MIJN HAVEN, MIJN THUIS?

MIJN HAVEN, MIJN THUIS? 14 scènes uit het huwelijksleven van haven en stad –

MAS BOOKS

Tewaterlating van het schip Lukala vanop de Cockerill Yards Hoboken | © Heemkundige Kring Hobuechen 1135

Schoon en rijke Schelde Stad ‘k loop zoo geeren langs uw kaeyen Waer ik tusschen dit en dat Zien de schepen binnen waeyen, Waer dat ik de schreeuwen hoor, Het gezang, de vreemde talen Van de blanken en den moor, Die met vreugd de dok inhalen. *

* S t r o f e u i t h e t 1 9 d e - e e u w s e ‘ S c h e l d e L i e d ’, uit een handgeschreven liedschrift uit het archief van Gitschotelbuurschap Borgerhout. G i f t v a n m e v r o u w Va n R o m p a e y ( 1 9 6 0 )

VOORWOORD – Antwerpen is een rijke en dynamische culturele erfgoedstad. Meer dan 250 grote en kleine musea, archieven, heemkringen, bewaarbibliotheken, documentatiecentra en andere erfgoedorganisaties werken – verspreid over alle districten – dag in dag uit aan de zorg en de presentatie van ons Antwerps erfgoed. Samen vormen ze de ‘Collectie Antwerpen’. Samen vertellen ze, elk vanuit hun eigen erfgoedverzameling, vanuit hun eigen invalshoek, de vele Antwerpse verhalen. Een deel van deze verhalen over de stad, de stroom, de haven en de relatie met de wereld wordt uitgebreid gepresenteerd in het MAS | Museum aan de Stroom. Maar het MAS heeft ook de uitdrukkelijke wens om dit verhaal verder buiten de museummuren te brengen, samen met die vele erfgoedzorgers. Deze publicatie is daar een mooi voorbeeld van. ‘Mijn haven, mijn thuis?’ heeft het over de haven. Over hoe de groei van de haven die van de stad heeft bepaald en soms ook omgekeerd. Een geschiedenis van hoogtes en laagtes, van voorspoedige tijden en van crisismomenten. Antwerpen gezien als een/mijn haven maar ook als een/mijn thuis. Of net niet?

Aan de hand van veertien scènes en/of plekken, allemaal ‘tableaus’ uit de omvangrijke Collectie Antwerpen, vertellen we die eeuwenlange geschiedenis. Ze geven u de mogelijkheid om op een erg persoonlijke manier de boeiende relatie tussen stad en haven te ontdekken, en te ervaren hoe erfgoedzorgers deze boeiende relatie documenteren in hun museum, archief, heemkring of andere erfgoedverzameling. Voor kinderen werd een bijbehorend boekje boordevol zoekopdrachten ontwikkeld, waarin zij met hun grote ogen van verwondering en openheid diezelfde plekken in de stad en diezelfde verhalen kunnen ontdekken op hun eigen manier. Met deze publicatie wordt u aangemoedigd om op ontdekkingstocht te trekken doorheen de stad en de haven. Erfgoed bestaat immers niet enkel uit (kunst)voorwerpen, maar wordt ook gevormd door plekken, herinneringen en sferen. Daarom hoort bij dit boek ook een luister-cd waarop enkele sprekende verhalen in een aangepast klankdecor worden verteld. En voor wie liever niet alleen op ontdekkingstocht gaat, ontwikkelden we een bijbehorende gegidste bustour: een ideale manier om de stad en de haven te beleven aan de hand van de Collectie Antwerpen. We zijn er zeker van dat de stadstour, het boek met luister-cd en het kinderboekje iedereen zullen aanzetten om al die schatten te gaan bekijken in en rond de stad, maar ook in de vele musea en archieven … Ik wens u veel plezier! Philip Heylen Schepen van cultuur en toerisme, Stad Antwerpen

5 – VOORWOORD

INHOUD – Voorwoord

5

Inleiding

9

Hoe gebruikt u dit boekje?

10

Scène 1 Een mistig begin

15

Scène 2 Mijn burcht, mijn haven

25

Scène 3 Van grenspost tot waterstad

39

Scène 4 Goud komt voor de Val

47

Scène 5 Kleine mannen, grote plannen

63

Scène 6 Binnenschippers, kunst en hydraulica

77

Scène 7 Landverhuizers en kapitalistische blijvers

93

Scène 8 Het volk van den Basseng

105

Scène 9 Van ‘Sucrerie de Beirendrecht’ tot ‘Badische Anylin & Soda Fabrik’

119

Scène 10 Verneveling en fileperikelen

133

Scène 11 Bommen en beton

147

Scène 12 Brandende polders

157

Scène 13 De Zaat van Hoboken in vogelvlucht

169

Scène 14 Terug naar de spookhaven

181

Bibliografie

189

Colofon

192

Kaart met aanduiding scènes en overzicht Antwerpse erfgoedzorgers

binnenkaft (achteraan)

Luister-cd binnenkaft (vooraan)

Pon t on S t een p lein

We gaan van start aan het ponton voor het Steenplein. Aanlegsteiger voor pleziervaartuigen en uitblaasplek voor stadsbezoekers. Maar ook de plek die zich het dichtst bij de oorspronkelijke havenstad bevindt. 1 4 – Mi j n h a ven , m i j n t h u is ?

Scène 1

Een mistig begin op zoek naar de roots van stad en haven

–

Historische schets

Hoe Antwerpen juist ontstaan is, daar komt zelfs vandaag nog heel wat giswerk aan te pas. Ook al werden er in de buurt allerlei prehistorische objecten opgegraven. Andere vondsten wijzen dan weer op een Gallo-Romeinse nederzetting, die later waarschijnlijk werd verlaten. Hier vloeien feiten en fictie vaak naadloos in elkaar over. Dit is het rijk van de legenden, die allemaal wel ergens een kern van nuchtere waarheid bevatten. Wat we wél met zekerheid weten: een van de drie heuvels die in de vroege Middeleeuwen hier langs de Scheldeoever lagen liep via een landtong tot diep in de Schelde uit – ongeveer op deze plaats. Een ideale aanmeerplaats, dus. Of de ‘aanworp’ in de rivier die sommige linguïsten in de naam ‘Antwerpen’ menen te herkennen. Het staat ook vast dat op deze landtong de middeleeuwse ‘Werf ’ ontstond: de aanmeerplaats van waaruit alle havenactiviteiten zich ontplooiden en die eeuwenlang als het brandpunt van de Antwerpse haven zou fungeren. Hier werden voor het eerst pro-

ducten aan land gebracht die de plaatselijke boeren maar al te goed konden gebruiken, zoals vis, zout of houtskool. En dat trok natuurlijk allerlei volk aan – waaronder ook ongenode gasten, zoals de Vikingen. Met hun bezoek aan deze streken zijn we een stap dichter bij tastbare historische bronnen gekomen. Hun plundering van Antwerpen werd opgetekend door de monniken van de Duitse abdij van Fulda. In hun abdijkronieken, de Annales Fuldenses (waarvan een kopie bewaard wordt in de humanistische bibliotheek van het Franse Sélestat), berichten ze hoe de Vikingen in 836 de Schelde opvaren en de Frankische nederzetting ‘Andwerpa’ ter hoogte van de latere Sint-Michielsabdij platbranden, om vervolgens langs de Schijn, die hier via een moerassige delta in de Schelde vloeide, verder op te rukken naar Deurne, Lier en Mechelen. We moeten de monniken van Fulda op hun woord geloven, want van die brandschatting is nooit enig tastbaar spoor gevonden.

1 5 – S c è ne 1

H av e n e n s ta d : v o o r e l k a a r voorbestemd?

In het begin zijn haven en stad nauwelijks los van elkaar te denken. Het ontstaan van een eerste handelscentrum – en later van een stedelijke nederzetting – aan de Scheldeoever is nauw gelinkt aan de verkeersmogelijkheden die de rivier met zich brengt. Antwerpen ontwikkelde zich aan een (verdwenen) uitlopende landtong in een bocht van de rivier, waar de stroming van het water de bedding diep heeft uitgeschuurd en schepen dus makkelijk kunnen aanmeren. Een ideale landingsplek, waar land- en varend volk elkaar kunnen ontmoeten…

sten terecht. Zoals de vuurstenen werktuigen uit de steentijd die in het samenvloeiingsgebied van Schelde en Schijn werden gevonden, of de verzameling kokerbijlen uit de bronstijd die in 1850 bij het graven van het Kattendijkdok aan de oppervlakte kwamen. Voorwerpen die ons met allerlei vragen opzadelen: hoe kwamen die dingen daar terecht? Offergaven? En hadden die rituelen iets met de rivier te maken? Heel wat van de vondsten uit het depot van de archeologische dienst worden nu in bruikleen gegeven voor tijdelijke tentoonstellingen en belanden zo bij het grote publiek en in de Collectie Antwerpen.

Wat is er van dat prille begin nog overgebleven? Wie op zoek gaat naar de alleroudste sporen van menselijke activiteit in Antwerpen, komt algauw bij de archeologen van de stad Antwerpen en hun vond-

Sommige zoekers graven nog veel verder. Zes miljoen jaar terug, bijvoorbeeld, tot aan het Mioceentijdperk, toen zich op deze plek een subtropische zee met brede zandstranden uitstrekte. Een zee die wemelde van allerlei zoogdieren. Hun skeletten bleven haast intact achter in de fijne zandlagen. Dat maakt van Antwerpen een van de grootste fossiele walviskerkhoven ter wereld. Nog niet zo lang geleden, bij de aanleg van de Antwerpse Ring in de jaren 1960, werden heel wat zeezoogdierskeletten uit het Mioceen opgegraven. Een aantal van die vondsten vindt u in Turninum – Volksmuseum Deurne (de conservator groef tijdens

Fossiel van een stenopterygius / Natuurhistorisch Museum Boekenberg

Deel van een walvisschedel uit het Mioceentijdperk / Turninum Volksmuseum Deurne

De collectie Antwerpen aan het woord D e diens t v a n gevonden voorwer p en

1 6 – Mi j n h a ven , m i j n t h u is ?

De kruisoprichting van P.P. Rubens / Onze Lieve Vrouwkathedraal, © Lukas - Art in Flanders vzw, foto Hugo Maertens

Anna de Torres, uit het boek: ‘Het leven van de godvruchtige en deugdzame Anna de Torres’, 1710 / archief Sint-Pauluskerk / © Sint-Paulusvrienden

Op het einde van de 18de eeuw wordt de kerk door de Fransen openbaar verkocht. Sint-Walburgis wordt gedegradeerd tot opslagplaats en in 1817 gesloopt. Wat er nog rest van het gebouw gaat uiteindelijk samen met de magazijnen De Gans in vlammen op. De rechttrekking van de Scheldekaaien zorgt ervoor dat de kerk samen met de rest van de Burchtwijk voorgoed verdwijnt.

overgebracht, waar ze vandaag nog altijd te bewonderen zijn. In dat transport bevonden zich onder meer de resten van Anna de Torres, een prachtige reliekhouder met vocht uit het gebeente van Sint-Walburgis, een 17de-eeuws rekeningboek van Sint-Walburgis met levensbeschrijvingen van de heilige en een mooie pentekening van de kerk. Ook de broederschap van Onze-Lieve-Vrouw van Goed Succes, beschermheilige van zee- en kooplieden, verhuisden hun archief en rijkelijk versierd processiebeeld vanuit Sint-Walburgis naar de kerk van Sint-Antonius van Padua op de Paardenmarkt, waar zich ook de Schipperskapel bevindt. Het altaar

Alhoewel… Sint-Walburgis is nog niet helemaal verdwenen. Na de verkoop en sloop van de kerk werden verschillende objecten uit de kerkschat van Sint-Walburgis naar de nabijgelegen Sint-Pauluskerk

3 3 – S c è ne 2

Onze Lieve Vrouw van Goed Succes / Sint-Antoniuskerk

‘Opmeting van het altaar van OnzeLieve-vrouw van goed succes in de Sint-Walburgiskerk te Antwerpen (een ontwerp, van Ingatius Kerricx)’, J.H. Althenrath, 1810 / Collectie Koning Boudewijnstichting, Museum Plantin-Moretus/ Prentenkabinet - UNESCO Werelderfgoed

Reliekhouder van Sint-Walburgis / Sint-Pauluskerk / © Sint-Paulusvrienden

van de broederschap belandde met een omweg via de Sint-Jacobskerk in de Tilburgse Heikese kerk, waar het nog steeds als hoofdaltaar dienstdoet. Een prent van het altaar in kwestie vindt u in de collectie van het Museum Plantin-Moretus / Prentenkabinet. D e digi t a le t oe k o m s t v a n h e t verleden

Beeld Sint-Walburgis en haar kerk, pentekening uit ‘Rekening boeck van de capelle van Sinte Walburg sedert.jaer 1666’, 17e eeuw / archief Sint-Pauluskerk / © Sint-Paulusvrienden

Deze episode zou niet volledig zijn zonder een vermelding van Herenigd Erfgoed - Antwerpen (HERA), een project van de Antwerpse stedelijke musea dat museumstukken, archeologische vondsten en archiefstukken bij elkaar brengt die betrekking hebben op één welbepaalde Antwerpse historische locatie. Zo realiseerde HERA reeds een overzichtstentoonstel-

3 4 – Mi j n h a ven , m i j n t h u is ?

Buste van Scaldis, ca. 1600 / MAS © Bart Huysmans & Michel Wuyts

Buste van Antverpia, ca. 1600 / MAS © Bart Huysmans & Michel Wuyts

ling in het Museum Mayer van den Bergh die aan de hand van objecten uit de collecties van onder meer het MAS/collectie Vleeshuis, de stedelijke archeologische dienst, het FelixArchief en het Museum Plantin-Moretus/Prentenkabinet dit verloren stadsdeel opnieuw tot leven bracht. Later volgt nog een website die het verdwenen Antwerpen zal reconstrueren. We kunnen voor dit hoofdstukje geen betere afsluiter bedenken dan het stenen beeldenpaar van stad en stroom uit de verdwenen Burchtzone: dat door HERA werd afgestoft en opnieuw onder de aandacht werd gebracht: de Scheldegod Scaldis en de stadsmaagd Antverpia. Ze sierden vroeger vermoedelijk het huis van kunstmecaenas Cornelis van der Geest en zijn nu beiden herenigd in de collectie van het MAS.

Virtueel zicht op de Steenstraat met het Steen en de Sint-Walburgiskerk op de achtergrond / Artesis Hogeschool Antwerpen, dep. Architectuurwetenschappen

O p de C D : Anne Schryvers (Dienst Archeologie Stad Antwerpen) aan het woord over het vroege Antwerpen, de eerste aanlegsteigers, Vikingen, ...

3 5 – S c è ne 2

Foto van de Steenpoort, met daarnaast het allereerste oudheidkundig museum, aan de vooravond van de afbraak van de Burchtzone / FelixArchief

3 6 – Mi j n h a ven , m i j n t h u is ?

MEER OVER DEZE EPISODE IN DE C O L L E CT I E A N T W E R P E N : • Dienst archeologie Stad Antwerpen: De vondsten van de

• Museum Mayer van den Bergh: Fritz Mayer van den Bergh

dienst Archeologie worden regelmatig uitgeleend voor aller-

(1858-1901) was zijn tijd ver vooruit en bracht een wereld-

hande publieke evenementen, zoals tijdelijke tentoonstellin-

verzameling bijeen, met vroege en barokke schilderkunst,

gen, enz. De dienst voerde reeds ettelijke onderzoeken uit in

werk van Pieter Bruegel, een prachtige collectie middeleeuw-

de Burchtzone en maakt zijn vondsten publiek toegankelijk

se beeldhouwkunst en tal van toegepaste kunsten. Behalve

via de website www.archeologie.antwerpen.be.

omvangrijk is de collectie ook uiterst divers. Ze herbergt

• Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience: De bibliotheek

verschillende objecten en architecturale elementen afkomstig

verwerft, bewaart, beheert en ontsluit gedrukte en andere in-

uit de Burchtzone. Fritz Mayer van den Bergh was er een

formatiedragers. De oorsprong ervan gaat terug tot midden

gepassioneerd verzamelaar van.

15de eeuw. In de archieven vindt u verschillende publicaties

• Museum Plantin-Moretus / Prentenkabinet: Het museum

en documenten i.v.m. de rechttrekking van de Scheldekaaien

is een unieke combinatie van een statige patriciërswoning

in de jaren 1880.

met een prachtige collectie en een authentiek bedrijf. Het

• FelixArchief: Het Antwerpse stadsarchief bewaart alle do-

hele complex werd met zijn volledige inboedel (alle kunst-

cumenten van de stedelijke administratie, van de 13de eeuw

voorwerpen, de drukkerij en haar uitrusting, de volledige

tot vandaag. Het stadsarchief herbergt ook archieven van

bibliotheek, inclusief de collectie van het Prentenkabinet) in

instellingen, bedrijven, verenigingen en particulieren. In het

2005 op de lijst van het Werelderfgoed opgenomen. Het mu-

FelixArchief vindt u heel wat officiële documenten i.v.m.

seum is een ontmoetingsplek voor wetenschappers vanwege

de rechttrekking van de Scheldekaaien en de sloop van de

zijn prachtige prentenkabinet en het kenniscentrum voor

Burchtzone - inclusief vele foto’s van woningen die net voor

druktechnieken. De collectie bevat vele afbeeldingen (gra-

de sloop werden gefotografeerd. Het archief is bereikbaar via

vures, tekeningen,…) van de Antwerpse rede, de Burchtzone

www.felixarchief.be.

en de Werf.

• Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen:

• Sint-Antonius van Paduakerk: De neogotische en be-

Het museum bewaart en ontsluit een uitgelezen verzameling

schermde kerk dateert uit het begin van de 20ste eeuw en bezit

van zowat 7600 schilderijen, beelden en tekeningen van de

een rijke collectie. De kunstschatten zijn afkomstig van de

14de tot de 20ste eeuw. De collectie is representatief voor de ar-

afgebroken Walburgiskerk en de voormalige kapucijnerkerk.

tistieke productie en de smaak van liefhebbers in Antwerpen,

Naast de kerk ligt het kapelletje van Onze-Lieve-Vrouw van

België en de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden vanaf de

Goed Succes, de beschermvrouw van de zee- en de koop-

15de eeuw. Het museum heeft verschillende schilderijen van

lieden. • Sint-Pauluskerk: De Sint-Pauluskerk, indertijd een onder-

de Antwerpse rede en Burchtzone in zijn collectie. • MAS | Museum aan de Stroom - collectie Vleeshuis: Heel

deel van een dominicanenklooster, is een barok juweel in

wat objecten en architecturale elementen uit de Burchtzone

een gotisch schrijn. De kunstcollectie is ongemeen rijk met

belandden in de collectie van het Vleeshuis, die nu deel uit-

schilderijen en beeldhouwwerken van de grootste Antwerpse

maakt van de MAS-collectie

meesters, prachtig kerkmeubilair en een indrukwekkende kerkschat met veel edelsmeedwerk, deels uit de verdwenen Sint-Walburgiskerk.

3 7 – S c è ne 2

S in t - J a nsvlie t

’s Zondags kabbelt hier een stroom schattenjagers voorbij, op zoek naar een art-déco vaas of die ene postkaart van de Grote Brand op Petrol Zuid. De naam van één overgebleven visrestaurant herinnert er ons aan dat hier vroeger een binnenhaven lag waar mosselschuiten aanmeerden. Nu schuift op de Schelde af en toe het silhouet van een cruiseschip 3 8 – Mi j n h a ven , m i j n t h u is ? achter de boomkruinen door.

Vondst van een majolicabord op de werf Blindestraat / dienst archeologie Stad Antwerpen

Papkom, anoniem (atelier van Michiel Nouts?), majolica, laatste kwart 16de eeuw, officieel topstuk van de Vlaamse Gemeenschap / Maagdenhuismuseum / Foto KIK/IRP Brussels

Majolicafragmenten, opgegraven op de werf van de Sint-Augustinuskerk (AMUZ) / dienst archeologie Stad Antwerpen

P a p k o m m en voor go u den le p el tj es

Majolica, een hoogwaardig aardewerk uit ZuidEuropa, krijgt hier algauw voet aan wal. Aangezwengeld door de komst van Italiaanse specialisten, ontstaat een bloeiende majolicanijverheid die Antwerpen op de kaart zet als een van de belangrijkste producenten in het noorden. Sporen van ateliers werden door de stadsarcheologen op verschillende plekken – o.a. in de Steenhouwersvest en Blindestraat – ontdekt, in de vorm van ovens, halfproducten, misbaksels en hulpstukken.

Voor de afgewerkte producten moet u vandaag zeker naar het Maagdenhuismuseum, dat een schitterende collectie van 63 majolica papkommen in huis heeft. Gebruiksvoorwerpen, waaruit de weesmeisjes van het Maagdenhuis oorspronkelijk hun dagelijkse pap oplepelden? Of, toen al, kostbare kunstvoorwerpen? De kommen werden omwille van hun uniciteit door de Vlaamse overheid in ieder geval opgenomen in de Topstukkenlijst van beschermd roerend erfgoed.

5 0 – Mi j n h a ven , m i j n t h u is ?