Drinkwaterwinning Nederland ARCADIS Hogeschool van Hall - Larenstein
5 november 2008 Mattijn van Hoek
DRINKWATERWINNING
Inhoud Samenvatting
3
1
Inleiding
4
2
Waterwinningen
5
3
4
2.1
Soorten winningen
6
2.2
Waterbedrijven
7
2.2.1 Oasen
7
2.2.2 Waterbedrijf Groningen
8
2.2.3 Vitens
10
2.2.4 Duinwatermaatschappij Zuid Holland
11
2.2.5 Waterleidingmaatschappij Drenthe
12
2.2.6 Evides
13
2.2.7 Brabant Water
14
2.2.8 Waterleiding maatschappij Limburg
15
2.2.9 PWN
16
2.2.10 Waternet
17
Technologieën Waterwinningstechnologieën
18
3.2
Zuiveringtechnologieën
18
3.2.1 Grondwater zuivering
19
3.2.2 Oppervlaktewater zuivering
19
Ontwikkelingen 4.1
4.2
5
18
3.1
20
Membraantechnologie
20
4.1.1 Micro- & ultrafiltratie
21
4.1.2 Nanofiltratie & omgekeerde osmose
22
Research Wetsus
22
4.2.1 Zout
23
4.2.2 Scheiding aan de bron
23
4.2.3 Membraanbioreactoren
24
4.2.4 Biofouling van membranen
26
Evaluatie onderzoek
28
Bijlage 1
29
Bijlage 2
30
Mattijn van Hoek
ARCADIS
2
DRINKWATERWINNING
Samenvatting Drinkwater wordt in Nederland geleverd door 10 drinkwaterbedrijven. De grootte van de drinkwaterbedrijven verschilt. Het drinkwaterbedrijf Vitens is de grootste welke een voorzieningsgebied heeft van vijf provincies. Waternet voorziet de gemeenten rondom Amsterdam en de gemeente Heemstede van drinkwater en heeft daarmee het kleinste voorzieningsgebied In Nederland zijn circa 98% van de drinkwaterwinningen grondwaterwinningen. De overige winningen bestaan uit oevergrondwater, natuurlijk duinwater en oppervlakte water. Grondwaterwinningen zijn verantwoordelijk voor circa tweederde deel van het drinkwater. Oppervlaktewaterwinningen leveren een derde deel van het Nederlandse drinkwater. Grondwater heeft door de verblijftijd in de grond een hoge kwaliteit (o.a. vrijwaarding van bacteriën). Een eenvoudige zuivering is voldoende om het van het grondwater drinkwater te maken. Eenvoudige zuivering bestaat gewoonlijk uit §
Toevoegen van zuurstof, door beluchting,
§
Verwijderen van slib, door snelfiltratie en
§
Desinfectie van organische stoffen, door ozon of UV
Oppervlaktewater dient veel intensiever gezuiverd worden door de slechte kwaliteit van het water. In de toekomst moet deze intensieve zuivering minder worden, doordat de KRWdoelstellingen richtlijnen geven aan de kwaliteit van het water. Daarnaast zal de kwaliteit van het water omhoog gaan door vermindering van meststoffen. Voor grondwaterwinningen is er geen vraag naar nieuwe ontwikkelingen voor de winning en zuivering. Voor de overige winningen beginnen relatief nieuwe technologieën als nanofiltratie en omgekeerde osmose interessant te worden. Dit komt doordat de bestaande problemen in het zuiveringsproces beter beheersbaar worden. Door de oplossingen op de problemen zal waarschijnlijk de productieprijs van het drinkwater omlaag gaan. Tegenwoordig wordt nanofiltratie niet alleen gebruikt met het doel om water te zuiveren, maar ook om het water te ontharden. Veel onderzoek vindt plaats rondom membraanfilters. De onderzoeken centreren zich vooral op het tegengaan van biofouling. Biofouling is een laag micro-organismen welke zich gehecht heeft aan het membraan. Gevolg hiervan is dat de poriën dichtslibben, waardoor de druk stijgt. De hogere druk resulteert in een groter energieverbruik. Het wordt tegengegaan door te kijken of het mogelijk is om het water a. te ontdoen van micro-organismen voordat deze het membraan passeert b. het membraan te ontwikkelen dat de micro-organismen zich hier niet aan hechten.
Mattijn van Hoek
ARCADIS
3
DRINKWATERWINNING
1
Inleiding
Drinkbaar kraanwater in Nederland. Een gegeven dat al jarenlang ons land onderscheidt van bijna alle andere landen in de wereld. We doen de kraan open en er is water, maar wie zorgt ervoor dat ik water heb? Waar komt dit water eigenlijk vandaan? Hoe komt het dat het drinkbaar is? In deze scriptie wil ik meer duidelijkheid brengen wie het water waar vandaan haalt en het op welke manier wint. Hiernaast wil ik ook boven water zien te krijgen wat de recente technologische ontwikkelingen zijn wat betreft drinkwaterwinning. Om het onderzoek richting te geven is het van belang dat er een duidelijk beeld is wat ik boven water wil krijgen. Door de probleemstelling goed te formuleren is het mogelijk om het onderzoek af te bakenen. De probleemstelling die ik wil beantwoorden Wat is de huidige situatie en welke ontwikkeling is er op de markt van de drinkwaterwinning in Nederland? Het onderzoek wil ik afbakenen door een overzichtelijke structuur op te zetten, waardoor er geen onnodige uitweidingen worden gedaan. In het onderzoek wil ik per waterbedrijf een duidelijk overzicht geven waarin de volgende punten naar voren komen: §
Wat is de voorgeschiedenis van het bedrijf
§
Waar winnen ze op welke manier water
Daarnaast wil ik uit een zetten wat de huidige winningtechnieken zijn en welke ontwikkelingen er zijn op het gebied van drinkwaterwinningtechnieken. Om dit af te bakenen richt ik mij binnen Nederland op onderzoeken die plaats hebben gevonden in opdracht van Wetsus een kennisomgeving die zichzelf typeert als; “Technologisch Topinstituut Water-technologie”. Deze kennisomgeving is in bezit van onderzoeken die plaats hebben gevonden in opdracht met de technische universiteiten van Wageningen, Delft en Enschede. Bij het inzichtelijk brengen van de winningen is het niet gelukt om gegevens te verkrijgen voor de provincie Overijssel. Daarnaast zijn niet alle oppervlaktewaterwinningen opgenomen, in verband met te weinig informatie.
Mattijn van Hoek
ARCADIS
4
DRINKWATERWINNING
2
Waterwinningen
Door veel fusies is het aantal waterbedrijven van 52 in 1990 teruggedrongen tot 10 in 2008. De provinciegrenzen zijn voornamelijk de afbakening van het voorzieningsgebied van de waterbedrijven. De waterbedrijven die in Nederland drinkwater leveren zijn: §
Waterbedrijf Groningen
§
Duinwaterbedrijf Zuid-Holland
§
Waterleidingmaatschappij Drenthe
§
Evides
§
Vitens
§
Oasen
§
PWN Waterleidingbedrijf Noord-
§
Brabant Water
Holland
§
Waterleidingmaatschappij Limburg
§
Waternet
Elk waterbedrijf heeft haar eigen voorzieningsgebied. Om een beeld te krijgen van deze voorzieningsgebieden is in onderstaande kaart (afbeelding 4.1) weergegeven wat de voorzieningsgebieden zijn voor elk waterberijf. Afbeelding 4.1 Overzicht van de drinkwaterbedrijven met hun voorzieningsgebieden. Veelal komen de voorzieningsgebieden overeen met provinciegrenzen.
Mattijn van Hoek
ARCADIS
5
DRINKWATERWINNING
Vitens voorzietbijna 30% van de Nederlandse bevolking van drinkwater. Brabantwater, welke verantwoordelijk is voor de provincie Noord-Brabant en een gedeelte van Zeeland en Evides, welke verantwoordelijk is voor het zuidelijk gedeelte van Zuid-Holland, zo goed als geheel Zeeland en een klein deel van de provincie Noord-Brabant, zitten daar ruim achter met elk circa 15%. Tabel 4.1 Overzicht van de afzet in voorzieningsgebied zowel in kubieke meter als procentueel.
Waterbedrijf
Afzet in voorzieningsgebied (x1000m³)
Procentuele afzet (in %)
WBGR
42901
3.8
WMD
28182
2.5
Vitens
332224
29.7
PWN
99056
8.9
Waternet
65923
5.9
DZH
69945
6.3
Oasen
47087
8.2
Evides
194929
17.4
Brabant Water
165074
14.8
WML
72806
6.5
2.1 SOORTEN WINNINGEN Algemeen kan gezegd worden dat drinkwater in Nederland op vier verschillende manieren gewonnen kan worden. De soorten winningen zijn: §
Grondwater
Mattijn van Hoek
ARCADIS
6
DRINKWATERWINNING
§
Oevergrondwater
§
Natuurlijk duinwater
§
Oppervlakte water
Drinkwater wat gewonnen wordt uit grondwater beslaat iets minder dan twee derde deel van de totale Nederlandse drinkwaterwinning. Winningen uit oppervlaktewater zijn verantwoordelijk voor een relatief grote hoeveelheid drinkwater. Acht oppervlaktewaterwinningen leveren namelijk meer dan een derde deel van het drinkwater. Oevergrondwater en natuurlijk duinwater zijn gezamenlijk verantwoordelijk voor een dikke vijf procent van het drinkwater. Tabel 4.2 geeft een algemeen beeld van de verschillende waterwinningen per waterbedrijf. Tabel 4.2 Overzichtstabel met daarin aangegeven welke Grondwater
Oevergrondwater
Natuurlijk dunwater
Oppervlaktewater
Totaal
WBGR
41
-
-
7
48
aangegeven hoeveel kubieke
WMD
30
-
-
-
30
meter elke soort winning
Vitens
354
-
-
-
354
PWN
5
-
1
24
31
Waternet
-
-
12
23
34
WRK¹
-
-
-
154
154
DZH
-
-
-
72
72
Oasen
5
42
-
Evides
21
-
-
6
27
Brabant Water
182
-
-
-
182
WBB²
-
-
-
196
196
WML
54
20
-
-
74
Nederland
691
62
13
482
1248
verschillende waterwinningen
Waterbedrijf
er per waterbedrijf in
Waarden in miljoen m³
gebruik zijn. Per bedrijf is er
inneemt
47
¹. WRK wint t.b.v. PWN en Waternet ². WBB, wint t.b.v. Brabant Water
2.2 WATERBEDRIJVEN Om een duidelijk beeld te krijgen van de hedendaagse drinkwatermarkt is het noodzakelijk om inzicht te hebben in de vorming van waterbedrijven. Daarnaast wil ik overzichtelijk de waarden presenteren die inzicht geven waar water gewonnen wordt en om welke hoeveelheden dit gaat. Voor nadere gegevens wil ik verwijzen naar bijlage 2
2.2.1 OASEN Ontstaan In 1883 is de Goudse waterleidingsmaatschappij opgericht. In de twintigste eeuw verenigen zich een aantal gemeenten tot Waterleidingbedrijf Zuid-Holland Oost (WZHO). Door de mogelijke privatisatie binnen de drinkwaterbedrijven gaat WZHO in 2001 verder als Hydron Zuid-Holland en vormt een coöperatie met een tweetal partners. In 2004 stapt Hydron ZuidHolland uit deze coöperatie, omdat ze geen commerciële diensten willen aanbieden. Hydron Zuid-Holland verandert van naam en gaat verder als Oasen. Het huidige voorzieningsgebied
Mattijn van Hoek
ARCADIS
7
DRINKWATERWINNING
voor drinkwater is het oostelijke deel van Zuid-Holland.
Winningpunten
2.2.2 WATERBEDRIJF GRONINGEN Ontstaan Lange tijd werd in de provincie Groningen de drinkwatervoorziening verzorgd door de N.V. Waterleidingmaatschappij voor de provincie Groningen (WAPROG) en het Gemeentelijk Waterbedrijf Groningen (GWG). In 1998 werden beide Groninger waterleveranciers (stad en provincie) samengevoegd tot een nieuwe organisatie: N.V. Waterbedrijf Groningen. Het voorzieningsgebied van het Waterbedrijf Groningen komt overeen met de provinciegrens van Groningen.
Winningpunten
Mattijn van Hoek
ARCADIS
8
DRINKWATERWINNING
Mattijn van Hoek
ARCADIS
9
DRINKWATERWINNING
2.2.3 VITENS Ontstaan Vitens is in 2002 ontstaan door een fusie van de drinkwaterbedrijven Nuon Water, Waterbedrijf Gelderland en Waterleiding Maatschappij Overijssel. In 2006 is Vitens verder gefuseerd met Hydron Flevoland en Hydron Midden-Nederland. Vitens is daarmee de grootste producent van kraanwater van Nederland. Het voorzieningsgebied van Vitens komt overeen met de provincies Friesland, Overijssel, Flevoland, Gelderland en Utrecht.
Winningpunten
Mattijn van Hoek
ARCADIS
10
DRINKWATERWINNING
2.2.4 DUINWATERMAATSCHAPPIJ ZUID HOLLAND Ontstaan In 1990 fuseren DWL (Duinwaterleiding van ’s-Gravenhage) en waterbedrijven De Vlietstreek en De Tien Gemeenten tot Duinwaterbedrijf Zuid-Holland. In 1993 wordt WDM (Westlandsche Drinkwatermaatschappij, opgericht in 1922) onderdeel van Duinwaterbedrijf Zuid-Holland. In 1996 wordt het waterproductiebedrijf van EWR (Energieen Watervoorziening Rijnland) onderdeel van Duinwaterbedrijf Zuid-Holland. Door deze overname is het huidige voorzieningsgebied van DZH het westelijke gedeelte van Zuid-Holland.
Winningpunten
Mattijn van Hoek
ARCADIS
11
DRINKWATERWINNING
2.2.5 WATERLEIDINGMAATSCHAPPIJ DRENTHE Ontstaan De WMD is opgericht op 17 december 1937. Gemeente Emmen was toentertijd het enige voorzieningsgebied. Door de jaren heen zijn er steeds meer gemeenten onder het bewind van WMD gekomen. In 1989 is Hoogeveen als laatste gemeente toegetreden. Waarmee het totale voorzieningsgebied overeenkomt met de provinciegrens van Drenthe.
Winningpunten
Mattijn van Hoek
ARCADIS
12
DRINKWATERWINNING
2.2.6 EVIDES Ontstaan Evides is het drinkwaterbedrijf dat in 2004 ontstaan is uit de fusie van het Rotterdamse WBE (Waterbedrijf Europoort) en het Zeeuwse DWB (Delta Water Bedrijf). Het voorzieningsgebied beslaat zuidelijk Zuid-Holland, geheel Zeeland en een klein gedeelte van westelijk Noord-Brabant.
Winningpunten
Mattijn van Hoek
ARCADIS
13
DRINKWATERWINNING
2.2.7 BRABANT WATER Ontstaan Brabant Water is in 2002 ontstaan uit een fusie tussen Waterleiding Maatschappij Noordwest Brabant (WNWB) en Waterleidingmaatschappij Oost-Brabant (WOB). De oorsprong van deze twee bedrijven grijpt terug tot 1887. ‘s-Hertogenbosch en Roosendaal waren de eerste steden in Noord-Brabant met een waterleidingbedrijf. De streekwatervoorziening in Noord-Brabant kwam pas laat op gang. Door de komst van militairen en Belgische vluchtelingen tijdens de Eerste Wereldoorlog ontstond er meer behoefte naar water op het platteland. Dit leidde tot de oprichting van Waterleiding Maatschappij Noord-West-Brabant in 1924. Waterleidingmaatschappij Oost-Brabant is in 1936 opgericht. Door de fusie is Brabant Water verantwoordelijk voor het grootste gedeelte van provincie Noord-Brabant.
Winningpunten
Mattijn van Hoek
ARCADIS
14
DRINKWATERWINNING
2.2.8 WATERLEIDING MAATSCHAPPIJ LIMBURG Ontstaan Op 1 juli 1973 fuseerden de twee provinciale waterleidingbedrijven, NV Waterleiding Maatschappij voor Zuid-Limburg en NV Waterleiding voor Noord- en Midden-Limburg, tot NV Waterleiding Maatschappij Limburg. WML heeft een voorzieningsgebied welke overeenkomt met provinciegrens van Limburg Winningpunten
Mattijn van Hoek
ARCADIS
15
DRINKWATERWINNING
2.2.9 PWN Ontstaan De provincie Noord Holland richt in 1920 het PWN, Provinciaal Waterleidingbedrijf van Noord-Holland op door de Zaanlandse en Alkmaarse waterleiding op te kopen en te laten fuseren. In 1953 wordt het WRK (watertransportmaatschappij Rijn-Kennemerland) opgericht om voorgezuiverd rivierwater in de duinen te brengen. PWN fuseert in 1997 met Waterleidingbedrijf Zuid-Kennemerland, waardoor het huidige voorzieningsgebied provincie Noord-Holland is met uitzondering van Heemstede en grote delen van Amsterdam.
Winningpunten
Mattijn van Hoek
ARCADIS
16
DRINKWATERWINNING
2.2.10 WATERNET Ontstaan Stichting Waternet is op 1 januari 2006 opgericht door de gemeente Amsterdam en het waterschap Hoogheemraadschap Amstel, Gooi en Vecht. De gemeente Amsterdam heeft de Dienst Waterbeheer en Riolering en het Waterleidingbedrijf Amsterdam in Waternet laten fuseren. Het waterschap Amstel, Gooi en Vecht heeft haar uitvoeringsorganisatie in Waternet ondergebracht. Op deze manier is het voorzieningsgebied voor drinkwater de gemeenten Amsterdam, Diemen, Muiden, Ouder-Amstel, Amstelveen, Heemstede en luchthaven Schiphol.
Winningpunten
Mattijn van Hoek
ARCADIS
17
DRINKWATERWINNING
3
Technologieën
3.1 WATERWINNINGSTECHNOLOGIEËN Figuur 5.1 Illustratieve weergave van een horizontale gestuurde
Een nieuwe manier van drinkwaterwinning
bron. Met daarin de
is het gebruik maken van horizontaal
verschillende gedeelten van
gestuurde bron. Dit is één lange leiding
de bron weergegeven.
die schuin de grond in wordt geboord tot aan het watervoerende pakket. In het watervoerende pakket (zie illustratie) gaat de buis over in een filterbuis en loopt deze horizontaal. Na enkele honderden meters gaat de filterbuis over in een dichte leiding en gaat hij weer schuin omhoog naar het aardoppervlak. Aan beide uiteinden van de buis wordt grondwater omhoog gepompt. Een horizontale bron kan afhankelijk van zijn lengte een groot aantal klassieke verticale bronnen vervangen. De techniek van de horizontale gestuurde bron is binnen handbereik komen te liggen, vanwege nieuwe ontwikkelingen in boorspoeling en doordat de techniek van horizontaal gestuurde boren steeds verder uitontwikkeld raakt. De noodzaak van deze horizontale winning is niet van groot belang, omdat het in principe alleen nuttig is in dunne watervoerende pakketten. In alle andere gevallen levert de klassieke verticale pomp een goede uitkomst
3.2 ZUIVERINGTECHNOLOGIEËN De winning van drinkwater uit het watersysteem kan opgedeeld worden in twee categorieën, nl. grondwater en oppervlaktewater. Dit verschil is gebaseerd op de kwaliteit van het water. Grondwater kan gezuiverd worden door een eenvoudige zuivering. Drinkwaterwinning uit oppervlaktewater is niet mogelijk door gebruik te maken van een eenvoudige zuivering, omdat de kwaliteit van het oppervlaktewater een vergaande zuivering noodzaakt. Deze vergaande zuivering moet in de toekomst afnemen, doordat door de KRW-richtlijnen de kwaliteit van het oppervlaktewater toeneemt en door de reductie van het gebruik van meststoffen
Mattijn van Hoek
ARCADIS
18
DRINKWATERWINNING
3.2.1 GRONDWATER ZUIVERING Grondwater wordt gezuiverd door middel van een eenvoudige zuivering. Eenvoudige zuivering bestaat uit een eenvoudige fysische behandeling en desinfectie. Eenvoudige fysische behandeling bestaat uit: §
Coagulatie Het teniet doen van de negatieve ladingen van colloïde deeltjes door middel van het toevoegen van ijzerchloride. Op deze manier zullen de colloïde deeltjes niet langer elkaar afstoten, maar door Van der Waals-krachten aan elkaar klonteren. Zodoende is het mogelijk om slib, organische stoffen en zware metalen te verwijderen.
§
Beluchting Verwijderen van vluchtige organische stoffen, door het water over een cascade t e laten lopen waardoor het water zuurstof opneemt, zodat onder ander opgeloste ijzers neerslaan.
§
Snelfiltratie Verwijderen van slib restanten, zware metalen en organische stoffen
§
Desinfectie Afbraak van organische stoffen onder invloed van ozon of UV.
Coagulatie is een stap die niet altijd plaats vindt. Het hangt af van de kwaliteit van het grondwater. Grondwater is bacterieel vrij wanneer het een verblijftijd van circa 60 verblijfsdagen in de grond heeft gehad. Zodoende is het mogelijk om water uit oppervlaktewater voor te zuiveren en dit in de grond te pompen, om op deze manier via een natuurlijk zuiveringsproces het water weer op te pompen en na een nazuivering (beluchting en filtratie) het water als drinkwater te gebruiken.
3.2.2 OPPERVLAKTEWATER ZUIVERING Drinkwater winnen uit oppervlaktewater is mogelijk indien het water een toegepaste zuivering ondergaat. Deze zuivering bestaan uit een grote hoeveelheid zuiveringsprocessen die in het kader van dit onderzoek niet noodzakelijk zijn om allemaal uit te werken.
Mattijn van Hoek
ARCADIS
19
DRINKWATERWINNING
4
Ontwikkelingen
De drinkwatermarkt zal op den duur overstappen op nieuwe technologieën. Waterbedrijven geven aan dat er hierbij gedacht moet worden aan veranderingen op langer termijn. Binnen nu en vijf jaar zullen er dan ook geen grote veranderingen plaatsvinden. Ontwikkelingen welke steeds meer in het oog komen te liggen is de membraantechnologie. Membraantechnologie wordt interessanter omdat het proces beter te beheersbaar is, waardoor de mogelijkheid ontstaat om juiste passingen te maken welke de prijs van de zuivering meer rendabel maakt. Om meer inzicht te geven in het proces van de membraantechnologie wil ik dit nader toelichten.
4.1 MEMBRAANTECHNOLOGIE In de laatste jaren is het zuiveren van water door middel van de membraantechnologie uitgegroeid tot een volwaardige scheidingstechnologie. Membraantechnologie is gebaseerd op een semipermeabele scheidingswand, welke werkt als een filter waarbij het water wel doorgelaten wordt, maar de vervuilde stoffen niet. Voor deze scheidingsmethode zijn geen aanvullende stoffen nodig, zodat het proces goed te beheersen is. Membraantechnologie is verdeeld in twee groepen. Voor het verwijderen van grotere deeltjes gebruikt men microfiltratie en ultrafiltratie. Voor het verwijderen van stoffen op moleculair niveau gebruikt men nanofiltratie of omgekeerde osmose Deeltjes met een grootte tot 10 nanometer (10-8m), zoals bacteriën en een groot aantal virussen worden gezuiverd met: §
Microfiltratie
Ultrafiltratie § Deeltjes met een grootte tot 10 picometer (10-11m), waarbij gedacht moet worden aan macromoleculen en zouten, kunnen uit de oplossing verwijderd worden door gebruik te maken van: §
Nanofiltratie (Hyperfiltratie)
§
Omgekeerde osmose (Reversed Osmose)
In afbeelding 4.2 is globaal weergegeven bij welke druk en grootte van vervuilende stoffen welke scheidingsmethode gebruikt kan worden. Afbeelding4.2 Overzicht van de verschillende scheidingsmethoden. In de afbeelding is de druk uitgezet tegen de molecuul grootte, waardoor te zien is welke scheidingsmethode waar
Mattijn van Hoek
ARCADIS
20
DRINKWATERWINNING
4.1.1 MICRO- & ULTRAFILTRATIE Zowel micro- als ultrafiltratie is gebaseerd op een scheiding door middel van poriegrootte van het membraan. Deze poriegrootte is dan de factor welke bepalend is in hoeverre de verwijdering van zwevende stoffen, troebelheid en micro-organismen plaatsvindt. Doordat er een vuillaag op het membraan ontstaat, een zogenoemde biofouling, worden ook stoffen verwijderd welke kleiner zijn dan de poriegrootte van het membraan. Algemeen kan gezegd worden dat bacteriën volledig verwijderd worden door microfiltratie. De grootte van de membraanporiën is tussen de 0.1 en 10 µm. Ondanks dat virussen kleiner zijn dan de poriegrootte van het membraan, wordt toch een gedeelte van de virussen bij microfiltratie verwijderd. De oorzaak hiervan ligt in het feit dat virussen zich voor een deel hechten aan bacteriën. Om een zo goed als volledige zuivering van virussen te krijgen dient gebruik gemaakt te worden van ultrafiltratie, welke een poriegrootte heeft van 0.001 tot 0.1 µm. Doordat de poriegrootte bij microfiltratie relatief groot is, is het drukverschil (Trans Membraan Druk, TMD) klein om het gewenste effect te leveren. De biofouling, wat veroorzaakt wordt door vuilaanslag op het membraan, is de oorzaak dat er minder water gezuiverd wordt en dat de membranen sneller vervangen dienen te worden. Doordat de poriegrootte kleiner wordt zal de TMD groter worden. Voor elke scheidingsmethode met membranen wordt deze biofouling dan ook getypeerd als de bottleneck van het scheidingsproces. Om controle te krijgen over deze bottleneck dient het water voorbehandelt het scheidingsproces in te gaan. Voor micro- en ultrafiltratie is het voldoende om een zeef te plaatsen welke een poriegrootte heeft tussen de 0.5 en 1.0 mm. Wanneer de TMD te groot wordt dient de biofouling verwijderd te worden. Dit is mogelijk door het proces om te draaien, waarbij water/lucht van binnen naar buiten wordt geperst, Waardoor zal de vuillaag loslaat. Indien de TMD hiermee niet voldoende verlaagd is men genoodzaakt om de fouling te verwijderen door chemische reiniging.
Mattijn van Hoek
ARCADIS
21
DRINKWATERWINNING
4.1.2 NANOFILTRATIE & OMGEKEERDE OSMOSE De scheidingstechnieken nanofiltratie en omgekeerde osmose zijn in staat om één- en tweewaardige ionen te scheiden vanuit het vervuilde water. Een één- of tweewaardig ion is een zout, welke respectievelijk één of twee positieve ladingen hebben. Nanofiltratie wordt gebruikt om deeltjes te verwijderen welke een molecuulgewicht heeft die overeen komt met 300-3000 gram/mol. Het benoemen van poriegrootte aan de hand van moleculen wordt Molecular Weight Cut-Off (MWCO) genoemd. Een MWCO van 300-3000 gram/mol verwijdert kleine moleculen, verlaagt de hardheid (door filtratie van magnesiumen calciumionen). Daarnaast worden nutriënten, virussen en tweewaardige zouten worden voor een belangrijk deel verwijderd en wordt het water. Nanofiltratie maakt in tegenstelling tot micro- en ultrafiltratie gebruikt van cross-flow filtratie. Bij deze filtratie bewegen de deeltjes met een hoge snelheid langs het membraan. De deeltjes met een lage snelheid zijn in staat om het membraan te passeren. Door de snelheid komen minder deeltjes in contact met het membraan, waardoor het membraan minder snel verstopt raakt. De druk op de waterkolom bij nanofilltratie bevindt zich tussen de 2 en 15 bar. Net als met micro- en ultrafiltratie is het mogelijk dat de TMD te groot wordt. Chemisch reiniging door middel van het weken met zeep is een mogelijke oplossing. Omgekeerde osmose is gebaseerd op het streven naar een situatie van evenwicht. Vertaald naar de membraantechnologie betekent dit dat de evenwichtssituatie bestaat uit gelijke concentraties van stoffen aan weerszijden van het membraan. Water met een hoge kwaliteit heeft een lage concentratie van opgeloste stoffen, terwijl vervuild of zout water een hogere concentratie opgeloste stoffen heeft. Een membraan laat wel water door, maar geen ionen (waaruit zout en andere verontreinigingen uit bestaan). Voegt men aan de kant van de verontreiniging echter zout toe, waardoor de concentratie toeneemt, ontstaat er door het membraan vanaf de kant van de lage concentratie een stroming van water, totdat de druk aan beide zijden gelijk is. Aan de kant waar het zout is toegevoegd is het waterniveau hoger. Het verschil in stijghoogte noemt men de osmotische druk. Onder invloed van deze druk stopt het stromen van het water en zal er een evenwicht ontstaan ondanks het verschil in waterniveau. (Binnie e.a., 2002) Door op de hoogste vloeistofkolom een hogere druk uit te oefenen dan de osmotische druk, wordt het omgekeerde effect verkregen. De vloeistof wordt door de halfdoorlaatbare celwand teruggeperst, terwijl de zouten achterblijven. Op die manier kan water ontdaan worden van opgeloste zouten. Net als de andere scheidingsmethoden is het tegengaan van biofouling essentieel voor een correcte blijvende werking van het membraan.
4.2 RESEARCH WETSUS De verschillende ontwikkelingen welke gepubliceerd zijn in opdracht van Wetsus bevatten een breed werkveld binnen de ontwikkelingen van drinkwater. Om het overzicht te bewaren deel ik de publicaties op in vier categorieën: §
Zout
§
Scheiding aan de bron
Mattijn van Hoek
ARCADIS
22
DRINKWATERWINNING
§
Membraanbioreactoren
§
Biofouling van membranen
4.2.1 ZOUT Om het hedendaagse zoetwatertekort probleem tegen te gaan is onderzoek naar duurzame ontzouting van zee- en brakwater noodzakelijk. Technologieën die zouten uit water verwijderen door gebruik te maken van een geringe hoeveelheid energie en welke duurzaam in gebruik zijn hebben toekomst.
Capacitive Deionization Motivatie Het de-ioniseren van water is een proces welke veel gebruikt wordt om drinkwater te vormen vanuit zeewater. Daarnaast wordt het ook toegepast om aanslag van kalk en magnesium in de wasmachine tegen te gaan. Het hedendaagse probleem is dat er dure technologieën als een ionenwisselaar of elektrodialyse ingezet moet worden om grote hoeveelheden water te ontzouten. Daarnaast moet bij het ontharden van water een grote hoeveelheid chemicaliën ingezet worden om het gewenste effect te bereiken. Technologische uitdaging Capacitive Deionization is een technologie waarbij, door gebruik te maken van een geschikt elektrode materiaal, het spanningsoppervlak van de negatieve en positieve elektrode vergroot, zodat de an- en kationen zich hechten aan het oppervlak van het elektrodemateriaal. Wanneer het oppervlak verzadigd is met ionen gaat de spanning van de elektroden eraf, waardoor de ionen weer oplossen, op die manier is pekel het afvalproduct.
Electrochemically induced precipitation for reactive removal of ions from solution Motivatie Industriewater bevat veel opgeloste chemische stoffen. Deze moeten verwijderd worden om het water terug te brengen in de natuur. Een veel voorkomende techniek is het gebruik maken van chemicaliën waardoor de stoffen verwijderd worden door de elektrochemische reacties. Hoe dan ook, het gebruik van chemicaliën is duur en niet altijd milieuvriendelijk. Een techniek die veelbelovend is voor het verwijderen van ionen is het toepassen van elektrochemische neerslag, Deze techniek wordt toegepast om kunstmatige riffen te laten groeien. Kalk en magnesium zijn een goede voedingsbodem voor oranismen. Technologische uitdaging De uitdaging is om ionen uit een oplossing te verwijderen door een selectieve neerslag onder gecontroleerde omstandigheden. Wanneer er een spanningsverschil is opgebouwd tussen de twee elektroden zullen er elektrochemische reacties ontstaan aan zowel de kant van de anode als de kathode. Ionen kunnen dan verwijderd worden op twee manieren 1
Door de chemische reacties aan de elektroden zullen de ionen uit de oplossing zich hechten aan de elektroden. Vervolgens is het mogelijk om deze ionen te verwijderen.
2
Door de elektrochemische reacties aan de kant van de elektroden zullen deze indirect neerslaan door de verandering van pH en totale concnetratie ionen in de oplossing.
4.2.2 SCHEIDING AAN DE BRON
Mattijn van Hoek
ARCADIS
23
DRINKWATERWINNING
Doelstelling is om op kleine schaal drinkwater te produceren door verwijdering van verontreinigingen. Deze scheidingstechnologie moet stand-alone kunnen werken waarbij de kwaliteit van het water gewaarborgd blijft.
Local treatment of groundwater polluted with MTBE by Combined Adsorption and Advanced Oxidation Achtergrond Grondwater is vervuild met MTBE (methyl tertiair nutyl ether), wat schadelijk is voor het milieu. In Nederland is de kennis over de precieze aard en het besef bij autoriteiten en regelgevingen over MTBE gering. Behalve de giftigheid veroorzaken de fysieke eigenschappen problemen, bijvoorbeeld de oplosbaarheid in water (±50g/L). Consequenties daarvan is dat MTBE in hoge concentratie via het grondwater verspreidt kan worden, met de nodige gevolgen van dien. Technologische uitdaging Het hoofddoel is om een techniek te ontwerpen welke lage concentraties MTBE uit grondwater kan verwijderen. De technologie is gebaseerd op een combinatie van adsorptie en advanced oxidatie. MTBE wordt geabsorbeerd door een efficiënt medium wat door ozon en peroxide geoxideerd wordt in koolstofdioxide en water.
Low Cost Detergent Ingredient Adsorption Technology Motivatie Duurzaam gebruik van water is een belangrijke peiler om een duurzame maatschappij te creëren. Het grote verschil met ontwikkelingslanden en de westerse wereld is het systematisch gebrek aan (schoon) water. Daarnaast ontbreken financiële mogelijkheden om deze situatie te verbeteren, doordat een groot gedeelte van de wereldpopulatie in de categorie “dollar/dag” bevindt. Het is daarom van belang dat er een goedkope technologie ontwikkeld wordt waarin op een duurzame manier water gezuiverd wordt op huishoudelijke schaal. Het doel van dit project is om een goedkope technologie te ontwikkelen welke in staat is om waswater te zuiveren om het meerdere malen te gebruiken. Technologische uitdaging Doelstelling is het ontwikkelingen van een goedkope waterzuivering voor wasmachines. De zuivering moet plaatsvinden met een materiaal welke bestempeld kan worden als goedkoop. Goedkope materialen is materieel wat bijvoorbeeld een bijproduct is van afvalwater uit een andere industrie of veel voorkomt in de natuur. Hierbij moet gedacht worden aan stoffen als actief kool welke gewonnen kan worden uit stro, hulsel van de kokosnoot rijstvliezen of anionische kleien. Onderzoek moet worden gedaan om te bepalen welke goedkope stof in staat is om een grote hoeveelheid vervuilingen uit het waswater te adsorberen
4.2.3 MEMBRAANBIOREACTOREN Zuiveringen welke gebruik maken van membranen worden steeds meer toegepast. Deze techniek heeft een aantal voordelen ten opzichte van de bestaande zuiveringen. Verbeteringen dienen nog gemaakt worden om membraanvervuiling tegen te gaan. Zodat het regelmatig reinigen met chemicaliën overbodig wordt.
Mattijn van Hoek
ARCADIS
24
DRINKWATERWINNING
Fouling reduction in Membrane Bioreactors Motivatie Traditionele zuiveringen bestaan uit grote tanks waarin het afvalwater naar beneden zakt en hoge kwaliteit water boven in de tank afgenomen wordt. Indien een membraan wordt gebruikt als oplossing dan ontstaat er een probleem met de vuillaag op het membraan. Dit resulteert in meer kosten, meer reinigen, een groter oppervlak membraan en meer energiekosten. Om te begrijpen welke stoffen verantwoordelijk zijn voor het ontwikkelen van een vuillaag zal het proces beter begrepen moeten worden. Technologische uitdaging De uitdaging is om boven water te krijgen welke componenten in de oplossing verantwoordelijk zijn voor het vormen van de vuillaag en welke mechanisme een bijdrage levert aan de groeiende weerstand van het membraan. Uit de eerste testen komt naar voren dat de membraan eigenschapen, het proces en de samenstelling van het te zuiveren water invloed hebben op de vorming van de vuillaag.
Interaction between biological reactor design and operation and membrane fouling in membrane bioreactors Motivatie Voordelen van een membraanbioreactor is dat het kleinere oppervlak en de verbeterde kwaliteit van het effluent. Bottleneck is de membraanfouling. Daardoor dient er vaker schoongemaakt te worden. Een groter membraanoppervlak is nodig en daarnaast vergt het meer energie. Technologische uitdaging Het hedendaagse antwoord om mebraanfouling tegen te gaan is het de stromingsrichting om te draaien. Gebruik te maken van schuifkrachten welke de koeklaag moet verwijderen en door middel van agressieve chemicaliën. Onderzoek moet plaats vinden om mogelijkheden te ontdekken om fouling tegen te gaan door te kijken naar het bestaande ontwerp en gebruikte stoffen. Om het onderzoek beter te laten plaats vinden is het proces opgedeeld in 4 stappen. Allereerst moet de oorsprong van de koeklagen vastgesteld worden, door bestaande membraanbioreactoren te onderzoeken. Vervolgens zal er gekeken moeten worden welke Hoe de vuillaag ontstaat en waaruit de vuillaag bestaat en welke effecten het design heeft op de vuillaag.
Modelling of fouling in membrane bioreactor systems. Motivatie Indien de ontwikkeling van de vuillaag voorspeld kan worden is het mogelijk om preventieve maatregelen te nemen welke een verlaging van de kosten en versnelling van het productieproces mogelijk maakt. Technologische uitdaging Het hoofddoel van dit project is om een duidelijk beeld te krijgen in de verschillende processen met betrekking tot de vuillaag. Hierdoor is het mogelijk om de vuillaag beter te kunnen voorspellen en om juiste oplossingen te vinden. Veel van de onderzoeken naar de vuillaag heeft zich gericht op het effect van de membraan en in mindere mate op de vuillaag.
Mattijn van Hoek
ARCADIS
25
DRINKWATERWINNING
Zodoende is het van belang dat er onderzoek plaatsvindt naar de vuillaag. Processen welke invloed hebben op de vuillaag hebben zijn o.a. de vorming van de koeklaag, de neerslag, adsorptie, onderlinge adhesie, het blokkeren van de poriën en de groeiende laag van microorganismen welke het oppervlak bedekt (biofilm). Door het onderzoek te laten plaatsvinden onder juist omschreven omstandigheden is het mogelijk om afzonderlijk te focussen op de verschillende mechanismen die invloed hebben op het fouling proces.
4.2.4 BIOFOULING VAN MEMBRANEN De beheersing van de biofilmvorming bestaat uit twee strategieën. De eerste strategie is om de micro-organismen te verwijderen, voordat deze in aanraking komen met het membraan. De tweede strategie is het regelmatig zuiveren van het membraan, zodat de gevormde biofilm verwijdert wordt. Indien beide strategieën niet in staat zijn om de biofilm volledig te verwijderen is het mogelijk om de strategieën te combineren.
Influence of operational parameters on biofouling of membranes Motivatie Wanneer er bij een waterzuivering gebruikt wordt gemaakt van een membraanzuivering ontstaat er door de aanwezige micro-organismen een biofilm. Wanneer deze laag groeit en in het zuiveringsproces een negatief effect teweeg brengt wordt het biofouling genoemd. Technologische uitdaging Het doel van dit onderzoek is om een membraanfilter te ontwikkelen waarin de biofilm niet overgaat in biofouling. Dit kan worden bereikt door het aanpassen van de ruimte in de configuratie en het schoonmaken effectiever te laten worden. De testen worden gedaan door in een stroom met micro-organismen en nutriënten door een membraan te laten lopen. Wanneer de biofilm gevormd is wordt deze geanalyseerd, onder meer op de doorlaatbaarheid.
Preventing of Membrane Biofouling by surface coating Motivatie Biofouling refereert naar niet gewenste organische stoffen op het oppervlak van het membraan. Het effect hiervan is de vermindering van de doorlaatbaarheid Wat invloed heeft op de kracht waarmee het water door de poriën gestuwd wordt. Daardoor is het regelmatig reinigen noodzakelijk. Preventie of vermindering van de opeenstapeling van biomassa kan worden gezien als de oplossing van het probleem. Technologische uitdaging Het doel van het project is om een oppervlakte coating te ontwikkelen, welke de preventie van de vorming van het biofilm op de membraanoppervlakte tegengaat. De focus van het onderzoek ligt op het onderzoeken van antifouling eigenschappen van materialen.
Mattijn van Hoek
ARCADIS
26
DRINKWATERWINNING
Influence of environmental and process condtions on biofouling development Motivatie Hoge kwaliteit drinkwater kan worden geproduceerd door gebruik te maken van membraanprocessen zoals omgekeerde osmose en nanofiltratie. De zuivering door middel van membranen dient veel aandacht omdat het drinkwater in de wereld schaarser wordt. Een nadeel van membraan filtratie is dat er een fouling ontstaat op het membraan. Dit resulteert in een verhoging van de druk wat de kosten van het proces laat doen toenemen. Technologische uitdaging Het doel van het onderzoek is om een membraan te ontwikkelen wat minder vatbaar is voor membraan fouling. Om dit te bereiken dient er onderzoek plaats te vinden naar de eigenschappen welke een rol spelen in het vormen van de fouling. Op basis hiervan is het mogelijk om aanpassingen aan het membraan te bewerkstelligen, waardoor de biofouling tegen gegaan of verminderen wordt.
Mattijn van Hoek
ARCADIS
27
DRINKWATERWINNING
5
Evaluatie onderzoek
De vraag: waar en op welke manier haalt een waterbedrijf water is in eerste opzicht een relatief eenvoudige vraag. Om de vraag te beantwoorden is het noodzakelijk om juiste informatie van de waterbedrijven te verkrijgen. Vanuit contacten binnen grote waterbedrijven ben ik bezig gegaan om juiste informatie te krijgen. Van één waterbedrijf heb ik daadwerkelijk informatie gekregen. Bij de andere waterbedrijven werd ik in het bedrijf naar allerlei afdelingen doorverbonden, maar niemand die mij concrete informatie heeft weten te geven. Punten die aangedragen werden is dat het bedrijf geen gevoelige informatie openbaar maakt en daarnaast was men niet in staat om mij met de juiste persoon binnen het bedrijf in contact te brengen. Voor grondwateronttrekkingen is het mogelijk om vergunningen op te vragen bij de provincies. De provincie is verplicht om mij de verleende vergunningen in te zien. Dit is dan ook de manier waarop ik de database vorm heb kunnen geven. Problemen hierin waren de op verschillende wijze van aanleveren van de gegevens. De dataverwerking heeft daarom veel tijd gekost. Daarnaast is tijd een vereiste tussen de aanvraag van de gegevens en het moment van het daadwerkelijk krijgen van de informatie. Voor oppervlaktewaterwinningen zijn de waterschappen en in geval van de grotere wateren Rijkswaterstaat verantwoordelijk. Binnen het waterschapschap was het erg lastig om door verbonden met de juiste persoon. Daarnaast werd er aangegeven dat het vinden van de gevraagde gegevens niet in verhouding staat met de duur van het zoeken. Oppervlaktewaterwinningen welke vallen onder het beheer van Rijkswaterstaat zijn niet in het bezit van vergunningen. Er zijn akkoorden getroffen welke vastliggen in waterbesluiten. Deze waterbesluiten zijn niet in die mate opgesteld dat ze voorzien zijn van hoeveelheden wat een waterbedrijf maximaal mag ontrekken. Op de vraag hoeveel water er daadwerkelijk ontrokken wordt moet men het antwoord schuldig blijven. Ik word doorverwezen naar de waterleidingbedrijven of VEWIN. VEWIN, de overkoepelende organisatie van waterbedrijven, geeft aan dat ze alleen in bezit zijn van de informatie die voorhanden is in de publicaties op hun site. Deze publicaties zijn inderdaad voorzien van veel informatie, maar voorzien niet in specifieke informatie voor alle oppervlaktewaterwinningspunten.
Mattijn van Hoek
ARCADIS
28
DRINKWATERWINNING
Bijlage 1 Bronnen Geudens, P.J.J.G. (2008), Waterleidingstatistiek 2007 KIWA Water Research, VEWIN (2006), Bescherming drinkwaterfunctie Limp, van, B., Capacitive Deionization Yasadi, K., Electrochemically induced precipitation for reactive removal of ions from solution Fasotte-Harmsen, L., Local treatment of groundwater polluted with MTBE by Combined Adsorption and Advanced Oxidation Schouten, N., Low Cost Detergent Ingredient Adsorption Technology Marel, vander, P., Fouling reduction in Membrane Bioreactors Remy, M., Interaction between biological reactor design and operation and membrane fouling in membrane bioreactors Brink, van den, P.F.H., Modelling of fouling in membrane bioreactor systems. Bruinenberg, S.M., Influence of operational parameters on biofouling of membranes Brzozowska, A., Preventing of Membrane Biofouling by surface coating Vrouwenvelder, J.S., Influence of environmental and process condtions on biofouling development VEWIN Waterbedrijven Waternet
PWN Noord Holland
Vitens
Evides
Waterbedrijf Groningen
Brabant Water
Waterleidingmaatschappij Drenthe
Waterleidingmaatschappij Limburg
Oasen
DZH
Provincies Friesland
Zuid-Holland
Groningen
Zeeland
Drenthe
Noord-Brabant
Overijssel
Utrecht
Gelderland
Limburg
Noord-Holland
Flevoland
Rijkswaterstaat
Mattijn van Hoek
ARCADIS
29
Bijlage 2 Prov
Waterbed
Pompstat
Noord Brabant
Brabant Water
Genderen
Noord Brabant
Brabant Water
Drongelen
Noord Brabant Noord Brabant
Brabant Water Brabant Water
Luyksgestel Mondaf
Noord Brabant
Brabant Water
Son
Noord Brabant
Brabant Water
Boxmeer
Noord Brabant
Brabant Water
Vierlingsbeek
Noord Brabant
Brabant Water
Ginneken
Noord Brabant
Brabant Water
Budel
Noord Brabant
Brabant Water
Vlierden
Noord Brabant
Brabant Water
Vessem Aalsterweg
Noord Brabant
Brabant Water
Noord Brabant
Brabant Water
Noord Brabant
Brabant Water
Noord Brabant
Brabant Water
Noord Brabant
Brabant Water
Welschap Klotputten Gilze Prinzenbosch
Wintyp
X 13490 0 13000 0 14780 0 80700 15805 0 19112 0 19395 0 11404 7 16890 0 18131 0 14968 0 16126 0 15720 0 15860 4 12480 0 11870 0
Y
Filterv
Filtert
Pakket
Ontrmax
Ontr2007
Infi2007
416750 71
161
5000000
3458359
0
414100 55
125
3000000
1487759
0
366140 55 388500 27
90 64
2000000 5000000
1519720 4596268
0 50467
393130 154
249
8000000
7991910
0
406420 9 400680 10
16 30
2000000 3000000
1694880 1637071
0 0
396972 100
150
400000
29226
0
366750 32
60
3500000
2036425
45148
383150 133
216
4500000
3584231
0
383070 21
53
6500000
4678726
331259
380200 24
83
11650000
4051715
0
384500 220
336
5000000
3770833
0
380062 200
280
3350000
6251117
0
393370 49
114
2000000
1119275
31571
394900 100
150
5000000
3759256
149684
DRINKWATERWINNING
Haaren Noord Brabant Noord Brabant
Brabant Water Brabant Water
Noord Brabant
Brabant Water
Noord Brabant
Brabant Water
Noord Brabant
Brabant Water
Noord Brabant
Brabant Water
Noord Brabant
Brabant Water
Noord Brabant
Brabant Water
Noord Brabant
Brabant Water
Noord Brabant
Brabant Water
Noord Brabant
Brabant Water
Noord Brabant
Brabant Water
Noord Brabant
Brabant Water
Noord Brabant Noord Brabant Noord Brabant Noord Brabant
Brabant Water Brabant Water Brabant Water Brabant Water
Noord Brabant
Brabant Water
Noord Brabant
Brabant Water
Noord Brabant
Brabant Water
Noord Brabant
Brabant Water
14500 0 97550 16238 0 16482 0 17600 0 14045 0 14110 0 16712 0 15584 0 15680 0 14580 0 11890 0 11690 0 16500 0 91350 83900 96500 15581 0 15240 0 17590 0 12875 0
Seppe Loosbroek Groote heide Helmon Helvoirt Vlijmen Lieshout Lith Nuland Oirschot Dorst Oosterhout Macharen Boreldonk Altena Schijf Schijndel Empel Someren Gilzerbaan
Mattijn van Hoek
ARCADIS
402940 124
215
8000000
6802953
0
397500 111 410380 115
172 163
15000000 8000000
12225529 7468660
11771 0
378600 178
316
10000000
7251874
0
388500 20
75
9000000
5902233
0
408650 34
65
2000000
1090725
0
410850 100
164
2000000
1331258
0
392000 141
224
6000000
2957171
0
421420 19
64
4000000
3088460
0
414900 43
72
10000000
8086284
613009
393600 170
205
3385000
3359648
0
401050 120
196
10500000
9556641
70043
404700 60
196
15000000
12517614
0
423400 8
19
6700000
1932756
0
391670 393900 391000 401225
82 149 161 220
4000000 4000000 7000000 8000000
3412519 3812451 6808247 6706330
0 55875 4842 0
416500 41
66
1000000
0
0
371500 153
256
4000000
2470746
0
396100 10
15
18000000
0
0
31
42 104 89 148
DRINKWATERWINNING
Veghel
16844 0 13311 0 86000 86000 73000 83000 82000 83300 84200 82500 84000 84000 83620
402640 96
170
9500000
8501268
0
409570 12
43
3000000
2117796
0
79100 38880 62160
393800 67 412740 363000
23317386 50809 4737731 45395143 2229702 0 0 0 0 0 9299820 5322692 2188249
24686259
Halsteren Haamstede Kapelleburg
24000000 7090000 8000000 45000000 4000000 3500000 5100000 3580000 3430000 4300000 10000000 6000000 2500000
4001797 3078746
3796519 2513951
Delta Middel/Oostduinen
53000 56500 10760 0 11100 0 10980 0 96400 96300 11900 0 10554 0 13100 0
425000 427600
2 2
4500000 3500000 325000 4800000
425080
2
1000000
789027
422000
4
1000000
848748
420400 430400 430200
3 2 2
4200000 0 3060
2245208
426000
2
1310000
967036
5874
432860
2
4534000
2725584
20553
440000
9
12000000
8780283
Noord Brabant
Brabant Water
Noord Brabant Zuid Holland Zuid Holland Zuid Holland Zuid Holland Zuid Holland Zuid Holland Zuid Holland Zuid Holland Zuid Holland Zuid Holland Noord Brabant Noord Brabant Noord Brabant Zeeland Zeeland Zuid Holland Zuid Holland
Brabant Water DZH DZH DZH DZH DZH DZH DZH DZH DZH DZH Evides Evides Evides Evides Evides Evides Evides
Zuid Holland
Evides
Wantijpark
Zuid Holland
Evides
Kop van 't Land
Zuid Holland Zuid Holland Zuid Holland
Evides Evides Evides
Biesbosch 9384 18263
Zuid Holland
Oasen
t Kromme gat
Zuid Holland
Oasen
De Put
Zuid Holland
Oasen
De Laak
Waalwijk
Mattijn van Hoek
Berkheide Berkheide I/De Kom Solleveld Meijendel Waalsdorp 1 Roggewoning Voorlinden Waalsdorp 2 Groenendaal Noord Groenendaal Zuid Huijbergen Ossendrecht
Oever
ARCADIS
466000 466000 451000 461000 459000 458000 459500 459500 458500 458000 383500 63
32
6 2 1 6 2 2 2 2 2 2 110 77
6188830 44534026
0 0 0
3051297
DRINKWATERWINNING
Zuid Holland
Oasen
De Steeg
Oever
Zuid Holland
Oasen
Rodenhuis
Oever
Zuid Holland
Oasen
Dijklaan
Oever
Zuid Holland
Oasen
Tiendweg West
Oever
Zuid Holland
Oasen
Schuwacht
Oever
Zuid Holland
Oasen
Oranjelaan
Oever
Zuid Holland
Oasen
Crezeepolder
Oever
Zuid Holland
Oasen
Noorderpark
Oever
Zuid Holland
Oasen
Kievitsweg
Oever
Noord Holland
PWN
Bergen
Noord Holland
PWN
Castricum
Noord Holland
PWN
DWAT
Noord Holland
PWN
Heemskerk
Noord Holland
PWN
Huizen
Noord Holland
PWN
Laren PWN Havelterberg
Drenthe
Vitens
Gelderland
Vitens
GO 29010012
Gelderland
Vitens
GO 30010012
Gelderland
Vitens
GO 30020012
Gelderland
Vitens
GO 30050012
Mattijn van Hoek
ARCADIS
12300 0 11500 0 11300 0 10400 0 10374 0 11700 0 10300 0 10520 0 10000 0 10756 4 10451 7 10568 9 10463 4 14472 3 14425 4 20847 0 23180 0 23867 0 23850 0 23478 0
438000
3
6000000
4351146
439000
2
15000000
9915057
437000
2
900000
883817
435000
3
3000000
1563902
434200
2
1700000
1143427
439000
2
480000
478755
430000
2
900000
731101
2
5600000
2524535
12159
426600 433000 521004
468117
50048
507993
23274414
19961343
508227
4081391
4437858
503304
16074843
15532456
479509
3290463
474351 531840 57
82
6300000
1766356 5486236
433305 16.6
36.2
2200000
1658887
172761
437940 26.3
50.7
1200000
869562
146627
456885 18.75
31.45
2250000
1345246
464780 21
32
1100000
998565
33
69253
DRINKWATERWINNING
Gelderland
Vitens
GO 28030012
Gelderland
Vitens
GO 28030022
Gelderland
Vitens
GO 28070012
Gelderland
Vitens
GO 27030012
Gelderland
Vitens
GO 28020022
Gelderland
Vitens
GO 28040012
Gelderland
Vitens
GO 27010012
Gelderland
Vitens
GO 27010022
Gelderland
Vitens
GO 29030012
Gelderland
Vitens
GO 30060012
Gelderland
Vitens
GO 28100012
Gelderland
Vitens
GO 35020022
Gelderland
Vitens
GO 38030012
Gelderland
Vitens
GO 41050012
Gelderland
Vitens
GO 40020042
Gelderland
Vitens
GO 40031012
Gelderland
Vitens
GO 38150012
Gelderland
Vitens
GO 39010022
Gelderland
Vitens
GO 39011012
Gelderland
Vitens
GO 37040012
Mattijn van Hoek
21792 5 22120 5 22060 0 21975 5 21258 5 22517 0 21361 5 21346 0 22751 0 24174 0 21110 5 19085 3 15551 0 17017 5 19052 0 18852 0 14415 0 18741 5 18748 0 18318 0 ARCADIS
450370 23
39.55
590000
378548
0
451540 16.75
36.78
5500000
4563636
354653
459450 21.25
36.84
3500000
2722620
390546
439325 0
45.7
4500000
831150
126640
468640 18.5
36
770000
0
0
462945 19.89
52
3000000
1573574
0
434925 27.17
59.95
3750000
916974
0
436600 48
68.5
950000
362732
0
441475 0
32
950000
0
0
441950 27
57.1
3450000
2519666
161252
460420 22.1
46
2600000
2094795
254791
440760 20
78
5500000
3280526
0
434633 11.7
153.15
5000000
3470902
12540
431400 9.65
33.2
6250000
3128990
0
422810 61.9
82.15
1000000
907520
5670578
422810 20
38
0
428450 9.95
32.8
6000000
3802149
0
428875 32
110
4400000
3486821
0
424740 20
70.8
10000000
3972688
0
439550 42.25
152.3
14000000
12196677
0
34
0
DRINKWATERWINNING
Gelderland
Vitens
GO 37040052
Gelderland
Vitens
GO 37040062
Gelderland
Vitens
GO 33010012
Gelderland
Vitens
GO 33010032
Gelderland
Vitens
GO 33010052
Gelderland
Vitens
GO 35010012
Gelderland
Vitens
GO 34010012
Gelderland
Vitens
GO 31020012
Gelderland
Vitens
GO 32020012
Gelderland
Vitens
GO 32020022
Gelderland
Vitens
GO 34020012
Gelderland
Vitens
GO 32030012
Gelderland
Vitens
GO 32040012
Gelderland
Vitens
GO 32060012
Gelderland
Vitens
GO 32070012
Gelderland
Vitens
GO 36010012
Gelderland
Vitens
GO 36030012
Gelderland
Vitens
GO 34050012
Gelderland
Vitens
GO 36040012
Gelderland
Vitens
GO 36020022
Mattijn van Hoek
Infiltratieterugwinning
Infiltratieterugwinning
ARCADIS
17608 0 17924 0 19192 0 18845 0 19550 0 18617 5 19960 5 17555 0 18580 0 18696 0 19458 0 17788 0 17320 0 19726 0 17145 0 18683 0 19525 0 20275 0 17702 0 20329 0
439080 0
0
6000000
1374975
0
438040 0
0
6000000
3993806
0
470900 0
0
7000000
5296336
0
459900 40.2
267
3200000
2238978
0
460250 42
89.2
4500000
3745513
0
446955 33.5
101
10000000
8941219
0
457130 15
189
1800000
1274244
0
451775 27.5
63.71
3500000
3364902
0
495000 27.5
64
1200000
1131988
0
490060 24.1
93.45
3000000
1760088
0
487940 25.65
77.35
6000000
3940762
0
475940 40.5
74
500000
446234
0
482900 29.7
76.6
5000000
3923768
269770
496460 31.64
66.8
5000000
3392398
0
471820 16.09
91.6
3500000
2952927
0
443500 52
85.13
2000000
1823738
0
446750 10
140
2000000
1804348
0
474180 126
157.3
2000000
1024882
0
442145 53
91
3600000
2927623
0
450270 26.2
82.7
6000000
5313563
0
35
DRINKWATERWINNING
Noord Holland
Vitens
Laren WMN
Noord Holland
PWN
Andijk
Noord Holland
Vitens
Laren Loosdrecht Vlieland
Friesland
Vitens
Friesland
Vitens
Friesland
Vitens
Oppervlaktewater
Terwisscha
Friesland Friesland Friesland Friesland Friesland Friesland Friesland Friesland
Vitens Vitens Vitens Vitens Vitens Vitens Vitens Vitens
Terschelling Spannenburg Schiermonnikoog Oudega Oldeholtpade Noordbergum Nij Beets Garyp Ameland (hollum)
Friesland
Vitens
Ameland (buren)
Noord Holland Zuid Holland
Waternet Waternet
Leiduin Luchterduinen Annen
Drenthe
WMD
Drenthe
WMD
Drenthe
WMD
Assen Beilen
Mattijn van Hoek
ARCADIS
14425 4 14596 0 13827 6 13237 6 21699 0 14360 0 17551 6 20542 5 16264 2 19955 4 19605 8 19765 6 19350 3 17127 2 18342 6 10158 6 94000 24800 0 23600 0 23155 0
474820
1493589
528980
70000000
469076 590003
240000
3512421 180170
550819
7500000
6469481
190000
184680
15000000
13717268
200000
160382
10000000
9159988
6500000
5374612
20000000
7059736
3500000
3487440
3000000
2715412.8
100000
99238.2
100000
99043.6 63167000 1686000 1756418
599338 547831 611303 546983 546235 580001 546235 576958 607489 608018
485018 480000 564500 40
80
1690000 4900000
557800 56
126
5000000
2323290
542330 33
74
4000000
2851055
36
2
53317000
DRINKWATERWINNING
Dalen Drenthe
WMD
Drenthe
WMD
Drenthe
WMD
Drenthe
WMD
Drenthe
WMD
Drenthe
WMD
Drenthe
WMD
Drenthe
WMD
Drenthe
WMD
Drenthe
WMD
Limburg
WML
Caberg
Limburg
WML
Borgharen
Limburg
WML
Heer
Limburg
WML
De Dommel
Limburg
WML
Ijzeren kuil
Limburg
WML
Geulle
Limburg
WML
De Tombe
Limburg
WML
Hunsel
Limburg
WML
Waterval
Limburg
WML
Roosteren
24657 0 22038 0 25616 0 25525 0 24870 0 22975 0 23057 0 24860 0 22778 0 24764 1 17501 2 17629 8 17956 5 17978 0 18019 0 18023 0 18031 9 18126 0 18170 0 18430 0
Leggeloo Noordbargeres Valtherbos Gasselte Hoogeveen Holtien Kruidhaars Zuidwolde Breevenen
Mattijn van Hoek
ARCADIS
522950 22
50
2000000
1090382
540240 14
52
1000000
718342
534000 27
64
5000000
4058626
537520 37
58
6500000
5145457
553970 37
73
2500000
1978988
3500000
2137305
527250 523560 20
110
2500000
1740149
531450 0
0
2000000
1674388
521360 49
109
1000000
946144
562668 25
70
3500000
1629913
320294
2
2500000
1989467
321526
2
4000000
1559580
315915
1+2
4700000
3076610
311550
1+2
2000000
0
320055
1+2
4500000
3925730
325910
2
2000000
1723577
318447
2
3000000
2323206
357480
2+3
2500000
2175684
322717
2
2500000
1288872
344300
1+2+3
9000000
4661473
37
DRINKWATERWINNING
Limburg
WML
Ospel
Limburg
WML
Susteren
Limburg
WML
Heel
Limburg
WML
Hoogveld
Limburg
WML
Mookerheide
Limburg
WML
Beegden
Limburg
WML
Pey
Limburg
WML
Craubeek
Limburg
WML
Roodborn
Limburg
WML
Herten
Limburg
WML
Breehei
Limburg Limburg
WML WML
Schinveld Asselt
Limburg
WML
Bergen
Limburg
WML
Californie
Limburg
WML
Grubbenvorst
Limburg
WML
Grote heide
Limburg
WML
Hanik Beerschoten
Utrecht
Vitens
Utrecht
Vitens
Oppervlaktewater
Beerschoten
Mattijn van Hoek
ARCADIS
18625 0 18711 0 18724 0 18808 1 18949 2 19043 0 19103 4 19126 8 19240 0 19552 0 19655 0 19822 0 19892 0 20261 5 20594 0 20897 0 21198 0 21225 0 14260 0 14260 0
369020
1A+3
2000000
1433424
340387
23
6000000
3874050
358660
1+3
22500000
14974424
335615
3
2500000
1755832
417928
1
1000000
866938
358000
1
4000000
956901
344191
2+3
4500000
3111828
320920
1
3500000
1881263
315280
1
5000000
4832645
354765
3
1895000
731955
388270
2
2000000
1884746
332040 359010
2+3 1A+2+3
5000000 2000000
3958195 1646172
399880
1
1000000
651832
379285
2
2500000
805766
387455
2
3000000
2326428
373700
1A+2
5000000
3259849
2500000
2133771 6201583
386390 458400 -152
-180
2 3
458400 -50
-78
1
38
3479677
DRINKWATERWINNING
Berg Utrecht
Vitens
Utrecht
Vitens
Utrecht
Vitens
Utrecht
Vitens
Utrecht
Vitens
Utrecht
Vitens
Utrecht
Vitens
Utrecht
Vitens
Utrecht
Vitens
Utrecht
Vitens
Utrecht
Vitens
Utrecht
Vitens
Utrecht
Vitens
Utrecht
Vitens
Utrecht
Vitens
Utrecht
Vitens
Utrecht
Vitens
Utrecht
Vitens
Utrecht
Vitens
Utrecht
Vitens
Bilthoven (oud) Bunnink Cothen De hooge boom De meern Doorn Driebergen Eemdijk Groenekan Hogeweg/Koedijkerw Leersum Leidsche rijn Linschoten Lopik Nieuwegein Rhenen Soestduinen Tull en 't Waat Veenendaal
Mattijn van Hoek
ARCADIS
15360 0 14350 0 14160 0 14950 0 11910 0 12990 0 15100 0 14940 0 15300 0 13790 0 15830 0 15870 0 13130 0 12570 0 12290 0 13340 0 16690 0 14920 0 13720 0 16590 0
461600 10
-35
1
1420058
460400 -20
-95
1
1042559
452400 -72
-132
2
2765057
444400 -56
-87
2
1637814
456400 -15
-40
1
2822807
455200 -90
-117
2
1167412
450300 -5
-22
1
731309
452400 -34
-77
1
1005712
475700 -80
-180
4
4460156
460000 -56
-115
2
5315830
463600 -40
-70
3
1583853
446600 -30
-58
1
770436
457500 -50
-140
2
4847876
453100 -70
-130
2
8037628
443000 -74
-94
2
488220
447500 -76
-106
2
2410420
442600 -36
-60
2
1274378
461700 -10
-90
1
8528763
446400 -89
-166
2
3308390
448400 -91
-122
3
2624543
39
DRINKWATERWINNING
Vianen Utrecht
Vitens
Utrecht
Vitens
Utrecht
Vitens
Utrecht
Vitens
Utrecht
Vitens
Flevoland
Vitens
Bremerberg
Flevoland
Vitens
Harderbroek
Flevoland
Vitens
Spiekzand
Flevoland
Vitens
Fledite
Flevoland
Vitens
Fledite II
Groningen
Waterbedrijf Groningen
Onnen Nietap
Drenthe
Waterbedrijf Groningen
Drenthe
Waterbedrijf Groningen
Groningen
Waterbedrijf Groningen
Groningen
Waterbedrijf Groningen
Groningen
Waterbedrijf Groningen
Groningen
Waterbedrijf Groningen
Woudenberg WRK Nieuwegein WRK Nieuwegein Zeist
De Groeve Glimmingen Glimmingen Oppervlaktewater Haren Sellingen
Mattijn van Hoek
ARCADIS
13450 0 15980 0 13630 0 13630 0 14540 0 17788 0 16526 0 15360 5 16080 5 16047 5 24098 2 22243 0 24345 0 23781 8 23781 8 23585 0 27241 6
445300
788860
454700 -49
-87
2
2130021
448900 -10
-50
1
1260
448900 -100
-130
2
0
456700 -54
-70
1
3640429
492305 70
100
8000000
6932189
486304 140
170
5000000
6684158
485025 110
170
5000000
4630918
482350 110
160
10000000
6944015
481170 110 574712 80 575470 68
170
5000000
3678861
120 130
12000000 12000000
11722000 11572000
569700 64
99
10000000
9902000
8000000
7675828
572372 80
120 6943527
572372 576754 80 553134 80
40
7000000 2000000
1166000
3500000
2030000
120 120
