programma re-animatie erfgoed overijssel project re-animatie agrarisch erfgoed

programma re-animatie erfgoed overijssel project re-animatie agrarisch erfgoed

deelproject:

kaartenbak boerderijtypen gecorrigeerd.indd 1

een catalogus van boerderijen en erven

3-10-2006 14:12:55

Een catalogus van boerderijen en erven deelproject in het Programma Re-animatie industrieel en agrarisch Erfgoed in Overijssel

Catalogus van Overijsselse boerderijen en erven. Voorwoord De Provincie Overijssel heeft een rijke en fascinerende agrarische geschiedenis. De verschillende streken in Overijssel hebben zo hun eigen tradities en gebruiken. Die zijn onder andere af te lezen aan de verschillen in bouwwijze van de boerderijen en de manier waarop de boerenerven aangelegd zijn.

Colofon Projectteam

Eindredactie

© Het Oversticht, januari 2006 Postbus 531 8000 AM Zwolle tel. (038) 4213257

ing. E.P. Ekker ir. M. Laninga ir. I.M. Nij Bijvank-van Herel ing. N.S.A. Tienstra drs. G.M. van Altena ir. W.M. Nieuwelink drs. ing. D.H. Baalman

De Provincie Overijssel is trots op haar agrarisch erfgoed. Daarom is in samenwerking met Het Oversticht deze catalogus van Overijsselse boerderijen en erven ontwikkeld, ingedeeld naar de 10 Overijsselse landschappen. Maar er gebeurt meer. In het programma Re-animatie Erfgoed helpt de Provincie Overijssel eigenaren van boerderijen met het maken van toekomstplannen voor hun boerderij en erf. Samen bewaren we zo ons agrarisch erfgoed door het nieuw leven in te blazen. Deze catalogus van Overijsselse boerderijen en erven dient daarbij als bron van inspiratie. We wensen u veel leesplezier.

fax (038) 4218184


3-10-2006 14:12:56

Een catalogus van boerderijen en erven

Structuur van de catalogus

O

Inleiding

- definities - indeling erven - indeling gebouwen

E

Erven

- algemeen - erfstructuur - erfindeling

10 deelgebieden

- algemeen - erfstructuur - erfinrichting

Gebouwen

- algemeen

type ‘erin’

- frequentiekaart - deelgebieden

type ‘eraan’

- frequentiekaart - deelgebieden

type ‘erbij’

- frequentiekaart

G

bijgebouwen Woordenlijst


3-10-2006 14:12:56

Inleiding definities: boerderij, erf en land

Voor het boerenbedrijf zijn drie elementen kenmerkend: boerderij, erf en land. Onder boerderij wordt hier verstaan het complex van huis en bedrijfsgebouwen. In de loop van de geschiedenis heeft zich het huis steeds meer losgemaakt van de bedrijfsgebouwen. In de plattegronden van opgegraven boerderijen uit bijvoorbeeld de Bronstijd (rond 800 voor Christus) is het schema herkenbaar dat ook in het ‘los hoes’ tot rond 1900 is te vinden. Daarin is er geen scheiding tussen het woongedeelte en de deel waarop de beesten stonden. Na een tussenfase, waarin die scheiding uit textiel bestond, werd een stenen muur gebruikelijk. Deze werd veelal de achterwand van de schoorsteenboezem in de woonkamer, eventueel ruggelings geflankeerd door het fornuis, dat dan dezelfde schoorsteen gebruikte. Vensters naast de schoorsteen gaven zicht op de deel, zodat de beesten altijd nabij waren. In de moderne boerderij is het heel gewoon dat het woonhuis een standaard woonhuis is en het bedrijfsgebouw er los van staat. De diverse vormen van de band tussen woonhuis en bedrijfsgedeelte worden hier gebruikt om boerderijen te typeren: het woongedeelte zit erin, zit eraan vast of staat erbij.

Het ‘land’ vormt de landbouwgrond, met de exploitatie waarvan het boerenbedrijf in het algemeen begint. Omdat deze catalogus gemaakt wordt in het kader van het hergebruik van boerderijen en erven, heeft hij vooral betrekking op de situatie waarin geen grond meer wordt geëxploiteerd. Aan het ‘land’ zal in deze catalogus dan ook verder geen aandacht meer worden gegeven. ‘Landschap’ is dat wat we om ons heen zien; het waarneembare deel van de aarde. Het landschap wordt bepaald door de onderlinge samenhang en wederzijdse beïnvloeding van de dode natuur (klimaat, reliëf, water, bodem), de levende natuur (plant en dier) en de mens.

Direct rond de gebouwen ligt de onbebouwde grond van het bedrijf: het erf. Het erf is ingericht volgens een bepaalde systematiek, die kenmerkend is voor het boerenbedrijf in het algemeen, maar die per streek kan verschillen. Wij maken een onderscheid naar de structuur van het erf (de wijze waarop de verschillende elementen, zoals gebouwen, tuinen, boomgaarden, etc. op het erf zijn gegroepeerd) en de inrichting van het erf (de verschillende dingen waarmee het erf kan zijn ingericht, zoals verharding, de inrichting van siertuin, nutstuin en boomgaard, en elementen zoals verlichting, boomaanplant et cetera.


3-10-2006 14:12:56

Erven: landschap en deelgebieden Er

E - 0.1

1. Erven en gebouwen in het landschap Gebouwen, erven en landschappen zijn zeer sterk met elkaar verweven. De fysieke ondergrond van zand, veen en klei, het type landschap en het type bedrijfsactiviteit zijn mede bepalend voor de ontwikkeling van de erven en gebouwen. Zo heeft elk landschap zijn eigen erftypen en gebouwtypen. Gebouwen en erven vormen ensembles in het landschap. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Noordwest-Overijssel IJsseldelta Staphorst-Rouveen Reestdal hoogveenontginningen Noordoost-Overijssel IJsselstreek Vechtdal Salland Vriezenveen Twente

De landschappen van Overijssel: zand (geel), veen (paars en roze) en klei (groen)

kaartenbak erftypen gecorrigeerd.indd 1

3-10-2006 14:06:25

Er Erven algemeen: definities

E - 0.2

2. Wat is een erf? Onder ‘erf’ wordt hier verstaan: het onbebouwde gedeelte van het boerenbedrijf, zoals in het begrippenpaar ‘boerderij en erf’ is bedoeld. Bij de beschouwing van erven is een onderscheid te maken tussen de erfstructuur (waar bevinden zich de elementen) en de erfinrichting (hoe zien de elementen eruit). 2.1 Wat is een erfstructuur?: waar waar staat alles op het erf? De erfstructuur bepaalt de ordening van ‘rode’ (bakstenen, dakpannen), ‘groene’ (bomen, struiken) en ‘blauwe’ (water) componenten op het erf. Rode component De ordening van de gebouwen - ten opzichte van elkaar, ten opzichte van de weg, ten opzichte van het landschap -. Groene en blauwe component De ordening van beplanting (sier en nut) en de ordening van het water op het erf.

Rode component in de erfstructuur


2.2 Wat is een erfinrichting?: wat staat er op het erf? De erfinrichting bestaat uit de groene inrichting (sier- en nut), de erfverharding, de erfscheiding en de losse elementen zoals verlichting en waterelementen.

3-10-2006 14:06:25

Er Erven algemeen: definities

Groene en blauwe component in de erfstructuur


E - 0.3

Erfinrichting: verharding

3-10-2006 14:06:26

Er Erven algemeen: ontwikkelingen in de tijd

E - 0.4

1. Erven in de loop der tijd De structuur van oudere erven toont meestal een verzameling van grote en kleine gebouwen, terwijl op jongere erven veel activiteiten in enkele grote gebouwen zijn ondergebracht. De bebouwing staat veelal in een mantel van begroeiing: soms een strak kader, soms een transparant scherm. Soms liggen de complexen kaal in het landschap. Vooral in open landschappen is het ensemble (en silhouet) van een boerenerf sterk bepalend. In de loop der tijd hebben veel nieuwe ontwikkelingen op de erven plaatsgevonden. In veel gevallen zijn er toevoegen gedaan die voortkomen uit algemene ontwikkelingen. Maar in veel gevallen zijn de kenmerken van de diverse streken herkenbaar gebleven aan erven en gebouwen. Soms is door de toevoeging van een nieuwe stal of (tweede) woning de indeling in voor- en achter gewijzigd. Wanneer de kenmerken van boerenbedrijven (ligging in het landschap, hoofdstructuur, beplanting, bouwwijze, kleuren materiaalgebruik, details) zich beperken tot een bepaalde streek (door bijvoorbeeld een lokale ontwikkeling of gebruik), is er sprake van streekeigen kenmerken. Per streek worden deze streekkenmerken nader toegelicht.

Ontwikkeling van een boerenbedrijf in de loop der tijd


3-10-2006 14:06:26

Er Erven algemeen: ontwikkelingen in de tijd

E - 0.5

1

3

2 4

Ontwikkeling van een boerenbedrijf in de loop der tijd


3-10-2006 14:06:27

Er Erven algemeen:: er erfstructuur

E - 0.6

2. Het erf 2.1 Erfstructuur Ordening van rood op het erf: ‘voor’ en ‘achter’ Van oudsher is op erven een indeling in ‘voor’ en ‘achter’ typerend. ‘Voor’ en ‘achter’ worden nog altijd door een denkbeeldige lijn in de boerderij van elkaar gescheiden. Deze functionele scheiding tussen ‘voor’ en ‘achter’, tussen wonen en werken, is terug te vinden in de grootte van de ramen, de plaats van de schoorsteen of de dakbedekking. Maar ook in de soorten beplanting en in de scheiding tussen de werkterreinen van man (achter) en vrouw (voor). Door schaalvergroting en de transformatie van erven is de grens tussen ‘voor’ en ‘achter’ vaak vervaagd. Overigens zegt deze indeling alleen iets over de functies op een erf en niets over de ligging van de boerderij ten opzichte van de weg. In de oude landschappen zijn de erven veelal georiënteerd op de landerijen en liggen zij met de achterzijde naar de weg. In enkele gevallen loopt een doorgaande weg over het erf. De hoofd- en bijgebouwen liggen in een schijnbaar ‘losse strooing’ op het erf. Op oude erven zijn veel bijgebouwen aanwezig. Oude erven zijn door hun structuur nauw verweven met het landschap. In jonge landschappen zijn erven veelal met de voorzijde georiënteerd op de weg. De hoofd- en bijgebouwen liggen parallel of haaks ten opzichte van elkaar op het erf. Op erven in jongere landschappen staan veelal enkele grote opstallen. De boerenbedrijven liggen er als ‘eilanden’ in het open ontginningslandschap. Ordening van rood op het erf


3-10-2006 14:06:27

Er Erven algemeen: erfstructuur

E - 0.7

Ordening van groen en blauw op het erf ‘Voor’ was vanouds het domein van de boerin, ‘achter’ van de boer. Op het voor- en zijerf is om die reden vanuit de historie een menging van sier- en nutstuin (moestuin, bloementuin, fruitgaard) ontstaan. Op het achtererf, bij de schuren waar het werk wordt gedaan, overheerst de ‘nutsbeplanting’ (struiken en bomen). Deze beplanting sluit aan bij die van het landschap. Het voorerf wordt intensief onderhouden en vormt het visitekaartje voor de boerderij. De beplanting op het achtererf is bijna onderhoudsvrij. De beplanting op boerenerven heeft verschillende functies. Bescherming tegen wind wordt geboden door singels en houtwallen, tegen de zon door bijvoorbeeld leilinden vóór de voorgevel. Houtwallen voorzien ook in brandhout, boomgaarden in fruit, eikels en houten planken. Maar beplanting geeft ook visuele beschutting, terwijl soms overwegingen van status en schoonheid van belang kunnen zijn. De functionaliteit ging in het algemeen boven sierlijkheid, maar tegenwoordig dient beplanting vaak meer de belevingswaarde en, steeds vaker, natuurwaarden.

Ordening van groen en blauw op het erf


3-10-2006 14:06:27

Er Erven algemeen: erfinrichting

E - 0.8

2.2 Erfinrichting Groene inrichting

Omhaagde fruitgaard als ‘kalverweide’

Een menging van sier- en nut

Een omhaagd voorerf

Boomgaard met hoogstamfruitbomen


•

Nutstuin (moestuin, bloementuin, fruitgaard) Omdat de boerderij oorspronkelijk zelfvoorziend was, waren op en rond het erf bomen, struiken en planten te vinden die in de eerste plaats nuttig zijn. Een moestuin, een bloementuin, een boomgaard, een windsingel, knotbomen en leibomen voor schaduw, geriefhoutbosjes. Zo’n nutstuin is van oorsprong op het voor- en zijerf gelegen. Hier staat ook de lange waslijn die voor boerenerven karakteristiek is.

•

Siertuin Niet alle streken in Overijssel hebben siertuinen op het erf. Slechts de grote erven konden meedoen aan de mode waardoor het erf voor de gevel een transformatie onderging. De functionele moesen bloementuin werd opzij geschoven en maakte plaats voor een siertuin met een gebogen padenpatroon, met verhogingen en met struiken en bomen in diverse typen. Er werden ook veel uitheemse soorten aangeplant zoals plataan en magnolia. In enkele streken zoals de Reest en de IJsselstreek liggen stijltuinen met een engelse uitstraling. In andere streken werden op het voorerf kenmerken van franse tuinstijlen toegepast. Deze franse toevoegingen, zoals buxustuintjes, vormen een onderdeel van de sier- en nutstuin op het voorerf. In veel gevallen is er sprake van een menging van stijlen. Soms is het sieraccent beperkt tot een taxus, geknipt in de vorm van een dier of geometrische figuur.

3-10-2006 14:06:30


E - 0.9

Een eenvoudig veel voorkomend type tuin bestaat uit een kader (border) van sierbeplanting met struiken, vaste planten en eenjarigen. Deze borders omzomen een grasvlak (met stinzeplantjes, bollen en knollen). Het voorerf is veelal (deels) omgeven door een houten hek of een haag. De moestuin en fruitgaard zijn ernaast of ervoor gelegen. Voor de voorgevel staan soms twee fruitbomen (combinatie nut en sier). Vooral vanaf de jaren’30 komt er meer ‘sier’ op de erven. De nutstuin verdwijnt geleidelijk van het erf, maar tegenwoordig wordt op meer erven vaak de oorspronkelijke structuur weer teruggebracht.

Knotlindes voor de gevel

Combinatie van sier- en nutstuin

Siervijver in engelse tuinaanleg

Bescheiden sier- en nutstuin


Blauwe inrichting: water op het erf Water op het erf is functioneel: de waterput voor de voorgevel met stenen rand (natuursteen of gemetseld) en houten haal, en de drenkpoel voor het vee in het weiland. Het water van het dak wordt opgevangen in een strook van grint om de boerderij. Op veel erven worden tegenwoordig weer poelen aangelegd. Deze poelen hebben zowel een natuur- als landschappelijke waarde. In siertuinen wordt het water soms op esthetische wijze toegepast. Sloten worden verlegd (veelal ‘kronkelend’) en verbreed (flauw talud) en versterken hiermee het landschappelijke karakter van de tuin. In veel gevallen werd er voor het voorhuis een waterpartij aangelegd die de voorgevel deed weerspiegelen. Dergelijke tuinen komen slechts in enkele streken voor in Overijssel (zie streekbeschrijvingen).

3-10-2006 14:06:34


Waaltjes en keitjes

E - 0.10

In het werk gestorte betonplaten

Erfverharding Kenmerkend voor de verharding op boerenerven is de afwisseling in typen (materiaal, vorm en kleur) en de mate van verharding (in veel gevallen ontbreekt verharding). Ook voor het aspect erfverharding is het functionele aspect bepalend voor de keuze van locatie, kleur, materiaal en het patroon. Van oorsprong werd op de erven de verharding in fasen aangelegd en de boer gebruikte wat voorhanden was. Zo kan de verharding van een toegangsweg bestaan uit verschillende materialen. Met name de toegangen van de boerderij (pad naar de put en pad om de boerderij) en de toegangen naar de schuren werden verhard. De functionele verharding werd in eenvoudige patronen gelegd (per streek kon dit variëren). Op het voorerf is meer aandacht voor het patroon (stoepje bij de voordeur) en het materiaal. Het achtererf is veelal vrij eenvoudig van opzet. Soms liggen bij de hoeken van de gebouwen veldkeien als schampstenen. Op het erf worden toegepast: (beton- en gebakken)klinkers, betonplaten (mestplaat, sleuf- en kuilvoerplaten), asfalt, waaltjes (eenvoudig patroon), veldkeien (eenvoudig patroon), aangestampte grond (met puin), gras, stoeptegels en grind (kleine en donkere soort (om de boerderij als wateropvang en in de stijltuinen als pad)).

Karrenspoor


Betonklinkers

Op het moderne erf heeft asfalt de overhand gekregen; vaak wordt het over oude bestratingslagen heen gestort. Bij ‘burger-erven’ kan het asfalt weer verwijderd worden om de oudere lagen tevoorschijn te halen.

3-10-2006 14:06:36


E - 0.11

Erfscheiding Als afscheidingen van de moestuin en siertuin werden houten en ijzeren hekjes en hekwerken, (houten, ijzeren en betonnen) palen met gaas en draad en hagen (meidoorn, beuk, liguster) toegepast. Hagen dienden als veekering. Vooral in de siertuinen in de engelse stijl werden gietijzeren hekken toegepast.

Houten hekjes

Planken, betonpalen en gaas

Hagen

Weidehek


Weilanden kunnen worden afgescheiden met (prikkel)draad en gaas op houten, betonnen of ijzeren palen. De toegangen van weilanden worden met een weidehek van metaal of hout afgesloten. Deze weidehekken kunnen per streek verschillen. Zo is het landhek van eikenhout zeer karakteristiek in Twente. De toegangen tot de erven zelf hebben in de meeste gevallen geen hekwerk. Op de hoekpunten bij de ingang van het erf worden soms grote veldkeien (ter markering soms wit geschilderd) gelegd of er werd een paal of eenvoudig latwerk ter markering aangebracht.

3-10-2006 14:06:38


E - 0.12

Losse elementen Verlichting De verlichting op erven is van oorsprong zeer bescheiden en minimaal. Verlichting werd aangebracht waar het nodig was en was meestal bevestigd aan de gevel. Losse verlichtingsarmaturen zoals lantaarns komen vrijwel niet voor. Lampen waren uit, tenzij er licht nodig was. Het platteland was in de eerste plaats duister.

Erfverlichting (traditioneel)

Erfverlichting (modern) E

Waterput met haal

Bedrijfsbord


Overige Verschillende andere (kleinere) elementen kunnen op het erf een plaats hebben gekregen. Waterputten bijvoorbeeld komen nog veel op Twentse erven voor. Oorspronkelijke zijn gemaakt van segementen Bentheimer zandsteen, eventueel met een ijzeren band in vorm gehouden. Vaak zijn ze van initialen en een datum voorzien, meestal hebben ze flinke slijtplekken op de plaatsen waar het water werd ‘gehaald’. Voor bediening van de emmer werd een ‘haalboom’ gebruikt. Modernere varianten zijn gemaakt van betonnen pijpen. Weinig waterputten zijn nog in gebruik; meestal leiden ze een leven als bloempot. In toenemende mate staat aan de ingang van het erf een bedrijfsbord, al dan niet in een min of meer architectonisch kader.

3-10-2006 14:06:40

Er Erven indeling erven (E)

erf

ALGEMEEN

ERFSTRUCTUUR - ordening rood op erf - ordening groen & blauw op erf E-0

ERFINRICHTING - groene inrichting - erfverharding - erfscheiding - losse elementen

streek 1. HOOGVEENONTGINNINGEN NO-OVERIJSSEL 2. IJSSELDELTA Kampereiland / Kamperveen Mastenbroek buitenpolders 3. IJSSELSTREEK 4. NOORDWEST-OVERIJSSEL veenontginningen randveenontginningen kleipolders

E-1 E-2

E-3 E-4

5. REESTDAL

E-5

6. SALLAND

E-6

7. STAPHORST-ROUVEEN

E-7

8. TWENTE oostelijk Twente westelijk Twente

E-8

9. VECHTDAL

E-9

10. VRIEZENVEEN

E-10


3-10-2006 14:06:40

Er Erven hoogveenontginnningen Noordoost-Overijssel

E - 1.1

1. Er Erven in de veenontginningen van Noordoost-Overijssel In deze paragraaf zijn de specifieke kenmerken van deze streek verwoord en verbeeld. Zij vormen een aanvulling op wat in de paragrafen ‘algemeen’ is beschreven. 1.1 Erfstructuur

Erf met Engelse stijlkenmerken

Erf met bescheiden sier- en nutstuin

Ensemble van hoofd- en bijgebouwen

Markante kopgevel, gericht op de weg

De boerenbedrijven in het landschap De linten in De Krim, Dedemsvaart, Lutten, Vroomshoop en Ommerschans Ontginningsboerderijen zijn ontstaan in een samenwerking tussen ontginningsmaatschappijen (Staatsdomeinen, De Nederlandse Heidemaatschappij) en textielfabrikanten. Rond 1900 hadden zij vaak de status van ‘proefboerderij’, waar geëxperimenteerd werd met gewassen, zaai- en oogstmethodes of zuivelproductie. Kenmerkend is de 19e eeuwse orthogonale ontginningsstructuur met vaarten, lanen en boerderijen. Laanbeplantingen en houtwallen delen de ruimte visueel in. De boerderijen staan vaak aan de kop van een laan (Ommerschans) of met de voorzijde loodrecht op de weg. Ordening van rood op het erf De erven hebben veelal forse gebouwen met op de daken een opvallend pannenpatroon met siervormen en/of jaartallen. Er zijn weinig bijgebouwen. Soms werden boerderijtypen van de ‘kolonisten’ meegenomen, zoals bij de ‘Groninger’ typen . Sprekend zijn de namen op de voorgevels van de boerderijen: Zorg en Vreugd, Eksentriks, Veelust, Landlust, Sallandia, Oranjeslag. Op erven in Nieuwleusen zijn de boerderijmaten meer bescheiden.


3-10-2006 14:06:45

Er Erven hoogveenontginningen Noordoost-Overijssel

E - 1.2

Ordening van groen en blauw op het erf De beplanting sluit in hoofdstructuur aan bij de kenmerken van de streek. Opvallend zijn echter de sierlijke erven met tuinen in de Engelse landschapsstijl, herkenbaar aan de grasvlakken, borders en solitaire bomen op het voorerf. Samenvatting erfstructuur - rechthoekige of vierkante erfopzet - markante kopgevel naar de weg; in veel gevallen is de kavel onder een hoek gelegen ten opzichte van het kanaal of de weg - combinatie van sier- en nutstuin (voor- en zijerf) of stijltuin op het voorerf in de Engelse landschapsstijl - beplanting langs de erfgrenzen en enkele grote bomen op het erf, fruitbomen op het zijerf of het voorerf. Niet aan alle zijden komen dichte singels voor - hagen of bermsloten als erfscheiding aan de voorzijde, soms alleen gras

Een Engelse siertuin (©)


3-10-2006 14:06:45


E - 1.3

1.2 Erfinrichting Groene inrichting Nieuwleusen Nutstuin (moestuin, bloementuin, fruitgaard) en siertuin - combinatie van sier- en nutstuinen op het voor en zijerf met hagen, hekjes en hekwerken - symmetrie op het voorerf - bloembedden met vaste planten, struiken en éénjarigen aan de beide zijden van het voorerf - het erf is gericht op de weg - op het voorerf een sierhaag (parallel aan de weg), een beukenhaag (dwars op de weg) en op het zij-erf meidoorn en sleedoorn - op sommige erven staat (hoogstam)fruit op het voorerf. De symmetrie is behouden - buxushaagje langs de voorgevel. Vroeger was er veel buxus op de erven aanwezig, maar tegenwoordig is de buxushaag veelal vervangen door een border De linten in De Krim, Dedemsvaart, Lutten en Vroomshoop Nutstuin (moestuin, bloementuin, fruitgaard) - de erven hebben een vrij open karakter aan de achterzijde met zichtlijnen naar het landschap - aan de zijden liggen singels of bomenrijen Moestuin en fruitgaard op het voorerf (Nieuwleusen)


Siertuin - elementen van de Engelse landsschapstuin op het voorerf: grasvlak, borders, struikgroepen met soorten zoals rododendron, taxus, pluimhortensia en solitaire bomen zoals linde, kastanje en (rode) beuk

3-10-2006 14:06:47


E - 1.4

Ommerschans Nutstuin (moestuin, bloementuin, fruitgaard) en siertuin - oost-west lopende laanbeplanting (eiken) en houtwallen. De houtwallen zijn veelal verdwenen - solitaire bomen op de (voor)erven - nutstuinen: de kolonisten moesten in eigen levensonderhoud voorzien en mochten daartoe een stukje grond voor eigen gebruik bewerken Erfverharding De linten in De Krim, Dedemsvaart, Lutten en Vroomshoop - grint als sierelement op de erven met Engelse aanleg Stijltuin met Engelse kenmerken

Grint op het erf

Erfscheiding Nieuwleusen - hagen, hekjes of bermsloten als erfscheiding aan voorzijde De linten in De Krim, Dedemsvaart, Lutten en Vroomshoop - soms sierlijke ijzeren hekwerken aan voorzijde van het erf - gras aan de voorzijde - aan de zijden liggen singels of bomenrijen Ommerschans - houtwallen tussen de kavels

IJzeren hekwerk aan voorzijde


Nadere informatie: - Boerderij@tlas Overijssel, Het Oversticht, 2003 - (©) Herstel van de erven langs het Westeinde in de gemeente Nieuwleusen, Het Oversticht, 1990 - Ommerschans en omgeving, Het Oversticht, Zwolle, 1999

3-10-2006 14:06:51

Er Erven IJsseldelta

E - 2.1

1. Erven in de IJsseldelta In deze paragraaf zijn de specifieke kenmerken van deze streek verwoord en verbeeld. Zij vormen een aanvulling op wat in de paragrafen ‘algemeen’ is beschreven. 1.1 Erfstructuur Ordening van rood op het erf Op het Kampereiland zijn diverse typen boerderijen gelegen met elk hun eigen erfstructuur: oude terpboerderijen (afbeelding: type A en B) met een losse erfbeplanting, de nieuwe ruilverkavelingsboerderijen (afbeelding: type C en D) met een regelmatige beplanting en enkele mengvormen. De spreiding van deze boerenbedrijven is onregelmatig. Het gebied ten zuiden van de IJssel kent een regelmatiger patroon: hier verliep de ontwikkeling meer lineair langs ontginnings-assen zoals Zwartendijk en Hoge Weg (Kamperveen). De erven behoorden aan de stad Kampen.

Erven op het Kampereiland (©)

De meeste boerderijen in Polder older Mastenbroek liggen langs linten aan drie weteringen. Alleen oude erven zijn op terpen gelegen. De recent gebouwde bedrijven liggen aan stegen. Sommige nieuwe erven worden weer op terpen gebouwd. In polder Mastenbroek komen verschillende boerderijtypen voor. Het ensemble wordt in veel gevallen echter op een zelfde wijze gevormd: een markante mantel van hoog opgaand geboomte met enkele openingen. Rond 1900 waren bij de erven erfbossen gelegen die deze groene clusters versterkten. Veel erven zijn met bruggen over de wetering te bereiken. In de ‘buitenpolders’ ten noorden van de oude dijken en grenzend aan het Zwarte Meer liggen de boerenbedrijven in linten aan de dijken. Opvallend zijn de vele zwarte hoge houten schuren.


3-10-2006 14:06:51


E - 2.2

Ordening van groen en blauw op het erf In de IJsseldelta zijn naast de ‘buitenpolders’ het Kampereiland en polder Mastenbroek twee duidelijk te onderscheiden landschapstypen. De erven op het Kampereiland zijn gelegen op terpen, omdat tijdens de ontginning de eilanden niet bedijkt waren. De erven op het eiland hebben, afhankelijk van het boerderijtype, een rafelige of regelmatige erfbeplanting. Op zowel Kampereiland als in de polder Mastenbroek zijn de wegen niet beplant.

Kamperveens erf

Mastenbroeker erf aan een wetering

Huisterp in Polder Mastenbroek

Terp op Kampereiland

Samenvatting erfstructuur Kampereiland - oude erven uit de 17e/18e eeuw (afbeelding: type A): terpen, rafelig silhouet beplanting, hoofd- en diverse bijgebouwen - erf uit de jaren dertig van de 20e eeuw (afbeelding: type B): terpen, hoofdkenmerken zoals type A - erf uit de ruilverkaveling (jaren vijftig van de 20e eeuw) (afbeelding: type C): niet op terp, grote volumes, de boerderijen hebben nauwelijks bijgebouwen, rode daken - erf uit de ruilverkavelingsperiode met voorhuis (afbeelding: type D): niet op een terp. De boerderijen hebben losse voorhuizen met een tussenlid naar de schuur. Polder Mastenbroek - diverse boerderijtypen - mantel van groen (essenrijen, elzenrijen, singels met bomen en struiken), in een strak kader of rafelig - terp met gras - bescheiden siertuin op het voorerf in combiantie met de nutstuin - verschillende erven toegankelijk via een bruggetje over de wetering ‘Buitenpolders’ bij het Zwarte Meer - verhoogde ligging van de erven aan de dijken - open erven, rafelig silhouet


3-10-2006 14:06:56


E - 2.3

1.2 Erfinrichting Groene inrichting Kampereiland - (afbeelding: type A en B) op en rond de terp: fruitbomen, enkele solitaire sierbomen, een haag en om de wind te keren een singel (niet aan alle zijden) - (afbeelding: type C en D) de voorzijde van de erven is vrij van opstallen en beplanting. De beplanting heeft de vorm van een carré, voornamelijk van essen

Leilindes (IJsselmuiden)

Fruitgaard in Polder Mastenbroek


Carré met essen (Kampereiland)

Erfsingels (Polder Mastenbroek) Erf

Polder Mastenbroek - populieren op de erven - fruitgaarden op de hoeken van de erven (kalverweide) (soms omgeven door een singel van elzen) - hagen van liguster en meidoorn op het voorerf (in enkel geval buxus) - solitaire bomen: esdoorn, paardenkastanje, beuk, es, treurwilg (ruilverkaveling) - mantels van groen (van oorsprong rafelig en tijdens de ruilverkaveling ‘strak’aangelegd) - bescheiden siertuin met gras, perken (omzoomd met buxus) met éénjarigen en vaste planten en bolletjes in het gras. Enkele taxusstruiken op het voorerf ‘Buitenpolders’ bij het Zwarte Meer - hagen van liguster op het voorerf en combinatie van nutstuin en bescheiden siertuin (in een enkel geval is er sprake van een overtuin waarbij de nutstuin aan de overzijde van de weg is gelegen) - open erven, rafelig silhouet (de wegen zijn veelal beplant)

3-10-2006 14:07:00


E - 2.4

Erfverharding Polder Mastenbroek - ‘boenstoepje’ aan de wetering, het ‘schuiltje’ over de wetering - grintpaden op het voorerf Erfscheiding Zie kaart erven algemeen. Losse elementen Erfverlichting Polder Mastenbroek - straatlantaarn bij de toegang van de erven (ruilverkaveling eind jaren ’50) Nadere informatie: - Boerderij@tlas Overijssel, Het Oversticht, 2003 - (©) Cultuurhistorische @tlas Kampen, Het Oversticht, 2003 - Streekeigen huis en erf polder Mastenbroek, Het Oversticht, 2004

Voorerf met grintpad grintpad, hagen van buxus (‘s-Heerenbr (‘s-Heerenbroek) s-Heerenbroek)


3-10-2006 14:07:01

Er Erven IJsselstreek

E - 3.1

1. Erven in de IJsselstreek In deze paragraaf zijn de specifieke kenmerken van deze streek verwoord en verbeeld. Zij vormen een aanvulling op wat in de paragrafen ‘algemeen’ is beschreven. 1.1 Erfstructuur Ordening van rood op het erf Karakteristiek voor de IJsselstreek zijn de markante T-hoeven gelegen op de oeverwallen van de IJssel. De hoeven hebben veel bijgebouwen. De erven kunnen zowel met de voor- als achterzijde naar de dijk of weg gelegen zijn. In de polders liggen de oude erven op terpen. In de IJsselstreek liggen ook veel boerderijen met de kenmerken van het eenvoudige type hallenhuis, vaak in forse volumes. Ordening van groen en blauw op het erf Grote T-hoeven hebben stijltuinen met Engelse kenmerken om de ‘status’ te benadrukken. Deze stijltuinen hebben markante solitairen op het voorerf, die samen met de forse gebouwen het ensemble bepalen. In de stijltuinen zijn in enkele gevallen waterpartijen aangelegd.

Eenvoudig type hallenhuis met nuts- en bescheiden siertuin (Zalk)


Bij andere erven is de siertuin zeer bescheiden en in combinatie met een nutstuin opgezet.

3-10-2006 14:07:02


E - 3.2

Samenvatting erfstructuur - IJsselhoeven hebben forse volumes (T-huis en hallenhuis) - op de erven staan veel bijgebouwen - erven liggen aan de dijk en op terpen in de polder - stijltuinen (Engelse stijl) met markante solitairen op het voorerf, soms met waterpartijen - erven met een bescheiden siertuin in combinatie met nutstuin

Boerderijen langs de IJsseldijk ten zuiden van de IJssel (Welsum)


3-10-2006 14:07:06


E - 3.3

1.2 Erfinrichting Groene inrichting Nutstuin (moestuin, bloementuin, fruitgaard) - combinatie van nut en bescheiden siertuin op het voor- en zijerf - fruitgaarden voor productie - hagen van meidoorn op de erven en in het landschap - populierenbossen en rijen populieren - knotwilgen

Erf met boomgaarden

‘Open’ erf, met achterzijde naar de dijk

Siertuin - stijltuinen in Engelse stijl op het voor- en zijerf bij markante T-hoeven: parkachtige tuinen en vijvers met gebogen vormen, grasperken, bloemperken, struikgroepen, zand- en grintpaden - solitairen als plataan, (rode) beuk en treurbeuk, linde, esdoorn, (treur)es en (treur)wilg - boom- en struikgroepen met groenblijvers als rododendron, taxus, hulst, thuja’s en andere conifeerachtigen (als groep) Erfverharding - gebakken klinkers en ‘misbaksels’ uit de steenbakkerijen langs de IJssel

Ommuurde moestuin


Siertuin in Engelse stijl (Welsum)

Erfscheiding - vrij open erven, vooral stijltuinen richten zich op het landschap - deels ommuurde moestuin - meidoornhagen - sierlijke (ijzeren) hekwerken, houten paaltjes in wit en zwart geverfd met sierlijke details

3-10-2006 14:07:09


E - 3.4

Losse elementen Water op het erf - bij de T-hoeven zijn in de Engelse stijltuinen soms vijvers aangelegd op het voorerf. Deze vijvers zijn als losse elementen aangelegd, of de sloot is ‘verlandschappelijkt’ Nadere informatie: - Boerderij@tlas Overijssel, Het Oversticht, 2003

Erf (Terwolde)


3-10-2006 14:07:10

Er Erven Noordwest-Overijssel

E - 4.1

1. Erven in Noordwest-Overijssel In deze paragraaf zijn de specifieke kenmerken van deze streek verwoord en verbeeld. Zij vormen een aanvulling op wat in de paragrafen ‘algemeen’ is beschreven. 1.1 Erfstructuur Ordening van rood op het erf De erven in Noordwest-Overijssel zijn zeer verschillend qua type. Dit heeft te maken met de afwisseling in de bodem: zand, veen en klei.

Erf in een veendorp

Erf in een randveenontginning

Erf in Polder Giethoorn

Veenontginningen (Wanneperveen, Giethoorn, Wetering etc.) In de veendorpen komt het type boerderij met woning ‘eraan’ voor in een klein volume. Op de erven staan enkele bijgebouwen in een regelmatige ordening. Sommige bijgebouwen staan boven het water. De voorzijde van het erf is op de gracht gericht, want het water was van oorsprong de vervoersas. Later zijn de erven aan de achterzijde met een weg ontsloten. Erven in de (veen)polders (Giethoorn, Halfweg, Gelderingen, Scheerwolde) De erven hebben hun eigen typologie en ordening. Zij liggen met de voorzijde naar de weg en hebben een strakke ordening. Op de erven staan veel forse gebouwen van het Wieringermeertype ‘eraan’ en gebouwen met stijlkenmerken van de jaren ’30. Kenmerkend zijn de kapschuren en hooibergen. Randveenontginningen (Zuidveen, De Leeuwte, Barsbeek etc.) Op de overgangen van het zand naar het veen en op de klei staan grote boerderijen. De erven kunnen zowel met de voor- als achterzijde


3-10-2006 14:07:13


E - 4.2

naar de weg gelegen zijn. Er komen verschillende typen voor zoals het zijbaandertype en de boerderij met krimp. Op de erven staan veel bijgebouwen in een regelmatige ordening. Kleiontginning (Baarlo, Blankenham, Kuinre, ‘langs de Linde’) De gebouwen op deze erven hebben een fors volume. Er komen verschillende typen voor. Opvallend, maar niet vreemd op de grens met Friesland, is het Friese romp-koptype. De gebouwen op de erven hebben een strakke ordening. De erven zijn met de voorzijde naar de dijk/weg gelegen. Zandgronden (het Land van Vollenhove) De erven vertonen een losse strooiing van gebouwen. De oriëntatie ten opzichte van de weg is wisselend. De boerderijen hebben een klein volume. Ook komt het kop-romptype voor. Op de erven staan veel bijgebouwen. De gebouwen hebben gedekte kleuren.

Profiel van een erf in Wanneperveen (©)

Ordening van groen en blauw op het erf De erven in de veendorpen en op het zand zijn bescheiden en klein van opzet. Op de erven komen fruitbomen, losse bomen en singels van es en els voor. De ensembles in de open polderlandschappen en in de later ontgonnen veengebieden vormen door hun besloten singels ‘groene eilanden’. De grote statige boerderijen op de overgangen van het zand en het veen hebben kenmerken van een Engelse stijltuin, met onder andere solitaire sierbomen. Samenvatting erfstructuur - statige boerderijen op de overgang van het zand naar het veen (randveenontginning) met Engelse stijlkenmerken (tussen Eesveen en Basse en Onna en Zuidveen)


3-10-2006 14:07:14


E - 4.3

-

-

markante erven met het accent op nutsbeplanting aan de rand van het Land van Vollenhove en de rand bij Kallenkote en Onna kleine erven met nutstuinen op de voormalige heidegronden (zand) erven in het veenlandschap zijn zeer eenvoudig van opzet; zij vormen langs de (dwars)grachten bebouwingslinten met veelal een zuidoost-noordwest oriëntatie. De huizen staan met de voorzijde naar het water de beplanting steekt boven de bebouwing uit. De achterzijde van de erven sloot oorspronkelijk aan op het land; tegenwoordig grenst het achtererf aan de weg in het kleilandschap hebben de erven een open karakter, met enkele hoog opgaande bomen (solitair of singel)

Erf met nutsbeplanting (Kallenkote)


3-10-2006 14:07:15


E - 4.4

1.2 Erfinrichting Groene inrichting Veendorpen (Wanneperveen, Giethoorn, Wetering etc.) V - kleine erven: moestuin, enkele struiken, enkele vruchtbomen, leilinde - hagen van hulst, buxus, langs de voet- en fietspaden, aan de waterzijden geen erfscheidingen - langs de perceelsgrenzen elzen, essen, wilg en berk - eiken op de hoge delen - traditionele functionele erfbeplanting is later aangevuld met sierbeplanting Haag langs het voetpad (Giethoorn)

Open erf in de kleipolder

Erven in de (veen)polders (Giethoorn, Halfweg, Gelderingen, Scheerwolde) - een groene oase met singels en solitaire bomen in een open ruimte Randveenontginningen (Zuidveen, De Leeuwte, Barsbeek etc.) - solitaire parkbomen op de voorerven: beuk, berk, lijsterbes, acacia (statuserven) - fruitbomen op de voor- en zijerven; nu veelal verdwenen (nutserven) - druiven op de erven bij Kallenkote en Onna

Knotlindes op de zandgronden


Kleipolders (Baarlo, Blankenham, Kuinre, ‘langs de Linde’) - iep, es en populier, maar ook linde en kastanje (laanbomen) - knotwilg langs wegen - het erf is deels omringd door hoge windsingels

3-10-2006 14:07:17


E - 4.5

Zandgronden (het Land van Vollenhove) - hagen van hulst en berk (1,5- 2 meter hoog) - eik en hulst - fruitboomgaarden Erfscheiding - erfscheidingen zijn per gebied zeer divers; in het veenlandschap zorgen aaneengesloten (buxus)hagen voor de scheiding tussen pad en erf Losse elementen Water op het erf - hoge bruggetjes naar de erven in het veenlandschap - de ‘stap’ (het vlonder) Nadere informatie: - Boerderij@tlas Overijssel, Het Oversticht, 2003 - (©) Tuinen en erven in het groen, streekeigen groen in NoordwestOverijssel, “Dorpen in het Groen” i.s.m. Provincie Overijssel en Het Oversticht, 1998 - Agrarische bebouwing met streekeigen kenmerken, karakteristiek van de agrarische bebouwing in Noordwest-Overijssel en de Vechtstreek (2 delen), Het Oversticht, 1999 Toegang tot een erf in Giethoorn met een bruggetje


3-10-2006 14:07:18

Er Erven Reestdal

E - 5.1

1. Erven in het Reestdal In deze paragraaf zijn de specifieke kenmerken van deze streek verwoord en verbeeld. Zij vormen een aanvulling op wat in de paragrafen ‘algemeen’ is beschreven. 1.1 Erfstructuur Ordening van rood op het erf In het Reestdal bestaat van oost naar west een groot verschil in landschap en bebouwing. Ten oosten van Bloemberg komen veel eenvoudige hallenhuizen voor. De erven aan de westzijde (ten westen van ’t Ende) zijn door hun economische relatie met de stad Meppel en ‘het stedelijke achterland’ welvarender. Dit komt tot uiting in de allure van de bebouwing en de erven. De architectuur en tuinarchitectuur werden belangrijk, nut maakte plaats voor sier. De boerderijen kregen mooie nieuwe voorhuizen met sierlijke details. Soms werden de voorhuizen vóór de gevel van de bestaande boerderij geplaatst, soms werd het nieuwe type in één keer gebouwd. De beslotenheid van het nutserf maakte plaats voor een erf dat zich ‘opende’ en zich richtte op de buitenwereld: van ‘besloten oase’ naar ‘zelfbewust’.

Een Reesterf (oostelijk gedeelte Reestdal)


Ordening van groen en blauw op het erf In de benedenloop van de Reest liggen de erven verspreid in het landschap. Wilgen, elzen en populieren op de erven bepalen de karakteristiek van het landschap (Lankhorst). In de middenloop van de Reest, een oud ontginningsgebied, liggen de erven in linten of clusters bijeen op de hogere delen in het dal. De eik is hier beeldbepalend (Schiphorst, IJhorst, de Wijk, ’t Ende,

3-10-2006 14:07:19

Er Erven Reestdal

E - 5.2

Bloemberg, Pieperij, Den Westerhuis, Wilgenberg, Rabbinge). In de bovenloop, de jonge ontginningen, is het landschap vlak en open. De bedrijven liggen als linten op de hogere ruggen. De beplanting bestaat voornamelijk uit eik, berk en populier (Den Oosterhuis). Op erven aan de westzijde werd de voorzijde ingericht als stijltuin. In die tijd was de Engelse landschapstijl in zwang met elementen als solitairen (veelal exoten), glooiende grasvelden, vijverpartijen (vanuit de sloot), slingerpaden, borders, bloemperken, boom- en struikgroepen (groenblijvend) etc. De rode beuk geeft dit deel van het Reestdal een karakteristieke aanblik. Vooral tussen Schiphorst en ’t Ende zijn zulke ‘zelfbewuste’ erven te vinden. Op de erven aan de oostzijde wordt het beeld vooral bepaald door nutsbeplanting (moestuin en fruitgaard) en een bescheiden siertuin. Deze erven zijn nauw verweven met het landschap. Zij vormen als het ware een ‘oase’ in een overigens tamelijk ‘leeg’ landschap. Verschillende erven hebben een menging van deze twee hoofdkenmerken. Samenvatting erfstructuur - voorname erven aan de westzijde met Engelse stijltuinen - eenvoudige erven aan de oostzijde met een bescheiden siertuin - erven met een menging van deze twee hoofdkenmerken

Groene inrichting van een westelijk (boven) en een oostelijk (onder) Reesterf (©)


3-10-2006 14:07:19

Er Erven Reestdal

E - 5.3

1.2 Erfinrichting Groene inrichting Nutstuin (moestuin, fruitgaard) - eikengaarden op de erven (groep van eikenbomen in een strak patroon) in het middendeel van het Reestdal - populieren op de erven, langs de toegangswegen en langs de perceelsgrenzen (met name in het westelijk deel van het Reestdal); de populieren geven een bijzonder karakter aan het dal van de Reest - fruitgaarden (veel fruitgaarden zijn inmiddels verdwenen) - eenvoudige en bescheiden siertuinen aan de oostzijde Open karakter van de erven

Hoogstamfruit en (bescheiden) sier Hoogstamf

Siertuin - opvallende solitaire bomen op de erven: rode beuk, bruine beuk, paardenkastanje - Engelse stijlkenmerken op de voorname erven aan de westzijde Erfverharding - op de voorname erven werd op de voorerven grint toegepast als sierverharding

Populieren op het erf


Eikengaard op het erf

Erfscheiding - veel erven hebben aan de voorzijde een open karakter; het gazon (de bleek) loopt over in de weg of de sloot; erven met nutstuinen zijn meer besloten door hagen (meidoorn en beuk) en hekjes, echter ook op de erven in het westelijke deel van het dal (met sier- en stijltuinen) komen hagen voor - erven worden van het landschap gescheiden door eikengaarden, rijen eiken, fruitgaarden en rijen populieren

3-10-2006 14:07:24

Er Erven Reestdal

E - 5.4

Losse elementen Water op het erf - bij de voorname erven zijn in de Engelse stijltuinen soms vijvers aangelegd op het voorerf; in veel gevallen is daarbij de sloot aan de voorzijde van het erf ‘verlandschappelijkt’ Nadere informatie: - Boerderij@tlas Overijssel, Het Oversticht, 2003 - (©) Over de Reest, de gebouwde cultuur in het Reestdal, van ingetogen naar zelfbewust, M.A.W Gerding, Waanders Uitgevers, 2002.

Engelse stijltuin (westelijk gedeelte Reestdal)


3-10-2006 14:07:24

Er Erven Salland

E - 6.1

1. Erven in Salland In deze paragraaf zijn de specifieke kenmerken van deze streek verwoord en verbeeld. Zij vormen een aanvulling op wat in de paragrafen ‘algemeen’ is beschreven. 1.1 Erfstructuur

Erf in oud essen-kampenlandschap

Erf in oud maten- en flierenlandschap


Erf in jong heidelandschap (Raalte)

Erf in jong heidelandschap (Lettele)

Ordening van rood op het erf Sallandse boerderijen en erven hebben veelal een eenvoudige vorm en opzet. Veel voorkomend zijn de hallenhuistypen, maar ook erven met T-huizen komen vaak voor. De oude boerderijen zijn gelegen aan de essen en kampen (eenmansessen) op de zandruggen in het landschap, in de nabijheid van lager gelegen hooi- en weilanden. Het erf kan zowel met de voor- als achterzijde naar de weg gelegen zijn. Op de erven komen van oorsprong veel bijgebouwen voor. De jongere erven in de heidelandschappen zijn meer ‘rechtlijnig’ van opzet en hebben veelal minder bijgebouwen. Ordening van groen en blauw op het erf Het landschap is besloten door singels, erfbossen en perceelsbeplanting. De essen vormen open gebieden. In de loop der tijd is veel beplanting verdwenen en elders aangeplant, waardoor het onderscheid in de verschillende landschappen van Salland minder herkenbaar is geworden. De grotere oudere erven met dwarshuisboerderijen zijn soms verrijkt met een bescheiden siertuin. De erfbeplanting in de jonge landschappen is meer in strakke singels en erfbossen aangeplant en is daardoor minder ‘rafelig’ dan bij de oudere erven.

3-10-2006 14:07:29

Er Erven Salland

E - 6.2

Samenvatting erfstructuur - traditionele indeling in voor-, zij- en achtererf: heldere scheiding in gebouwen en gebruik van het voorerf (nutstuin, moestuin en fruitgaard met bescheiden siertuin) en het achtererf (functionaliteit) - op de wat rijkere erven komen stijltuinen voor, in enkele gevallen in de Franse stijl met patronen van buxus met daarin bloemperken; deze stijltuinen werden gecombineerd met de nutstuin op het voorerf, maar op de meeste erven is de siertuin op het voorerf bescheiden.

Knotbomen op het voorerf

Bescheiden siertuin met borders

Sober voorerf

Solitair (kastanje) op het voorerf


3-10-2006 14:07:31

Er Erven Salland

E - 6.3

1.2 Erfinrichting Groene inrichting Nutstuin en siertuin - op de erven staan veel solitaire bomen (soorten als eik, (knot- en lei)linde, berk, bruine beuk, wilg, es, populier). Door de relatieve openheid vallen deze bomen meer op dan bijvoorbeeld in Twente - combinatie van nutstuin en siertuin (border aan de rand van het gras en bloemperk in het gras) - singels Erfscheiding - veel erven hebben een open karakter. De nutstuinen en de voorerven zijn deels omsloten door een haag van beuk, meidoorn of liguster. - op de erven komen singels voor (niet geheel rondom) Nadere informatie: - Boerderij@tlas Overijssel, Het Oversticht, 2003 - (©) Boerenerven van de vier noordelijke provincies, Het Oversticht, 1994

Een Sallands erf met krukhuisboerderij (Heino) (©)


3-10-2006 14:07:32

Er Erven Staphorst-Rouveen

E - 7.1

1. Erven in het lint van Staphorst-Rouveen In deze paragraaf zijn de specifieke kenmerken van deze streek verwoord en verbeeld. Zij vormen een aanvulling op wat in de paragrafen ‘algemeen’ is beschreven. 1.1 Erfstructuur Ordening van rood op het erf Karakteristiek is het lint van boerderijen met de kopgevels schuin op de weg. De structuur komt voort uit een middeleeuwse wijze van ontginnen. Net als in Vriezenveen staan de boerderijen in een zaagtandstructuur met een hoek die wisselt met de loop van de ontginningsweg. De bebouwing bestaat uit een hoofdgebouw, enkele grote schuren en kleine opstallen in de lengterichting van de kavel. De verkaveling is zeer smal en opstrekkend. Door vererving zijn op de achtererven nieuwe boerderijen ontstaan. Hierdoor is op enkele plekken een ‘buurtschap’ van boerderijen ontstaan met een gezamenlijke toegang. Door schaarse verkeersruimte hebben de boerderijen zijbaanders. In de huidige tijd verdwijnen veel kleine opstallen om plaats te maken voor enkele grote op het zij- en voorerf. Buiten het lint komen andere typen erven voor die meer algemene kenmerken hebben. Het lint van erven in Staphorst, de kopgevels staan schuin op de weg (©)


Ordening van groen en blauw op het erf Langs de kavelgrenzen staan singels van elzen. Zij versterken de rechtlijnige structuur van het landschap. Erfscheiding, bleekveld, moestuin en boomgaard bepaalden van oorsprong het beeld. Op veel erven is de moestuin terzijde geschoven en heeft hij plaatsgemaakt voor een siertuin (van moestuin naar ‘kijktuin). Ook veel fruitbomen zijn verdwenen.

3-10-2006 14:07:32

Er Erven Staphorst-Rouveen

E - 7.2

1.2 Erfinrichting Groene inrichting Nutstuin (moestuin, bloementuin, fruitgaard) en siertuin - op de meeste erven is een grote variatie in de hoogte van de beplanting (hoge bomen, middelhoge bomen (veelal fruitbomen), struiken, hagen en vaste planten, (snij)bloemen en groenten) - voorerf: combinatie van sier en nut - voordeur heeft belangrijke betekenis voor de inrichting: vanwege asymmetrische deur is de voortuin ook asymmetrisch ingedeeld

Inrichting voorerf (©)

Combinatie van sier- en nutstuin

Omhaagde moesen siertuin

Buxus en meidoorn

Erfverharding - vanaf de weg loopt een smal pad door de voortuin met aangestampte grond, waaltjes of klinkers. Het pad is te bereiken via een hekje aan de voorzijde - de achtergelegen erven zijn bereikbaar over een breed pad van klinkers, keien of puinverharding aan de zijkant van het erf Erfscheiding - de beplanting op de perceelsgrenzen bestaat uit hoog opgaande beplanting (elzen), evenwijdig aan de perceelsrichting - het voorerf wordt afgescheiden door hagen (combinatie van meidoorn en beuk) of hekken - karakteristiek zijn de smeedijzeren en houten hekwerken en hekjes geverfd in felle kleuren Nadere informatie: - Boerderij@tlas Overijssel, Het Oversticht, 2003 - (©) Bossies aan de diek, Het Oversticht, 1985


3-10-2006 14:07:36

Er Erven Twente

E - 8.1

1. Erven in Twente In deze paragraaf zijn de specifieke kenmerken van deze streek verwoord en verbeeld. Zij vormen een aanvulling op wat in de paragrafen ‘algemeen’ is beschreven. 1.1 Erfstructuur Ordening van rood op het erf De boerenerven in het oostelijke en westelijke deel van Twente laten een veelheid van kleine en grote gebouwen zien in een schijnbaar losse strooiing, met opgaande beplanting van diverse bomen en struiken. De erven in de later ontgonnen landschappen zijn meer ‘rechtlijnig’ van opzet. Deze hebben veelal minder bijgebouwen en zij hebben een meer open karakter. De boerderijen in het oostelijke deel van Twente worden gekenmerkt door het losse ensemble van steile (rode) pannen daken en witte windveren. Ook de jongere boerderijen (vanaf begin 20e eeuw) bouwen voort op deze kenmerken. In het westelijk deel van Twente komt een menging voor van oost Twentse en Sallandse kenmerken. Daken hebben hier een combinatie van pannen en riet en in de dakvorm zit vaak een wolfseind. Twents voorerf (Enschede)


Ordening van groen en blauw op het erf De erven in beide delen liggen aan de randen van hoger gelegen zandruggen of stuwwallen, aan de rand van essen en kampen, in de nabijheid van lager gelegen wei- en hooilanden. Ze liggen in linten, clusters en zwermen, veelal met de achterzijde naar de weg of de ak-

3-10-2006 14:07:37

Er Erven Twente

E - 8.2

ker. Het landschap en de erven zijn vrij besloten door singels, houtwallen, erfbossen, erfbeplanting etc. De erven hebben een hechte relatie met het omringende landschap, bijvoorbeeld door hun ligging aan de rand van open essen. Vooral in Twente oost zijn de rode ‘verzonken’ pannendaken achter de es karakteristiek.

Erf, met de achterzijde naar de weg

Rafelig silhouet (Borne)

Landschap van het Reggedal: singels, houtwallen, erfbossen

Rafelig silhouet (Markelo)


Samenvatting erfstructuur Oostelijk en westelijk Twente - erf en landschap zijn sterk met elkaar verweven - ‘rafelig’ besloten silhouet van de erven in het oude landschap - meer open karakter van de erven in het jonge landschap met strakke singels - weg over het erf (vooral in oostelijk Twente) - bescheiden siertuin op het voorerf in combinatie met de nutstuin (moestuin en fruitgaard)

3-10-2006 14:07:39

Er Erven Twente

E - 8.3

1.2 Erfinrichting Groene inrichting Nutstuin (moestuin, bloementuin, fruitgaard) en siertuin Oostelijk Twente - eiken(gaarden) op de erven - buxusbol en (hoge) buxushaag bij de voordeur - bescheiden siertuin in combinatie met nutstuin voor de voorgevel omgeven door een haag (met hekje) van meidoorn, beuk en haagbeuk of een hekwerk - taxusstruik op het erf

Eikengaard ((Agelo)

Erfbos (Reutum)

Bescheiden siertuin

Veldkeien en Bentheimer zandsteen

Westelijk Twente - paardenkastanje en eiken op het achtererf - bescheiden siertuin voor de voorgevel in combinatie met nutstuin omgeven door een haag met hekje van meidoorn, buxus en liguster, of een hekwerk. Bij jongere boerderijen andere markante solitaire bomen als es, treurwilg, berk - walnoot en fruitbomen voor eigen gebruik op voor- en zij-erf, later in combinatie met kleine fruitgaard voor productie - geriefhoutbosjes op hoger en lager gelegen gronden Erfverharding Westelijk en oostelijk Twente - veldkeien in een eenvoudig patroon gelegd Oostelijk Twente - Bentheimer platen bij de ingangen van de boerderij en schuren


3-10-2006 14:07:43

Er Erven Twente

E - 8.4

Erfscheiding Oostelijk en westelijk Twente - combinatie van hagen (van meidoorn, liguster, en beuk) en hekken. De houten donkere houten hekwerken met witte punten of andere vormen zijn kenmerkend - het ontbreken van dichte afscheidingen (singels) op de oude erven Oostelijk Twente - veldkeien, veelal wit geschilderd, in het gras - houten hekwerk bij de toegang van het erf en de weiden. Een landhek met een eikenstam met stronk

Haag als erfscheiding (Ambt Delden)

Houten hekwerk (Haaksbergen)

Hekwerk bij de toegang van het erf

Weidehek (Reutum)


Nadere informatie: - Boerenerven op het landgoed Twickel, L. Vrij, 2004 - Boerderij@tlas Overijssel, Het Oversticht, 2003 - Omstreeks Markelo; de veranderende boerenerven in het Markelose landschap, A.M. van Velzen en J.R. de Vries, 2005 - Enschede, groslijst waar waarderi dering deri ng erven, Het Oversticht, 2005 - Cultuurhistorische @tlas Enschede versie 2, Het Oversticht, 2005

3-10-2006 14:07:47

Er Erven Vechtdal

E - 9.1

1. Erven in het Vechtdal In deze paragraaf zijn de specifieke kenmerken van deze streek verwoord en verbeeld. Zij vormen een aanvulling op wat in de paragrafen ‘algemeen’ is beschreven. 1.1 Erfstructuur

Gebouwen gaan op in het landschap

Losse strooiing rood en groen

Ordening van rood op het erf Karakteristiek voor het Vechtdal (oude landschap) is de schijnbaar losse strooiing van (hoofd- en bij)gebouwen op de erven rond de essen en kampen (vergelijkbaar met Twente). De gebouwen gaan op in het landschap door hun situering en door hun materiaal, zoals riet en hout en hun gedekte kleurstelling van zwart, bruin en naturel. Ordening van groen en blauw op het erf Landschap en erf zijn sterk met elkaar verweven door de typen beplanting. In sommige gevallen loopt de weg over het erf. Markante erfafscheidingen ontbreken.

Erf in jonger landschap


Erven in het oude landschap (©)

De boerderijen in het jongere landschap van de heide- en veenontginningen zijn meer zichtbaar door hun ligging in een relatief open landschap, door materiaal- (pannen) en kleurgebruik. De erven zijn deels besloten door singels of bomenrijen.

3-10-2006 14:07:51

Er Erven Vechtdal

E - 9.2

Samenvatting erfstructuur - de oude erven en het landschap zijn sterk met elkaar verweven - het ‘rafelig’ silhouet van de ensembles in het oude landschap tegenover de strakke singels en erfbosjes op de erven in het jonge heidelandschap - jongere ensembles liggen meer als ‘groene’ eilanden in het landschap - weg over het erf - bescheiden siertuin op het voorerf in combinatie met de nutstuin (moestuin en fruitgaard)

Bescheiden siertuin op het voorerf

Waslijn langs de oprit (Rheeze)

Oud erf, verweven in het landschap


3-10-2006 14:07:53

Er Erven Vechtdal

E - 9.3

1.2 Erfinrichting Groene inrichting Nutstuin (moestuin, bloementuin, fruitgaard) en siertuin - eiken(groepen) op de erven, (knot- en lei)lindes - bescheiden siertuin in combinatie met nutstuin voor de voorgevel, omgeven door een haag met hekje (meidoorn, beuk, liguster) of een hekwerk - solitairen op de erven (zoals de paardenkastanje op Eerder Achterbroek) - singels en erfbossen op de jonge erven Erfscheiding - ontbreken van dichte erfafscheidingen (singels) op de oude erven. Nadere informatie: - Boerderij@tlas Overijssel, Het Oversticht, 2003 - Cultuurhistorische @tlas Ommen, Het Oversticht, 2000 - Boerenerven in Eerde en Het Eerder Achterbroek, Het Oversticht, 1998 - (©) Agrarische bebouwing met streekeigen kenmerken, karakteristiek van de agrarische bebouwing in Noordwest-Overijssel en de Vechtsreek (2 delen), Het Oversticht, 1999 Knotlindes en een siertuin (Dalfsen)


3-10-2006 14:07:54

Er Erven Vriezenveen

E - 10.1

1. Erven in het lint van Vriezenveen In deze paragraaf zijn de specifieke kenmerken van deze streek verwoord en verbeeld. Zij vormen een aanvulling op wat in de paragrafen ‘algemeen’ is beschreven. 1.1 Erfstructuur

Het Vriezenveense lint

Achter elkaar gelegen boerderijen

Ordening van rood op het erf De boerderijen in Vriezenveen liggen in een lint aan beide zijden aan de weg (ontginningsas). Opvallend is de ligging van de kopgevels, met zadeldak en mansarde dak, in een schuine hoek van 60 graden ten opzichte van de weg. De erven zijn langgerekt en liggen dicht opeen, evenwijdig aan elkaar. De bijgebouwen staan achter op de erven. Door vererving zijn de boerderijen achter elkaar gelegen (soms wel 3-4 rijen). Ordening van groen en blauw op het erf Door de opgaande beplanting op de erven is het lint vrij besloten. De ligging van de erven heeft zijn oorsprong in de opstrekkende verkaveling (de middeleeuwse ontginning). De hoofdstructuur van het lint, een zaagtandpatroon, is vergelijkbaar met het ontginningslint van StaphorstRouveen. Echter de Vriezenveense erven hebben eigen specifieke kenmerken.

Boerderijen staan schuin op de weg


Erven buiten het lint

Samenvatting erfstructuur - ondiepe voorerven en kopgevels met zadeldak beeldbepalend - rechthoekige erfvorm is kenmerkend - veel beplanting rond de erven

3-10-2006 14:07:57

Er Erven Vriezenveen

E - 10.2

1.2 Erfinrichting Groene inrichting Nutstuin (moestuin, bloementuin, fruitgaard) en siertuin - voorerf met bescheiden siertuin met combinatie van sier en nut - op het voorerf staan hoogstamfruitbomen - hoog opgaande kavelgrensbeplanting. Op de erven staan ook losse eiken Erfverharding - stegen om de dieper gelegen boerderijen te bereiken

Fruitbomen op het voorerf

Eenvoudige siertuin

Erfscheiding - langs de kavelgrenzen staat hoog opgaande beplanting, zoals els - de voorerven worden afgescheiden van de weg door houten en ijzeren hekken of hagen. opvallend is de verscheidenheid aan hekjes en hekwerken op de voorerven Nadere informatie is te verkrijgen in: - Boerderij@tlas Overijssel, Het Oversticht, 2003 - Het landschap als inspiratiebron, Het Oversticht, 2002

Verschillende hekwerken...


...dienen als erfscheiding

3-10-2006 14:08:01

Inleiding indeling gebouwen

G - 0.1

Voor het onderscheid van boerderijtypen letten wij op de relatie tussen het woongedeelte en het bedrijfsgedeelte. Het bedrijfsgedeelte is van oudsher een driebeukig gebouwdeel: een brede middenzone, aan weerszijden geflankeerd door lagere zijbeuken en dat alles onder één zadeldak. Meestal is de overspanning te groot voor een houten balk. Daarom wordt op de grens van middenbeuk en zijbeuken een rij houten kolommen gezet, die met balken overdwars en in de lengterichting aan elkaar worden verbonden. Dit basisskelet van hout heet het ‘gebint’. Vanaf de muren tot aan de nok worden houten ‘sporen’ gebruikt om het dak te maken. Zij worden halverwege ondersteund door de lengtebalken van het ‘gebint’. Ook in de moderne ligboxenstal, die meestal in staal is uitgevoerd, is dit schema nog te herkennen: het bedrijfsgedeelte heeft zijn eigen karakteristiek. Aanvankelijjk zaten woongedeelte en bedrijfsgedeelte bij elkaar in: beesten en mensen leefden in één ongedeelde ruimte. Bij de meeste oudere boerderijen treffen we een wand aan tussen de deel en het woonhuis. In beide gevallen zitten huis en bedrijf in één bouwvolume: het huis zit erin. Dit is veruit het meest voorkomende type boerderij, zowel kenmerkend voor Nederland als voor Overijssel. Op veel plaatsen heeft het woonhuis een ontwikkeling doorgemaakt die het losgemaakt heeft uit het volume van het bedrijfsgedeelte. Het kan smaller zijn (met een ‘krimp’) dan het bedrijfsgedeelte, of er haaks tegenaan staan (‘dwarshuis’ of ‘krukhuis’) of zich hebben ontwikkeld als apart huistype dat tegen de gevel van de boerderij aan staat (‘villaboerderij’ of het uit Groningen geïmporteerde type). Het woonhuis zit eraan. Vooral in het laatste kwart van de twintigste eeuw wilden boeren ook wel gewoon in een huis wonen dat meer leek op dat van stedelingen en zo verschenen op de erven kleine villaatjes of bungalows die los staan van de schuren. Het woonhuis staat erbij.


3-10-2006 14:12:57

Inleiding indeling gebouwen: hoofdvormen

G - 0.2

A erin

B

eraan

C erbij


3-10-2006 14:12:58

Inleiding indeling gebouwen: plattegronden

oostelijk Twente

Kamperveen

G - 0.3

westelijk Twente

De verschijningsvorm van boerderijen wordt mede bepaald door de verdeling van functies in het bouwvolume. Zo is veelal de hooiopslag op zolders of in hooibergen geregeld, maar soms is er een inpandige tasruimte. Dat is van invloed op het volume van de boerderij. In het stalgedeelte was veela plaats voor koeien aan de ene zijde en voor paarden en varkens in de andere zijbeuk. Vaak groeide het woongedeelte ook langzaam de stal in, waarbij knechten- en meidenkamers in een zijbeuk terecht kwamen. De deel ligt niet altijd in het midden van de schuurplattegrond; met name bij de ontginningsboerderijen uit het midden van de 20e eeuw komt een deel aan zijkant voor, wat een doorrit mogelijk maakt.

woonhuis deel stal tas Salland


Noordoost-Overijssel

Noordwest-Overijssel

3-10-2006 14:13:00

Inleiding indeling gebouwen (G)

boerderijtype

A. ERIN woonhuis en bedrijf ineen

B. ERAAN woonhuis en bedrijf gescheiden in één gebouw

C. ERBIJ woonhuis en bedrijf losgekoppeld

1. HOOGVEENONTGINNINGEN NO-OVERIJSSEL G1A

G1B-K (krimp)

GC

2. IJSSELDELTA

G2A

G2B-T (T-huis)

GC

3. IJSSELSTREEK

G3A

G3B-L (L-vorm, krukhuis) G3B-T (T-huis)

GC

4. NOORDWEST-OVERIJSSEL

G4A

G4B-K (krimp) G4B-R (romp-kop)

GC

G5B-K (krimp)

GC

G6B-L (L-vorm, krukhuis) G6B-T (T-huis)

GC

streek

5. REESTDAL 6. SALLAND

G6A

7. STAPHORST-ROUVEEN

G7A

8. TWENTE

G8A 1 (oost) G8A 2 (west)

G8B-T (T-huis)

GC

9. VECHTDAL

G9A

G9B-T (T-huis)

GC

10. VRIEZENVEEN

G10A


GC

GC

3-10-2006 14:13:00

A

Erin (woning en bedrijf ineen) hoofdvorm

G-A

plattegrond - rechthoekige, langwerpige hoofdvorm - deel in middenbeuk, stalruimten in zijbeuken (vee met koppen naar deel) - hoofdingang in voor- of zijgevel - stookplaats tegen scheidingswand woon- en bedrijfsgedeelte bijgebouwen bakspieker; hooiberg; stookhok; waterput met haal; schaapskooi; kippenhok; voedersilo; varkensschuur; jongveestal; mestsilo; wagenloods; kapschuur; werktuigenberging; kuilvoerplaats; konijnenhok; melkrek kenmerken draagconstructie - vrijstaande eiken (ankerbalk)gebintconstructie - constructie verdeelt boerderij in drie beuken - gebinten in lengterichting met elkaar verbonden door lange balken - na jaren ‘30 veelal stapelbouw kenmerken kap - laag aflopend zadeldak met of zonder wolfseind(en) - groot dakoppervlak; schoorsteen midden op de kap - dak gedekt met stro of riet, later dakpannen - geen goten kenmerken gevels - gezicht wordt door voorgevel (van woonhuis) bepaald - voorgevel asymmetrisch met grote ramen met luiken - achtergevel symmetrisch met centraal geplaatste baanderdeuren - lage zijgevels kleuren materiaalgebruik - riet, rode of grijze dakpannen - rode bakstenen in kruisverband/naturel, zwarte of donkerrode houten gevels - luiken, voordeur en deeldeuren in donkere tinten - hiërarchie in kleur tussen woon- en bedrijfsgedeelte


3-10-2006 14:13:01

A

Erin (woning en bedrijf ineen) frequentiekaart

G-A

< 10% 10% - 50% > 50%


3-10-2006 14:13:03

A

Erin (woning en bedrijf ineen) hoogveenontginningen Noordoost-Overijssel

G - 1A

plattegrond

bijgebouwen - 1- of 4-roedige hooibergen - houten schuren kenmerken draagconstructie

kenmerken kap - soms kleine dakkapellen in wolfseind

kenmerken gevels - details in gevel (siermetselwerk) - kleine raamopeningen kleuren materiaalgebruik - donkerbruine baksteen


3-10-2006 14:13:06

A

Erin (woning en bedrijf ineen) IJsseldelta

G - 2A

plattegrond - boerderij op terp geplaatst

bijgebouwen - hoge zwarte schuren zijn opvallend (Kamperveen) - 1- of 4-roedige hooibergen kenmerken draagconstructie

kenmerken kap - soms witte windveren - rieten zadeldak met dakschild aan achterzijde of zadeldak met wolfseind(en) kenmerken gevels - smalle staldeur in achtergevel, vaak geen deeldeuren (Mastenbroek), zij-inrit

kleuren materiaalgebruik - vaak riet - donkerbruine bakstenen


3-10-2006 14:13:07

A

Erin (woning en bedrijf ineen) IJsselstreek

G - 3A

plattegrond

bijgebouwen - opvallend zijn de vele hooibergen

kenmerken draagconstructie

kenmerken kap - rieten zadeldak met dakschild aan achterzijde of zadeldak met wolfseinden

kenmerken gevels - gepleisterde gevels komen voor

kleuren materiaalgebruik


3-10-2006 14:13:08

A

Erin (woning en bedrijf ineen) Noordwest-Overijssel

G - 4A

plattegrond - zowel kleine als grote oppervlakken komen voor - een of meer dwarsdelen - stookplaats tegen voorgevel - zijbaanders en inpandige hooi-opslag (de Leeuwte) bijgebouwen - kleine bijgebouwen


kenmerken kap - rieten zadeldak met wolfseind; kameeldak (Giethoorn); - met kenmerk jaren ‘30 (Polder Giethoorn) - dak hoog opgolvend ter plaatse van baanderdeuren (De Leeuwte) - menging Groningse en Friese kenmerken kenmerken gevels - baanderdeuren met zandlopermotief in zijgevel (De Leeuwte) - soms bedrijfsgedeelte met planken wanden - witte sierelementen in gevel (kleiontginningen, zoals Baarlo en Blankenham) kleuren materiaalgebruik - gedekte kleuren (veendorpen, zoals Giethoorn en Wetering) - veel hout en riet, maar ook stenen en pannen (veendorpen) - zandlopermotief op staldeuren (randveenontginningen, zoals Zuidveen)


3-10-2006 14:13:09

A

Erin (woning en bedrijf ineen) Salland

G - 6A

plattegrond - zowel kleine als grote oppervlakken komen voor

bijgebouwen - kleine bijgebouwen - opvallende bijgebouwen: 1-, 3- en 4-roedige hooibergen kenmerken draagconstructie - gebintconstructie rust op veldkeien; later op baksteen, beton

kenmerken kap - vaak wolfseind voor en dakschild achter - soms dakkapel in wolfseind - pannen- of rietendak of combinatie van pannen en riet - schoorsteen vaak in linker dakvlak kenmerken gevels - gepleisterde gevels komen voor - voordeur vaak links in de voorgevel kleuren materiaalgebruik


3-10-2006 14:13:10

A

Erin (woning en bedrijf ineen) Staphorst-Rouveen

G - 7A

plattegrond - lang achterhuis; schuur gekoppeld aan boerderij (in lengterichting) - meerdere dwarsdelen, stalruimte middenbeuk (vee met kop naar dwarsdeel) - stookplaats tegen voorgevel - baanderdeuren in de zijgevel: beperkte ruimte op het smalle erf bijgebouwen - weinig bijgebouwen


kenmerken kap - rieten dak met wolfseinden - opgelicht dak ter plaatse van baanderdeuren - houten schoorsteen op wolfseind kenmerken gevels - voorgevel bevat vaak 4 schuifvensters en voordeur - baanderdeuren in zijgevel - soms bedrijfsgedeelte van hout kleuren materiaalgebruik - plinten en houtwerk in felblauw en grasgroen - vaak grijs en donkergroen in Rouveen


3-10-2006 14:13:11

A

Erin (woning en bedrijf ineen) Twente (oostelijk Twente)

G - 8A1

plattegrond - groot oppervlak - geschakelde boerderijen komen voor (‘meerkapsboerderijen’) - bij ‘meerkappers’: schuren naast en aan boerderij gebouwd bijgebouwen - soms endskamer tegen voorzijde boerderij - veel kleine bijgebouwen, later ontwikkeling van wagenloodsen en schuren - schuren met zij-inrit (langs Duitse grens) en Bentheimer waterputten - kippenhok is karakteristiek kenmerken draagconstructie - gebintconstructie rust op veldkeien, later op baksteen, beton

kenmerken kap - steil pannendak - ‘knik’ in dak - witte windveren kenmerken gevels - geveltekens (bijvoorbeeld twee paardenhoofden) - houten topgevels, bij ‘meerkappers’ tot 3 of 4 naast elkaar - vakwerkgevels, later vervangen door baksteen - stiepeldeuren in achtergevel kleuren materiaalgebruik - zwarte, ossenbloedrode of ongeschilderde topgevels - rode dakpannen - toepassing Bentheimer zandsteen (vloeren, plint, putten, drinkbakken)


3-10-2006 14:13:12

A

Erin (woning en bedrijf ineen) Twente (westelijk Twente)

G - 8A2

plattegrond - klein oppervlak

bijgebouwen - veel (kleine) bijgebouwen - schuren met zij-inrit en hooibergen (1-, 3- of 4-roedig) zijn opvallend. kenmerken draagconstructie

kenmerken kap - pannen- of rietendak of combinatie van pannen en riet - zadeldak met wolfseind(en); soms dakkapel in wolfseind - witte windveren kenmerken gevels - gepleisterde gevels komen relatief vaak voor

kleuren materiaalgebruik - rode dakpannen


3-10-2006 14:13:13

A

Erin (woning en bedrijf ineen) Vechtdal

G - 9A

plattegrond - klein oppervlak

bijgebouwen - veel kleine bijgebouwen


kenmerken kap - rieten zadeldak met wolfseind(en) - dakraam in wolfseind komt voor - soms combinatie van riet en pannen kenmerken gevels - sobere voorgevel - naar binnen geplaatste baanderdeur aan achterzijde (‘onderschoer’) - gepleisterde gevels komen voor - soms wanden van vlechtwerk of geteerd houtwerk kleuren materiaalgebruik - donkere of gepleisterde baksteen - luiken en deuren harde groene kleuren (tenzij behorend tot landgoed) - windveren en kozijnen wit of crème; binnenkozijnen groen, wit of crème


3-10-2006 14:13:14

A

Erin (woning en bedrijf ineen) Vriezenveen

G -10A

plattegrond - meestal jonge boerderij, vanaf grote brand in 1905

bijgebouwen - weinig bijgebouwen; en alleen op het achter-erf


kenmerken kap - pannen zadeldak - soms mansardedak kenmerken gevels - houten topgevel - soms geveltekens - voordeur met bovenlicht kleuren materiaalgebruik - grijze gesmoorde pannen


3-10-2006 14:13:15

B1

Eraan (woning en bedrijf gescheiden in één gebouw) hoofdvorm krukhuis (L-vorm)

G - B/L

plattegrond - L-vorm - deel in middenbeuk, stalruimten in zijbeuken (vee met koppen naar deel) - stookplaats tegen scheidingswand woon- en bedrijfsgedeelte bijgebouwen

kenmerken draagconstructie - een van zijgevels en dak van voorhuis opgehoogd tot hoogte middenkamer - vrijstaande eiken (ankerbalk)gebintconstructie - constructie verdeelt achterhuis in drie beuken - gebinten in lengterichting met elkaar verbonden door lange balken kenmerken kap - voorhuis schilddak; achterhuis zadeldak - dak gedekt met riet, later dakpannen kenmerken gevels - gezicht door voorgevel (woonhuis) bepaald - vensters met luiken; ramen met roedeverdeling - achtergevel symmetrisch met centraal geplaatste baanderdeuren - achterhuis lage zijgevels kleuren materiaalgebruik - riet - rode of grijze dakpannen - rode of bruine baksteen - luiken, voordeur en deeldeuren in donkere tinten


3-10-2006 14:13:16

B2

Eraan (woning en bedrijf gescheiden in één gebouw) hoofdvorm T-huis

G - B/T

plattegrond - T-vorm - deel in middenbeuk, stalruimten in zijbeuken (vee met koppen naar deel) - stookplaats tegen scheidingswand woon- en bedrijfsgedeelte bijgebouwen

kenmerken draagconstructie - beide zijgevels voorhuis opgehoogd; vanaf 20e eeuw voorhuis direct T-huis - dragende stenen muren met opgelede moerbalken in voorhuis - vrijstaande eiken (ankerbalk)gebintconstructie in driebeukig achterhuis - gebinten in lengterichting met elkaar verbonden door lange balken kenmerken kap - voorhuis schilddak; achterhuis zadeldak - dak gedekt met riet, later dakpannen kenmerken gevels - gezicht door voorgevel (woonhuis) bepaald - asymmetrische voorgevel; vensters met luiken, ramen met roedeverdeling - achtergevel symmetrisch met centraal geplaatste baanderdeuren - voorhuis hoge zijgevels; achterhuis lage zijgevels kleuren materiaalgebruik - riet - rode of grijze dakpannen - rode of bruine baksteen - luiken, voordeur en deeldeuren in donkere tinten


3-10-2006 14:13:18

B3 B3

Eraan (woning en bedrijf gescheiden in één gebouw) hoofdvorm krimpboerderij hoofdvorm

G - B/K

plattegrond - dwarsdeel - boerderij heeft krimp: inwaartse sprong in muurwerk - woongedeelte is smaller dan bedrijfsgedeelte bijgebouwen


kenmerken kap - donker gesmoorde pannen op voorhuis - rieten dak op achterhuis - brede wit/crèmekleurig geschilderde gootlijst (periode 1840-1880) kenmerken gevels - symmetrische voorgevel - uitzwenkende hoeken - grote baandeuren in zijgevel kleuren materiaalgebruik - riet - donkere dakpannen - windveren, gootlijsten en kozijnen wit/crèmekleurig - luiken, deuren en binnenkozijnen donkergroen


3-10-2006 14:13:19

B4 B4

Eraan (woning en bedrijf gescheiden in één gebouw) hoofdvorm romp-kopboerderij hoofdvorm

G - B/R

plattegrond - grote boerderij, vaak 19e-eeuws - verwant aan Friese kop-rompboerderij - hoog breed achterhuis; smal en laag voorhuis bijgebouwen - soms grote ‘Friese’ schuur aan boerderij gebouwd


kenmerken kap - grote kap met groot dakoppervlak; zadeldak met wolfseinden - grijze pannen op voorhuis, rode pannen op achterhuis - dakkapel op voorhuis - uilenbord met zwanen kenmerken gevels - symmetrische voorgevel - witte detaillering op voorgevel - entree in zijgevel kleuren materiaalgebruik - toepassing zandlopermotief


3-10-2006 14:13:20

B

Eraan (woning en bedrijf gescheiden in één gebouw) frequentiekaart

G-B

< 10% 10% - 50% > 50%


3-10-2006 14:13:22

B

Eraan (woning en bedrijf gescheiden in één gebouw) hoogveenontginningen Noordoost-Overijssel

G - 1B

plattegrond - symmetrisch of asymmetrisch geplaatst woonhuis - baanderdeuren vaak in voorgevel van bedrijfsgedeelte

bijgebouwen


kenmerken kap - vaak hoge kap, die ook hoog over de krimp doorloopt

kenmerken gevels - vaak ‘Groninger type’, waar ‘Groningers’ koloniseerden - woongedeelten nemen vaak modieuze trekken over van ‘burger’woningen



3-10-2006 14:13:24

B

Eraan (woning en bedrijf gescheiden in één gebouw) IJsseldelta

G - 2B

plattegrond - dwars- en krukhuis komen veel voor

bijgebouwen


kenmerken kap - soms met dakkapel in wolfseind - versierde windveren kenmerken gevels - rijk versierd snijraam boven de voordeur - sobere detaillering van gevels en gootlijsten kleuren materiaalgebruik


3-10-2006 14:13:25

B

Eraan (woning en bedrijf gescheiden in één gebouw) IJsselstreek

G - 3B

plattegrond - dwarshuis komt veel voor

bijgebouwen - 1-roedige hooibergen


kenmerken kap - schilddak met geprofileerde gootlijsten - vaak rieten dak, pannen komen ook voor - dakkapellen - twee schoorstenen aan weerszijden op nok van dwarshuis kenmerken gevels - hoge raampartijen in voorgevel - kleine rechthoekige luiken - gepleisterde gevels komen voor - bij rijkere woonhuizen vaak hoekpilasters en klassieke symmetrie kleuren materiaalgebruik


3-10-2006 14:13:25

B

Eraan (woning en bedrijf gescheiden in één gebouw) Noordwest-Overijssel

G - 4B

plattegrond - symmetrisch of asymmetrisch geplaatst woonhuis - soms baanderdeuren in voorgevel

bijgebouwen - zijbeuken van schuren steken over water om de punter te kunnen beladen


kenmerken kap - rieten kameeldak: vloeiende noklijn tussen lagere woning en hogere schuur

kenmerken gevels - invloeden uit Friesland (romp-kop type; hoge schuur, uilenborden) - gering overstek - geen grote inrijdeuren (hooi werd per punter aangevoerd) - stenen woongedeelte; houten bedrijfsgedeelte kleuren materiaalgebruik - groen en wit, felle Friese kleuren


3-10-2006 14:13:26

B

Eraan (woning en bedrijf gescheiden in één gebouw) Reestdal

G - 5B

plattegrond - voorhuis vaak tot villa uitgebouwd - meestal symmetrisch geplaatst woonhuis

bijgebouwen - weinig bijgebouwen: alle functies in één schuurvolume


kenmerken kap - hoge kap, onder meer i.v.m. inwendige hooi-opslag

kenmerken gevels - kenmerken ‘villa’ of landhuis in gevels - lijstwerk van goten is architectonisch accent



3-10-2006 14:13:27

B

Eraan (woning en bedrijf gescheiden in één gebouw) Salland

G - 6B

plattegrond - T-huisboerderij veel voorkomend

bijgebouwen - aangebouwde varkensschuur


kenmerken kap

kenmerken gevels - gepleisterde gevels komen voor - voordeur vaak links in voorgevel - architectonische details zijn sober kleuren materiaalgebruik


3-10-2006 14:13:28

B

Eraan (woning en bedrijf gescheiden in één gebouw) Twente

G - 8B

plattegrond - T-huisboerderij voornamelijk in westelijk Twente

bijgebouwen - twents erf heeft veel bijgebouwen, maar bij dit type is dat minder - eventuele ‘bovenkamer’ of ‘endskamer’ tegen de zijgevel geplaatst kenmerken draagconstructie

kenmerken kap - riet en pannen komen beide voor

kenmerken gevels - sobere architectonische detaillering

kleuren materiaalgebruik - toepassing van zandsteen


3-10-2006 14:13:29

B

Eraan (woning en bedrijf gescheiden in één gebouw) Vechtdal

G - 9B

plattegrond

bijgebouwen - veel kleine bijgebouwen


kenmerken kap

kenmerken gevels - gepleisterde gevels komen voor



3-10-2006 14:13:30

C

Erbij (woning woning en bedrijf gescheiden als afzonderlijke gebouwen) grote g rote variatie in vormen

G-C

plattegrond woning: rechthoekig, soms samengesteld met aangebouwde keuken of garage; bij ‘villa’s’ complexe plattegronden bedrijf: rechthoekig; driebeukige indeling blijft ook bij ligboxenstal bijgebouwen

kenmerken draagconstructie woning: traditioneel bedrijf: meestal stalen spantconstructie met gordingen en dak- of golfplaten; sinds 2005 ook serrestallen van lichte staalconstructie met kunststoffolie kenmerken kap woning: meestal zadeldak; schilddak of samenstelling bij ingewikkeldere villavormen bedrijf: meestal zadeldak; even vaak pannen als golfplaten (in Noordwest-Overijssel soms consistent met riet) kenmerken gevels woning: baksteen, indeling zoals burgerwoning; vaak model bungalow bedrijf: baksteen, jaren ‘90 ook damwandplaten metaal; na 2000 open zijgevels met windbreekgaas kleuren materiaalgebruik woning: traditioneel baksteen, pannen (vaker geglazuurd) bedrijf: baksteen en damwandplaten voor gevels; golfplaten, pannen en riet voor daken; steeds vaker lichte materialen zoals kunststoffolie en gaas


3-10-2006 14:13:32

C

Erbij (woning en bedrijf gescheiden als afzonderlijke gebouwen) frequentiekaart

G-C

< 10% 10% - 50% > 50%


3-10-2006 14:13:34

Algemeen bijgebouwen

G

Bij boerderijen kunnen verschillende soorten bijgebouwen staan zoals bakhuisjes (1), wagenschuren, varkens- en kippenhokken. Hooi of graan werd in kapbergen (3) opgeslagen. Een veel voorkomend type wagenberging is de kapschuur (2), asymmetrisch en aan één zijde open. Dit type wordt ook wel als stal gebruikt (5). Moderne vormen van bijgebouwen zijn ligboxenstallen (4), kuilvoerplaten of silosleuven, serrestallen (lichtmetalen constructies, bespannen met kunststoffolie) en stallen met sheddaken. Gevels van moderne staltypen voor rundvee worden niet meer van steen gemaakt, maar voorzien van windbreek-gaas (4). Een nieuw type bijgebouw is ook de (drijf)mestsilo, meestal als cilinder in staal of beton uitgevoerd en afgedekt met zeil of folie. Stallen voor varkens waren tot voor kort meestal laag en relatief lang (met voedersilo’s op de kop), maar met de groei van de bedrijven komen zeer grote stallen, vaak met meerdere kappen, steeds vaker voor. Varkensstallen zijn vrijwel geheel gesloten.

1

2

5


4

3

3-10-2006 14:13:40

Algemeen woordenlijst

Baander(deuren) Dubbele inrijdeuren die toegang geven tot de deel Bovenkamer Aan een (Twentse) boerderij gebouwde woning bestemd voor ouders. Eikengaard ‘Boomgaard’ van eikenbomen, dicht op elkaar geplant. De eiken krijgen op deze wijze mooie rechte stammen zodat ze goed te gebruiken zijn voor bijvoorbeeld planken in schuren en wagens. Gebint Samenstel van een bint (balk) met twee vrijstaande stijlen en bijbehorende hoekverstijvingen. Groninger type Boerderijvan het type ‘eraan’, waarvan het woonhuis met etage de rechte lijstgevel heeft, die Groninger boerderijen kenmerkt. Hooiberg Een hoge, vaste stapel hooi, die onder een kap op palen als wintervoorraad voor het vee wordt opgeslagen. De kap kan langs de palen op en neer worden geschoven (afhankelijk van de hoeveelheid hooi). Huisterp Een door mensen opgeworpen kleine, lage heuvel, ter bescherming tegen het water. De heuvel biedt plaats aan één boerderij. Terpen werden vanaf 700 voor Christus aangelegd. Knot-/leilinde Knot- en leilindes zorgen voor beschutting tegen de zon. Deze bomen staan dan ook dicht tegen de gevel. Krimp Smaller (en vaak lager) deel van het bouwvolume, meestal het woongedeelte dat smaller is dan de schuur (type ‘eraan’) Ligboxenstal Staltype, waarin koeien vrij kunnen rondlopen, meestal in de zijbeuken. In de middengang (voergang) is ruimte voor de aanvoer van voer; mest wordt via een roostervloer opgevangen in mestkelders onder de zijbeuken.


Lös hoes Hallenhuisboerderij waarbij woon- en bedrijfsruimte niet gescheiden zijn. Mansardedak Gebroken dak waarbij de dakschilden geknikt zijn en die elkaar aan de bovenzijde onder een stompe hoek in de horizontale nok snijden. Niendeur zie Baander Onderschoer Inpandige portaalvormige ruimte vóór de baanderdeuren van een (Twentse) boerderij. Opkamer Kamer die enkele treden hoger ligt dan andere vertrekken van dezelfde bouwlaag; dikwijls ingericht boven een half in de grond gebouwde kelder. Schilddak Dak dat uit vier schuine vlakken (schilden) bestaat. Stiepelteken Symbolische decoratie op de stiepel of uitneembare middenstijl in de niendeur van een OostNederlandse boerderij. Topgevel Gevel waarvan het bovendeel een driehoekig beloop heeft ter afsluiting van het dak. Uilenbord Klein, driehoekig schot op de samenkomst van twee lange dakvlakken en één korte zijde, waarin zich een luchtgat bevindt. Uilen, die in de schuur nestelen, kunnen zo in en uit vliegen. Windveer Plank aangebracht ter bescherming van de zijrand van een rieten of pannendak; tevens gebruikt als “omlijsting” van de geveltop. Wolfdak Zadeldak dat aan de bovenkant aan één of beide uiteinden is afgeschuind; de afschuining zelf is het wolfseind. Zadeldak Dak gevormd door twee gelijkhellende dakvlakken.

3-10-2006 14:13:40

Algemeen woordenlijst


3-10-2006 14:13:40

programma re-animatie erfgoed overijssel project re-animatie agrarisch erfgoed

Recommend Documents