Perspectieven voor energiebesparing in de particuliere woningvoorraad

ONDERZOEKSRAPPORT

Onderzoeksinstituut OTB / TU-Delft Posbus 5030 2600 GA Delft [email protected] www.otb.tudelft.nl

PERSPECTIEVEN VOOR ENERGIEBESPARING IN DE PARTICULIERE WONINGVOORRAAD

SVn Postbus 15 3870 DA Hoevelaken [email protected] www.svn.nl

Perspectieven voor energiebesparing in de particuliere woningvoorraad ONDERZOEKSRAPPORT

onderzoeksrapport

Perspectieven voor energiebesparing in de particuliere woningvoorraad dr. Frits Meijer prof. dr. ir. Henk Visscher mw. ir. Winke Kloosterman BSc mw. Olivia Guerra Santin MSc

Dit rapport is in opdracht van SVn uitgevoerd door Onderzoeksinstituut OTB/TU-Delft. December 2009

inhoud

Samenvatting

5

1 Achtergrond

8

1.1 Inleiding. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 1.2 Onderzoeksmethode. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 1.3 Leeswijzer. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

2 De particuliere woningvoorraad

11

2.1 Belangrijkste kenmerken. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 2.2 Verenigingen van Eigenaren (VvE’s). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 2.3 Onderhoudskwaliteit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

3 Energiegebruik en energetische kwaliteit 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 3.6

15

Inleiding. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 Verwarming en ventilatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 3.2.1 Wijze van verwarmen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 3.2.2 Type installatie en wijze van ventilatie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 Isolatiegraad van woningen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 Het energielabel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 Het energiegebruik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 Conclusies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

4 Motivatie voor energiebesparing

25

4.1 Kennis over het eigen energieverbruik (en de energieprijzen) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 4.2 Motivatie om minder energie te gebruiken. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 4.3 Conclusies . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30

5 Hoe is het energieverbruik verder terug te dringen? 5.1 5.2 5.3 5.4 5.5

32

Inleiding. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 De bereidheid van eigenaar-bewoners om energiebesparende maatregelen te treffen . . . . . 32 Bestaande instrumenten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 5.3.1 Nationaal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 5.3.2 Provinciaal en gemeentelijk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 Perspectieven voor de toekomst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 5.4.1 Belemmeringen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 5.4.2 Kennis en motivatie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 5.4.3 Financieel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 5.4.4 Moet er niet meer gebeuren? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 Conclusie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40

Literatuurverwijzingen

41

4

Perspectieven voor energiebesparing in de particuliere woningvoorraad

Samenvatting

Samenvatting

Achtergrond In 2008 hebben overheid, energieleveranciers, woningcorporaties en bouwbedrijven in het convenant Meer-met-Minder afgesproken om in Nederland in de periode tot 2020 een energiebesparing van 30% te realiseren in 2,4 miljoen bestaande woning en en andere gebouwen. De grootste besparingen moeten worden gerealiseerd in de woningbouw en daarbinnen vooral de eigen woningsector. Nu zijn woningeigenaren in beginsel natuurlijk zelf verantwoordelijk voor het nemen van energiebesparende maatregelen. Om deze particuliere woningeigenaren in beweging te brengen, zouden echter - naast bestaande instrumenten als het energielabel en enkele landelijke subsidieregelingen - gemeenten en provincies een stimulerende bijdrage kunnen leveren. Veel gemeenten en provincies hebben al ambitieuze doelstellingen geformuleerd om de CO2 emissies de komende jaren verregaand terug te dringen. De bestaande (particuliere) woningvoorraad biedt een enorm besparingspotentieel. Dit rapport kan een basis vormen bij het verder ontwikkelen en invullen van het gemeentelijke en provinciale beleid. De meeste informatie uit dit rapport is nieuw en is verkregen uit het databestand van de module Energie van het WoON onderzoek. De rapportage is geschreven in opdracht van het Stimuleringsfonds Volkshuisvesting Nederlandse gemeenten (SVn). Met deze publicatie wil SVn haar deelnemers meer informatie verstrekken die kan helpen toegespitst beleid te ontwikkelen voor het realiseren van een meer energiezuinige particuliere woningvoorraad.

De particuliere woningvoorraad De Nederlandse particuliere woningvoorraad is de afgelopen tientallen jaren flink in omvang toegenomen. Ruim tweederde deel van de Nederlandse woningvoorraad is momenteel in particuliere handen. Vooral het aantal eigen woningen is fors gegroeid. Bijna 60% van alle Nederlandse woningen wordt bewoond door eigenaar-bewoners. Het aandeel van de

particuliere huurwoningenvoorraad is door de jaren heen gestaag gedaald en schommelt nu rond de 10%. De particuliere voorraad bevat naar verhouding veel oudere woningen. Bijna 60% van de ruim 1,5 miljoen vooroorlogse woningen is in eigendom van de bewoners en nog eens 17% is in handen van particuliere verhuurders. De komende jaren zal de Nederlandse woningvoorraad verder verouderen. De verscheidenheid binnen de particuliere woningvoorraad is groot. Allereerst zijn er lokale en regionale verschillen. In de grotere steden zijn er verhoudingsgewijs veel minder eigen woningen, bovendien vinden we er relatief veel eigen woningen in meer gezinshuizen. Die laatste groep eigenaren zou moeten samenwerken in een Vereniging van Eigenaren. Dit gaat lang niet altijd goed. In de tweede plaats is de particuliere huursector (qua kenmerken en kwaliteit) niet allen onvergelijkbaar met de eigen woning sector, maar zijn er ook belangrijke interne verschillen. Het eigendom is enerzijds in handen van kleine particuliere eigenaren en anderzijds van institutionele beleggers. Beide groepen gaan heel anders met hun woningen om. Hoewel de Nederlandse particuliere woningvoorraad in algemene zin van een kwalitatief redelijk tot goed niveau is, zijn er gebieden waar zich problemen voordoen.

Het energiegebruik en de energetische prestatie In het derde hoofdstuk van de rapportage wordt een beeld geschetst van de energetische kwaliteit van de particuliere woningvoorraad en het energiegebruik van particuliere eigenaren. Onderwerpen die daarbij aan bod komen, zijn de wijze van verwarmen en ventileren, de isolatiegraad, de energetische kwaliteit en het feitelijke energieverbruik. In het leeuwendeel van de eigen woningvoorraad is een cv-ketel geïnstalleerd. Een op de vijf particuliere huurwoningen wordt verwarmd door blok/stads/ wijkverwarming. Ook kachels komen daar nog redelijk veel voor. Dit is vooral het geval in vooroorlogse

5

6


en vroeg naoorlogse particuliere huurwoningen. In ongeveer 1,3 miljoen eigen woningen is de cv-ketel ouder dan 15 jaar. Het besparingspotentieel is hier omvangrijk. Moderne HR ketels zijn veel energiezuiniger dan de toestellen waarmee de woning nu worden verwarmd. Duurzame energiebronnen om de woning te verwarmen, ventileren en van electriciteit te voorzien, worden in de particuliere woningsector nog maar weinig gebruikt. De isolatie van vooral particuliere huurwoningen is sterk voor verbetering vatbaar. Toekomstige maatregelen zouden vooral gericht moeten zijn op het naisoleren van de begane grondvloer en de gesloten gevel. Dit geldt in feite voor de totale woningvoorraad en niet specifiek voor het particuliere deel. Het gaat hier overigens om maatregelen die niet eenvoudig zijn te treffen. Belangrijke barrières zijn de kosten en het ongemak. Eigenaren zullen daarom moeilijk zijn te verleiden dergelijke maatregelen te nemen. De energetische prestatie van de Nederlandse woningvoorraad worden in dit rapport uitgedrukt in twee typen scores: het energielabel en de energetische kwaliteitsscore. Het energielabel moeten woningeigenaren vanaf begin 2008 overleggen bij verkoop of verhuur van de woning. Het label geeft in klassen (A tot en met G) en kleuren (groen tot en met rood) de energiezuinigheid van de woning aan. De energetische kwaliteitsscore combineert de isolatiegraad van de vier belangrijkste onderdelen van de woningschil (vloer, gevel, glas en dak) met het soort verwarmingssysteem en de kwaliteit van de verwarmingsketel. Voor elk onderdeel is een punt te verdienen. De scores liggen tussen 0 en 5. Hoe lager de score, hoe groter het besparingspotentieel van de woning is. Gezien het feit dat het energielabel veel meer ingeburgerd is dan de energetische kwaliteitsscore, gaan we in deze samenvatting alleen in op de energielabels. Eigen woningen hebben over het algemeen ‘betere’ of ‘hogere” energielabels dan andere woningen. Particuliere huurwoningen staan er gemiddeld het slechtst voor. Dit alles neemt niet weg dat bijna 60% van de eigen woningvoorraad een label van D of minder heeft. In absolute aantallen hebben we het dan over 2,2 miljoen woningen. In de particuliere huursector heeft maar liefst driekwart van de woningen een label van D of lager (om en nabij 600.000 woningen). Op basis van WoON kan worden berekend dat er in een Nederlandse woning per jaar gemiddeld 1.386 kubieke meter gas wordt verstookt en 3.266 KWh electriciteit per jaar wordt verbruikt. In eigen wonin-

gen wordt gemiddeld meer gas verbruikt dan in de andere sectoren. Dit geldt vooral voor vooroorlogse en vroeg naoorlogse woningen. Het gemiddeld gasverbruik in eigen woningen uit deze bouwperioden ligt met respectievelijk 2.010 en 1.772 m3 fors boven het landelijk gemiddelde. In deze oudere woningen is veel winst te halen met isolatie. Milieu Centraal heeft berekend dat een slecht geïsoleerde woning per jaar ruim 2.000 m3 aan verwarming verstookt, terwijl een goed geïsoleerd huis maar 700 m3 nodig heeft. Uitgaande van het prijspeil van 2009 levert een vermindering van het jaarlijkse gasverbruik van 2.000 m3 naar 1.000 m3 een besparing op de energierekening op van € 610,- (Milieu Centraal, 2009). Een belangrijk verklaring voor de verschillen in het gasverbruik is overigens gelegen in de grootte van de woningen. Eigen woningen hebben gemiddeld een (veel) groter woonoppervlak dan huurwoningen. In particuliere (en dan weer voornamelijk in eigen) woningen wordt meer electriciteit verbruikt dan in sociale huurwoningen. Belangrijk verklarende factoren voor het electraverbruik zijn de vloeroppervlakte, de gezinsgrootte en het inkomen.

Motivatie voor energiebesparing In het vierde hoofdstuk staan twee vragen centraal. Hoe beoordelen de bewoners hun eigen energiezuinigheid en die van hun woning? En: Welke energiebesparende maatregelen hebben eigenaar-bewoners de afgelopen jaren zelf genomen en waarom? Bij de beoordeling van de energiezuinigheid van hun huishouden en van hun woning is de groep die zegt (zeer) zuinig te zijn iets groter dan de groep die denkt (helemaal) niet zuinig te zijn. Over het algemeen zijn er geen duidelijke verschillen te bespeuren tussen het oordeel van bewoners van oudere en jongere woningen. Wel vinden bewoners van oudere woningen dat hun woning wat minder energiezuinig bij het verwarmen is dan bewoners van jongere woningen. Bewoners zeggen in overgrote meerderheid energiezuinig gedrag (heel) belangrijk te vinden. Dit geldt voor alle bewoners ongeacht de eigendomsvorm, het woningtype, de woninggrootte, of de ouderdom van de woning. De meeste bewoners lijken te kunnen schatten of zij minder of meer energiezuiniger zijn dan andere huishoudens. Een en ander neemt niet weg dat de zelfkennis bij bewoners verder vergroot kan worden. Veel bewoners weten niet of nauwelijks wat zij feitelijk aan energie verbruiken. Bovendien blijkt dat

Samenvatting

nogal wat bewoners die zeggen energiebesparende maatregelen te hebben genomen, de besparing op het energiegebruik niet controleren. In de helft van de eigen woningen en een kleine 30% van de particuliere huurwoningen zijn de afgelopen vijf jaar energiebesparende maatregelen getroffen. Dit is wat vaker gebeurt in oudere woningen. De maatregelen die genomen zijn hangen voor een belangrijk deel samen met het onderhoud van de installaties (er worden verwarmingsketels vervangen). Daarnaast zijn er relatief eenvoudige acties ondernomen (als het kopen van spaarlampen). In een fors aantal woningen is dubbele beglazing aangebracht. De belangrijkste redenen die worden genoemd om energiebesparende maatregelen te nemen, zijn om geld te besparen op de energierekening en om het comfort te verhogen. Deze motieven zijn genoemd door respectievelijk 61% en 65% van de eigenaarbewoners.

Hoe is het energieverbruik verder terug te dringen? Bewoners van particuliere woningen vinden naar eigen zeggen energiebesparing en energiezuinigheid (heel) belangrijk. Als we naar de afgelopen vijf jaar kijken, zijn er ook in veel eigen woningen energiebesparende maatregelen genomen. Het gaat daarbij echter vooral om ingrepen die noodzakelijk zijn (het vervangen van oude ketels) en/of eenvoudig zijn zoals het aanschaffen van spaarlampen. Een belangrijk deel van het besparingspotentieel blijft onbenut. Het potentieel kan verder worden benut door bijvoorbeeld maatregelen te nemen op isolatietechnisch gebied, maar bijvoorbeeld ook door het vervangen van oude verwarmingsketels waarvan er nog veel zijn in de particuliere voorraad. In het eerste geval (isolatie) gaat het om kostbare ingrepen die een hoop rompslomp opleveren. Voor die ingrepen zullen stimulerende maatregelen moeten worden ingezet om er voor te zorgen dat de fysieke ingrepen ook daadwerkelijk plaats vinden. In het tweede geval (vervangen van ketels) is er vooral voorlichting/bewustwording nodig. Het vergroten van deze ‘bewustwording’ is een eerste belangrijke stap. Bewoners hebben wel enig idee of zij energiezuiniger (of minder energiezuinig) zijn dan anderen, maar weten vaak niet wat zij aan energie verbruiken. Als een bewoner weet wat hij/zij verbruikt en wat mogelijke maatregelen aan (energie en financiële) besparingen opleveren, worden die maatregelen hoogstwaarschijnlijk ook

eerder genomen. Op een dergelijke manier kan bewustwording al tot een gewenste gedragsverandering leiden. De tweede stap is ervoor zorgen dat de fysieke ingrepen (ook de ingrepen die kostbaar en ingewikkeld zijn) daadwerkelijk gaan plaatsvinden en dat de bestaande barrières worden geslecht. Het zal daarbij vooral gaan om het helpen en ondersteunen van bewoners bij het bepalen van de maatregelen, het in kaart brengen van de besparingen en het zoeken en aanbieden naar financiële middelen. De huidige maatregelen leveren over het algemeen een beperkte tegemoetkoming aan investeringskosten en zijn soms voor een beperkte doelgroep beschikbaar en/of interessant. Het is al met al twijfelachtig of met het huidige maatregelenpakket de grootscheepse verbetering van de particuliere woningvoorraad kan worden gerealiseerd die nodig is om de ambitieuze beleidsdoelstellingen te halen. Om werkelijk verder te komen is een steviger beleid noodzakelijk. Dit begint bij het nog verder stimuleren van de bewustwording van eigenaar-bewoners over hun energieverbruik, de besparingsmogelijkheden en de financiële voordelen hiervan. Vervolgens is het zinvol om het huidige scala aan financiële instrumenten meer te uniformeren en eenvoudig te houden en vooral ook zekerheid te bieden naar de toekomst (geen eenmalige regelingen die na een half jaar stoppen omdat het geld op is). Voorts is het denkbaar om goed haalbare en eenvoudig terug te verdienen verbeteringen verplicht te stellen. Zoals in het vijfde hoofdstuk wordt aangegeven zal het om een mix van maatregelen moeten gaan. Bestaande uit subsidies, leningen, fiscale voordelen en aangescherpte regelgeving. Gemeenten, provincies (en SVn) kunnen bij het inzetten en uitvoeren van de (vooral de financiële) maatregelen een belangrijke rol gaan spelen.

7

8


1

Achtergrond

1.1 Inleiding De gebouwde omgeving verbruikt veel energie. In het Nederlandse kabinetsbeleid heeft energiebesparing en inzet van duurzame energie een hoge prioriteit. Er is daarbij ook veel aandacht voor het structureel verbeteren van de energieprestatie van de particuliere woningvoorraad. In het werkprogramma ‘Schoon en Zuinig: Nieuwe energie voor het klimaat’ beschrijft de Nederlandse overheid haar ambities. Het doel is om de energie-efficiency van 1% naar 2% per jaar te brengen en het aandeel duurzame energie te verhogen tot 20% in 2020. Dit alles binnen het streven de uitstoot van broeikasgassen in 2020 met 30% te verminderen ten opzichte van 1990. In de Europese Unie is de totale gebouwenvoorraad verantwoordelijk voor zo’n 40% van de totale energievraag. Van het totale energiegebruik van huishoudens in de EU wordt bijna 60% gebruikt voor ruimteverwarming, een kwart voor warmwater en een kleine 10% voor elektrische apparaten en verlichting (EC, 2003). Vanwege het groeiend aantal huishoudens en de daarmee gepaarde groei van het electriciteit- en gasverbruik is het totale energiegebruik (zowel absoluut als relatief) in de gebouwde omgeving de laatste jaren fors gestegen. In Nederland is het gasverbruik voor verwarming en de warmwatervoorziening in woningen met bijna 50 % toegenomen in de periode 1980-2004. Het electriciteitsverbruik van huishoudens is in de periode 19882004 met bijna een kwart toegenomen (ECN, 2007). De Europese Unie vindt energiebesparing in de gebouwde omgeving zo belangrijk dat er gekozen is voor een communautaire benadering. In december 1997, besloot de EU dat de CO2 uitstoot in 2010 in de lidstaten met 5% verminderd zou moeten zijn (vergeleken met 1990). Later werd deze doelstelling naar aanleiding van het Kyoto-verdrag verhoogd naar 8%. In het verlengde daarvan nam de Europese Commissie in 2000 een actieplan aan om de energieefficiëntie te verbeteren. Het energiegebruik in de Unie zou tot 2010 jaarlijks met 1% verminderd moe-

ten worden. Dit was de voorloper tot de latere slogan “20% in 2020”. In 2001 nam de Europese Commissie de beslissing om de energie(besparings)maatregelen voor de gebouwde omgeving in heel Europa te harmoniseren. Een van de resultaten van deze acties was de totstandkoming van de Energy Performance Building Directive; oftewel de EPBD (David, 2007; EC, 2003). Alle lidstaten van de EU, zijn verplicht hun nationale wetgeving aan te passen aan de eisen in deze nieuwe richtlijn. Een van de concrete gevolgen daarvan is geweest dat Nederlandse woningeigenaren vanaf begin 2008 een energielabel voor hun woning moeten opstellen voordat zij de woning kunnen verkopen of opnieuw kunnen verhuren. Het Platform energietransitie Gebouwde Omgeving is één van de publiek-private platforms die in het kader van de transitie naar een duurzame energievoorziening in Nederland zijn opgericht. Dit platform is geïnstalleerd in mei 2006 en wil de transitie naar een duurzame en energiezuinige gebouwde omgeving versnellen. In het platform zijn koplopers uit de wereld van de bouw, opdrachtgevers en gebruikers vertegenwoordigd. Het platform werkt gezamenlijk aan de agenda voor de toekomst: • Versterking van de organisatiekracht en financieringsarrangementen om bestaande gebouwen, zowel particulier als in collectief bezit, aan te pakken. • Versterking van de innovatiekracht door het realiseren van pilot-projecten in nieuwbouw, in het onderhoud en bij herstructurering en renovatie. • Flexibilisering en wijziging van rijksregelgeving die aanbod van en vraag naar oplossingen in een hogere versnelling brengen. In de kabinetsplannen om de kredietcrisis op te vangen zijn er voor 2009 en 2010 aanzienlijke bedragen gereserveerd om de energetische prestatie van de woningvoorraad te verbeteren. Op nationaal niveau zijn in 2008 diverse convenanten afgesloten waarin afge-

Achtergrond

sproken is hoe de (zeer ambitieuze) doelen gehaald kunnen worden. Voor de corporatiesector hebben Aedes, de Woonbond en het Rijk afspraken vastgelegd in het convenant Energiebesparing Corporatiesector. Voor de bestaande bouw moet de komende 10 jaar minimaal 20% bespaard worden op het gasverbruik. Eveneens in 2008 hebben overheid, energieleveranciers, woningcorporaties, bouwen installatiebedrijven het convenant Meer-met-Minder met elkaar afgesloten. Daarin is afgesproken om in Nederland in de periode tot 2020 een energiebesparing van 30% te realiseren in 2,4 miljoen bestaande woningen en andere gebouwen. In de periode 2008 tot 2011 gaat het om de aanpak van 500.000 gebouwen. In de jaren daarna (2012-2020) moeten nog eens 1,9 miljoen woningen en bedrijfsgebouwen volgen. Het Meer-metMinder programma richt zich op de bestaande gebouwenvoorraad, omdat daar de besparingspotentie het hoogst is. Circa 75% van de bestaande bebouwing in Nederland komt in aanmerking voor een flink aantal maatregelen op het gebied van zuiniger en duurzamer energieverbruik, zoals betere isolatie, efficiënte installaties en inzet van duurzame energie. Met de aanpak wordt gemikt op een extra besparing van 100 Petajoule (PJ) in 2020. Zoals tabel 1.1 laat zien, moet de grootste besparing gehaald worden in de woningbouw, en dan vooral de eigen woningsector. Tabel 1.1: Besparingsdoelstellingen Meer-met-Minder E & G verbruik extra besparing door In 2006 (PJ) MmM in 2020 (in PJ) Woningen totaal

570

78

Eigen woningen

310

43

Sociale huurwoningen

200

27

Particuliere huurwoningen

60

8

Bedrijfsgebouwen totaal

380

22

Totaal

950

100

Bron: convenant Meer-met-Minder

De aanpak van Meer-met-Minder is vooral gericht op het opheffen van belemmeringen die het treffen van energiebesparende maatregelen in de weg staan. De belangrijkste obstakels zijn een gebrek aan kennis (over de te treffen maatregelen), een gebrek aan vertrouwen (in de te realiseren besparing) en het gewoon geen zin hebben in ‘gedoe’ en rompslomp rond een verbouwing. Meer-met-Minder wil het voor de

eigenaren gemakkelijker en aantrekkelijker maken om energiebesparende maatregelen door te voeren. De eventuele barrières moeten worden weggenomen en prikkels moeten worden geïntroduceerd waardoor de maatregelen en investeringen wèl worden getroffen. Het Meer-met-Minder programma bevat daartoe vele concrete voorstellen en maatregelen, die in proefprojecten in de praktijk getoetst moeten worden. Het idee is dat – mede gezien alle flankerende maatregelen die de betrokken partijen treffen – de energiebesparingdruppel zich als een olievlek zal gaan uitbreiden. Zoals al aangegeven zijn Nederlandse woningeigenaren door het van kracht worden van de EPBD sinds 1 januari 2008 verplicht om een energielabel te laten opstellen op het moment dat een woning wordt verkocht of opnieuw wordt verhuurd. Het is de bedoeling dat dit instrument woningeigenaren stimuleert tot het nemen van energiebesparende maatregelen. In principe zijn de eigenaren in de eerste plaats zelf verantwoordelijk voor het nemen van energiebesparende maatregelen. Om deze particuliere woningeigenaren in beweging te brengen, zouden - naast het energielabel - gemeenten en provincies een stimulerende rol kunnen gaan spelen. Dat past ook naadloos in de ambities van gemeentelijke en provinciale overheden al hebben geformuleerd voor de reductie van CO2 emissies in de komende jaren. Veel gemeenten en provincies zijn momenteel volop bezig om beleid te ontwikkelen om de gestelde doelen te kunnen bereiken. Voor de nadere onderbouwing van dit beleid hebben gemeenten en provincies in ieder geval informatie nodig over de energetische kwaliteit van de woningvoorraad en het gedrag van de bewoners. Dit rapport probeert deze informatie te geven en kan daardoor als bouwsteen dienen bij het op te stellen beleid door gemeenten en provincies. De rapportage is geschreven in opdracht van het Stimuleringsfonds Volkshuisvesting Nederlandse gemeenten (SVn). Met deze publicatie wil SVn haar deelnemers (gemeenten en provincies) ondersteunen bij de zoektocht naar informatie en maatregelen om de doelstellingen op het gebied van duurzaamheid van de particuliere woningvoorraad te bewerkstelligen.

1.2 Onderzoeksmethode De meeste informatie die hier wordt gepresenteerd, is verkregen uit het databestand van de module Energie van het WoON onderzoek. In dit WoON onderzoek

9

10


zijn (in 2005/6) verschillende onderzoeken die in opdracht van met ministerie van VROM regelmatig werden gehouden (zoals het Kwalitatieve Woning Registratie Onderzoek, KWR, en het Woningbehoefte Onderzoek, WBO) in elkaar geschoven. Het WoON onderzoek is opgebouwd uit modules, waarvan de Energiemodule er een is. Binnen de Energiemodule zijn er 5.000 woningopnames en meer dan 6.000 telefonische gedragsenquêtes uitgevoerd. De focus ligt op twee aspecten van energieverbruik van huishoudens: enerzijds de woning en anderzijds het energiegedrag van het huishouden. Deze twee componenten bepalen samen in hoge mate het energieverbruik. Op basis van het onderzoek naar de woningcomponent is het mogelijk om te bepalen in welke sectoren van de Nederlandse woningvoorraad de meeste mogelijkheden bestaan voor het toepassen van energiebesparende maatregelen. Met de gegevens die het gedragsonderzoek oplevert, is het mogelijk om de invloed van verschillende factoren op het energieverbruik te analyseren. Dit levert een beeld op van de stand van zaken (eind 2006) met betrekking tot het energiegebruik in verschillende deelsectoren van de voorraad. Op basis daarvan kan richting worden gegeven aan het treffen van maatregelen die beter zijn afgestemd op gedragsaspecten en/of om het gedrag te kunnen beïnvloeden. Het is daarbij vooral belangrijk de resultaten te vertalen naar concrete maatregelen: wat is er nodig om de eigenaren in beweging te krijgen: waar liggen er kansen en hoe kunnen eventuele bedreigingen worden omzeild? Naast het databestand van WoON is er geput uit bestaande bronnen die betrekking hebben op het energiegebruik en het energiegedrag van particuliere woningeigenaren.

Op welk overheidsniveau zijn betrouwbare uitspraken te doen over het WoON bestand? In deze rapportage wordt vrijwel uitsluitend een beeld gegeven van de situatie zoals die geldt voor heel Nederland. Het is mogelijk om representatieve uitspraken te doen met de gegevens uit het WoON bestand over de situatie op landsdeelniveau. De volgende vier landsdelen kunnen worden onderscheiden: • Noord Nederland (de provincies Groningen, Friesland en Drenthe). • Oost Nederland (de provincies Overijssel en Gelderland). • West Nederland (Noord-Holland, Zuid-Holland, Utrecht en Flevoland). • Zuid Nederland: (Zeeland, Noord-Brabant en Limburg).

Op verschillende plekken in dit rapport wordt dit onderscheid tussen de vier landsdelen gemaakt. Volgens het Ministerie van VROM moet het ook mogelijk zijn om uitspraken te doen op het provincieniveau. Dit zou zeker gelden voor de Randstad provincies. In dit rapport is daar verder geen invulling aan gegeven. De gegevens van het WoON bestand maken het verder niet mogelijk een betrouwbaar beeld te schetsen van de energetische kwaliteit en het energetische gedrag van bewoners in afzonderlijke gemeenten. Om daar beter inzicht in te krijgen, zou lokaal onderzoek moeten worden uitgevoerd.

1.3 Leeswijzer Allereerst wordt in het tweede hoofdstuk een schets gegeven van de particuliere woningvoorraad. De belangrijkste voorraadkenmerken komen daarbij aan bod. in hoofdstuk 3 ligt de nadruk op het energiegebruik en de energetische kwaliteit van de particuliere woningvoorraad. Daarbij wordt ondermeer ingegaan op de wijze van verwarming en ventilatie en de isolatiegraad. Het feitelijke energieverbruik (gas en electriciteit) van de particuliere eigenaar wordt behandeld en de energetische kwaliteit van de woningen wordt belicht. Hoofdstuk 4 gaat nader in op het energetische gedrag van vooral de Nederlandse eigenaar-bewoners. Vragen die daarbij ondermeer beantwoord zullen worden, zijn hoe belangrijk vindt men energiezuinig gedrag, hoe beoordelen de eigenaren het gedrag van het eigen huishouden en welke energiebesparende maatregelen zijn al in het verleden genomen? In het slothoofdstuk gaan we in op de mogelijkheden die er zijn het energieverbruik in de particuliere woningvoorraad te verminderen. Daarbij wordt niet alleen stilgestaan bij de mogelijkheden die de eigenaren zelf zien. Ook beschouwen we nut en noodzaak om andere stimulerende instrumenten in te zetten (regelgeving en financiële en fiscale maatregelen). Bij dat laatste wordt ook ingezoomd op de rol die gemeenten, provincies en het SVn kunnen spelen.

11

De particuliere woningvoorraad

2

De particuliere woningvoorraad 100%

2.1 Belangrijkste kenmerken De particuliere woningsector in Nederland is de afgelopen decennia fors gegroeid. Deze groei kan volledig op het conto worden geschreven van de eigen woningsector. Ruim dertig jaar geleden was iets meer dan een derde van alle woningen door eigenaar-bewoners bewoond, dit is nu opgelopen tot bijna 57%. Het aandeel van de particuliere huurwoningenvoorraad is in die periode afgenomen van 25% tot 10% (SysWov, diverse jaren1). Dit betekent dat ongeveer tweederde deel van de Nederlandse woningvoorraad momenteel in particuliere handen is. De particuliere voorraad bevat verhoudingsgewijs meer vooroorlogse woningen dan de sociale huur sector. Dit geldt vooral voor de particuliere huur woningenvoorraad (afbeelding 2.1). 100%

835

90% 80%

87

274

190

782

1.195 641 2.227

1.254

70% 60%

208 882

50% 40%

20%

1.931

840 269

30% 932

1.560 359

10% 0% Eigen woning (n=3.860mln) na 1990

Particuliere huurwoning (n=755mln)

1971-1990

Sociale huurwoning (n=2.297)

1946-1970

359

882

782

90%

Totaal (n=6.912mln)

voor 1945

Afbeelding 2.1: De Nederlandse woningvoorraad naar eigendomsverhouding en bouwperiode (eind 2006 x 1.000 woningen). Bron: Syswov.

Bijna 60% van de ruim 1,5 miljoen vooroorlogse woningen wordt bewoond door eigenaar-bewoners en zo’n 17% door particuliere huurders. De resterende 23% bestaat uit sociale huurwoningen. In het vroeg naoorlogse gedeelte van de voorraad (1945 tot 1970) zijn deze percentages respectievelijk 43%, 11% en 46%.

274 641

80% 70% 60%

87

269

835 191 932

50%

208

40%

840

1.254

30% 20% 10% 0% voor 1945 (n=1.560mln) sociale huur

1946-1970 (n=1.931mln)

particuliere huur

1971-1990 (n=2.227mln)

na 1990 (n=1.195mln)

eigen woning

Afbeelding 2.2: Het aandeel van de eigendomssectoren per bouwperiode (eind 2007 x 1.000 woningen) Bron: Syswov.

We zullen de komende jaren over de gehele linie te maken krijgen met een verdere veroudering van de voorraad. In 1973 was globaal genomen bijna 60% van de woningen die er op dat moment stonden, minder dan 25 jaar oud. In 2006 geldt dat voor nog maar een derde van de woningen2. Gezien de huidige beperkte nieuwbouwproductie zal deze trend zich voortzetten. De totale Nederlandse voorraad bestaat voor ongeveer 70% uit eengezinshuizen. De onderstaande afbeelding 2.3 laat een nadere uitsplitsing zien naar het woningtype. Daaruit blijkt dat eengezinswoningen vooral in de eigen woningsector te vinden zijn, terwijl de verhouding eengezinswoning - meergezinswoning in de sociale en particuliere huursector ongeveer gelijk is.

1 Om aan de systema tische behoefte aan woningvoorraad gegevens te voldoen is in opdracht van VROM een informatiesysteem opgezet. Dit SYSteem WOningVoorraad (SysWov) wordt jaarlijks geactualiseerd door ABF research en beschikbaar gesteld in de WoningMarktMonitor.

2

Met behulp van het SYSWOV bestand is voor een aantal jaren gekeken hoeveel woningen er op dat moment minder dan 25 jaar oud waren. Vanwege de indeling in vaste bouwjaar categorieën is dit globaal gedaan. Het antwoord op de vraag “Hoeveel woningen zijn er grofweg minder dan 25 jaar oud?” voor de jaren 1973, 1983, 1993 en 2006 is achtereenvolgens 57%, 53%, 41% en 33%.

12


100%

490

404

1.100

90% 80%

1.994 641

3.371

200 180 160

70%

4.919

60%

140

154,2

120

50%

100

1.198 350

40%

103,6

80

30%

60

20%

40

10%

20

0%

84,8

0 eigen woning

meergezins

particuliere huurwoning

sociale huurwoning

totaal eigen woning

particuliere huur

sociale huur

Afbeelding 2.5: Gemiddeld woonoppervlak (in m²) per

eengezins

Afbeelding 2.3: De woningvoorraad uitgesplitst naar woningtype

eigendomscategorie

(x 1.000 woningen)

Bron: WoON 2006

Bron: Syswov.

Particuliere woningen (en dan voornamelijk eigen woningen) zijn verhoudingsgewijs groot en bevatten meer kamers dan huurwoningen. De onderstaande afbeelding 2.4 waarin het aantal kamers per woning wordt gegeven naar eigendomsverhouding, illustreert een en ander. 100%

2.172

173

357

2.702

90% 918

80% 233

70% 60%

2.341

50% 40%

1.190

219

681

30% 1.306

20% 129

10%

406

341 563

0%

93

Eigen woning

5 en meer kamers

Particuliere huurwoning 4 kamers

Sociale huurwoning 3 kamers

De particuliere woningvoorraad is zeker niet uniform. De particuliere huursector wijkt nogal af van de eigen woning sector en heeft qua woningkwaliteit en beheervorm twee zeer gescheiden gezichten: kleine particuliere eigenaren vs. de institutionele beleggers. Daarnaast zijn er belangrijke lokale verschillen. In vooral de grotere gemeenten is het aandeel eigen woningen over het algemeen (flink) lager dan het landelijk gemiddelde. Tevens is in die grotere gemeenten de omvang van de meergezinssector over het algemeen fors groter. Deze lokale verschillen stellen specifieke eisen aan een te voeren kwaliteits- en energiebesparingsbeleid. Eigenaar-bewoners in meergezinshuizen moeten idealiter samenwerken in een Vereniging van Eigenaren. Dat deze VvE’s niet optimaal functioneren is al lang bekend. Het oplossen van dit probleem blijkt weerbarstig te zijn. Eigenaren in eengezinshuizen zijn doorgaans niet verenigd.

Totaal

2.2 Verenigingen van Eigenaren (VvE’s) 1 en 2 kamers

Afbeelding 2.4: Aantal kamers per eigendomscategorie (x 1.000 woningen) Bron: Syswov.

De gemiddelde Nederlandse eigen woning beschikt over 4,8 kamers. Particuliere en sociale huurwoningen tellen respectievelijk gemiddeld 3,6 en 3,7 kamers (WoON, 2006). De woninggrootte weergegeven in vierkante meters woonoppervlak (afbeelding 2.5) laat eveneens de forse verschillen zien tussen de eigendomscategorieën.

Om er voor te zorgen dat de exploitatie en het onderhoud van meergezinshuizen goed verloopt, zijn de eigenaren wettelijk verplicht een VvE op te richten. Binnen de VvE’s zou overlegd en beslist moeten worden over de financiële reservering en de uitvoering en planning van het onderhoud. In Nederland bestaan er naar schatting 95.000 VvE’s. De meeste daarvan zijn in de grote steden te vinden: ca. 20.000 in Den Haag en rond de 10.000 in Amsterdam en Utrecht (MVROM, 2008). Echter ook andere gemeenten hebben een relatief grote appartementensector. Er zijn al decennia lang aanwijzingen dat het niet goed gaat in de deze sector. Het grootste deel van de VvE’s is ‘slapend’ en functioneert niet naar beho-

De particuliere woningvoorraad

ren. Er wordt lang niet altijd vergaderd, laat staan dat er geld gereserveerd wordt voor het toekomstig onderhoud. Van de VvE’s die wel functioneren, hebben er veel geen professioneel bestuur. Als er al geld wordt gereserveerd, is het gereserveerde bedrag niet gerelateerd aan de daadwerkelijk benodigde onderhoudsingreep. De problemen lijken zich vooral te manifesteren bij de kleinere VvE’s (3 tot 5 eigenaren) in de grote (en middelgrote) steden. In de loop der jaren is er van verschillende kanten geprobeerd de situatie in de VvE sector te verbeteren. Verschillende gemeenten hebben specifiek beleid ontwikkeld voor VvE’s. Organisaties als Vereniging Eigen Huis en VvE-belang proberen VvE’s te ondersteunen en te informeren. Sinds enige jaren kunnen VvE’s – mits ze adequaat functioneren – het procescertificaat beheerders van VvE’s bemachtigen. Daarnaast is de Appartementenwet aangepast. Vanaf mei 2008 moet elke VvE verplicht een onderhoudsfonds hebben. Bovendien moet bij verkoop verplicht informatie gegeven worden over openstaande bijdragen en de omvang van het reservefonds. De wetswijziging zou een duwtje in de goede richting kunnen geven, het is echter niet realistisch te veronderstellen dat alles daarmee wordt opgelost. Iets minder dan de helft van alle appartementseigenaren bleek van te voren te weten dat de wetswijziging er zat aan te komen (VvEBelang, 2006). Veel appartementsgebouwen in de binnenstedelijke gebieden blijven kampen met achterstallig onderhoud. Dit heeft niet alleen gevolgen voor de kwaliteitstoestand van de appartementsgebouwen zelf, maar heeft ook negatieve uitstralingseffecten voor de straat/buurt waarin ze zijn gelegen. Aandacht voor de voorlichtende en ondersteunende rol die gemeenten en andere partijen (woningcorporaties) kunnen spelen bij de verbetering van dat bezit blijft dringend noodzakelijk.

2.3 Onderhoudskwaliteit In de jaren zeventig en tachtig van de vorige eeuw zijn veel onderhoudsachterstanden in de particuliere woningsector met forse overheidssteun ingelopen. Opeenvolgende landelijke (en soms aanvullend lokale) subsidieregelingen werden opgetuigd om particuliere woningen in de stadsvernieuwingsgebieden op te knappen. Naast het subsidiespoor hebben verschillende gemeenten op redelijke grote schaal particuliere woningen aangekocht en verbeterd. Dit beleid is succesvol gebleken. Het allerlaatste KWR onderzoek3 uit 2000 laat zien dat de Nederlandse

woningvoorraad in algemene zin van een kwalitatief goed niveau is. Met de stadsvernieuwingsoperatie zijn de achterstanden in de vooroorlogse voorraad in de grote steden vergaand opgelost (aldus VROM, 2003). De toenmalige minister van VROM wijst voor de toekomst dan ook nadrukkelijk op de verantwoordelijkheid van de eigenaar-bewoner zelf voor de kwaliteit van de woning (Dekker, 2005; VROM 2006). De rijksoverheid richt de aandacht vanaf dan op voorlichtingscampagnes voor gezond en veilig wonen en zet zich daarnaast vooral in op het meer bouwen. De particuliere voorraad staat ook niet direct op de agenda van gemeenten. In de meeste gevallen is dat ook niet nodig. Anderen zoeken ook een verklaring in het feit dat gemeenten onvoldoende zicht hebben op de probleemgebieden (Goudriaan & Ten Napel, 2004). In 2005 heeft een consortium van particuliere bouwen vastgoedorganisaties onderzoek laten uitvoeren om de situatie in de particuliere sector in kaart te brengen. Belangrijkste redenen daarvoor waren het gebrek aan beleidsaandacht en (vooral) de zorg over de kwaliteit van deze voorraad. Eigenaren zouden onvoldoende mogelijkheden zien of prikkels ondervinden om hun woningen te verbeteren. Extra stimuleringsmaatregelen zouden wellicht nodig zijn. Uit het onderzoek blijkt dat de particuliere voorraad er op zich goed voorstaat en dat eigenaren over het algemeen bereid zijn te investeren (Meijer & Thomsen, 2006). Toch zijn er op dat moment volgens de onderzoekers twee probleemgebieden met kwaliteitsachterstanden waar actie gewenst zou zijn. Delen van het vooroorlogse particuliere bezit in de kleinere gemeenten staan er niet bijzonder best voor. Hetzelfde geldt voor de vooroorlogse en vroeg naoorlogse particuliere meergezinswoningen die voornamelijk zijn gelegen in (groot)stedelijk gebied, waar in het verleden ook nog eens eigen woningen op forse schaal zijn uitgepond. Op basis van deze resultaten is er een pakket van fiscale en financieringsmaatregelen (waaronder een revolverend fonds) ontwikkeld. Het consortium heeft het gevarieerd maatregelenpakket verder uitgewerkt en aan de minister van VROM aangeboden. Daarbij is het gebleven, het maatregelpakket is niet op nationale schaal geïmplementeerd. Inmiddels zijn er wel meer en meer gemeenten die specifiek beleid ontwikkelen voor de probleemgebieden in de particuliere voorraad. In sommige gevallen is het beleid gericht op Verenigingen van Eigenaren en soms gericht op bepaalde ingrepen (bijvoorbeeld het treffen van energiebesparende maatregelen). In

13

3 Zoals al aange geven is in het 1e hoofdstuk is de structuur van de KWR en WBO onderzoeken veranderd en zijn ze in elkaar geschoven in WoonOnderzoek Nederland (WoON). WoON kent een nieuwe opzet en is opgebouwd uit modules. De module die de bouwtechnische kwaliteit van de woningvoorraad in Nederland meet, is ‘uitgekleed’ en zal nog slechts om de 9 jaar uitgevoerd worden.

14


veel gemeenten ontbreekt echter het feitelijke zicht op de kwaliteit van de particuliere voorraad. In het navolgende proberen we voor het aspect ‘energetische kwaliteit’ het zicht wat te vergroten.

Regionale verschillen De meeste woningen zijn - vanzelfsprekend – gelokaliseerd in de vier westelijke provincies (Noord-Holland, Zuid-Holland, Utrecht en Flevoland). Daar is bijna de helft van de Nederlandse woningvoorraad vinden: 47%. De percentages voor de landsdelen Zuid, Oost en Noord Nederland4 zijn respectievelijk 24%, 18% en 11%. De verdeling van verschillende eigendomscategorieën over de vier landsdelen volgt dit algemeen beeld redelijk. Van alle Nederlandse koopwoningen bijvoorbeeld is 43% gelokaliseerd in de drie westelijke provincies en 27%, 19% en 12% in respectievelijk Zuid, Oost en Noord-Nederland. Vergeleken met de woningen in de andere landsdelen zijn de koopwoningen in West Nederland verhoudingsgewijs ouder. Het aandeel dat gebouwd is in de vooroorlogse en vroeg naoorlogse periode is daar enkele procenten hoger. Ook zijn de woningen in het westen van het land wat het aantal kamers betreft gemiddeld kleiner. Er zijn minder vijf kamerwoningen (30% vergeleken met 40% in de andere landsdelen) en meer drie- en vierkamer woningen (35% vergeleken met 20% in de rest van Nederland).

4 Zuid: Zeeland, NoordBrabant en Limburg; Oost: Overijssel en Gelderland en Noord: Groningen, Friesland en Drenthe.

Energiegebruik en energetische kwaliteit

3


3.1 Inleiding In dit hoofdstuk staat het energiegebruik van particuliere eigenaren en de energetische kwaliteit van de particuliere woningvoorraad centraal. In de eerste paragrafen komen enkele fysieke kenmerken van de woningen aan bod. Allereerst de wijze van verwarming en ventilatie (in paragraaf 3.2) en vervolgens de isolatiegraad in paragraaf 3.3. Paragraaf 3.4 gaat uitgebreid in op de energetische kwaliteit van de particuliere woningvoorraad. Deze energetische kwaliteit van een woning wordt uitsluitend bepaald door fysieke kenmerken van de woning. Daarbij kan gedacht worden aan de aanwezigheid en mate van dak-, gevel-, vloer- en glasisolatie, het type verwarming- en warmwatersysteem en dergelijke. Er wordt geen rekening gehouden met het gedrag van de bewoner. Er zijn verschillende manieren waarmee de energetische kwaliteit kan worden uitgedrukt. Het energielabel is daarvan de bekendste. Het ministerie van VROM heeft daarnaast enkele jaren geleden de ‘energetische kwaliteitscore’ ontwikkeld. Ook deze score geeft een beeld van de energetische kwaliteit (en vooral het besparingspotentieel) van woningen. In dit hoofdstuk wordt in paragraaf 3.4 ingegaan op zowel het energielabel als de energetische kwaliteitsscore. Het feitelijke gas en electriciteitsverbruik van de particuliere eigenaar wordt behandeld in paragraaf 3.5. De belangrijkste conclusies komen aan bod in paragraaf 3.6.

3.2 Verwarming en ventilatie 3.2.1 Wijze van verwarmen Het leeuwendeel van de eigen woningen wordt verwarmd via een cv-ketel (zie afbeelding 3.1). In de eigen woningsector is de invloed van de bouwperiode op de wijze van verwarming niet al te groot. In de loop der jaren hebben de meeste eigenaar-bewoners eventueel aanwezige kachels vervangen door een cv-installatie.

100% 90%

147

123 221 3.482

242 303

80%

117

70%

512 641 5.681

1.731

468

60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Eigen woning

kachels

Particuliere huurwoning

blok/stads/wijk

Sociale huurwoning

Totaal

cv-ketel

Afbeelding 3.1: Wijze van verwarming (x 1.000 woningen) Bron: WoON 2006

Iets minder dan 10% van de vooroorlogse eigen woningen wordt momenteel nog verwarmd door kachels. In absolute aantallen spreken we dan over een kleine tachtigduizend woningen. Overigens levert het vervangen van kachels door een cvinstallatie niet direct een besparing op van het gasverbruik. Het comfort neemt wel toe. Met een cv-installatie worden over het algemeen meer ruimtes langduriger verwarmd dan bij een ver warming door kachels. Woningen in de particuliere huursector worden verhoudingsgewijs (ca. 20%) wat meer verwarmd door blok/stads/wijkverwarming (afbeelding 3.1). Ook de traditionele kachels zijn in dit voorraadgedeelte nog redelijk veel te vinden. In woningen van de particuliere verhuurders zien we wel forse verschillen optreden tussen de bouwperioden (zie afbeelding 3.2): Een derde van de vooroorlogse particuliere huurwoningen wordt nog verwarmd door kachels. In ongeveer de helft van de vroeg naoorlogse particulier huurwoningenvoorraad ontbreekt een cv-installatie. De andere helft wordt ofwel verwarmd door kachels (57.000 woningen) of is aangesloten op een collectief verwarmings-

15

16


systeem (55.000 woningen hebben blok-, stads- of wijkverwarming). 100%

90

57

34

16

156

68

90% 80% 70% 60%

55 9 157

de woningen (640.000 woningen) is de ketel ouder dan 15 jaar en zal de komende jaren vervangen moeten worden. Hier is een groot besparingspotentieel. Moderne HR ketels gebruiken aanzienlijk minder gas dan de toestellen die ouder zijn dan ongeveer 10 jaar. 100%

50%

107

366

859

387

90% 86

40%

80%

30%

70%

20%

60%

10%

50%

0%

40% voor 1945

1946-1970

1971-1990

1991 en later

30%

297 462

41

441

123 661

56 164 398 43 145

20% kachels

blok/stads/wijk

cv-ketel

10%

Afbeelding 3.2: Wijze van verwarming in particuliere huurwoningen

585

43

242

70

0%

(x 1.000 woningen)

36

eigen woning


sociale huurwoning

totaal

Bron: WoON 2006 2005-2007 100% 90%

98 117 3.127

58

80%

25 104

12 275 356

70%

89

105

193

40% 30% 20% 10% 5

De vraag naar de leeftijd van de CV ketel is alleen gesteld aan bewoners die hebben aangegeven niet te weten welk merk en model ketel ze hebben. Bij de degenen die wel een merk en model hebben genoemd, is de leeftijd direct gerelateerd aan het merk. Die gegevens zijn echter niet in de dataset opgenomen, vandaar het grote verschil tussen het aantal eigen woningen met cv-ketel ( 3.1 mln. eigen woningen) en het aantal waarvan de leeftijd bekend is (1,7 mln.)

PH eengezins

EW meergezins

1990-1994

voor 1990

3.2.2. Type installatie en wijze van ventilatie Naarmate de woningen jonger zijn, komt mechanische ventilatie (veel) meer voor. Een op de vijf vooroorlogse en vroeg naoorlogse woningen beschikt over een mechanisch ventilatiesysteem, Van woningen gebouwd na 1991 heeft bijna 80% een of andere vorm van mechanische ventilatie. 100%

0% EW eengezins

1995-1999

Bron: WoON 2006

60% 50%

2000-2004

Afbeelding 3.4: Leeftijd individuele cv-ketel5 (x 1.000 woningen)

1991 en later

2.234

540

1.546

4.320

90% 80%

kachels

blok/stads/wijk

cv-ketel

70%

Afbeelding 3.3: Het type woning en de wijze van verwarmen in de

60%

particuliere voorraad (EW = eigen woning en PH = particuliere huur)

50%

(x 1.000 woningen)

40%

Bron: WoON 2006

30%

1607 2.532 717 208

20%

Collectieve verwarmingssystemen komen verhoudingsgewijs wat meer voor in het meergezinsgedeelte van de particuliere sector. (afbeelding 3.3). De percentages voor de eigen woningen de particuliere huursector zijn respectievelijk 21% en 30%.

10% 0% eigen woning

nee

sociale huurwoning

totaal

ja

Afbeelding 3.5: Aanwezigheid mechanische ventilatie (x 1.000 woningen)

Afbeelding 3.4 laat zien dat de cv-ketels in de particuliere sector aan de oude kant zijn. In de eigen woningsector is in bijna 60% van de woningen de cv-ketel ouder dan 10 jaar. In ruim een derde van


Bron: WoON 2006


In de meeste particuliere woningen is het ventilatiesysteem regelbaar. Ook hier geldt dat in de woningen die van meer recente datum zijn, de mate van regelbaarheid groter is. In dit deel van de particuliere voorraad zijn verhoudingsgewijs veel meer andere ventilatiesystemen aanwezig dan mechanische ventilatie. 100%

15

77 509

90%

42

37

129

217

768

3.3 Isolatiegraad van woningen De onderstaande afbeeldingen geven een beeld van de isolatiegraad van de Nederlandse (particuliere) woningvoorraad. De isolatiegraad is het percentage van het bouwdeel dat geïsoleerd is, en dan in vier klassen ingedeeld. 100%

1.471

134

70%

60%

50

60%

145

386

581

56

40%

174

390

30%

39

2.723 1.446

30%

10% 135

224

398

0% eigen woning

0% eigen woning

ander systeem

961

20%

20% 10%

619

316 441

50% 40%

50%

2.085

80% 70%

80%

480

90%

zelf hoger/ lager

particuliere huurwoning zelf aan/ uit

sociale huurwoning voor zelf volledig regelbaar


sociale huurwoning

totaal

totaal <=100% automatisch aan/uit

Afbeelding 3.6: Type mechanische ventilatie (x 1.000 woningen)

<=90%

<=50%

<10%

Afbeelding 3.7: Isolatiegraad begane grondvloer (x 1.000 woningen) Bron: WoON 2006

Bron: WoON 2006

Gebruik duurzame energiebronnen Het gebruik van duurzame energiebronnen staat nog in de kinderschoenen. In bijna 71.000 Nederlandse koopwoningen (1,8%) en 5.500 particuliere huurwoningen (0,75%) zijn zonne collectoren aanwezig.

Over de gehele linie scoren de particuliere huurwoningen relatief het slechtst. Toekomstige maatregelen zouden vooral gericht moeten zijn op het na-isoleren van de begane grondvloer en de gesloten gevel. Dit geldt in feite voor de totale woningvoorraad en niet specifiek voor het particuliere deel. Het gaat hier overigens om maatregelen die niet eenvoudig zijn te treffen. 100%

2.042

252

441

26 49

1.101

3.395

142

384

99 956

509

90% 80% 70% 60%

427

50% 215

40%

362

30%

1.242

2.624

20% 10% 0% eigen woning

<=100%

<=90%

particuliere huurwoning <=50%

sociale huurwoning

totaal

<10%

Afbeelding 3.8: Isolatiegraad gesloten gevel (x 1.000 woningen) Bron: WoON 2006

17

18


In bijna 1,8 miljoen particuliere woningen is de vloer onvoldoende geïsoleerd. Met na-isolatie zou een hoop te winnen zijn. Struikelblok is hier wel dat de kosten aan de hoge kant zijn en de ingreep vooral veel ongemak met zich meebrengt, waardoor eigenaren waarschijnlijk moeilijker te verleiden zijn een dergelijke ingreep te plegen. Hetzelfde geldt (zij het in iets minder mate) voor de isolatie van de (gesloten) gevel. 100%

2.638

261

1.049

3.950

48 68 443

354

90% 80% 70% 60% 50% 29

40%

21 165

30% 276

20%

336

248

10%

990

382

0% eigen woning

<=100%


<=90%

sociale huurwoning

<=50%

totaal

<10%

Afbeelding 3.9: Isolatiegraad dak (excl. zoldervloer x 1.000 woningen) Bron: WoON 2006

In de meeste woningen is het dak weliswaar geïsoleerd, maar ook hier zijn er (verhoudingsgewijs en in absolute zin) vooral in de particuliere huursector een fors aantal woningen te vinden waar dakisolatie nagenoeg ontbreekt. 100%

269

2.128

1.103

3.500

90% 80% 70% 214

60% 50%

711

2.144

1219

40%

122

30% 20%

350

150

10%

364

0%

150

433

134

eigen woning

<=100%

836

<=90%

particuliere huurwoning <=50%

sociale huurwoning <10%

Afbeelding 3.10: Isolatiegraad glas (x 1.000 woningen) Bron: WoON 2006

totaal

3.4 Het energielabel Verkopers en verhuurders van woningen zijn sinds 1 januari 2008 verplicht om een energielabel te laten zien bij verkoop of verhuur van de woning. De gedachte is dat de potentiële nieuwe huurder of koper op deze manier de energiekwaliteit van de woning mee kan nemen in zijn beslissing de woning te huren of te kopen. De achterliggende gedachte daar weer achter is dat bewoners op deze manier gestimuleerd worden de energetische kwaliteit van de woning te verbeteren. Zuinige woningen zouden immers makkelijker te verkopen of te verhuren zijn en stijgen daardoor in waarde, zo is de verwachting. Het energielabel voor woningen ziet er er in grote lijnen hetzelfde uit als de bestaande labels voor bijvoorbeeld koelkasten. Het geeft met klassen (A tot en met G) en kleuren (groen tot en met rood) aan hoe energiezuinig een huis is ten opzichte van andere soortgelijke woningen. Energielabel A (donkergroen) is zuinig, energielabel G (rood) is niet zuinig. Het label drukt het energiegebruik aan in de energie-index. Deze energie index, die wordt berekend op basis van de gebouweigenschappen, de gebouwgebonden installaties en een gestandaardiseerd bewonersgedrag, geeft energiegebruik aan per m2 gebruiksoppervlak in MJ. In afbeelding 3.11 worden de labelscores weergegeven. De afbeelding laat zien dat eigen woningen verhoudingsgewijs het best scoren en dat de particuliere huurwoningen er gemiddeld het slechtst voorstaan. Een en ander neemt niet weg dat bijna 60% van de eigen woningvoorraad een label van D of minder heeft. In absolute aantallen gaat het dan om 2,2 miljoen woningen. Voor de particuliere huursector is dit zelfs het geval voor driekwart van de woningen (om en nabij 600.000 woningen). Ook wat dit betreft, is er nog een hoop te winnen in de particuliere voorraad.


100% 609

90%

61

199

98

493

869

van de woning. Daarnaast kunnen er ook labels zijn afgegeven in

1.445

80%

854

74 433

103

60%

1.134

fen kunnen worden, zonder dat de woning direct wordt verkocht.

955

Een verdere uitsplitsing naar bouwperiode laat zien, dat de situatie in het bijzonder in de vooroorlogse en vroeg naoorlogse particuliere woningvoorraad verre van rooskleurig is. Ongeveer 80% van de eigen woningen uit deze bouwperioden scoort een energielabel van E of minder; dit zijn ruim 1,4 miljoen woningen (afbeelding 3.12).

628 131

50%

339

40%

513 283

30%

431

1.194

366

1.129

632

20% 10%

480

0% eigen woning

A

combinatie met een maatwerkadvies om de bewoner inzicht te geven welke energiebesparende maatregelen in de woning getrof-

70%

B

C

D

particuliere huurwoning E

F

sociale huurwoning

totaal

G

100%

Afbeelding 3.11: Energielabel van de woningen (x 1.000 woningen)

90%

43 106

Bron: WoON 2006

80%

157

97

48 116

131

548 474

226

70% 294

60%

Feitelijk afgegeven labels versus labels berekend in WoON

50%

De voorgaande afbeelding 3.11 geeft de energielabels voor de

30%

totale voorraad zoals die berekend zijn op basis van het WoON

20%

Energie bestand. In de periode 2007-2009 (tot september) zijn

10%

er voor bijna 190.000 eigen woningen feitelijk energielabels

273 397

40% 301

215 164

63

0%

afgegeven. De onderstaande afbeelding laat zien hoe de scores zijn van de werkelijk afgegeven energielabels in Nederland.

127

voor 1945 A

B

C

D

1946-1970 E

F

1971-1990

na 1991

G

Afbeelding 3.12: Energielabel van koopwoningen uitgesplitst naar Feitelijk afgegeven labels in de koopsector 2007-2009

bouwperiode (x 1.000 woningen)

(tot september) vergeleken met WoON gegevens

Bron: WoON 2006

100% 9.560

910

90%

23.900

1.940

80%

6.340

16.810

24.120

49.960

609

854

70% 29.400

60%

24.320

1.420

55.140 628

50% 40%

870

12.620

1.200

20%

12.600

10%

7.340

860 6.360

0% 2007 afgegeven A

513

17.790

30%

B

C

2008 afgegeven D

E

F

100%

31.280 632 21.140 480

3.030

10.250

2009 afgegeven

totaal afgegeven

In de particuliere voorraad gaat het zelfs om meer dan 90% van de woningen die in de vooroorlogse en vroeg naoorlogse periode gebouwd zijn (afbeelding 3.13). Hoewel de particuliere voorraad relatief klein is, gaat het in absolute aantallen toch nog om zo’n 450.000 woningen. 90%

G

Bron: Registratiesysteem voor energielabels van gebouwen.

16

58

38

11 66

6 49

80% 170

70% WoON eigen woning

34

52

60%

49

50% 99

40% 164

29

30%

26

20%

De eerste vier kolommen presenteren de werkelijke afgegeven labels (2007 tot en met totaal) de laatste kolom geeft de in

22

10% 5

0%

WoON berekende labels voor de totale eigen woningsector. Als we werkelijk afgegeven labels vergelijken met de WoON labels komt

1946-1970

voor 1945 A

B

C

D

E

F

1971-1990

na 1991

G

het beeld redelijk met elkaar overeen. Wel komen in de werkelijk

Afbeelding 3.13: Energielabel van particuliere huurwoningen

afgegeven labels verhoudingsgewijs veel D-labels voor.

uitgesplitst naar bouwperiode (x 1.000 woningen)

De labels kunnen zijn opgesteld te behoeve van een transactie

Bron: WoON 2006

19

20


Verandering energielabel per 2010 Vanaf januari 2010 wordt een nieuw en aangepast energielabel geïntroduceerd. De lay-out wordt verbeterd waardoor de consument beter in staat is om de boodschap van het energielabel te begrijpen. Hiervoor zal onder meer het specifieke woningtype waar het label op van toepassing is, worden afgebeeld op het energielabel. Ook komt de nadruk van het energielabel sterker te liggen op de mogelijke energiebesparende maatregelen die de eigenaar kan nemen. Verder zal bij de weergave van het primair energieverbruik aangegeven worden wat het gestandaardiseerd energieverbruik is voor wat betreft electriciteit, gas en/of warmte. Dit zorgt ervoor dat het energielabel gebruikt kan worden om verschillende woningtypen met elkaar te vergelijken op basis van het primair energieverbruik. Energetische kwaliteitsscore

6

Voor ieder bouwdeel van een woning dat voor meer dan 50% geïsoleerd is, krijgt de woning één punt. De woningschil is opgebouwd uit vier bouwdelen, zodat een woning voor de buitenschil een maximale energetische kwaliteitsscore kan halen van 4 punten. Daarnaast wordt bij de puntenbepaling rekening gehouden met het type verwarmingsinstallatie. Woningen met lokale verwarming of een individuele cvketel met conventioneel rendement krijgen geen punt, terwijl woningen met een collectief verwarmingssysteem of een individuele cv-ketel met verbeterd of hoog rendement één punt krijgen.

100%

6.674

1.579

248

70%

272

60%

666

50%

296

320

40%

689

253

30% 20%

150

10%

65

167

639

90

243

0% voor 1945 5

4

3

2

1946-1970 1

1971-1990

na 1991

totaal

0

Afbeelding: Energetische kwaliteitscore van de eigen woningvoorraad naar bouwperiode (x 1.000 woningen) Bron: WoON 2006

100% 90%

energetische kwaliteitsscore opgeteld. Voor ieder bouwdeel van

80%

een woning dat voor meer dan 50% geïsoleerd is, krijgt de woning

70%

één punt. De woningschil is opgebouwd uit vier bouwdelen,

60%

zodat een woning voor de buitenschil een maximale energetische

50%

23

18,3

57

44

65,7

64,4

151,8

166 94

46 77 128 47

kwaliteitsscore kan halen van vier punten. Daarnaast wordt bij de

40%

puntenbepaling rekening gehouden met het type verwarmings-

30%

installatie. Woningen met lokale verwarming of een individuele

20%

cv-ketel met conventioneel rendement krijgen geen punt, terwijl

10%

154 65 31

25

22,1

13

27

49,6

9

0% voor 1945 5

22 106

ele cv-ketel met verbeterd of hoog rendement één punt krijgen. De maximale score is vijf en de minimale score is nul. De puntenscore

650

125

62

80%

Ten behoeve van eerdere kwaliteitsonderzoeken heeft VROM de

woningen met een collectief verwarmingssysteem of een individu-

110

146

90%

4

3

2

1946-1970 1

1971-1990

na 1991

totaal

0

geeft een redelijke indicatie op van de energetische kwaliteit van

Afbeelding: Energetische kwaliteitscore van de particuliere huur-

de woning. Hoe lager de score, hoe groter het besparingspoten-

woningen voorraad naar bouwperiode (x 1.000 woningen)

tieel van de woning is. De twee volgende afbeeldingen geven de

Bron: WoON 2006

scores weer voor de eigen woningsector en de particuliere huurwoningenvoorraad. De eigen woningsector scoort relatief goed

Het energielabel en de energetische kwaliteitsscore zijn op

en de particuliere huursector heeft naar verhouding het grootste

verschillende manieren berekend en hangen weliswaar niet één op

energiebesparingpotentieel.

één samen, maar staan wel nauw met elkaar in verband. Vrijwel alle woningen die een nul scoren voor energetische kwaliteit blijken een G-label (76%) of F-label (20%) te hebben. Bij woningen met een vijf voor energetische kwaliteit is het beeld wat minder eenduidig. Bijna 40% van deze woningen heeft een A- (6%) of B-label (32%) en 3% een F- of G-label. De meeste woningen in deze categorie hebben een C- (39%) of D-label (15%) te hebben. Dat suggereert dat er toch ook nog behoorlijk wat energie te besparen valt in de woningen die een vijf scoren voor energetische kwaliteit. Al met al wijzen deze verschillen erop dat het energielabel een beter beeld geeft van de feitelijke energetische kwaliteit dan de energetische kwaliteitsscore.


3.5 Het energiegebruik Op basis van WoON kan worden berekend dat er in een Nederlandse woning per jaar een gemiddelde 1.386 kubieke meter gas wordt verstookt en 3.266 KWh electriciteit per jaar wordt verbruikt. 2500

2000

2.010 1.772

1.702

1.635

1500 1.275

1.346 1.158 1.137

1000

1.217

1.228 1.034

944

500

0 voor 1945 eigen woning

1946-1970

1971-1990

particuliere huur

sociale huur

minder huishoudelijk gasverbruik per woning. Hoewel woningen van een latere bouwperiode minder energie gebruiken voor verwarming dan woningen uit een eerdere bouwperiode, blijkt dat woningen uit de periode 2000-2006 echter evenveel energie dan woningen uit de periode 1998-1999. Of deze trend zich heeft voortgezet na 2006 is niet bekend. Ook redenen voor de afname van de daling zijn niet bekend. Ondanks het feit dat internationale en nationale onderzoeken laten zien dat huishoudenkarakteristieken en bewonersgedrag een groot aandeel zouden kunnen hebben in de verklaring van de spreiding van het gasverbruik, zijn er weinig studies die dit effect hebben kunnen kwantificeren. Vloeroppervlakte en isolatiegraad blijken belangrijke voorspellende parameters te zijn (e.a. 2009).

na 1991

Verschil tussen het gemiddeld gas- en electriciteitsverbruik per woning en per huishouden

Afbeelding 3.14: Gemiddeld gasverbruik per eigendomscategorie

De verbruikgegevens zijn ontleend aan de CBS klantenbestanden

en bouwperiode (in m3 per jaar)

en zijn gebaseerd op ‘standaard jaarverbruiken’. Die standaard

Bron: WoON 2006

jaarverbruiken worden door de energiebedrijven bepaald op basis van meterstanden en met een graaddagen correctie berekend

Afbeelding 3.14 laat zien dat het gasverbruik in de eigen woningsector over de gehele linie hoger ligt dan in de andere sectoren. Dit geldt in het bijzonder voor de categorieën vooroorlogse en vroeg naoorlogse woningen. De aantallen woningen gekoppeld aan het gasverbruik illustreert dit: • In de totale Nederlandse vooroorlogse woningvoorraad wordt (uitgaande van de WoON gegevens) bijna 2.8 miljard kubieke meter gas verstookt. Daarvan nemen eigenaar-bewoners (die 60% van deze voorraad bewonen) ruim 76% voor hun rekening (bijna 1.9 miljard m3 gas). • In het vroeg naoorlogse gedeelte van de voorraad zijn de eigenaar-bewoners verantwoordelijk voor ruim 54% van het totale gasverbruik (dat 2,7 miljard m3 bedraagt), terwijl 40% van die voorraad door eigenaren wordt bewoond. Een belangrijk verklarende factor voor de geconstateerde verschillen in het gasverbruik is de grootte van de woningen (zie ook hoofdstuk 2). Vooral eigen woningen hebben verhoudingsgewijs een groter woonoppervlak en bevatten verhoudingsgewijs meer kamers dan huurwoningen. Naarmate de woningen van recentere datum (en beter geïsoleerd zijn) zijn, neemt het gasverbruik af. Er is sinds de tweede wereldoorlog overigens een trend bespeurbaar naar

voor een gemiddeld jaar en gebruikt voor voorschotnota’s en onderlinge verrekening van kosten op de energiemarkt. Het verbruiksjaar dat aan het WoON2006 is gekoppeld, is het jaar 2005. De gegevens geven dus het verbruik weer van 2005. De gegevens over het gas- en electriciteitsverbruik die hier gepresenteerd worden, verschillen iets van de cijfers uit andere bronnen. De oorzaak daarvan is dat hier de verbruikgegevens van een gemiddelde woning worden gegeven, terwijl de meeste andere bronnen de verbruikgegevens van het gemiddelde Nederlandse huishouden geven. Het CBS bijvoorbeeld stelt voor het jaar 2007 het gemiddelde electraverbruik op 3.512 KWh per jaar per huishouden en het gemiddeld gasverbruik op 1.560 m3 per jaar per huishouden (CBS, 2009). Op de site van Perfectlabel (2009) staan verbruikgegevens over het jaar 2006. Het gemiddelde huishouden (bestaande uit 2,3 personen) verbruikte toen ruim 3.400 KWh electriciteit en ruim 1.650 m3 gas.

21

22


Onderstaande afbeelding 3.15 geeft het gemiddelde electriciteitsverbruik voor de verschillende eigendomscategorieën waarbij een uitsplitsing is gemaakt naar bouwperiode.

kan dus jaarlijks 1350 kubieke meter gas schelen, oftewel: bijna 825 euro aan gas (prijspeil 2009). Stel dat de eigenaar van een gebruikt, dit via isolatiemaatregelen weet te halveren, dan levert

4500 4.058

4.009

dit een besparing op de energierekening op van € 610,- (Milieu

4.011

3.533

3500 3000

een goed geïsoleerd huis maar 700 m3 nodig heeft. Goede isolatie

vooroorlogse woning die nu jaarlijks gemiddeld zo’n 2.000 m3 gas

5000

4000

woning per jaar ruim 2.000 m3 aan verwarming verstookt, terwijl

3.315

3.125 2.441

2500

2.660

2.516

Centraal, 2009). Nu zijn isolerende maatregelen kostbaar en tijdrovend. De genoemde websites geven ook tips en voorbeelden

2.960

2.909

2.495

die eigenaren heel eenvoudig zouden kunnen navolgen. Met het in

2000

de zomer uitzetten van de waakvlam van de cv-ketel bijvoorbeeld

1500

kan een gemiddeld gezin € 55 per jaar besparen. Het vervangen

1000

van de oude cv-ketel door een gaskeur HR-107 combiketel levert een bedrag op van € 250 per jaar. Ook met relatief eenvoudige

500

handelingen is er veel geld (en energie) te besparen.

0 voor 1945 eigen woning

1946-1970

1971-1990

particuliere huur

sociale huur

na 1991

Afbeelding 3.15: Gemiddeld electriciteitsverbruik per eigendomscategorie en bouwperiode (in kWh per jaar) Bron: WoON 2006

In afbeelding 3.16 wordt het totale gas- en electriciteitsverbruik in eigen woningen gerelateerd aan de bouwperiode. 100%

Het electraverbruik wordt (logischerwijs) veel minder beïnvloed door de bouwperiode en veel meer door het aantal personen dat in de woning woont. In particuliere woningen wordt meer electriciteit verbruikt dan in sociale huurwoningen. Vooral eigenaar-bewoners zijn hier weer de grootverbruikers. Uit onderzoek (Itard e.a., 2009) blijkt dat het electriciteitsgebruik van huishoudens jaarlijks gestaag stijgt met ongeveer 1.8%. Electrische apparaten worden weliswaar steeds energiezuiniger maar er worden ook steeds meer apparaten gebruikt. Het electriciteitsverbruik blijkt een grote spreiding te vertonen in vergelijkbare woningen. Belangrijk verklarende factoren zijn de vloeroppervlakte, de gezinsgrootte en het inkomen. Met deze variabelen kan ongeveer 35% tot 56% van de spreiding in electriciteitsgebruik worden verklaard.

Besparingsmogelijkheden In het voorgaande hebben we gezien dat er vooral in oudere eigen woningen veel gas wordt verbruikt, Het gasverbruik in vooroorlogse en vroeg naoorlogse woningen ligt met respectievelijk 2.010 en 1.772 m3 fors boven het landelijk gemiddelde. In deze oudere woningen is veel winst te halen met isolatie. Verschillende organisaties geven uitgebreid informatie over de energiebesparingmogelijkheden en wat dat in financiële zin aan winst kan opleveren. Op de websites van bijvoorbeeld SenterNovem en Milieucentraal is wat dit betreft een schat aan informatie te vinden. Milieu Centraal heeft bijvoorbeeld berekend dat een slecht geïsoleerde

1.123

3.347

835

90% 80%

1.254 2.049 5.028

70%

840

60% 50%

1.488 2.967

40% 30%

932 1.873

3.782

20% 10% 0% gasverbruik totaal (in mln m3) na 1990

1971-1990

electriciteitsverbruik totaal (in mln kWh) 1946-1970

aandeel woningen (x 1.000 woningen) voor 1945

Afbeelding 3.16: Het totale gasverbruik en electriciteitsverbruik in eigen woningen (per bouwperiode) en het aandeel eigen woningen per bouwperiode. Bron: WoON 2006

De afbeelding laat niet heel opmerkelijk uitschieters zien tussen het aandeel van de woningen naar bouwperiode en het aandeel dat zij hebben in het totale energieverbruik. In woningen die recenter gebouwd zijn, wordt verhoudingsgewijs wat minder gas verbruikt dan verwacht mag worden gezien hun aandeel in de totale eigen woningvoorraad. Het omgekeerde doet zich voor bij de eigen woningvoorraad die dateert van voor 1945.


Regionale verschillen Er zijn niet of nauwelijks opmerkelijke verschillen te bespeuren

beschikt bijna 80% over een of andere vorm van mechanische ventilatie.

tussen de vier landsdelen. Uitgaande van de totale voorraad kan worden geconstateerd dat in een woning die gelegen is in een van de vier westelijke provincies verhoudingsgewijs het minst energie wordt verbruikt. Een woning in West Nederland verbruikt namelijk gemiddeld per jaar 1.291 m3 gas en 3.104 KWh aan electriciteit. Het energieverbruik is het hoogst in het zuiden des land. In een

Het gebruik van duurzame energiebronnen in de particuliere woningvoorraad staat nog in de kinderschoenen. In bijna 71.000 Nederlandse koopwoningen (1,8%) en 5.500 particuliere huurwoningen (0,75%) zijn zonnecollectoren aanwezig.

woning in Zuid-Nederland wordt jaarlijks 1,611 kubieke meter gas verbruikt en 3.911 KWh aan electriciteit. Factoren die een rol spelen bij de verklaring van deze verschillen zijn de verschillen in ouderdom van de woningen en vooral de woninggrootte en het aantal bewoners. In het westen van het land scoren de woningen verhoudingsgewijs iets lagere energielabels dan in de andere landsdelen. Bijna 40% van de woningen heeft een G en/of F-label, terwijl dat percentage

Qua isolatiegraad scoren particuliere huurwoningen relatief het slechtst. Toekomstige maatregelen zouden vooral gericht moeten zijn op het na-isoleren van de begane grondvloer en de gesloten gevel. Belangrijke barrières zijn de kosten en het ongemak. Eigenaren zullen daarom niet makkelijk te verleiden zijn dergelijke maatregelen te nemen.

voor de woningen in andere landsdelen rond de 30% schommelt.

3.6 Conclusies In dit hoofdstuk zijn we ingegaan op de energetische kwaliteit van de particuliere woningvoorraad en het energiegebruik van particuliere eigenaren. De wijze van verwarmen en van ventileren is daarop van invloed. Vrijwel alle eigen woningen (ook die gebouwd zijn in de vooroorlogse periode) worden verwarmd via een cv-ketel. Particuliere huurwoningen worden relatief vaker (in ca. 20% van de gevallen) verwarmd door blok-, stads- of wijkverwarming. Ook kachels komen daar nog redelijk veel voor. Een derde van de vooroorlogse particuliere huurwoningen wordt nog verwarmd door kachels. In ongeveer de helft van de vroeg naoorlogse particulier huurwoningenvoorraad ontbreekt een cv-installatie. De andere helft wordt ofwel verwarmd door kachels (57.000 woningen) of is aangesloten op een collectief verwarmingssysteem. 55.000 Particuliere huurwoningen hebben blok-, stads- of wijkverwarming. In 60% van de eigen woningen is de ketel ouder dan 10 jaar. In 640.000 woningen is de cv-ketel ouder dan 15 jaar. Dit levert een fors besparingspotentieel op. De huidige HR ketels gebruiken veel minder gas dan de toestellen die ouder zijn dan ongeveer 10 jaar. Wat de ventilatiewijze betreft zien we dat naarmate de woningen jonger zijn mechanische ventilatie (veel) meer voorkomt. Een op de vijf vooroorlogse en vroeg naoorlogse woningen heeft een mechanisch ventilatiesysteem. Van woningen gebouwd na 1991

Eigen woningen hebben verhoudingsgewijs ‘betere’ of ‘hogere’ energielabels dan andere woningen. Particuliere huurwoningen staan er gemiddeld het slechtst voor. Desondanks scoort bijna 60% van de eigen woningvoorraad een label van D of minder. Het gaat daarbij om 2,2 miljoen woningen. Voor de particuliere huursector is dit zelfs het geval voor driekwart van de woningen (om en nabij 600.000 woningen). Met name in het vooroorlogse en vroeg naoorlogse gedeelte van particuliere voorraad is er qua energiebesparing nog een hoop te winnen. Ongeveer 80% van de eigen woningen uit deze bouwperioden scoort een energielabel van E of minder; dit zijn ruim 1,4 mln. woningen. In de particuliere voorraad gaat het zelfs om meer dan 90% van de woningen die in de vooroorlogse en vroeg naoorlogse periode gebouwd zijn (dit zijn zo’n 450.000 woningen). In eigen woningen wordt gemiddeld meer gas verbruikt dan in de andere sectoren. Dit geldt vooral voor vooroorlogse en vroeg naoorlogse woningen. In de totale Nederlandse vooroorlogse woningvoorraad wordt (uitgaande van de WoON gegevens) bijna 2.8 miljard kubieke meter gas verstookt. Daarvan nemen eigenaar-bewoners (die 60% van deze voorraad bewonen) meer dan driekwart voor hun rekening (omgerekend is dit bijna 1.9 miljard m3 gas). In het vroeg naoorlogse gedeelte van de voorraad zijn de eigenaar-bewoners verantwoordelijk voor ruim 54% van het totale gasverbruik (dat 2,7 miljard m3 bedraagt), terwijl 40% van die voorraad door eigenaren wordt bewoond. Vooral in oudere eigen wonin-

23

24


gen is het gas verbruik verhoudingsgewijs hoog. In vooroorlogse en vroeg-naoorlogse woningen ligt het aantal verbruikte kubieke meter (met respectievelijk 2010 m3 en 1772 m3) ver boven het gemiddelde. In deze oudere woningen is veel winst te behalen met isolatie. Een belangrijke verklaring voor de verschillen in het gasverbruik is de grootte van de woningen. Eigen woningen hebben gemiddeld een (veel) groter woonoppervlak dan huurwoningen. Een gemiddelde eigen woning heeft een woonoppervlak van ruim 125 vierkante meter terwijl dit voor een sociale huurwoning 85 is. Ook telt een gemiddelde eigenwoning meer kamers dan een sociale of particuliere huurwoning (gemiddeld bijna 5 tegenover 3,5). Het electraverbruik wordt niet zozeer beïnvloed door de bouwperiode dan wel door de huishouden grootte. In particuliere (en dan weer voornamelijk in eigen) woningen wordt meer electriciteit verbruikt. Belangrijk verklarende factoren voor het electraverbruik zijn de vloeroppervlakte, de gezinsgrootte en het inkomen.

Motivatie voor energiebesparing

4


4.1 K ennis over het eigen energieverbruik (en de energieprijzen) De belangrijkste vraag die in deze paragraaf aan bod komt is: “Hoe beoordelen de eigenaren de energiezuinigheid van hun huishouden en van hun woning?”. Er is daarbij een uitsplitsing te maken naar het oordeel van de bewoners over de energiezuinigheid • van hun woning bij het verwarmen van de woning; • van het eigen huishouden bij het verwarmen van de woning; • van het eigen huishouden bij het electriciteitsverbruik; • van het eigen huishouden in algemene zin in vergelijking met andere huishoudens.

100% 90% 80%

80 499

73 149

1.540

143 331

795

70%

296 978

2.580

246

60% 50% 40%

1.360

788

2.351

149

489

202

30% 20% 10% 289

51

0% eigen woning

weet niet

helemaal niet zuinig

particuliere huurwoning niet zo zuinig

sociale huurwoning gemiddeld

totaal

zuinig

zeer zuinig

Afbeelding 4.1: Oordeel van de bewoners over de ‘energie

Het is daarnaast vanzelfsprekend zinvol om te kijken of er een relatie te bespeuren valt tussen het oordeel van de bewoners en het feitelijke verbruik.

zuinigheid’ van de woning bij het verwarmen van de woning

Allereerst het oordeel van de bewoners over de energiezuinigheid van hun woning bij het verwarmen van de woning. Het leeuwendeel van de eigenaarbewoners vindt dat hun woning gemiddeld tot (zeer) zuinig is wat het verwarmen ervan betreft. Bijna 15% denkt dat hun woning (helemaal) niet zuinig is. Particuliere huurders zijn wat negatiever: bijna een kwart vindt de woning (helemaal) niet zuinig.

Bewoners van oudere particuliere woningen denken dat hun woning wat minder energiezuinig is bij het verwarmen dan bewoners van jongere particuliere woningen (afbeeldingen 4.2 en 4.3).

(x 1.000 woningen) Bron: WoON 2006

25

26


100%

100% 90%

54

139

191

37 282

90%

541

80% 70%

131

80%

335

1.656

73 188

141 713

919

2.847

272

60% 378

50%

50% 40%

40%

456 284

1.476

279

890

2.645

214

51

164

430

30%

242

20%

20% 10% 0%

27 103

70%

382

60%

30%

41 422

10%

111 47

37

voor 1945 weet niet


1946-1970 niet zo zuinig

94

0% 1971-1990 gemiddeld

eigen woning

na 1991 zuinig

zeer zuinig

weet niet




totaal zuinig

zeer zuinig

Afbeelding 4.2: Oordeel van eigenaar-bewoners over de ‘energie-

Afbeelding 4.4: Oordeel van de bewoners over de energiezuinigheid


van het eigen huishouden bij het verwarmen van de woning

(x 1.000 woningen)

(x 1.000 woningen)

Bron: WoON 2006

Bron: WoON 2006

Met het electriciteitverbruik gaat een groter deel van de eigenaar-bewoners (volgens hun eigen inzicht) minder zuinig om dan met de verwarming. Particuliere huurders vinden zichzelf wat het electra verbruik betreft verhoudingsgewijs het zuinigst. Ook bij dit oordeel maakt het niet zoveel uit hoe oud de woning is.

100% 90% 80%

30

33

81

6 18

37 78

70% 60% 50%

8 25

34

60 91

40% 30% 20%

57

59

100% 21

52

90% 80%

10% 0%

12

11

voor 1945 weet niet


1946-1970 niet zo zuinig

8

283

241 861

1.612

958

2.756

70%

1971-1990 gemiddeld

55

661

na 1991 zuinig

zeer zuinig

60%

40%

Afbeelding 4.3: Oordeel van particuliere huurder over de ‘energie

30%


20%

(x 1.000 woningen)

10%

Bron: WoON 2006

344

50%

0%

955 2.651 1.351

63 145

eigen woning

Als er vervolgens gekeken wordt hoe de bewoners hun eigen ‘energiegedrag’ beoordelen voor wat betreft het verwarmen van de woning, zien we vergelijkbare (maar iets lagere) percentages optreden. Iets minder dan 15% van de eigenaar-bewoners vindt dat hun huishouden (helemaal) niet zo zuinig omgaat met energie. Het vergelijkbare percentage bij de particuliere huurders bedraagt 15%. De ouderdom van de woning heeft hier veel minder invloed op het oordeel. Dat is ook wel verklaarbaar want de huishoudens beoordelen hier het eigen gedrag en niet de energiezuinigheid van de woning.

weet niet



172

380


totaal zuinig

zeer zuinig

Afbeelding 4.5: Oordeel van de bewoners over de ‘energie zuinigheid’ van het huishouden bij het electriciteitsverbruik (x 1.000 woningen) Bron: WoON 2006

Als tot slot het eigen oordeel over het energiezuinige gedrag in algemene zin wordt bekeken, valt op dat - vergeleken met de oordelen die hiervoor zijn gepresenteerd - verhoudingsgewijs meer mensen aangeven het ‘niet te weten’. Bij de eigenaar-bewoners valt verder op dat de groep die van zichzelf zegt (zeer) zuinig


te zijn kleiner is dan bij de oordelen over de vorige zaken. Dit kan ermee te maken dat deze vraag wat algemener van aard is dan de vorige vragen die meer concreet ingaan op het electriciteitsverbruik en het energiegebruik voor de verwarming van de woning. 100% 90%

293

80% 70%

88

269

106

302

259

731

626

1.675

650 1.034

2.666

60% 50% 40% 30%

252

805 2.129

1.072

20% 10% 0%

33

131

eigen woning weet niet



128

291


clusie lijkt gerechtvaardigd dat de meeste bewoners in hoofdlijnen lijken te kunnen schatten of zij minder of meer energiezuinig zijn dan andere huishoudens. Een en ander neemt niet weg dat de zelfkennis bij bewoners verder vergroot kan worden. Uit andere studies is gebleken (o.a. van Vereniging Eigen Huis) dat veel bewoners niet of nauwelijks weten wat zij feitelijk aan energie verbruiken. Bovendien blijkt dat ongeveer tweederde van de bewoners die zegt energiebesparende maatregelen te hebben genomen de besparing op het energiegebruik nog nooit heeft gecontroleerd. Kortom: een eerste belangrijke stap richting verdere energiebesparing in de particuliere voorraad is het bewustmaken van de eigenaren van hun energieverbruik. Pas als men het eigen energieverbruik weet zijn bewuste besparingsmaatregelen zinvol en mogelijk.

totaal zuinig

zeer zuinig

Afbeelding 4.6: Oordeel over de vraag of men vergeleken met anderen veel of weinig energie verbruikt (x 1.000 woningen) Bron: WoON 2006

Is er een relatie tussen wat bewoners feitelijk aan energie gebruiken en het oordeel dat zij geven over de energiezuinigheid van het eigen huishouden? We hebben de antwoorden die de bewoners op de vraag “Denkt u dat u huishouden vergeleken met anderen veel of weinig energie gebruikt?” gerelateerd aan hun feitelijk gemeten gas- en electriciteitsverbruik. Dit levert een enigszins diffuus beeld op. Bewoners die denken (zeer) weinig energie te verbruiken, verbruiken daadwerkelijk ook net iets minder electriciteit en gas dan gemiddeld. De bewoners die zeggen (zeer) veel energie te verbruiken, gebruiken echter bijna net zo veel (of weinig) electriciteit en gas dan gemiddeld. De groep bewoners die zegt veel energie te verbruiken, denkt juist weer vergelijkbaar te zijn met andere huishoudens. Wanneer we de oordelen over de energiezuinigheid bij het verwarmen van de woning en het electriciteitsgebruik relateren aan het feitelijke gebruik, wordt het beeld iets helderder. De groep die aangeeft (zeer) zuinig te zijn bij het verwarmen en het gebruiken van electriciteit, blijkt ook feitelijk (iets) minder gas- en electriciteit te verbruiken dan de groep die zegt minder zuinig te zijn. Dit geldt voor zowel de eigenaar-bewoners als de particuliere huurders. Het verband is statistisch gezien vrij zwak, maar de con-

4.2 Motivatie om minder energie te gebruiken Gevraagd naar de belangrijkheid van energiezuinig gedrag geven vrijwel alle bewoners aan dat (zeer) belangrijk te vinden (afbeelding 4.7). De eigendomsverhouding maakt daarbij niet of nauwelijks uit. 100% 90%

325

59

133

518

2.532

443

1.332

4.308

80% 70% 60% 50% 40% 30% 20%

760

225

1.911

926

10% 0% eigen woning helemaal nier belangrijk


niet zo belangrijk

neutraal

sociale huurwoning belangrijk

totaal heel belangrijk

Afbeelding 4.7: Hoe belangrijk vindt men energiezuinig gedrag (x 1.000 woningen) Bron: WoON 2006

Bewoners zeggen in overgrote meerderheid energiezuinig gedrag (heel) belangrijk te vinden. Dit geldt voor alle bewoners ongeacht de eigendomsvorm, het woningtype, de woninggrootte, of de ouderdom van de woning. Wel zien we een (beperkt) verband met het oordeel over de eigen energiezuinigheid. Bewoners die aangeven zuinig om te gaan met elec-

27

28


100%

triciteit en gas (verwarming) zeggen verhoudingsgewijs vaker dan anderen aan dat energiezuinig gedrag belangrijk te vinden. Ouderen vinden energiezuiniger gedrag over het algemeen iets belangrijker dan de jongere bewoners. Onder de lagere inkomensgroepen zijn er verhoudingsgewijs meer mensen die energiezuinig gedrag (heel) belangrijk vinden dan onder de hogere inkomensgroepen. Dit zou heel goed verklaard kunnen worden door het feit hun financiële middelen verhoudingsgewijs beperkt zijn en dat energie nu eenmaal geld kost. Bewoners die zeggen energiezuinig gedrag (heel) belangrijk te vinden, lijken die mening ook in daden om te zetten. Zij hebben verhoudingsgewijs meer spaarlampen in huis dan de bewoners die energiezuinig gedrag niet zo heel belangrijk vinden. Ook zijn deze groep bewoners er meer op gespitst apparaten niet of zo min mogelijk op ‘stand-by’ te laten staan.

1.886

490

1.321

3.697

90% 80% 70% 60% 50%

1.943 3.116

40%

926

30%

246

20% 10% 0% eigen woning

nee


sociale huurwoning

totaal

ja

Afbeelding 4.8: Zijn er de afgelopen vijf jaar energiezuinige maatregelen genomen? (x 1.000 woningen) Bron: WoON 2006

100%

336

349

509

483

738

692

90% 80%

Als we overigens naar het spaarlampen gebruik kijken, zien we

70%

dat in een gemiddelde eigen woning vier spaarlampen te vinden

60%

zijn en in een (particuliere of sociale) huurwoning gemiddeld drie.

50%

Dit verschil heeft zeer waarschijnlijk te maken met verschil in

40%

woninggrootte en het aantal kamers tussen koop- en huurwonin-

30%

gen. Aan de andere kant kunnen we ook constateren dat in een

20%

derde van de eigen woningen nog geen enkele spaarlamp gebruikt

10%

wordt. En dat eigenaar-bewoners wat vaker adapters/opladers

eenvoudige gedragsverandering al besparingen opleveren.

135

0%

onnodig in het stopcontact laten zitten en het licht aanlaten dan (sociale en particuliere) huurders het licht. Ook hier kan een

588

voor 1945 nee

1946-1970

1971-1990

na 1991

ja

Afbeelding 4.9: Zijn er de afgelopen vijf jaar energiezuinige maatregelen genomen in eigen woningen, uitgesplitst naar

Vrijwel iedereen vindt energiezuinig gedrag belangrijk, maar treft men ook daadwerkelijk maatregelen om de woning energiezuiniger te maken? De volgende afbeelding 4.8 geeft daarop het antwoord.

bouwperiode? (x 1.000 woningen) Bron: WoON 2006

In de helft van de eigen woningen zijn de afgelopen vijf jaar maatregelen getroffen. Dit gebeurt verhoudingsgewijs wat vaker in woningen die wat ouder zijn.


100%

173

129

117

71

bijvoorbeeld aangebracht bij het vernieuwen van een kozijn of zijn alle ramen geïsoleerd?).

90% 80% 70% 60%

Eigen woning

Particuliere huurwoning

50%

aantal

aantal

Dubbelglas HR ++

551.727

24.683

Dubbelglas

461.720

75.813

Voorzetramen

42.493

4.689

Gevelisolatie

169.618

14.265

Binnenisolatie van het dak

324.117

14.787

Buitenisolatie van het dak

128.999

2.816

Afbeelding 4.10: Zijn er de afgelopen vijf jaar energiezuinige

Isolatie van de zoldervloer

105.864

8.951

maatregelen genomen in particuliere huurwoningen, uitgesplitst

Isolatie van andere vloer(en)

198.735

12.946

naar bouwperiode? (x 1.000 woningen)

Rolluiken of andere luiken

133.304

5.994

Bron: WoON 2006

Cv-ketel met verbeterd rendement (VR)

91.540

30.356

Cv-ketel met hoog rendement (HR)

636.303

57.253

Combitap HR ketel

424.547

47.232

Zonneboiler

20.710

813

Zonnepanelen

41.977

1.325

Waterbesparende kranen/ douchekoppen

318.596

13.571

Spaarlampen

554.315

50.230

Kierdichting (tochtstrippen)

334.175

17.416

Leidingisolatie (materiaal 259.789 rondom warmwaterleidingen)

11.757

Reflectiemateriaal achter radiatoren

83.155

10.199

Anders

349.477

42.814

40% 30%

68

71

94

20% 13

10% 0% voor 1945 nee

1946-1970

1971-1990

na 1991

ja

In particuliere huurwoningen zijn er vergeleken met de andere sectoren minder vaak energiebesparende maatregelen genomen.

Tabel 4.1: Het aantal woningen waar de desbetreffende maatregel Anders

Leidingisolatie

Spaarlampen

Reﬂectiemateriaal radiatoren

Zonnepanelen

Zonneboiler

Kierdichting

Waterbesparende kranen/douchekoppen

CV-ketel met hoog rendement (HR)

Combitap HR ketel

Isolatie van de andere vloer(en)

Binnenisolatie van het dak

CV-ketel met verbeterd rendement (VR)

5

Rolluiken of andere luiken

10

Isolatie van de zoldervloer

15

Buitenisolatie van het dak

20

Gevelisolatie

25

Dubbelglas

30

Voorzetramen

35

Dubbelglas HR++

Afbeelding 4.11 geeft aan welke maatregelen door de particuliere eigenaren zijn genomen. Voor alle duidelijkheid: alleen aan degenen die een of meerdere maatregelen hebben genomen, is gevraagd welke maatregel ze hebben getroffen. Er kunnen daarbij vanzelfsprekend meerdere maatregelen genoemd zijn per eigenaar.

0 eigen woning

particulier huurwoning

Afbeelding 4.11: Procentuele verdeling van de door particuliere eigenaren genomen maatregelen

De tabel 4.1 geeft aan in hoeveel eigen woningen en particuliere huurwoningen de desbetreffende maatregelen zijn genomen. Ook hierbij moet bedacht worden dat er in een woning meerdere maatregelen kunnen zijn genomen. Nadere kwalitatieve informatie over de maatregelen ontbreekt. Gegevens over hoe en waar de maatregelen zijn uitgevoerd en wat de kosten zijn geweest ontbreken (is het dubbelglas

is genomen de afgelopen vijf jaar

De top vijf van maatregelen die eigenaar-bewoners hebben genomen bestaat uit: • Het installeren van een cv-ketel met hoog rendement: 636.303 woningen. • De vervanging van gewone lampen door spaar lampen: 554.315 woningen. • Het aanbrengen van dubbelglas HR ++ en dubbelglas (resp. in 551.727 en 461.720 woningen). • De installatie van een combitap HR ketel: 424.547 woningen. In particuliere huurwoningen ziet de top vijf van maatregelen er als volgt uit: • Het aanbrengen van dubbelglas: 75.813 woningen. • Het installeren van een cv-ketel met hoog rendement: 57.253 woningen.

29

30


• Het vervangen van gewone lampen door spaar lampen: 50.230 woningen. • De installatie van een combitap HR ketel: 47.232 woningen. • Het installeren van een cv-ketel met verbeterd rendement: 30.356 woningen. Men zoekt de oplossingen dus vooral in het verbeteren van de (verwarming- en warmwater) installaties. Waarom neemt men die maatregelen? De belangrijkste redenen voor eigenaar-bewoners zijn om te besparen op de energierekening (61%) en om het comfort te verhogen (45%). Redenen die minder vaak genoemd worden zijn: om het milieu te sparen (25%), om vocht- en ventilatieproblemen op te lossen (11%) en om de waarde van de woning te laten stijgen (10%). In de particuliere huursector worden grofweg dezelfde redenen genoemd: • Om te besparen op de energierekening (55%). • Om het milieu te sparen (26%). • Om het comfort te verhogen (25%). • Om vocht- en ventilatieproblemen op te lossen (9%). • Om geluidsoverlast terug te dringen (5%).

hebben om maatregelen al dan niet te nemen. Naast de leeftijd van de woning (zie afbeelding 4.9) blijkt dat naarmate de woning groter is (gemeten in het aantal kamers ) er meer energiebesparende maatregelen worden genomen. Op zich geen vreemde constatering. Als we de energetische kwaliteit van de woning in de beschouwing betrekken, kan worden geconstateerd dat verhoudingsgewijs de meeste maatregelen in woningen met een E-label worden genomen. In woningen met een hoger en lager label worden minder maatregelen genomen. Voor de woningen met een hoog label zou dit verklaard kunnen worden doordat maatregelen niet nodig of mogelijk zijn (de woning is bijv. al geïsoleerd). Voor de woningen met een lage energetische kwaliteit zou de overweging wellicht een rol kunnen spelen dat bewoners denken dat maatregelen toch niet al teveel zin hebben. Het zou pas zoden aan de dijk zetten wanneer er heel veel maatregelen tegelijkertijd wordt getroffen. Dit is echter zo tijdrovend en kostbaar dat het mensen zou afschrikken. Wat de bewonerskenmerken betreft, zien we dat naarmate het huishouden groter is er meer maatregelen genomen zijn. Bewoners tussen de 35 en 54 jaar nemen verhoudingsgewijs meer maatregelen dan oudere en jongere bewoners.

4.3 Conclusies De maatregelen en de motieven overziend, gaat het vooral om maatregelen die samenhangen met het onderhoud van de installaties (er worden verwarmingsketels vervangen) en relatieve eenvoudige acties (als het kopen van spaarlampen). Isolatietechnisch wordt er fors geïnvesteerd in het aanbrengen van dubbele beglazing. De echte ingrijpende (en meest besparende maatregelen (isoleren gevel, dak en vloer) vinden mondjesmaat plaats. Het meest genoemde motief om energiebesparende maatregelen te treffen, is om geld te besparen op de energierekening. Dit zou kunnen betekenen dat eigenaren wellicht ook over te halen zijn om meer ingrijpende maatregelen uit te voeren wanneer daar duidelijke financiële voordelen tegenover staan.

Maatregelen en woningen bewonerskenmerken Er zijn geen bijzondere sterke statistische relaties tussen het al dan niet nemen van maatregelen en woning – en bewonerskenmerken. We hebben dit overigens alleen voor de eigen woningsector bekeken, omdat eigenaar-bewoners de volledige keuzevrijheid

Twee onderwerpen staan centraal in dit hoofdstuk. Ten eerste het oordeel dat bewoners zelf hebben over de energiezuinigheid van hun huishouden en woning (en of dat oordeel overeen komt met het feitelijk gedrag). In de tweede plaats is in kaart gebracht wat particulier eigenaren (met de nadruk op eigenaar-bewoners) de aflopen jaren zelf voor energiebesparende maatregelen in hun woning hebben genomen en wat daarvoor de belangrijkste redenen zijn. Bij de beoordeling van de energiezuinigheid van hun huishouden en van hun woning is de groep die zegt (zeer) zuinig te zijn iets groter dan de groep die denkt (helmaal) niet zuinig te zijn. Dit geldt voor het oordelen van de bewoners over de energiezuinigheid van hun woning bij het verwarmen; van het eigen huishouden bij het verwarmen van de woning; van het eigen huishouden bij het electriciteitsverbruik; en van het eigen huishouden in algemene zin in vergelijking met andere huishoudens. Over het algemeen zijn er geen duidelijke verschillen te bespeuren tussen het oordeel van bewoners van


oudere en jongere woningen. Wel vinden bewoners van oudere woningen dat hun woning wat minder energiezuinig bij het verwarmen is dan bewoners van jongere woningen. Bewoners zeggen in overgrote meerderheid energiezuinig gedrag (heel) belangrijk te vinden. Dit geldt voor alle bewoners ongeacht de eigendomsvorm, het woningtype, de woninggrootte, of de ouderdom van de woning. Hoewel het statistisch verband niet bijzonder sterk is, lijken de meeste bewoners wel te beseffen of zij minder of meer energiezuinig zijn dan andere huishoudens. Deze ‘zelfkennis’ is wel voor verbetering vatbaar. Veel bewoners weten niet of nauwelijks wat zij feitelijk aan energie verbruiken. Het verder bewustmaken van eigenaren wat zij aan energie verbruiken zal een eerste belangrijke stap zijn om het energieverbruik in de particuliere voorraad terug te dringen. Pas dan krijgen bewoners werkelijk inzicht in welke maatregelen ook feitelijk besparingen kunnen opleveren In de helft van de eigen woningen zijn de afgelopen vijf jaar maatregelen getroffen. Dit is wat vaker gebeurt in oudere woningen. In een kleine 30% van de particuliere huurwoningen zijn er energiebesparende maatregelen genomen. De maatregelen die genomen zijn, hangen voor een belangrijk deel samen met het onderhoud van de installaties (er worden verwarmingsketels vervangen). Daarnaast zijn er relatieve eenvoudige acties ondernomen (als het kopen van spaarlampen). In een fors aantal woningen is dubbele beglazing aangebracht. In de eigen woningsector ziet de top vijf van maatregelen er als volgt uit: • Het installeren van een cv-ketel met hoog rendement: 636.303 woningen. • De aankoop van spaarlampen: 554.315 woningen. • Het aanbrengen van dubbelglas HR ++ en dubbelglas (resp. in 551.727 en 461.720 woningen). • De installatie van een combitap HR ketel: 424.547 woningen. De belangrijkste reden die wordt genoemd om energiebesparende maatregelen te nemen, is om geld te besparen op de energierekening en om het comfort te verhogen. Deze motieven zijn genoemd door respectievelijk 61% en 45% van de eigenaar-bewoners.

31

32


5

Hoe is het energieverbruik verder terug te dringen?

5.1 Inleiding Om een doelmatig beleid te ontwikkelen, is het van groot belang om aanknopingspunten te vinden bij de behoeften en interesses van eigenaar-bewoners. Wat is er bekend over de bereidheid van bewoners om zich in te zetten voor een verbetering van de eigen woning? Het WoON bestand bevat enige data om deze vragen te beantwoorden. Dit wordt uitgewerkt in paragraaf 5.2. De vraag welke instrumenten momenteel worden ingezet om particuliere eigenaren in beweging te krijgen komt in paragraaf 5.3 aan bod. In de slotparagraaf 5.4 beschouwen we de mogelijkheden voor de nabije toekomst. Is het huidige instrumentarium voldoende toegerust om bestaande barrières te slechten? Welke wegen kunnen worden bewandeld om het energiebesparing potentieel van de particuliere woningsector nog beter te kunnen benutten?

5.2 De bereidheid van eigenaar-bewoners om energiebesparende maatregelen te treffen Het WoON bestand bevat enige vragen die inzicht bieden op de bereidheid van eigenaren bewoners om energiebesparende (en comfortverbeterende) maatregelen te treffen.

Hoe aangenaam vinden bewoners de eigen woning? Allereerst het oordeel van de bewoners over hoe aangenaam ze hun woning vinden. Met ‘aangenaam’ wordt gedoeld op zaken die met comfort en behaaglijkheid hebben te maken, zoals bijvoorbeeld het al dan niet warm zijn in de woning, het last hebben van tocht en dergelijke.

100% 90% 80%

355

55 84

303

168

423

476 946

2.224

3.713

70% 60%

1.137

353

50% 40% 30%

1.173

20%

1.627 117

10%

337

0% eigen woning heel onaangenaam


onaangenaam

sociale huurwoning

neutraal

aangenaam

totaal heel aangenaam

Afbeelding 5.1: Hoe aangenaam vinden de bewoners hun woning? (x 1.000 woningen) Bron: WoON 2006

Particuliere woningeigenaren zijn over het algemeen tevreden over hun woning, slechts een zeer kleine minderheid van de eigenaar-bewoners vindt hun woning onaangenaam. Hoe jonger de woning hoe aangenamer men de woning vindt (zie afbeelding 5.2). Bij de particuliere huurders is de groep die de woning onaangenaam vindt groter en (qua relatieve omvang) vergelijkbaar met de huurders in de sociale huursector. Op dit moment heeft echter ongeveer 60% van de eigen woningen een energielabel D of minder en ook de energetische kwaliteitsscore laat zien dat er nog een groot besparingspotentieel is in de eigen woningsector. Die labelscores beïnvloeden het oordeel van de bewoners over hoe aangenaam zij hun woning vinden blijkbaar niet of nauwelijks.


100%

100% 90% 80%

33 403

86

94

141

730 554

616

957

706

80%

536

70%

70%

60%

60% 50%

50% 376

40% 30% 20%

603

90%

216

40% 30%

413

312 207

20%

167

273 121

10%

10%

0%

0% eigen woning heel onaangenaam


onaangenaam

sociale huurwoning

neutraal

voor 1945

totaal

aangenaam

heel aangenaam

nee

1946-1970

1971-1990

na 1991 en later

ja

Afbeelding 5.4: Het oordeel van eigenaar-bewoners over hoe

Afbeelding 5.2: Het oordeel van eigenaar-bewoners over hoe

aangenaam ze de woning vinden uitgesplitst naar bouwperiode

aangenaam zij de woning vinden uitgesplitst naar bouwperiode

(x 1.000 woningen)

(x 1.000 woningen)

Bron: WoON 2006

Bron: WoON 2006

100%

2.881

607

1.752

5.240

465

1.506

90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20%

913 129

10% 0% eigen woning nee


sociale huurwoning

totaal

ja

Afbeelding 5.3: Overweegt men maatregelen om de woning aangenamer te maken? (x 1.000 woningen)

Kortom, het motief ‘aangenamer maken van de woning’ zal niet doorslaggevend zijn voor veel bewoners om energiebesparende en comfortverhogende maatregelen te nemen. Bij de bewoners die wel zeggen ingrepen te treffen, gaat het bovendien om redelijk eenvoudige maatregelen. Eerder hebben we gezien dat de isolatie van vooral de begane grond vloer en de gevel ook voor forse verbeteringen vatbaar zijn. Deze ingrepen staan echter niet al hoog in de prioriteitenlijst van de eigenaar-bewoners. In ongeveer een derde van de eigen woningen is de verwarmingsketel de komende jaren aan vervanging toe. Maatregelen die de afgelopen vijf jaar zijn genomen laten zien dat bewoners vooral installaties vervangen. Hier is dus wel een redelijke verbetering te verwachten.

Bron: WoON 2006

Gezien de grote groep bewoners die hun woning (redelijk) aangenaam vindt, is het niet zo verbazingwekkend dat de meeste bewoners en eigenaren niet van plan zijn maatregelen te treffen om hun woning aangenamer te maken (afbeelding 5.3). Iets meer dan 20% van de eigenaar-bewoners zegt dit te willen doen. De meest genoemde maatregelen zijn het aanbrengen van dubbelglas en het aanbrengen van kierdichting (beide maatregelen worden door een kwart genoemd) en het isoleren van het dak (11%). De maatregelen zullen verhoudingsgewijs vooral genomen worden door eigenaren van vooroorlogse en vroeg naoorlogse eigen woningen (zie afbeelding 5.4).

De financiële factor In het vorige hoofdstuk hebben we gezien dat vrijwel alle eigenaren zeggen energiezuinig gedrag (heel) belangrijk te vinden. De afgelopen vijf jaar is dan ook in de helft van de eigen woningen en in een kleine 30% van de particuliere huurwoningen aan energiebesparing ‘gedaan’. De genomen maatregelen bestaan weliswaar voor een belangrijk deel uit ingrepen als het vervangen van de verwarmingsketels en eenvoudige acties (bijv. lampen vervangen door spaarlampen). Het bewustzijn is er en er worden maatregelen genomen. Het is te verwachten dat dit ook in de komende jaren zal gebeuren. De belangrijkste reden die wordt genoemd om energiebesparende maatregelen te nemen, is om geld te besparen op de energierekening. In het WoON onderzoek is gevraagd wat bewoners

33

34


zouden doen als de energieprijs verder stijgt (zie afbeelding 5.5). Bij een verdere prijsstijging van energie zal een kleine meerderheid van de bewoners op de oude voet doorgaan en niet proberen op energie te gaan besparen. Iets minder dan de helft van de eigenaar-bewoners (die samen bijna 1.7 miljoen eigen woningen bezitten) zegt wel op een of andere manier te gaan proberen op energie te besparen. De financiële factor is voor hen blijkbaar wel van belang. Het voorgaande overziend kan tot de conclusie leiden dat voor financiële arrangementen in principe een voedingsbodem aanwezig zou kunnen zijn in Nederland. Met financieringsarrangementen zouden bewoners gestimuleerd kunnen worden om verdergaande energiebesparende maatregelen te nemen. Dit zal weliswaar gepaard gaan met hogere investeringskosten, maar daar tegenover staan ook weer grotere besparingen en de tegemoetkoming in de vorm van een financiële lening. We komen daarop later in dit hoofdstuk nog terug. 100%

2.098

422

1.092

3.612

90% 80% 70% 60% 50% 40%

1.144 1.690

3.145 310

30% 20% 10% 0% eigen woning gewoon meer betalen


sociale huurwoning

totaal

proberen energie te besparen

Afbeelding 5.5: Wat doen bewoners als de energieprijs verder stijgt? (x 1.000 woningen) Bron: WoON 2006

Ongeveer 40% van de bewoners van de particuliere woningvoorraad geeft aan energie te gaan besparen als de energieprijzen verder stijgen. De meerderheid zegt niets te doen en gewoon meer te gaan betalen. Het is de vraag wat deze bewoners doen als de prijs in werkelijkheid echt substantieel toeneemt. De ouderdom van de woning heeft overigens geen effect op de mening van de eigenaar-bewoners.

5.3 Bestaande instrumenten Er zijn momenteel vele subsidie- en leningsvormen waarvan bewoners gebruik kunnen maken wanneer zij energiebesparende maatregelen willen nemen. We noemen hieronder enkele voorbeelden van deze instrumenten. Voor een volledig en actueel overzicht verwijzen we hier naar de website “www.energiesubsidiewijzer.nl”.

5.3.1 Nationaal Om energiebesparing te stimuleren heeft de overheid een aantal tijdelijke maatregelen opgezet die het goedkoper maken om energie te besparen. Het gaat dan om subsidies, leningen en btw-verlaging, die de prijs van energiebesparende adviezen en maatregelen lager maken. Subsidies Om de toepassing van duurzame energie in gebouwen te bevorderen zijn onder meer de Subsidie Duurzame Energie (SDE) en Subsidie Duurzame Warmte ingesteld. SDE richt zich op verschillende vormen van duurzame energieopwekking, maar voor eigenaar-bewoners kunnen vooral de PV-zonnepanelen aantrekkelijk zijn. De subsidie is aangeboden in april 2008 en april 2009 en beide keren is deze regeling een groot succes gebleken en is het gehele subsidiebedrag aan aanvragers toegekend. De verwachting is dat er ook in volgende jaren opnieuw een subsidiepot beschikbaar wordt gesteld. De subsidie is gekoppeld aan de opwekking van de duurzame energie. Eigenaren moeten zelf de investering doen voor de aanschaf en installatie en kunnen dan door de vergoeding voor de opwekking de investering in ongeveer 15 jaar terugverdienen. Het toekennen van de subsidie biedt overigens nog geen garantie dat de bewoners ook werkelijk tot de aanschaf en installatie overgaan. De subsidieregeling wordt als tamelijk complex ervaren en de hoge voorinvestering voor eigenaren kan een drempel zijn. Met de Subsidie Duurzame Warmte kan de aanschaf van zonneboilers en warmtepompen worden gesubsidieerd. Anders dan de SDE subsidie gaat het hierbij om een bijdrage in de investering. Belemmeringen voor een grootschalig gebruik zijn het feit dat de apparaten niet bij alle woningen even gemakkelijk (of helemaal niet) kunnen worden ingebouwd. Een meer complexe installatie maakt de investeringen dusdanig hoog, dat ook met de subsidie de


terugverdientijden erg lang worden. Verder zijn er vergoedingen beschikbaar voor bewoners die een energiebesparingadvies vragen. Zo is er de Meer Met Minder-Stimuleringspremie voor eigenaar-bewoners, VvE’s en woningcorporaties voor het nemen van energiebesparende maatregelen via een maatwerkadvies. Wanneer maatregelen uit het maatwerkadvies worden genomen en zorgen voor een energiebesparing van 20-30% kan men tot maximaal 750,- subsidie krijgen. Daarnaast heeft Senter Novem een tijdelijk subsidieregeling ingesteld voor woningeigenaren die een maatwerkadvies afnemen van een gecertificeerde adviseur. Zij komen eenmalig in aanmerking voor een subsidie van maximaal 200 euro.

(bijv. de Groenhypotheek van de Triodos Bank en de EnergieVoordeel hypotheek van Fortis Bank Nederland). Gemeenten en provincies die een Duurzaamheidslening via SVn aanbieden, liften overigens ook mee met de garantstelling van het Rijk. Het voordeel voor hen is dat ze met de garantstelling het debiteurenrisico beperken.

Fiscaal Het isoleren van woningen wordt via de fiscale weg gestimuleerd. Voor vloer-, dak- en gevelisolatie is er een verlaging van het btw-tarief van 19% naar 6% mogelijk voor arbeid en (in beperkte mate) voor materialen. De aanschaf van isolatie glas wordt gesubsidieerd tot maximaal 20% van de kosten.

Naast de subsidies probeert Meer Met Minder ook vooral aan het bezwaar tegemoet te komen dat het nemen van energiebe-

Deze fiscale regeling ziet er op papier mooi uit. Echter vanuit

sparende maatregelen lastig zou zijn. Ondeskundige eigenaar-

de bouwpraktijk komt er nogal wat kritiek op. De regeling zou

bewoners vinden het moeilijk om bouwbedrijven te zoeken aan

onwerkbaar zijn en zowel de bouwbedrijven als de belasting-

wie ze de energiebesparende klussen met een gerust hart kunnen

dienst een hoop extra administratieve rompslomp opleveren.

aanbesteden. Dit wordt het ontzorgen genoemd. In dit kader

Belangrijkste kritiekpunt is dat het niet duidelijk is welke

krijgen bouwen installatiebedrijven specifieke cursussen en

werkzaamheden onder het verlaagde tarief vallen. In de

kunnen dan via de Meer Met Minder website als Meer Met Minder

praktijk blijkt dat bijna per project advies moet worden

bedrijf hun diensten aanbieden. Er is nog weinig te zeggen hoe

ingewonnen bij de belastingdienst (Bouwend Nederland

dit in de praktijk functioneert. Er zijn wel al veel bedrijven die

Podium, 2009). Dat is een grote sta-in-de-weg voor een

zich een ‘Meer Met Minder bedrijf’ mogen noemen.

succesvol gebruik van de regeling.

Leningen Verschillende financiële instellingen bieden leningen aan die zijn toegesneden op het treffen van energiebesparende maatregelen in de woning. Via het Energiebesparingkrediet staat het Rijk garant voor een lening die wordt afgesloten om energiebesparende maatregelen te treffen. Het voordeel van de garantstelling van het Rijk, is dat het een lagere rente biedt. De rentekorting is afhankelijk van de betrokken bank of kredietverstrekker, maar bedraagt ongeveer 1%. De lening kan worden aangevraagd bij een daarvoor gecertificeerde bank of andere kredietverstrekker. Door een Energiebesparingkrediet te combineren met de overheidsregeling Groenprojecten kan het rentepercentage nog meer omlaag. Er kan dan voordelig een lening worden afgesloten voor zonnecellen (foto voltaïsch), zonnecollectoren, warmtepompen of voor een verbetering van het energielabel met vier of vijf sprongen. Daarnaast zijn er ook individuele banken die hypothecaire leningen aanbieden voor het energiezuiniger maken van de woning

5.3.2 Provinciaal en gemeentelijk Op het lokale en provinciale niveau worden de laatste jaren vele initiatieven ontplooid om particuliere eigenaren te bewegen de woning energiezuiniger te maken. Het gaat daarbij soms om het verstrekken van subsidies en soms om het aanbieden van specifieke leningsvormen (en/ of combinaties tussen beiden). In veel gevallen is SVn betrokken bij het verstrekken en beheren van de leningen. In het navolgende geven we enkele voorbeelden. Subsidies Meer en meer gemeenten hebben besloten om subsidie beschikbaar te stellen voor bewoners die bepaalde energiezuinige maatregelen willen treffen. Tytsjerksteradeel biedt eigenaren van bestaande woningen de mogelijkheid gebruik te maken van de Subsidie energiebesparende maatregelen. De maximale subsidies per woning bedragen: voor isolatie (gevel, dak, vloer, bodem of glas): € 500. Voor een

35

36


zonneboiler (minimaal 2GJ): € 300 en voor zonnepanelen

De provincie Limburg heeft samen met 38 Limburgse gemeenten

(minimaal 0,6kWp): € 300.

geld beschikbaar gesteld voor energiebesparing in bestaande woningen. De gesubsidieerde energiebesparende maatregelen

In Bloemendaal kunnen bewoners van bestaande woningen sub-

voor woningen en de daarvoor vast te stellen subsidiebedragen

sidie krijgen voor zonnepanelen en/of zonneboilers. De subsidie

zijn vastgelegd in een maatregelenlijst (met daarop o.a. zon-

voor zonnepanelen (zon-PV) is € 3 per wattpiek tot maximaal

nepanelen, zonneboiler, isolatiemaatregelen, etc.). Per gemeente

€ 1.500 per woning, voor een Zonneboiler is € 550 beschikbaar.

is het voor subsidievaststelling beschikbare bedrag vastgesteld. Per woning zal de subsidie niet hoger zijn dan € 1.500.

In Amsterdam kunnen particuliere eigenaren van bestaande

maximum subsidiebedragen per maatregel vastgesteld.

Leningen Zoals aangegeven speelt de SVn een belangrijke rol bij de leningsvormen die door de gemeentelijke en provinciale overheden worden aangeboden. SVn beheert de financiële middelen.

De Bussumse regeling (die tot eind 2009 geldt) is bestemd voor

Eindhoven heeft samen met SVn een energiebesparinglening

eigenaren/bewoners die één of meer maatregelen treffen uit de

voor woningeigenaren ontwikkeld. Voor het nemen van ener-

duurzame-energielijst die de gemeenten/provincie heeft opgeteld.

giebesparende maatregelen kunnen eigenaren een lening met

Deze lijst geeft per maatregel aan welk criterium geldt en welk

een rente van 2% krijgen. De lening voor particulieren bedraagt

subsidiebedrag wordt toegekend. Per woning wordt maximaal

minimaal € 2.500 en maximaal € 15.000. Zij kunnen dit lenen

€ 2.000,- aan subsidies verstrekt.

tegen een rente van 2%. De lening heeft een maximale looptijd

woningen tussen medio september en eind november 2009 subsidie aanvragen voor verschillende energiebesparende maatregelen. Subsidie is beschikbaar voor ondermeer een zonneboiler, zonnepanelen en een warmtepomp. Ook Amsterdam heeft

van 10 of 15 jaar.

Veelal stellen gemeenten een bepaald maximaal bedrag vast voor de regeling en worden de subsidies verstrekt onder het motto “op is op”. Het beschikbare budget is in de meeste gevallen relatief beperkt, waardoor er niet al te veel woningen kunnen worden aangepakt. De meeste provincies bieden overigens ook subsidiemogelijkheden voor bewoners. Dit gebeurt soms via en in samenwerking met gemeenten, en soms rechtstreeks vanuit de provincie. Brabantse woningeigenaren die (tussen begin 2008 en eind 2009) minimaal 2 verschillende maatregelen treffen aan hun bestaande

Amersfoort biedt (ook samen met SVn) haar inwoners de Duurzaamheidslening particuliere woningeigenaar. De rente bedraagt 2% en heeft een maximale looptijd van 10 jaar. Het te verstrekken bedrag bedraagt minimaal € 2.500,- en maximaal € 7000,-. Voor isolatie en zuinige verwarmingsinstallaties geldt de eis dat de woning minimaal met één labelklasse verbetert. Voor duurzame energieopties als warmtepompen, zonnepanelen en zonneboilers geldt deze eis niet. De WOZ-waarde van de woning mag niet hoger zijn dan € 250.000.

Ook bij de leningsvormen spelen veel provincies een stimulerende rol. Er zijn verschillende voorbeelden.

koopwoning kunnen € 500 subsidie krijgen. Het gaat dan bijv. om het plaatsen van dubbel (HR++) glas, het aanbrengen van vloer-,

Noord-Brabant heeft - naast de hiervoor genoemde subsidie-

gevel- of dakisolatie, het plaatsen van zonnecollectoren of een

mogelijkheid - de energielening particuliere woningeigenaren in

kleine windmolen,. De provincie heeft € 1 miljoen aan subsidie

het leven geroepen. Voor de periode november 2009 tot en met

beschikbaar.

eind 2011 is daarvoor 10 miljoen euro gereserveerd. Voor het nemen van energiebesparende maatregelen en het installeren van

Noord-Holland heeft een duurzame energielijst opgeteld (met

duurzame installaties wordt een lening aangeboden. De lening

daarop maatregelen en subsidiebedragen). In Noord-Hollandse

bedraagt minimaal € 3.000 en maximaal € 10.000 tegen 2%

gemeenten die een klimaat-afspraak hebben gesloten met de

rente en een looptijd van 10 jaar. Voorwaarden zijn dat de woning

provincie kunnen inwoners subsidie aanvragen. Het jaarlijkse

minimaal een energielabel B krijgt en dat de maatregelen worden

budget wordt toegewezen aan alle gemeenten die een aanvraag

uitgevoerd op advies van een erkend EPA-adviseur.

hebben ingediend naar rato van het inwonertal. Na uitvoering van de maatregelen dienen gemeenten een verzoek om vast

Met het Provinciale Energiebesparingsfonds Overijssel wil de

stelling in te dienen waarna de subsidie wordt vastgesteld.

provincie gemeenten stimuleren meer duurzaamheidsleningen

Het subsidieplafond van het jaar 2009 is 1 miljoen euro.

te verstrekken.


De provincie heeft een bedrag van € 6 miljoen beschikbaar gesteld. Voor elke euro die een deelnemende Overijsselse gemeente bij SVn stort, legt de provincie er drie euro bij. Bij de verdere uitvoering hebben gemeenten een zekere ruimte om de leningsvoorwaarden in te vullen. We illustreren dit aan de hand van de twee gemeenten. • De gemeente Hardenberg heeft € 400.000 in het Duurzaam heidsfonds gestort. Via de website Bewust Duurzaam Thuis kunnen woningeigenaren inzicht krijgen in het huidige energielabel van de woning én de potentiële winst van energiebesparende en duurzame maatregelen. Voor de financiering van de maat regelen kan een beroep worden gedaan op het fonds. De leningen worden verstrekt tegen een rente van 1%. Het minimaal te lenen bedrag is € 3.000 en het maximum is € 20.000. • Voor de Duurzaamheidslening van Dalfsen heeft de gemeente € 500.000 beschikbaar gesteld. De som van de lening bedraagt minimaal € 2.500 en maximaal € 15.000. De looptijd van de lening bedraagt maximaal 15 jaar. Bij een lening lager

5.4.1 Belemmeringen Over het algemeen worden de volgende belemmeringen genoemd die het nemen van energiebesparende maatregelen in de weg staan: • Gebrek aan kennis: er is zowel aan de aanbodals aan de vraagkant sprake van een gebrek aan kennis over energiebesparingmogelijkheden. • De weerstand tegen besparingsmaatregelen is over het algemeen groot. Te veel rompslomp, ongemak tijdens uitvoering, overlast, etc. • Gebrek aan prioriteit: huishoudens geven weliswaar aan dat energiebesparing belangrijk is, in de praktijk geven ze het echter een niet al te hoge prioriteit. • Split-incentives (dit geldt niet voor de eigen woningsector maar wel voor de huursector): de voordelen van de energiebesparingsmaatregelen komen niet terecht bij degene die de investering zou moeten doen.

dan € 7.500 bedraagt de looptijd maximaal 10 jaar. Het rentepercentage is altijd 3% lager dan het normaal geldende markttarief met een minimum rentepercentage van 0,5%.

SVn richt zich vooral op leningen voor relatief overzichtelijke ingrepen met een groot besparings-potentieel. Gemeenten en provincies zijn bij het revolverende fonds aangesloten, maar bepalen zelf (binnen de geldende spelregels) de exacte voorwaarden van de leningen. Voor de duidelijkheid en herkenbaarheid van de SVn lening zou het overigens beter zijn dat de Duurzaamheidslening landelijk uniforme en eenduidige voorwaarden zou kennen, zoals deze in Dalfsen worden gehanteerd.

5.4 Perspectieven voor de toekomst Er zijn op dit moment vele instrumenten beschikbaar die worden ingezet om particuliere eigenaren te stimuleren de energetische prestatie van hun woningen te verbeteren. Het gaat daarbij om een mix van maatregelen: van het ‘ontzorgen’ van de bewoners, het vergroten van kennis, het bieden van hulp/ondersteuning bij de financiering tot het aanbieden van subsidies en leningen. Het is de vraag of daarmee de huidige belemmeringen voldoende geslecht worden. Daarnaast is het de vraag of het instrumentarium voldoende is. Gezien de huidige stand van zaken en de ontwikkelingen is het nauwelijks realistisch te veronderstellen dat de ambitieuze energiebesparingdoelen van het overheidsbeleid en uit de verschillende convenanten gehaald zullen worden.

5.4.2 Kennis en motivatie Er is brede consensus over het feit dat er een gebrek aan kennis is over energiegebruik en (de effecten van) besparingsmaatregelen. Bewoners hebben vaak wel een idee of ze veel of weinig energie gebruiken. Hoeveel gas en electra ze exact verbruiken en wat mogelijke besparingen kunnen zijn, is vaak onbekend. Dit leidt ertoe dat eigenaarbewoners zeer aarzelend zijn om te investeren in energiebesparing omdat ze geen vertrouwen hebben in de besparingsmogelijkheden en de terug verdientijden (zie ook: Senter Novem, 2009). Het is daarom van cruciaal belang de kennis bij particuliere eigenaren te vergroten om daarmee hun de motivatie te prikkelen om maatregelen te nemen. In algemene zin geldt dat energiezuinigheid voor eigenaar-bewoners geen belangrijk motief is om een woning te kopen. Kenmerken als ligging, omgeving en financiële haalbaarheid zijn wat dat betreft veel belangrijker (zie o.a. Senter Novem, 2009). Uit een NVB onderzoek onder 2.000 kopers van woningen (Bijsterveld, 2008) blijkt toch dat iets meer dan de helft bereid is meer te betalen voor een woning met energiezuinig voorzieningen. Dit meerbedrag moet overigens wel in 15 jaar via de energierekening worden terugverdiend. Deze kopers blijken gemiddeld bijna € 9.000 extra te willen betalen voor energiebesparende maatregelen ten opzichte van een gemiddeld aangeboden woning. Dit lijkt een fors bedrag, maar een

37

38


nuancering is op zijn plaats. Die € 9.000 extra moet worden afgezet tegen een gemiddeld aangeboden woning, dus inclusief het forse aantal woningen in Nederland met een slechte energetische kwaliteit. Ook bij VvE’s staan energiebesparende maatregelen niet op de agenda (PCL, 2008). Een op de drie eigenaren weet onvoldoende of de appartementen zijn geïsoleerd. Bewoners vinden het milieu wel belangrijk maar voor een kwart van de eigenaren mogen energiebesparende maatregelen niets extra kosten. Het gaat bij het voorgaande bovendien om VvE’s die voor het grootse deel (tweederde) actief zijn: een bestuurder hebben met jaarlijkse vergaderingen en maandelijkse bijdragen. Er zijn daarnaast heel veel VvE’s die een slapend bestaand leiden en die al helemaal niet aan het gezamenlijke onderhoud toekomen. Laat staan dat ze iets ondernemen om de energetische kwaliteit van het pand proberen te verbeteren. Voor deze groep appartementeigenaren die samen een VvE vormen, is het raadzaam aandacht te schenken aan de vraag hoe zij gestimuleerd kunnen worden de noodzakelijke maatregelen te treffen. De particuliere eigenaren die verenigd zijn in een VvE moeten het immers samen doen. Dat stelt andere eisen aan de in te zetten stimuleringsmaatregelen. Aan de andere kant zijn er ook onderzoeken (Van Hal e.a., 2008) waaruit de indruk ontstaat dat eigenaarbewoners eerder geneigd zijn tot energiebesparing over te gaan als ze het samen met anderen doen (ook in grondgebonden woningen). Er worden op dit moment allerlei acties ondernomen die gericht zijn op het vergroten van de bewustwording en kennis van bewoners. Het verder vergroten van deze ‘bewustwording’ in de nabije toekomst blijft van groot belang. Als een bewoner weet wat hij/zij verbruikt en wat mogelijke maatregelen aan (energie en financiële) besparingen opleveren, worden die maatregelen hoogstwaarschijnlijk ook eerder genomen. Op een dergelijke manier kan bewustwording al tot een gewenste gedragsverandering leiden. Belangenorganisaties, energiebedrijven, lokale en provinciale overheden zullen daaraan ook in de komende jaren hun steentje kunnen blijven bijdragen.

5.4.3 Financieel Eigenaren blijken lang niet altijd op de hoogte blijken te zijn van de subsidie- en leningmogelijkheden. Bewoners die financiële middelen hebben en/

of ruimte hebben om hun hypotheek op te hogen zouden met een eenmalige subsidie over de streep kunnen worden getrokken. Daarnaast is er echter een grote groep eigenaren die deze financiële mogelijkheden niet heeft. Voor hen kan een laagrentende leningsvorm een uitkomst bieden. ECN heeft recentelijk een rapportage gepubliceerd over investeringskosten en financieringsmogelijkheden voor particuliere woningeigenaren (Vethman, 2009). Daarin zijn de huidige financieringsmogelijkheden op een rijtje gezet. De leningsvormen van SVn springen er in positieve zin uit. “De meest aantrekkelijke optie op dit moment lijkt de ‘Duurzaamheidslening’ die via SVn wordt aangeboden, maar naar verwachting de komende jaren grootschaliger beschikbaar zal komen” (Vethman, 2009). Het is de vraag wat er momenteel in de praktijk gebeurt. Zoals we hebben gezien, ontplooien gemeenten en provincies tal van initiatieven. Er worden volop regelingen ontwikkeld om particuliere woningeigenaren met financiële middelen over de streep te trekken. Soms gebeurt dit door eenmalige subsidies te verstrekken en soms via het aanbieden van meerjarige laagrentende leningen. Het effect van de Duurzaamheidsleningen is ons onbekend. Dit komt voor een belangrijk deel omdat deze ontwikkelingen recent in gang gezet zijn en het zicht op de effecten nog niet of nauwelijks voorhanden is. SVn biedt echter al jarenlang andere laagrentende leningen uit revolverende fondsen aan. De ervaring leert dat deze laagrentende leningen voor een bepaalde categorie bewoners goed werkt. Vooral voor bewoners die geen of nauwelijks financiële ruimte hebben, biedt deze leningsvorm perspectief. Het mes snijdt bovendien aan twee kanten. De financiële middelen die worden afgelost, komen terug in het fonds. Met dat geld kunnen gemeenten telkens opnieuw leningen aanbieden.

Dat neemt niet weg dat het van belang is om de werking van de huidige financiële instrumenten goed tegen het licht te houden en nader te analyseren. Wie maakt waarom gebruik van de duurzaamheidsubsidies en -leningen en wat is het effect ervan op de particuliere woningvoorraad? Als dat in kaart is gebracht, is er een goede basis om een op de specifieke situatie toegespitst instrumentarium op te stellen. Gemeenten en provincies kunnen hierbij een sleutelrol spelen.


Ongeacht de vraag hoe het toekomstige instrumentarium verder wordt ingevuld (en of het om voorlichting, subsidies, leningen of fiscale zaken gaat), zijn er enkele algemene punten waarmee rekening moet worden gehouden: • Hou het eenvoudig, direct en overzichtelijk. De huidige fiscale maatregel om het tarief op isolatiewerkzaamheden naar 6% te verlagen, lijkt in de praktijk meer ‘tegen te houden’ dan te stimuleren. Zorg voor een eenvoudige en heldere regeling waarmee bewoners, overheden, bedrijven en financiële instellingen uit de voeten kunnen. • Richt de stimulering op de momenten, waarop woning eigenaren het meest geneigd zijn maatregelen te nemen. Bijvoorbeeld net na of tijdens een verhuizing, bij noodzakelijk te nemen onderhoudsmaatregelen (de cv-ketel is bijvoorbeeld nodig aan vervanging toe) en bij andere verbouwingen. Juist op deze momenten gaan bewoners aan de slag in hun woning. De instrumenten zullen dan ook het best aanslaan wanneer ze ingezet kunnen worden bij deze natuurlijke verander

Regelgeving • Verplichting om bij renovaties aan een vastgestelde energieprestatienorm (nieuw te ontwikkelen norm voor nieuwe en bestaande woningen, EPG) te voldoen, en/of om bij renovatie minstens twee labelstappen te verbeteren. • Verplichting voor bepaalde groepen woningeigenaren (bijv. woningcorporaties, particuliere verhuurders) om verbeteringen door te voeren en vastgestelde doelen te realiseren. • Verplichting voor het nemen van energiebesparende maatregelen die binnen een bepaalde tijd kunnen worden terugverdiend (bijvoorbeeld spouwmuurisolatie, plaatsen HR glas). • Handhaving van de verplichting een energielabel beschikbaar te hebben bij verkoop, bijvoorbeeld door de notaris vast te stellen als voorwaarde bij een transactie.

momenten in/van de woning. Onderzoek laat bovendien zien dat de investeringskosten en terugverdientijden van energiebesparing op een ‘natuurlijk’ moment (bij verbouwing of verhuizing) veel lager zijn dan wanneer maatregelen op een willekeurig moment worden gekozen (Vethman, 2009). Wat dit laatste betreft kan ook rekening gehouden worden met de beperkte horizon die bewoners hebben wat de terug verdientijd betreft (5 tot 7 jaar is al behoorlijk lang). De terugverdientijd moet dus of kort zijn en/of (in het geval van een leningsvorm) de maandelijkse aflossing zou het liefst lager moeten zijn dan de besparing op de energierekening.

5.4.4 Moet er niet meer gebeuren? Het verder uitwerken en blijven aanbieden van de bestaande maatregelen zal zeker een flinke steun in de rug betekenen voor die woningeigenaren die al met plannen voor het nemen van maatregelen rondlopen. Zij zullen nu van de regelingen willen profiteren en eerder hun geplande klussen doorzetten. Het is echter de vraag of door deze regelingen ook bewoners die nog geen verbeterplannen hebben voldoende worden geprikkeld om actie te gaan ondernemen. Veel betrokkenen zijn van mening dat het eigenlijk onontkoombaar zal zijn om aanvullend (flankerend en generiek) beleid te ontwikkelen om het besparingspotentieel van de particuliere voorraad echt ingrijpend te kunnen benutten. Er zijn nogal wat mogelijkheden hiervoor. Hieronder worden opties kort genoemd, die een verdere uitwerking waard zijn:

Fiscaal • Korting op overdrachtsbelasting bij het nemen van labelstappen en/of het treffen van energiebesparende maatregelen. De inzet van dit instrument in de koopsector zou gunstig kunnen uitvallen (Blom, e.a., 2006). Het levert aardig wat investeringsruimte op en sluit aan bij een natuurlijk verbouwingsmoment, waardoor de weerstand beperkt zou kunnen worden. Nadeel: het effect zal zich geleidelijk over de voorraad verspreiden en de hogere inkomens profiteren meer dan lagere inkomens. • Introductie van een verlaagd BTW tarief op energiezuinige producten en diensten (bestaat nu ook al voor isolatiemaatregelen). • Waardering Energieprestatie in de OZB. In principe zijn de mogelijkheden aanwezig (Schillemans, e.a., 2006). Mogelijke struikelblokken: draagvlak binnen de gemeente(n), het kost de gemeenten inkomsten en is het wenselijk de OZB ‘uit te hollen’?

39

40


Financieel • Energieprijs per eenheid (m3 gas of KWh electriciteit) relateren aan al of niet zuinig gedrag. Op basis van kenmerken woning en grootte huishouden kan een gemiddeld gebruik worden vastgesteld. Huishoudens die meer dan gemiddeld gebruiken betalen een hogere prijs per eenheid. Het ontwikkelen en uiteindelijke invoeren van (een aantal van) deze regelingen zal een kwestie van lange adem zijn. Het voorgaande laat echter zien dat ook op de korte termijn lokale overheden (gemeenten en provincies) op verschillende manieren een belangrijke en stimulerende rol kunnen spelen om de particuliere woningvoorraad energiezuiniger te krijgen. De meeste gemeenten en provincies zijn daar overigens al hard mee aan de slag.

5.5 Conclusie Eigenaar-bewoners vinden energiebesparing wel belangrijk maar dit resulteert niet direct in een bereidheid om daadwerkelijk te investeren in energiebesparende maatregelen. Als de prijs van energie verder stijgt, lijkt dit de motivatie slechts gedeeltelijk te vergroten. De energielabels hebben ook nog maar nauwelijks een functie bij het stimuleren van verbeteringsmaatregelen. De afgelopen tijd is een scala aan fiscale en financiële stimuleringsmaatregelen ontwikkeld om ook eigenaar-bewoners te verleiden om energiebesparende maatregelen te treffen. Het is een combinatie van regelingen op nationaal, provinciaal en gemeentelijk niveau. Websites geven consumenten inzicht in dit hele scala aan mogelijkheden. Vaak zijn er ook combinaties van maatregelen mogelijk. Over het algemeen gaat het om maatregelen die slechts een beperkte bijdrage leveren aan de investeringskosten of maar voor een beperkte doelgroep beschikbaar zijn. Het zijn vooral stimuleringsmaatregelen die de motivatie van eigenaren moet prikkelen of stimuleren. Al met al kan van het huidige pakket aan mogelijkheden niet de grootscheepse verbetering van de voorraad worden verwacht die wel noodzakelijk is om de beleidsdoelstellingen te realiseren. Om werkelijk verder te komen is een steviger beleid noodzakelijk. Dit begint bij het nog verder stimuleren van de bewustwording van eigenaar-bewoners over hun energieverbruik, de besparingsmogelijkheden en de financiële voordelen hiervan. Vervolgens is het zinvol om het huidige scala aan financiële instrumenten meer te uniformeren en eenvoudig te houden en vooral ook zekerheid te bieden naar de toekomst (geen eenmalige regelingen die stoppen als de pot leeg is). Voorts is het denkbaar om goed haalbare en eenvoudig terug te verdienen verbeteringen verplicht te stellen.

Literatuurverwijzingen

Literatuurverwijzingen Bijsterveld, K., 2008, Beloon de consument voor energiezuinig gedrag, in: Duurzaam, nr. 5 oktober.

Meijer, F.& A. Thomsen, 2006, Kwaliteit van de particuliere woningvoorraad, Habiforum, Gouda.

Blom, M, A. Cnossen, J. Faber, M. Groot & B. Schepers 2006, Leuker kunnen we het niet maken, wel groener; Fiscale en financiële opties voor energiebesparing, CE, Delft.

Milieu Centraal, 2009, Isoleren en besparen, (pagina op website www.milieucentraal.nl).

Bouwend Nederland Podium, 2009, “Kom met duidelijke regeling voor verlaging Btw-tarief; Versnellingsmaatregel dreigt juist als vertragingsmaatregel te gaan werken, p. 2, jaargang 5, nr. 16, 22 oktober. CBS (Centraal Bureau voor de Statistiek), 2009, Webmagazine, 6 augustus (bereikt via wwww.algemeneenergieraad.nl). David, H., 2007, The 50 years history behind the EPBD: from the European Coal and Steel Community to the EPBD (P33), 22-02-2007. Dekker, S. (minister van VROM), 2005, Modernisering bouwregelgeving, brief aan de Tweede Kamer. EC (European Commission), 2003, Council Directive 2002/91/EC of 16 December 2002 on the energy performance of buildings. Official journal of the European Communities, no.L1 of 04 January 2003, Brussels. ECN (Energieonderzoek Centrum Nederland), 2007, Energie in cijfers. Online te bereiken via www.energie.nl. Goudriaan, J.T & J.T.H. ten Napel, 2004, Gemeenten en de particuliere woningvoorraad, onderzoeksrapportage, Den Haag. Hal, J. van, A. Postel & B. Dulski, 2008, Draaien aan knoppen, Nyenrode Business University, Breukelen. Itard, L., A. Meijer & O. Guerra Santin, 2009, Consumentenonderzoek Lenteakkoord (eindconcept), Onderzoeksinstituut OTB, TU Delft. Meer-met-Minder, 2009, Jaarverslag 2008 “Energie besparen gemakkelijk maken”, Zoetermeer.

MVROM,2003, De kwaliteit van de Nederlandse woning en woonomgeving rond de millenniumwisseling; Basisrapportage Kwalitatieve Woningregistratie 2000, juni, Den Haag. MVROM, 2006, Ruimte geven, bescherming bieden, een visie op de woningmarkt, Den Haag. MVROM, 2008, Persbericht: Verplicht onderhoudsfonds voor eigenaren koopappartementen, 28 april, Den Haag. PCL, 2008, Energiebesparing voor Verenigingen van Eigenaren, 30 juni (Steeds), Delft. Perfectlabel, 2009, Energieverbruik Nederlands huishouden, presentatie gebruiksgegevens voor een gemiddeld huishouden in 2006 (gebaseerd op cijfers van www.milieucentraal.nl). Schillemans R., & M. Blom, 2006. Energieprestatie gewaardeerd in de OZB, CE, Delft, oktober. Senter Novem, 2009, Rigoureus WP2 Renovatieproces; C.J. van Oel, afd. RE&H, TU Delft. Syswov SYSteem WOningVoorraad, diverse jaren jaarlijks actualisatie van woningvoorraadgegevens door ABF research, beschikbaar gesteld in de WoningMarktMonitor, Delft. Vethman, P., 2009, Het financieren van energiebesparing in woningen; Investeringskosten en financieringsmoge lijkheden voor particuliere woningeigenaren, juni, ECN-E-09-034, Petten. VvE belang 2006: Kleine VvE’en sparen niet voor groot onderhoud; Verpaupering dreigt als aandacht voor onderhoud niet verbetert, september 2006.

41

COLOFON

tekst: TU Delft ontwerp: Volta_ontwerpers, Utrecht druk: Pronk Promotions, Amersfoort

Perspectieven voor energiebesparing in de particuliere woningvoorraad

Recommend Documents