilligers van de Hoogwaterbrigade aan het werk gezet. Zij sluiten de keermuur langs de stad. De middeleeuwse stadsmuur wordt over een lengte van 1,5 kilometer gesloten met schotten wegens dreigende overstroming door hoogwater. Het grootste probleem is dat de wind het water in het IJsselmeer en het Ketelmeer opstuwt richting het land. 9:47 uur De balgstuw in de IJsselmonding wordt vanmiddag gesloten. Drie enorme ‘ballonnen’ die de stuw vormen komen dan omhoog. De balgstuw van ruim 250 meter lengte en 10 meter doorsnee blaast zichzelf op met water en lucht als het waterpeil binnen een uur 50 centimeter stijgt en door de stroming bovendien de plaatsen Genemuiden, Hasselt, Zwartsluis en Zwolle bedreigt. 9:43 uur Voor een onbekend aantal dieren is het hoogwater in de Biesbosch fataal geworden, aldus Thomas van der Es van Staatsbosbeheer. Bijvoorbeeld reewild dat moet zwemmen sterft door vermoeidheid of stress. “De natuur is van slag. De dieren zijn het water gewend, maar dit gebeurt zeker niet jaarlijks.” 9:39 uur De Waterschappen in Groningen, Drenthe en Friesland gaan diverse waterbergingsgebieden gebruiken. Door die gebieden te laten overstromen, willen ze wateroverlast in steden als Groningen, Meppel en Leeuwarden voorkomen. 9:31 uur Verslaggever Britta Sanders: “De dijk bij Tolbert staat op doorbreken of overstromen.” 9:15 uur Van en naar Schiphol is een aantal vluchten geschrapt in verband met de harde wind. Passagiers moeten sowieso rekening houden met vertragingen. Schiphol denkt dat de hinder tot ver in de donderdag duurt. Kijk hier voor actuele vluchtinformatie. 8:59 uur De provincie Noord-Holland zet alle zeilen bij om de polders droog te houden. Oude windmolens worden ingezet om het water weg te pompen. 8:58 uur De Nederlandse Aardoliemaatschappij heeft twee gaswinninglocaties bij het Groningse Tolbert buiten gebruik gesteld. De putten liggen in het gebied dat wordt geëvacueerd wegens een dreigende dijkdoorbraak als gevolg van hoogwater. Het gaat om twee relatief kleine gasvelden. De putten op het veld zijn afgesloten met waterdichte afsluiters. 8:31 uur Alle veerdiensten van en naar Vlieland zijn uit de vaart genomen. Naar Ameland, Schiermonnikoog en Ameland wordt in verband met de weersomstandigheden en de hoge waterstand beperkt gevaren, zo meldden de rederijen Doeksen en Wagenborg. 8:28 uur Het blijft de komende uren spannend in Tolbert. Om 11:00 uur verwachten de autoriteiten het kritieke punt; dan staat het water het hoogst. 8:22 uur Politie zet wegen rond Tolbert af
28
8:01 uur Wegen rond Tolbert zijn allemaal dicht. De wegen zijn afgezet door de Mobiele Eenheid, meldt een twitteraar. 7:57 uur De Tolberter Petten is een polder van zo’n 200 hectare. Er staan 40 panden, waarvan 10 boerderijen. Er wonen circa 100 mensen. Het is nog niet duidelijk hoeveel bewoners gehoor hebben gegeven aan de oproep om te vertrekken. Evacuatie is vrijwillig. 7:49 uur Defensie staat klaar om de hulpdiensten te helpen bij de evacuatie. Het leger kan boten, ambulances en vrachtwagens leveren. Daar wordt vooralsnog geen beroep op gedaan. Dat twittert NOS-verslaggever Rienk Kamer. 7:44 uur Evacués die niet terecht kunnen bij familie of vrienden, kunnen onderdak krijgen in een hotel in Groningen. Dat meldt de brandweer. 7:32 uur Als de dijk doorbreekt, zal in korte tijd de polder onderlopen, meldt brandweerwoordvoerder Cyriel Hamstra. 7:27 uur Nu al loopt het water over de dijk het gebied in, heeft de Groningse burgemeester Peter Rehwinkel bekendgemaakt. Tientallen mensen en zo’n 100 dieren zijn al geëvacueerd. 7:23 uur Het exacte gebied dat gevaar loopt is op dit moment de Tolberter Petten, langs de Matsloot. Dat twittert Brandweer Groningen. Die waarschuwt ook dat eventuele wateroverlast in het gebied gevolgen kan hebben voor de nutsvoorzieningen en bedrijven. 7:09 uur “Boeren bij Tolbert blijven nuchter”, zegt Britta Sanders 7:05 uur Niet alleen Groningen kampt met de storm, het KNMI waarschuwt voor extreem weer in heel het land. Voor de kustgebieden geldt een code oranje. 6:55 uur Waterstand bij Den Helder is op dit tijdstip normaal gesproken 6 cm boven NAP. Nu is de waterstand 88 cm boven NAP, meldt Rijkswaterstaat. Die verwacht later vandaag een stand van 240 cm. 6:50 uur. 6:45 uur De kans dat de dijk doorbreekt is zeer reëel, zegt de brandweer. Er zijn drie scenario’s: - Dijk loopt over, lager gelegen gebieden lopen langzaam onder. - Dijk breekt door, water stroomt de polder in. - Er gebeurt niets, de polder blijft droog. 6:27 uur De politie heeft de polder afgesloten. Wie daar niet hoeft te zijn, wordt verzocht weg te blijven. Dit om de evacuatie niet te hinderen. Brandweer Groningen heeft een website met informatie over het hoogwater.
29
6:22 uur Het waterschap Noorderzijlvest probeert de bedreigde dijk te stutten, om een doorbraak te voorkomen. De hulpdiensten kunnen de veiligheid van de mensen niet meer garanderen. Het waterpeil is zo hoog dat het water niet meer weg kan. Bovendien komt er nog veel water bij uit stroomopwaarts gelegen gebieden. Andere polders lijken vooralsnog geen gevaar te lopen. 6:16 uur De evacuatie van de boerderijen gebeurt de komende uren. De bewoners zijn niet verplicht om te vertrekken. Een enkele boer heeft besloten zijn koeien nog te melken, meldt de politie. 6:12 uur 20 boerderijen worden ontruimd in de polder. Als de dijk breekt, kan het waterpeil in de polder stijgen tot maximaal een meter. Het diepste punt van de polder ligt namelijk op -1 meter NAP. 5:55 uur Om 7:00 uur geeft de brandweer in Groningen een persconferentie over het hoogwater in de provincie. 5:25 uur De brandweer noemt de kans op een dijkdoorbraak aannemelijk. Ook houden de hulpdiensten er rekening mee dat het water over de dijk heen komt. De brandweer probeert de dieren in de boerderijen ook weg te halen. 5:15 uur Brandweer meldt dat een dijkdoorbraak bij Tolbert dreigt. Vijftien boerderijen in de polder Tolbert Petten worden ontruimd. Het gaat om in totaal 85 mensen. © RTL Nieuws.nl Het volledige blog is te vinden op: http://www.rtl.nl/(/actueel/rtlnieuws/binnenland/)/components/actueel/rtlnieuws/2012/01_januari/05/binnenland/dijkdoorbraakdreigt-bij-tolbert.xml
30
Bijlage 5 Werkblad les 1: Er dreigt een overstroming! Live blog
Maatregelen
Door wie
31
Bijlage 6 Les 2: Overstromingen: persoonlijke verhalen 1. Interview met de familie Visser over het leven op Marken en de overstroming van 1916 “We woonden naast de Witte werf, op palen, zo’n tien meter van de werf af. Het was moeilijk om aan een huis te komen, want alles stond vol op de werf. Toen werden er huizen gebouwd op het land. Die moesten een onderbouw hebben voor als het water kwam. Op de werf liep het ook wel eens onder. Dan moest alles naar boven en de deur vergrendeld. Dan stonden we zo te kijken en ja hoor, dan kwam het. Als kind had je wel schik, want dan gingen we in een teil bootje varen en dan riep moeder: “Niet doen! Niet doen!”. De vloer in de kamer was zwart. Vloerbedekking had je niet want één keer per jaar had je water in huis. Dat zwart droogde maar langzaam, drie dagen lang lagen er planken door de kamer. Om de vloer schoon te houden liep iedereen op z’n sokken. Alleen de dokter hield z’n schoenen aan, en als die was geweest stonden z’n voetstappen door het hele huis. We hadden op Marken geen waterleiding. We dronken regenwater uit de ringbak. In de zomer was wel eens een tekort. Dan kwam er een schip met leidingwater van de vaste wal, en dat werd met tonnen naar huis gedragen. Maar dat was niet veel, dus je had eigenlijk gewoon geen water als het niet regende. ’s Winters bij vorst had je pas water om te wassen als het ijs ging kruien want dan kon je schotsen halen. Met een grote bijl ging vader ernaar toe, en dan sloeg hij brokken ijs van de schotsen en die nam je mee op de slee. Op 16 januari 1916 was er noordwester storm. Het water kwam maar hoger en hoger. Om alles vast te zetten sloegen we planken tegen het huis. De zee kwam in het onderhuis, en dat kwam zo omhoog zetten dat het luik in de vloer lag te klepperen. We moesten naar zolder. Het huis stond te schudden. Het zwiepte zo dat de naaimachine van tafel sloeg. Toen wist je dat het ernst was. Eerst had je nog gedacht dat het wel weer zou gaan zoals anders, maar nu begon iedereen te roepen van ‘dat gaat verkeerd’. Midden in de nacht heeft vader een plank weten te leggen naar het huisje naast ons dat dichter bij de werf stond. Hij spijkerde die plank vast en klom er overheen met een touw om z’n middel. Hij kwam daar in de koestal midden tussen de koeien die ook al bijna onder water stonden. Daar kon hij zijn kinderen natuurlijk nooit langs krijgen. Want we waren met vier kinderen, en dan was die ongelukkige vrouw er nog. ’s Morgens om zeven uur zijn we uiteindelijk met een bootje opgehaald. Maar die vrouw was stijf van de reuma en die hebben ze in bed gezet met dekens er omheen. Met haar is het ook goed gekomen want haar huis is blijven staan. Aan de andere kant van de werf is wel een huis omgegaan. En de andere dag was het prachtig weer en stond er een botter op de dijk. Na die keer had vader altijd een lange lijn klaar om het huis aan de werf vast te maken als het weer hoog water werd. Nou praten we over een watervloed, maar gewoon hoog water was gezellig, daar hadden we niks geen erg in. Alleen moest je achteraf wel het onderhuis schoonmaken van het slib. Maar de ratten waren dood en voor het gras was het goed. Dat werd natuurlijk zilt, maar daardoor raakte het als hooi minder gauw in de brand, en we konden het goed verkopen. Het ging naar de dorpen aan de Vecht, naar Loenen en naar Vreeland ” 2. Verslag van Eberhard in zijn reisbeschrijving: “Marken, in zijn waarde en zijn ellende beschouwd” over de oude vrouw op de Witte Werf . Op de Witte Werf had de storm en het water een deel van de huizen op palen weggeslagen. Eberhard vertelt: “Een woning was behouden en wel door een 76 jarige vrouw, Neeltje Tijp genaamd. Urenlang had zij op een stoel gezeten, half in het water, en met de benen tegen een plank, die op het punt stond te bezwijken. Aan die zijde spookte en bonsde de zee geweldig en wanneer zij losgelaten had of haar krachten hadden het niet meer kunnen uithouden dan had die plank moeten bezwijken en haar woning was evenals de andere woningen verloren geweest. Menigmaal dreigde het water haar omver te werpen, maar telkens kon zij zich ertegen verzetten, maar het kostte de oude ziel zeer veel inspanning….
32
Haar pogingen om haar huis te redden zijn volkomen gelukt, de stulp van de oude vrouw is bewaard gebleven, maar doodmoe, afgemat en verkleumd van de koude vond men de grijze heldin de volgende dag terug, nog wakende over haar eigendom” 3. Interview Jaap en Jan Tazelaar over de overstroming van 1953. Het boek Kroniek van een verdronken dorp is zes weken na de ramp geschreven. Het boek gaat over het dorp Stavenisse en is gebaseerd op honderden verhalen, die van mond tot mond gingen. Een van de verhalen gaat over Jaap Tazelaar. Jaap was zaterdagavond met zijn vrouw op verjaardagsvisite. Om half twaalf vindt Jaap het welletjes en hij gaat met zijn vrouw naar huis. Het valt niet mee op straat, want er staat een fikse storm, maar gelukkig is de weg niet lang. Beiden gaan gewoon naar bed en als de torenklok twaalf uur slaat is Jaap al in rust. Hoe lang hij geslapen heeft weet hij niet, maar plots is daar een angstig geluid. Nee, het kan de storm niet zijn. Het rijst en daalt, en het houdt maar aan. (….) het moet van de sirene zijn. “Als er nou brand is” zegt Jaap nog, “dan redden ze het nooit”. Inderhaast schiet hij wat kleren aan en in geen tijd is hij langs het steile trapje beneden in zijn zaak. Nergens ziet hij een rode gloed, maar er dringen wel geruchten van de straat tot hem door. “Het water,” is wat hij hoort, “het water komt”. De afstand naar de haven is niet groot. Hij worstelt tegen de noordwester in. Daar komt het water al, dat hem over zijn voeten spoelt (….) Hij gaat naar huis, waar zijn vrouw de gouden sieraden in een koffer stopt, en de familie trekt zich met wat levensmiddelen terug op zolder. Het water komt er dan heel snel aan, en hij ziet kans veel mensen naar binnen te krijgen en mee te nemen naar boven. Dan breekt de kruin van de dijk van Stavenisse af. Maar wat is dat voor dof gedreun, dat van verre komt en dat het geluid van de storm overstemt? Het is alsof de aarde splijt, zo machtig is het tumult. Ramen worden ingedrukt, gevels wankelen, schuren storten in (…) Een ander verhaal gaat over Jan Tazelaar. ‘We lagen al in bed toen de sirene ging. Ik wilde naar het dorp toe, maar het stormde zo ontstellend hard, dat ging zo hard, en we lagen in bed en mijn vrouw zei: “Blijf nou alsjeblieft hier, want het gaat zo tekeer…” Nou, ik was nog kwaad van dat ik niet weg mocht, maar het licht viel ineens uit in de kamer en het was hartstikke donker. En het ging tekeer buiten, het was aan het loeien om het huis heen en we hoorden de pannen van het dak afkletteren….En op een gegeven moment, toen we in bed lagen: “Wat hoor ik toch, staat er beneden een kraan open?” En ik ging naar beneden… trok m’n pyjama aan, en ging zo met m’n pyjama naar beneden toe, want een ochtendjas had ik nog niet. En ik kwam beneden en je gelooft het niet, maar ik zag het water onder de voordeur komen. Het kwam onder de voordeur naar binnen spoelen. Ik ging de kamer binnen en zag het water op hetzelfde moment. Dat is heel gek geweest. In één klap zag ik het water tegen de ramen opgolven, alsof ik in een aquarium stond. We hadden allemaal kleine raampjes met latjes ertussen dus. En de maan scheen helder, dat was ook zoiets geks. En ineens barstten de ramen kapot en het water stormde naar binnen toe. Gelukkig sloeg de deur naar boven niet dicht.(….) Ik kwam in de gang terecht tegen de trap aan. Ik had nog van de kast een klein olielampje kunnen pakken en toen heb ik met één arm nog wat jassen mee naar boven genomen en ben naar boven gevlogen. Mijn vrouw lag nog lekker in bed, als ze éénmaal slaapt dan slaapt ze. Ik zeg: “Kom eruit! Kom eruit! Want er is iets vreselijks: het water! Het stroomt het huis binnen en…” Ja, ik wist eigenlijk niet wat er aan de hand was. En zij zei: “Maak je nou niet druk, het gaat wel weer over”. Je zag het water gewoon de trap opkomen. Dat hou je niet voor mogelijk, dat water zag je gewoon omhoogkomen tegen de trap op. En dan ging je voor het raam staan. Buiten was het zo’n ontstellende kracht van het water, er dreef van alles, je wist niet wat je zag: balen stro, riet, koeien…. Ik weet het niet allemaal meer. Het was onvoorstelbaar. Onvoorstelbaar. Het water kwam al hoger en de slaapkamer was op de eerste verdieping. Maar ik kon niet hoger, daarboven was alleen de kap. En er was een heel klein vlierinkje, maar dat bestond alleen maar uit balken. Dus toen heb ik dat vlierinkje opengemaakt en op de balken heb ik de kastdeur van de linnenkast uit de slaapkamer getrokken en die heb ik daar bovenop gelegd en toen heb ik mijn vrouw en de baby en mijn dochtertje daarop gezet en nog een matras erop gegooid, en toen zijn we zo blijven zitten. En we zagen het water alsmaar hoger komen.’ Het wonder van het pannetje melk ‘En toen kwam het spannende verhaal dat ook in de kranten heeft gestaan. Het wonder op de vliering, het pannetje melk. Er was uit de keuken een pannetje melk mee komen drijven, met het water omhoog. En dat was helemaal boven aan de trap gekomen. En ik zag dat drijven, ik heb het gepakt, en we hadden een asperinebuisje, dat boven op de kast in de slaapkamer lag.
33
Dat hebben we gepakt. Toen hebben we de melk door een zakdoek gezeefd en dat hebben we bewaard om aan de baby te geven, want de baby had geen eten natuurlijk. En m’n vrouw heeft het in de hand verwarmd, en zo hebben we dus twee dagen lang de baby eten gegeven.’ 4. Film over de Watersnood van 1916 in Spakenburg. In januari 1916 is Aaltje Vedder hoog zwanger. Dan komt het water…. Een spannend en waar gebeurd verhaal wordt nagespeeld. http://www.regiocanons.nl/utrecht/eemland/watersnood-/beeld--geluid/verleden-van-utrecht 5. Interview met brandweerman over dijkdoorbraak in Wilnis (2003) In 2003 brak de dijk van Wilnis door. Een deel van het dorp liep onder water. Dat had grote gevolgen. Zie het interview met de brandweerman. http://www.youtube.com/watch?v=TnyJCiAxfg0
34
Bijlage 7 Les 4: actielijst Schade door overstromingen Wat kunt u het beste doen nadat het water is gezakt? • Neem zo snel mogelijk contact op met de verzekeringsconsulent zodat hij een schadedossier kan openen. • Neem zoveel mogelijk foto’s van de beschadigde goederen, foto’s die aantonen dat de zaken blijvend door het water beschadigd zijn. Neem zeker foto’s van de zaken die op de containers worden gegooid die de gemeenten ter beschikking stellen. • Etenswaren en andere bederfbare goederen: mag u weggooien nadat u er gedetailleerde foto’s van gemaakt hebt. • Kleding, tapijten en andere stoffen mogen onmiddellijk gereinigd worden. • Elektrische toestellen die niet aangesloten waren op het moment van de overstroming en waarvan het niet duidelijk is of ze kapot zijn, moeten bewaard worden. • Meubels in vezelplaten zijn waarschijnlijk verloren: is dat het geval, dan mogen ze weg op voorwaarde dat er duidelijke foto’s van de schade worden gemaakt. • Meubels in massief hout kunnen na droging hersteld worden: u moet ze dus bewaren. • Reinig uw woning en desinfecteer met bleekwater. • Verlucht en verwarm tegelijkertijd uw vertrekken.
35
Bijlage 8 Les 4: schadeformulier Schadeformulier. Naam
: ………………………………………………………….
Straat
: ………………………………………………………….
Postcode
: ………………………………………………………….
Plaats
: ………………………………………………………….
Telefoonnummer
: ……………………………………………………....…
Geboorteplaats
: ………………………………………………………….
Geboortejaar
: ………………………………………………………….
Waardoor heeft u schade geleden? ……………………………………….…………………………………………………………………………………………
Lijst van artikelen die u bent kwijtgeraakt en de waarde daarvan in geld.
Artikelen
Waarde
De totale waarde bedraagt ………
Handtekening: …………………………………….
Datum: …………………………………..
36
Bijlage 9 Werkblad les 5: Nederland en Bangladesh.
verschillen overeenkomsten
37
Bijlage 10 Les 6: Dichterbij-Dichter na. Maak een gedicht Van de Romeinse geschiedschrijver Plinius: ” Wij hebben de stam van de Chauken gezien. Waar ze wonen stort de oceaan zich met twee tussenposen overdag en ’s nachts met een geweldige stroom over een heel groot land uit. Bij deze eeuwige strijd van de natuur ga je twijfelen of het land nu land is of zee. Een armzalig volk woont hier op hoge heuvels of op met de hand gemaakte verhogingen. De hoogte ervan is het peil van de hoogste vloed. Dat weten ze uit ervaring. Daarop hebben zij hun hutten gebouwd. Als het water de omgeving bedekt, is het net alsof ze op boten zitten. Als het water terugtrekt zijn het net schipbreukelingen.” Van dichter Hendrik Marsman: Herinnering aan Holland Denkend aan Holland zie ik brede rivieren traag door oneindig laagland gaan, rijen ondenkbaar ijle populieren als hoge pluimen aan den einder staan; en in de geweldige ruimte verzonken de boerderijen verspreid door het land, boomgroepen, dorpen, geknotte torens, kerken en olmen in een groots verband. de lucht hangt er laag en de zon wordt er langzaam in grijze veelkleurige dampen gesmoord, en in alle gewesten wordt de stem van het water met zijn eeuwige rampen gevreesd en gehoord.
Bronnen: Over Marken en haar Markers, Frits Gerritsen en Jos Peereboom Marken in zijn waarde en zijn ellende beschouwd, Eberhard Marken, de geschiedenis van een eiland, G.J. Schutte en J.B. Weitkamp Het water en de herinnering, Selma Leydesdorff Extreem weer. Overstroming, Catherine Chambers Natuurgeweld. Overstromingen, Anita Ganeri
38
